140 × 210 SPINE: 16.56 FLAPS: 80
Το υλικό συγκέντρωσε και επιμελήθηκε ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, που κατάφερε με αυτόν τον τρόπο να διασώσει το παραγνωρισμένο έργο του πατέρα του και να παρουσιάσει αριστοτεχνικά μια ολοκληρωμένη εικόνα του αλεξανδρινού συγγραφέα και λόγιου.
Αιμιλία Σκουφάκη συγγραφέας, φιλόλογος
ISBN 978-960-564-196-2
Θύμιος Ξανθόπουλος Ἡ Εἰρωνεία τῆς φαντασίας…
Μ
ια συναρπαστική φιλολογική έρευνα. Μια λογοτεχνική διαδρομή από την Κωνσταντινούπολη στην Αλεξάνδρεια της εποχής του Καβάφη, κι από κει στο Κογκό και τέλος στην Αθήνα. Η βιογραφία και η εργογραφία του Θύμιου Ξανθόπουλου, ιδρυτικού μέλους του λογοτεχνικού περιοδικού της αλεξανδρινής διασποράς “Αργώ”, μας αποκαλύπτεται μέσα από τις δημοσιεύσεις του, τις βιβλιοπαρουσιάσεις, τα διηγήματα και τις μεταφράσεις του, καθώς και μέσα από γραπτά τρίτων, σημειώματα και επιστολές. Σε διαρκή εξερεύνηση της λογοτεχνίας και της ύπαρξης, ο Θύμιος Ξανθόπουλος με τη γοητευτική φυσιογνωμία του και με απαράμιλλο ταλέντο έπλεξε στα κείμενά του τη φιλολογία με τη ζωή και κληροδότησε ψήγματα παρελθόντος στον αναγνώστη του σήμερα.
Ἡ Εἰρωνεία τῆς φαντασίας…
Θύμιος Ξανθόπουλος (1902-1988)
Βιογραφικό και λογοτεχνικό «ταξίδι» ενός λησμονημένου πεζογράφου από την «Αργώ» της Αλεξάνδρειας και εκείθεν
ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
0_cover_eironia_antikatastasi me diorthomeno.indd 1
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
οσελότος
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
30/9/2014 3:29:19 μμ
Ἡ Εἰρωνεία τῆς φαντασίας…
Θύμιος Ξανθόπουλος (1902-1988)
Βιογραφικό και λογοτεχνικό «ταξίδι» ενός λησμονημένου πεζογράφου από την «Αργώ» της Αλεξάνδρειας και εκείθεν
ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
Τιτλος H ειρωνεία της φαντασίας, Θύμιος Ξανθόπουλος (1902-1988) Συγγραφέας Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος e-mail: cxant@welho.com Σειρα Ελληνική λογοτεχνία [1358]0914/13 Επιmελεια - Διορθωση Κωνσταντίνα Σαρρή Layout - Design Myrtilo, Λένα Παντοπούλου Copyright© 2014 Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος
Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Σεπτέμβριος 2014
ISBN 978-960-564-196-2
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:
Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
Στη μνήμη των γονιών μας και στα εγγόνια τους, τη Μυρτώ και τον Τιμολέοντα.
