Issuu

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη υπό το πρίσμα της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ ΣΆΒΒΆΣ ΕΛ. ΙΩΆΚΕΙΜΙΔΗΣ Δικηγόρος - Μ.Δ. Ποινικού Δικαίου και Ποινικής Δικονομίας ΕΚΠΑ Δικονομική πραγμάτευση, με προεκτάσεις ουσιαστικού δικαίου, και θυματολογική οπτική

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη υπό το πρίσμα της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευ ματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντι γραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε ο ποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα. ΤΙΤΛΟΣ Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη υπό το πρίσμα της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ ΣΥΓΓΡΑΦ Ε ΑΣ Σάββας Ελ. Ιωακειμίδης ΣΕΙΡΑ Επιστημονικά [5358] 0922/08 ΕΠΙMΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ Σάββας Ελ. Ιωακειμίδης LAYOUT - DESIGN Myrtilo, Λένα Παντοπούλου COPYRIGHT© 2022 Σάββας Ελ. Iωακειμίδης ΠΡ ΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ Αθήνα, Σεπτέμβριος 2022 ISBN 978-618-205-333-1 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη υπό το πρίσμα της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ ΣΆΒΒΆΣ ΕΛ. ΙΩΆΚΕΙΜΙΔΗΣ Δικηγόρος - Μ.Δ. Ποινικού Δικαίου και Ποινικής Δικονομίας ΕΚΠΑ — ΑΘΗΝΑ 2022 — Δικονομική πραγμάτευση, με προεκτάσεις ουσιαστικού δικαίου, και θυματολογική οπτική

Αφιερούται το παρόν έργον στη Μητέρα μου με αισθήματα αγάπης, στοργής και ευγνωμοσύνης

ποινικής αξιώσεως στην εξατομικευμένη της όψη· (γ) την ικανοποίηση των αστικών αξιώσεων του αδικηθέντος εντός της ποινικής δίκης· (δ) την προσαρμογή της ποινικής διαδικασί ας στις ανάγκες ευάλωτων κατηγοριών θυμάτων και την πραγ ματοποίηση παρεμβάσεων αρωγής των θυμάτων εντός της δίκης αλλά και προ αυτής και μετά το πέρας της· και (ε) την προώθη ση, στον βαθμό που τούτο είναι συμβατό με το Σύνταγμα και την σκοποθεσία της ποινικής δίκης, των μορφών της εναλλακτικήςαποκαταστατικής δικαιοσύνης, με πρόνοια όμως για τις αναγκαί ες διαδικαστικές εγγυήσεις και εν τω πλαισίω

— 7 — ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μονογραφία παρουσιάζει ένα νέο μοντέλο ποινικής δίκης, το οποίο συνδυάζει τη δικαιοκρατική δομή με τον προνοια κό χαρακτήρα. Με άξονα αναφοράς την διερεύνηση του βαθμού συμμορφώσεως της εθνικής δικαιοταξίας προς τις επιταγές της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ «για τα δικαιώματα των θυμάτων στην ποι νική διαδικασία» επιχειρείται, μέσω της σύμφωνης με το ενωσια κό δίκαιο ερμηνείας του ισχύοντος δικονομικού δικαίου και διά προτεινομένων μεταβολών σε αυτό, να αναδειχθεί ένα πρότυπο δίκης με τα ακόλουθα κυρίαρχα γνωρίσματα: (α) την διαδικαστι κή ισότητα των διαδίκων μερών· (β) τη θεώρηση του θύματος ως φορέως της