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ «Οὔτοι λείψανα τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἀφαιρεῖται χρόνος· ἁ δ᾽ἀρετὰ καὶ θανοῦσι λάμπει.» [Των καλών δεν τα σβήνει τ΄αχνάρια ο καιρός· και να πεθάνουνε, λάμπ’ η αρετή τους] Ευριπίδης
Είναι γνωστό ότι η Αλεξάνδρεια των δεκαετιών 1900 έως και 1930 αποτέλεσε ένα από τα πιο γόνιμα πεδία στην ευρύτερη επικράτεια της ελληνικής λογοτεχνικής δημιουργίας και μιας αντίστοιχης εκδοτικής δραστηριότητας. Η «Νέα Ζωή» (1904-1927), τα «Γράμματα» (1911-1921), η «Αργώ» (1923-1927), η «Αλεξανδρινή Τέχνη» (1926-1931) και άλλα περιοδικά έντυπα συναγωνίζονταν ισότιμα τον αθηναϊκό πόλο με τις ανάλογες πρωτοβουλίες και επιδόσεις του (βλ. π.χ. «Ο Νουμάς» κ.ά.)1. Τα αλεξανδρινά έντυπα παρακολουθούσαν επίμονα και δημοσίευαν σύγχρονα για την εποχή λογοτεχνικά έργα των γνωστότερων ποιητών και συγγραφέων (π.χ. του Παλαμά, του Καβάφη, του Σικελιανού κ.ά.), αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και νεοεμφανιζόμενα ταλέντα στον χώρο. Σε ορισμένες περιπτώσεις η σχέση των πρώτων με αυτά αποκτούσε έναν μόνιμο και αμφίδρομο χαρακτήρα ιδεολογικής και συναισθηματικής συγγένειας και οικει1 Για μια εμπεριστατωμένη σύνοψη των λογοτεχνικών εντύπων και περιοδικών της Αλεξάνδρειας και της Αιγύπτου, αξίζει εδώ να αναφερθεί το πόνημα του Μανώλη Γιαλουράκη, Η Αίγυπτος των Ελλήνων, Συνοπτική ιστορία του Ελληνισμού της Αιγύπτου, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2006, 2η Έκδοση, βλ. ειδικά σελ. 566-592. (Αρχική έκδοση ως Η Αίγυπτος των Ελλήνων, κυκλοφόρησε το 1967).
—5—
ΘΥΜΙΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ
ότητας ως προς την τέχνη του λόγου (βλ. π.χ. περίπτωση Σικελιανού2). Η έκδοση των πιο πάνω περιοδικών εντύπων δεν αποτελούσε παρά την αντικειμενική έκφραση μιας εμπνευσμένης ροπής προς την πνευματική δημιουργία και τα γράμματα, νέων κυρίως ποιητών και πεζογράφων της ελληνικής αλεξανδρινής παροικίας. Οι ίδιοι επιδιώκαν με τους συνήθως πενιχρούς πόρους που διέθεταν, με ιδεαλισμό και άοκνες προσπάθειες, να εμφυσήσουν μέσα από τα γραπτά τους νέα οράματα για τον άνθρωπο και την κοινωνία· και τούτο σε αντίθεση, ενίοτε και σε αντίδραση, προς την εν γένει συντηρητική νοοτροπία μιας μεγαλοαστικής-εμπορο/βιομηχανικής τάξης, εύπορης, αυτάρεσκης, ιθύνουσας και κυρίαρχης, ενίοτε επιφυλακτικής έως και αρνητικής στην αποδοχή ή/ και την υιοθέτηση διαφορετικών ιδεών και τρόπων ζωής. Και βέβαια, οι εκδόσεις των νέων αυτών κατά κανένα τρόπο δεν εξασφάλιζαν μια ομαλή κυκλοφορία τους μέσω κάποιου πρόθυμου χορηγού. Έτσι, δεν ήταν αντίστοιχα απλή υπόθεση η οικονομική τους στήριξη και μακρόχρονη βιωσιμότητα. Άλλωστε, για συναφείς με τους παραπάνω λόγους, η ολιγόχρονη διαδρομή των νεανικών εκδόσεων οφειλόταν στο γεγονός ότι οι πιο πολλοί από τους εμπνευσμένους αρχικούς συντελεστές της δημιουργίας τους αναγκάζονταν κάποτε να παραιτηθούν και να αποχωρήσουν είτε για εξεύρε2
Ο Άγγελος Σικελιανός έγραφε για τους δεσμούς που καλλιεργούσε με συναδέλφους και τις δραστηριότητες της Αιγύπτου: «Θυμᾶμαι πάντα τὸ τόσο ζεστό μήνυμα ποὺ τὸν καιρὸ τῆς πρώτης νειότης μου ἦρθε ἀπ’ τὸν πνευματικὸ Αἰγυπτιώτη Ἑλληνισμό καὶ μ’ ἐκαλοῦσε νὰ γιορτάσουμε μιὰν Ἑλληνικὴν ἄνοιξη στὰ φύλλα τῶν Ἀλεξανδρινῶν “Γραμμάτων” καὶ τῆς “Νέας Ζωῆς”. Θυμᾶμαι τι ἀργότερα ἄμεσα μᾶς πρόσφερε ἡ ζωντανὴ ἐπαφή μαζί του καὶ κρατῶ βαθειά μου ἀξέχαστη τὴ μνήμη τῆς θερμοκρασίας της». (βλ. στο άρθρο του Νάσου Βλαχάκη Φίλιππος Δραγούμης και Γιώργος Σεφέρης· μια ιστορική αναδρομή από την παρουσία τους στην Αλεξάνδρεια. Το απόσπασμα δημοσιεύτηκε στα Ανάλεκτα του καθ. Ευθ. Θ. Σουλογιάννη, τομ. Θ΄, 2009, σελ. 153-154. Εκδόσεις του Ινστιτούτου των Ανατολικών Σπουδών της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας.)
—6—
Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ...
ση προσωπικής εργασίας στην Αίγυπτο ή σε ξένη χώρα είτε για σπουδές στο εξωτερικό. Πέρα από την ουσιαστική προσφορά τους στα γράμματα και την έντονη προσπάθειά τους να εμφανιστούν ως πρώτα στη δημοσίευση κάποιου έργου καταξιωμένου συγγραφέα, τα αλεξανδρινά έντυπα διακρίνονταν επίσης από έντονο ανταγωνισμό, κάποτε και από διαπροσωπικές αντιδικίες, αντιπάθειες ή/και εμπαθείς έριδες. Κάτι τέτοιο εκπέμπεται από τα πρακτικά τους, όπως διατυπώνονταν ειδικά στα καταληκτικά κεφάλαια επιμέρους τευχών τους (βλ. ανώνυμα συνήθως «Σημειώματα» ή στα σχετικά με τη «Λογοτεχνική κίνηση»), ενώ συνεχίζονταν και αργότερα με έντονες κριτικές αντιπαραθέσεις σε δοκίμια και μελέτες γνωστών Αλεξανδρινών λογίων (βλ. π.