προσεκτικών σταθ μίσεων ειδικοπροληπτικού χαρακτήρα. Σημειωτέον ότι το έργο τούτο υπεβλήθη ως διδακτορική δια τριβή στη Νομική Σχολή ΕΚΠΑ, με ομόφωνη μάλιστα επαινετική εισηγητική έκθεση της Τριμελούς Εισηγητικής Επιτροπής, πλην όμως παραδόξως, ωσαύτως ομοφώνως, εζητήθησαν από την Επταμελή Εξεταστική Επιτροπή μεταβολές μη συμβατές κατά πε ριεχόμενο με τη φυσιογνωμία του έργου και με τρόπο ανοίκειο για την αξιοπρέπεια και την επιστημονική αυτοτέλεια του γρά φοντος. Έτσι, κατόπιν δικού μου αιτήματος, η διαδικασία αξιολό γησης διεκόπη. Άλλωστε, δεν κάνουν οι τίτλοι τους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι τους τίτλους. Ευχαριστίες οφείλονται για την παντός είδους στήριξή τους κατά την εκπόνηση του έργου στον αδελφό μου, Δικηγόρο και

Σάββας Ελ.Ιωακειμίδης — 8 — Διδάκτορα Νομικής ΕΚΠΑ, Σωτήριο Ιωακειμίδη και τον πολύτι μο φίλο κ. Παναγιώτη Λέφα, Υποστράτηγο (ε.α.) ΕΛ.ΑΣ. και Δι δάκτορα Νομικής ΕΚΠΑ. Οφειλετικώς, τέλος, μνείαν ποιούμαι στη μνήμη του Καθηγη τού Κωνσταντίνου Φελουτζή, ο οποίος, διά της υποδειγματικής του διδασκαλίας, μου ενέπνευσε την αγάπη για το παρόν γνω στικό αντικείμενο. Με αυτές τις σκέψεις το έργο παραδίδεται στην κρίση των αναγνωστών και με την προσδοκία να συμβάλει στον επιστημο νικό προβληματισμό και την βελτίωση των όρων απονομής Δι καιοσύνης. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2022 Σάββας Ελ. Ιωακειμίδης

Ρωμαϊκό, βυζαντινό και μεταβυζαντινό δίκαιο .............................. 20

IV. Το δίκαιο του νέου ελληνικού κράτους και οι Κώδικες του 1834 ...33

V. Το ισχύον δίκαιο – Οι Κώδικες του 1950 και η μεταβολή του

VI. Συμπέρασμα

Δικαιοσυγκριτική επισκόπηση: Η θέση

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη σύμφωνα με την οδηγία 2012/29ΕΕ — 9 — Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ § 1. Εισαγωγή στην προβληματική της δικονομικής θέσεως και των δικαιωμάτων του θύματος υπό το φως των ενωσιακών επιταγών ..... 17 Ι. Το ερευνώμενο ζήτημα .......................................................................... 17 ΙΙ. Η μέθοδος της έρευνας και η διάρθρωση της μελέτης ................... 21 § 2. Ιστορική θεώρηση της θέσης του θύματος στην ποινική διαδικασία.................................................................................................. 26 Ι. Γενικά ................................................................................................... 26 ΙΙ. Αρχαιοελληνικό και ελληνιστικό δίκαιο ..........................................27 ΙΙΙ.

2019.................................................................................................35

.........................................................................................

§ 3.

του θύματος στην ποινική δίκη σε άλλες χώρες ................................................................. 54 Ι. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις ........................................................ 54 ΙΙ. Αγγλικό δίκαιο .....................................................................................55 1. Το γενικό πλαίσιο ...........................................................................55 2. Οι βασικές δικονομικές ρυθμίσεις για την προστασία του θύματος ........................................................................................... 58 3. Συμπέρασμα .................................................................................... 66 ΙΙΙ. Γαλλικό δίκαιο .................................................................................... 66 1. Το γενικό πλαίσιο ........................................................................... 66 2. Οι βασικές δικονομικές ρυθμίσεις για την προστασία του θύματος ............................................................................................67 3. Συμπέρασμα .....................................................................................79 § 4. Το ευρωπαϊκό ενοποιητικό εγχείρημα στο πεδίο του ποινικού δικαίου και η προστασία των θυμάτων εγκληματικής δραστηριότητας ....................................................................................... 80 Ι. Η επίδραση του ενωσιακού δικαίου στο ποινικό δίκαιο των κρατών-μελών ..................................................................................... 80