χ. σχετ. «Ο πολιτικός Καβάφης» του Στρατή Τσίρκα, ή «Ο Καβάφης απαραμόρφωτος» του Τίμου Μαλάνου). Αν και παρόμοιες διαμάχες και κουτσομπολιά (βλ. και «κουσέλια») θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτελούν και «μέρος του λόγου» ή/και«συνήθεια» στις όποιες ατομικές δημιουργικές εκδηλώσεις, όπως προέκυπταν κατά περιόδους στα πιο πολλά από τα αλεξανδρινά έντυπα, η «Αργώ» θα μπορούσε εντούτοις να αποτελεί τη φωτεινή εξαίρεση. Η αγάπη για την Ελλάδα και το ελληνικό πνεύμα, η ορμή μιας καθαρής και διάφανης νεανικής ιδεολογίας με ακραιφνές κοινωνικό περιεχόμενο (ίσως ένας μη κωδικοποιημένος, αδογμάτιστος σοσιαλισμός), η απόδοση αξίας στους «αγνούς», ο ανυπόκριτος ενθουσιασμός και η προσήλωση σ’ έναν κοινό σκοπό, η αποχή από υστερόβουλες προθέσεις, διακρίσεις και επιλογές συνεργατών, η καλόπιστη και συνεπής κριτική, η πίστη σε μια καθομιλουμένη και μόνιμα «εν τω γίγνεσθαι» γλώσσα της νέας δημοτικιστικής πλειάδας είναι εμφανή χαρακτηριστικά που διατρέχουν όλα τα τεύχη της «Ελληνικής Ένωσης Νέων», δημιουργών της «Αργώς». —7—
ΘΥΜΙΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ
Η «Αργώ» ήρθε στο φως το 1923, ημερομηνία που συνέπιπτε με τα 20 χρόνια του διασημότερου ίσως περιοδικού της εποχής, του αθηναϊκού «Νουμά». Η έκδοσή της έγινε από την αρχή γνωστή στα υπόλοιπα έντυπα που κυκλοφορούσαν τόσο στην Αθήνα όσο και στην Αλεξάνδρεια και στην Αίγυπτο ευρύτερα. Στο φύλλο του αρ. 774, ο «Νουμάς» αναφέρεται με σκεπτικισμό και ενδεχομένως πατερναλιστική αυστηρότητα για το πρώτο τεύχος της, ως εξής: «Ὁ “Νουμάς” πού χαίρεται ἀληθινὰ γιὰ κάθε νέα ἐκδήλωση τῆς πνευματικῆς μας ζωῆς δέ θἄχε λόγια νὰ ἐκφράσει τὴ χαρά του γιὰ τὸ κανούριο περιοδικὸ ποὺ θέλει νὰ συγκεντρώσει τὴν κίνηση τῶν νέων τῆς Ἀλεξάντρειας, ἄν δὲν πίστευε ἀπόλυτα πώς ἡ κίνηση τῶν νέων ἐκεῖ κάτου [sic] ἔχει νὰ δείξει καὶ πολὺ καλύτερα πράματα. Γιατὶ ὅσο κι ἄν δυὸ τρία κομμάτια ξεχωρίζουνε κεῖ μέσα (ποιήματα Γλαύκου Ἀλιθέρση, Κ. Ν. Κωνσταντινίδη, μεταφράσματα ἀπὸ τὸν Ἄμιελ [του Θύμιου Ξανθόπουλου/Θανάση Πεύκου], κ.ἄ.) τὸ σύνολο δὲν εἶναι καθόλου ἀξιο-παρουσίαστο [;] ... Ὁπωσδήποτε φανταζόμαστε πὼς κάποια μεγαλύτερη προσοχὴ στὴ συγκέντρωση καὶ στὴν ἐπιλογὴ τῆς ὕλης θὰ κάνει τὴν “Ἀργώ” ἕνα ἀληθινὸ περιοδικὸ τῶν νέων τῆς Αἴγυπτος …». (σελ. 396) Πιο καταδεκτικό αλλά και με ελαφρά σκωπτικό τόνο απέναντι στη «νεανικότητα» των ιδρυτών της εμφανίζεται το σχόλιο της αλεξανδρινής «Νέας Ζωής»: «Νὰ ἕνα περιοδικὸ ποὺ μᾶς ἐνθουσιάζει, ἤ γιὰ νὰ ἐκφρασθοῦμε ἀκριβέστερα, μᾶς μεταδίνει τὸ νεανικό του ἐνθουσιασμό. …» (τ. ii, αρ.3, 1923, σελ.377-78).
—8—
Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ...
Η «Αργώ» κυκλοφορούσε σε 500 αντίτυπα και περιελάμβανε ανάμεσα στους συνεργάτες της τον Τίμο Μαλάνο, «πρώτο Ευρωπαίο κριτικό της Λογοτεχνίας μας», αυστηρό στις επικρίσεις του, ιδιότητα που κατά τον επίσης κριτικό και πεζογράφο Μανώλη Γιαλουράκη αποτελούσε και τη θετική προσφορά του στα ελληνικά γράμματα «όπου συχνά ο κριτικός έπαινος είναι προϊόν συναλλαγής.» (βλ. σημείωση α ως άνω «Η Αίγυπτος των Ελλήνων…», σελ. 657-658). Συγκαταλέγονταν όμως ειδικά μεταξύ των συνεργατών της «Αργώς» μεγάλα ονόματα της ποίησης, όπως ο Καβάφης, ιδιαίτερα προσφιλής στις διεκδικήσεις για δημοσίευση ανέκδοτων ποιημάτων του από την πλειονότητα των κυριότερων περιοδικών ο Λάμπρος Πορφύρας, ο «γνήσια λυρικός και μελαγχολικός» Γλαύκος Αλιθέρσης, ο «παλαμιστής» Κ. Ν. Κωνσταντινίδης, ο Πέτρος Μάγνης κ.ά. Έδωσε όμως επιπλέον η «Αργώ» και ένα «βήμα» για τη δημοσίευση μικρών διηγημάτων και δοκιμίων, μεταφράσεων και κριτικής παρουσίασης σε νέους, λιγότερο ή περισσότερο γνωστούς λογοτέχνες της «Ελληνικής Ένωσης Νέων» ή συνεργατών της, εν πολλοίς δημιουργήματα μιας «άδολης νεανικότητας» αλλά και ξεχωριστού ταλέντου, όπως των Ηλία Γκανούλη, Ηλία Χατζηλία, Θύμιου Ξανθόπουλου, Πόλυ Μοδινού, Σωτήρη Σκίπη, Χαρίλαου Καλβοκορέση κ.ά. Ο Μ. Γιαλουράκης (βλ. σημείωση α ως άνω «Η Αίγυπτος των Ελλήνων…», σελ. 585-586), αφού εκθειάζει τη συμβολή του περιοδικού ειδικά στην επίλυση του ορθογραφικού προβλήματος με την ενοποίηση της ορθογραφίας των συνεργατών του, εκτιμά τελικά ότι το ίδιο «υπήρξε ένα ζωντανό περιοδικό, στο οποίο οι νεανικές “υπερβολές”, βρήκαν τη δικαίωσή τους απ’ τα ίδια τα πράγματα», και ότι «Η Αργώ είχε βέβαια την ίδια τύχη με τ’ άλλα περιοδικά που τα συντηρούσε ο ενθουσιασμός. Αλλ’ η έκδοσή της, υπήρξε γόνιμη. Κι η θέση της στα Αλεξανδρινά Γράμματα, εξασφαλισμένη». —9—
ΘΥΜΙΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ
Ανάμεσα στα 9 ιδρυτικά μέλη που έστησαν την «Αργώ», το παρόν σύγγραμμα θέλει, έστω όψιμα, να φωτίσει και να αποδώσει τη δέουσα τιμή σε έναν παραγνωρισμένο πρωτεργάτη της και ταλαντούχο πεζογράφο. Πρόκειται για τον Θύμιο Ξανθόπουλο (Θ. Ξ.). Ο Θ. Ξ. άρχισε να γράφει από πολύ νωρίς, όντας ακόμη μαθητής Γυμνασίου. Εξίσου νωρίς μυήθηκε στην ελληνική και την ξενόγλωσση λογοτεχνία (γαλλική, αγγλική και ρωσική). Κλείνοντας τα πρώτα 20 χρόνια του, κάνει την παρουσία του στα γράμματα αισθητή και αρχίζει να γράφει τακτικά και να δημοσιεύει στην «Αργώ» μικρά διηγήματα και κριτικά σημειώματα, μεταφράζοντας επίσης επιλεγμένα κείμενα, κυρίως από τη γαλλική και την αγγλική λογοτεχνία. Ήδη από τα εφηβικά του χρόνια μελετά συστηματικά τους μεγάλους κλασικούς της παγκόσμιας διανόησης και της λογοτεχνίας, αντλώντας διδάγματα σχετικά με τις εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς, των κοινωνικών καταστάσεων και των αρχών και στάσεων περί ηθικής. Καλλιεργεί έτσι μια δική του ευρεία κοσμοαντίληψη και κατανόηση απέναντι στον άνθρωπο, την κοινωνία και την ίδια τη ζωή με τα πολλαπλά «πρόσωπα» που εκδηλώνουν. Η πολλαπλότητα αυτή, την οποία διαπιστώνει μέσα από τα επιλεγμένα του αναγνώσματα, εμφανίζεται και μέσα στα ίδια του τα γραπτά. Πρόκειται για μια «πολλαπλότητα» που αποτελεί για τον ίδιο επίσης βιωματική συνθήκη και εμπειρία. Είναι αυτή η οποία του αποκαλύπτει και το μέτρο μιας σχετικότητας που μπορεί και απελευθερώνει την κρίση, επιτρέπει την κριτική ρήξη, ενώ καταφεύγει περιστασιακά στη διακωμώδηση και στην επίκληση μιας «ειρωνείας», με την έννοια της σωκρατικής αναφοράς στα «γεγονότα» και στη σημασία τους. Αρκεί κανείς να αναφερθεί σε χαρακτηριστικά αποσπά— 10 —
Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ...
σματα-αφορισμούς που συναντά σε διηγήματά του, ώστε να διαπιστώσει ανάλογες προσεγγίσεις:
«Τί ψευτιὰ καὶ τί τρανὴ κωμωδία! Μιλήσαμε γιὰ ὅλες τὶς ψευτιές, πετάξαμε κάτω πολλὲς μάσκες· καὶ μόνο τὴ δική μας ψευτιά, τὴ δική μας μάσκα δὲν τολμήσαμε νἀγγίξουμε. Κι ὅμως τί τρανὴ κωμωδία!».
και αλλού,
«Ἡ εἰρωνία (συλλογιοῦνταν τὶς τελευταῖες μέρες). Τὶ ὅπλο θαυμάσιο στὰ χέρια μας! λίγη εἰρωνία γιὰ τὸν ἑαυτό μας νὰ φυλάγαμε, θὰ εἴμαστε σωσμένοι!... Τὶ ἀπόλαψη νὰ γελᾶς μέ τὸν ἀδιόρθωτο αἰσθηματία ποὺ μέσα σου κρύβεται;»
ή ακόμα,
«Γιὰ νὰ δοῦμε πότε θὰ βαρεθεῖς! ἔκανε μὲ πεῖσμα ἡ φωνὴ τῆς εἰρωνίας.» … κ.λ.π.
Ο Θ. Ξ. ενώ φαίνεται να «αυτοβιογραφείται» σε μερικά από τα διηγήματά του, παίρνει εντούτοις αποστάσεις από προσωπικά συναισθήματα, κρίσεις και βιωματικές δυσκολίες. Παρατηρεί με στοχαστική οξυδέρκεια τον κόσμο γύρω του. Πιστεύει ότι ο άνθρωπος-ταξιδευτής στη ζωή είναι ουσιαστικά υπεύθυνος για την πορεία του, τις επιλογές που αναζητά και τα βάρη των λαθών που θα σηκώσει και όχι η αυτοεγκατάλειψη στην ιδέα κάποιας αναπόδραστης μοίρας ή αμετακίνητης τάξης πραγμάτων ή ακόμα μιας παθητικής προσμονής για την εμφάνιση και αρωγή ενός «από μηχανής θεού» που θα τον έβγαζε από τα αδιέξοδα. Μέσα απ’ αυτήν την αναγκαία συνθήκη της αυτόβουλης υπευθυνότητας, θεωρεί ότι το άτομο μπορεί να βγει «νικητής» επιστρατεύοντας την πρόσθετη ενέργεια με την υπέρβαση του «νοητού» και της ορθής κρίσης. Σε μια άλλη περίπτωση, θα μπορεί αντίθετα να παραδοθεί επίσης «νικημένος», όντας άβουλο θύμα αδύναμων συναισθημάτων που καταλήγουν συνήθως στην έκβαση κάποιου αδιέξοδου ή/και τραγικού αποτελέσματος. — 11 —
ΘΥΜΙΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ
Η παραπάνω αντίληψή του ενισχυόταν από την έμμονη αναζήτηση μιας «ηθικής» και μιας «δικαιοσύνης, μιας «αλήθειας» εντέλει, που όμως επίσης την κατανοεί ως δυσπρόσιτη και μετέωρη στην υποκειμενικότητά της. Σε ανάλογες πνευματικές του αναζητήσεις και ανησυχίες βρίσκει ουσιαστικά στηρίγματα μέσα από κείμενα και αφορισμούς των μεγάλων της παγκόσμιας διανόησης, όπως μεταξύ άλλων του Shakespeare3, του Jean-Jacques Rousseau4, του HenryFrédéric Amiel5 κ.ά. Η δυσαρμονία ανάμεσα στην αγνότητα της άσπιλης Φύσης, από τη μια πλευρά, στην οποία προστρέχει συχνά και καθιερώνει στα γραπτά του ως να ήταν οικουμενικό λίκνο μιας καθαρτικής-αισθητικής καταφυγής, και από μια 3 Από 22 ετών, ο Θ. Ξ. είχε προμηθευτεί τα Άπαντα του μεγάλου Ελισαβετιανού ποιητή-δραματουργού σε μια έκδοση του 1923, την οποία μελετούσε σαν «Ευαγγέλιο» και είχε πάντοτε διά βίου κοντά του. Είχε υπογραμμίσει σ’ αυτήν ανάμεσα σε άλλες ρήσεις και την προτροπή του Κάσσιου στον Βρούτο, από τον Ιούλιο Καίσαρα: … Men at some time are masters of their fates: The fault, dear Brutus, is not in our stars, But in ourselves, …
Εικόνες από το βιβλίο του Θ. Ξ. των Απάντων του Shakespeare., έκδοσης του 1923. Στην κάτω εικόνα εμφανίζεται ο ηθοποιός Sir Frank R. Benson (1858-1939) στον ρόλο του Caliban στην «Τρικυμία».
4 Ο Θ. Ξ. είχε από νωρίς μυηθεί στις Εξομολογήσεις (Confessions) και στη Διατριβή για την προέλευση και τις βάσεις της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων, εμβληματικά έργα του J.-J. Rousseau. Αναφορά γίνεται από τον Θ. Ξ. ειδικά στον αφορισμό του: «Jamais la nature ne nous trompe; C’est toujours nous qui nous trompons.». 5 Βλ. μεταφράσεις κειμένων του Amiel από τον Θ. Ξ.
— 12 —
Η ΕΙΡΩΝΕΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ...
άλλη στις αδικίες όπως θεωρούσε ότι σκληρά εκδηλώνονταν στην κοινωνία και στις επιλεκτικές της διακρίσεις, συνιστούσαν γι’ αυτόν έναν συγκρουσιακό προβληματισμό που εξέφραζε ποικιλότροπα μέσα από τις θεματικές του επιλογές. Σ’ αυτές, η κοινωνική ευαισθησία, η εγρήγορση και η «φυγή» αναδύονται κυρίως μέσα από τα νεανικά του διηγήματα. Τα τελευταία θα μπορούσαν να παραπέμψουν ειδικά στο νεανικό έργο του Gustave Flaubert, «παιδιού-θαύματος» μιας άλλης εποχής, ταυτόσημης όμως σε ό,τι αφορά το υπαρξιακό δράμα των ανθρώπων μέσα στην κοινωνία. Μιας κοινωνίας που εκφράζεται με σκληρότητα και με αδικίες τις οποίες η κακή φύση του ανθρώπου επινοεί και επιβάλλει σε βάρος άλλων, ενίοτε και στον ίδιο τον εαυτό του, μέσα σε ένα επίσης κατά το πλείστον αδιάφορο και ανάλγητο θεσμικό πλαίσιο, πλήττοντας τον απλό άνθρωπο του δρόμου και την καθημερινότητά του, την ίδια τη Ζωή. (βλ. π.χ. μικρά μαθητικά διηγήματα του Flaubert, Un parfum à sentir, Passion et vertu κ.ά.). Παρ’ όλα αυτά, ο Θ. Ξ. προσεγγίζει το «spleen» της δικής του Αλεξάνδρειας όχι με πνεύμα «εκδίκησης» απέναντι στο «κακό», ούτε με τον αυτοτιμωρητικό τρόπο ενός Baudelaire, τον οποίο επίσης έχει μελετήσει και θαυμάσει, αλλά με τον δικό του ενήμερο, απέριττο και αποστασιοποιημένο τρόπο. Χωρίς προφητική ή ηθικοπλαστική διάθεση, αφήνει τον αναγνώστη να συμπληρώνει και ν’ αναστοχάζεται πάνω στην ουσία των γραπτών του και στους συμβολισμούς που υποδηλώνουν. Στην ευρεία θεματολογική του προσέγγιση εκτυλίγει συχνά τη βιωματική δοκιμασία και εμπειρία ενός πολυπρόσωπου «άλλου» με τη μεταφορά και κατά περίπτωση την αλληγορία. Στο έργο του μετουσιώνονται βιωματικές δυσκολίες και εμπόδια των συνανθρώπων του, ίσως «της διπλανής πόρτας», εστιάζοντας σε κάθε πε— 13 —
140 × 210 SPINE: 16.56 FLAPS: 80
Το υλικό συγκέντρωσε και επιμελήθηκε ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, που κατάφερε με αυτόν τον τρόπο να διασώσει το παραγνωρισμένο έργο του πατέρα του και να παρουσιάσει αριστοτεχνικά μια ολοκληρωμένη εικόνα του αλεξανδρινού συγγραφέα και λόγιου.
Αιμιλία Σκουφάκη συγγραφέας, φιλόλογος
ISBN 978-960-564-196-2
Θύμιος Ξανθόπουλος Ἡ Εἰρωνεία τῆς φαντασίας…
Μ
ια συναρπαστική φιλολογική έρευνα. Μια λογοτεχνική διαδρομή από την Κωνσταντινούπολη στην Αλεξάνδρεια της εποχής του Καβάφη, κι από κει στο Κογκό και τέλος στην Αθήνα. Η βιογραφία και η εργογραφία του Θύμιου Ξανθόπουλου, ιδρυτικού μέλους του λογοτεχνικού περιοδικού της αλεξανδρινής διασποράς “Αργώ”, μας αποκαλύπτεται μέσα από τις δημοσιεύσεις του, τις βιβλιοπαρουσιάσεις, τα διηγήματα και τις μεταφράσεις του, καθώς και μέσα από γραπτά τρίτων, σημειώματα και επιστολές. Σε διαρκή εξερεύνηση της λογοτεχνίας και της ύπαρξης, ο Θύμιος Ξανθόπουλος με τη γοητευτική φυσιογνωμία του και με απαράμιλλο ταλέντο έπλεξε στα κείμενά του τη φιλολογία με τη ζωή και κληροδότησε ψήγματα παρελθόντος στον αναγνώστη του σήμερα.
Ἡ Εἰρωνεία τῆς φαντασίας…
Θύμιος Ξανθόπουλος (1902-1988)
Βιογραφικό και λογοτεχνικό «ταξίδι» ενός λησμονημένου πεζογράφου από την «Αργώ» της Αλεξάνδρειας και εκείθεν
ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
0_cover_eironia_antikatastasi me diorthomeno.indd 1
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
οσελότος
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
30/9/2014 3:29:19 μμ