δικαίου ................................................... 113

§ 6. Τα δικονομικά δικαιώματα του θύματος στην ποινική δίκη (άρθρα 3-7, 10, 11, 19-21 της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ)

Γενικές παρατηρήσεις

Τα δικονομικά δικαιώματα του θύματος από την σκοπιά του ΕΔΔΑ

Τα

119

Σάββας Ελ.Ιωακειμίδης — 10 — ΙΙ. Το ευρωπαϊκό ποινικό δίκαιο υπό το καθεστώς του Γ΄ Πυλώνα της Ε.Ε. και το καλούμενο «δημοκρατικό έλλειμμα» .....................83 ΙΙΙ. Η Συνθήκη της Λισαβόνας και οι νέες νομιμοποιητικές βάσεις της ποινικής εξουσίας της Ε.Ε. ...........................................................87 IV. Η θέση του θύματος στο πλαίσιο του χώρου Ελευθερίας, Δικαιοσύνης και Ασφάλειας της ΕΕ και οι διανοιγόμενες προοπτικές μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας .................................95 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ ΣΤΗΝ ΟΔΗΓΙΑ 2012/29/ΕΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ § 5. Η Οδηγία 2012/29 για την προστασία των θυμάτων εγκληματικών ενεργειών ...................................................................... 103 Ι. Γενική παρουσίαση της Οδηγίας ..................................................... 103 ΙΙ. Η επιταγή για σύμφωνη με την Οδηγία ερμηνεία των κανόνων του εσωτερικού

..........................

Ι.

.......................................................................

ΙΙ.

...................................................................................................127 ΙΙΙ.

δικονομικά δικαιώματα του θύματος από τη σκοπιά του ενωσιακού δικαίου .............................................................................142 IV. Δικονομικές κυρώσεις επί παραβιάσεων δικαιωμάτων του θύματος υπό το πρίσμα της υπερνομοθετικής προστασίας ........144 V. Το ισχύον (εγχώριο) θεσμικό πλαίσιο .............................................148 1. Γενικά ..............................................................................................148 2. Ποινική προδικασία .................................................................... 150 α. Προκαταρκτική εξέταση......................................................... 150 β. Καταγγελία του εγκλήματος ..................................................153 γ. Επιμέρους ζητήματα ................................................................. 161 αα. Αποκλεισμός και εξαίρεση δικαστικών προσώπων ...... 161 ββ. Αυτοπρόσωπη παρουσία διαδίκων σε ανακριτικές πράξεις (πρώην άρθρα 97-99 ΚΠΔ, άρθρα 92-94ΚΠΔ)..164 γγ. Αντιρρήσεις και γνωστοποίηση του πέρατος της ανακρίσεως .........................................................................168 δδ. Δικαίωμα διορισμού συνηγόρου και δωρεάν νομική βοήθεια στο θύμα ............................................................... 169

δεδομένα

ποινικής δίκης

Ένδικα μέσα κατά αποφάσεων

220

225

226

Περί του ευλόγου χρόνου της ποινικής διαδικασίας .............. 227

5. Επανάληψη διαδικασίας και ακρόαση του θύματος ............... 232 VΙ. Οι επίμαχες ρυθμίσεις της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ .......................... 232 VΙΙ. Αποτίμηση βαθμού συμμορφώσεως της ελληνικής νομοθεσίας

προς την Οδηγία 2012/29 - Προτεινόμενες παρεμβάσεις

προς την προδικασία

εγκλήματος

235

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη σύμφωνα με την οδηγία 2012/29ΕΕ — 11 — εε. Δικαίωμα διερμηνείας και διορισμού τεχνικού συμβούλου .......................................................................... 176 στστ. Προστασία μαρτύρων ................................................... 183 ζζ. Η μη ακρόαση του θύματος κατά τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων ......................................................................... 191 ηη. Ένδικα μέσα κατά βουλευμάτων ......................................197 3. Η κυρία διαδικασία ...................................................................... 199 α. Προπαρασκευαστική διαδικασία .......................................... 199 β. Επ’ ακροατηρίω διαδικασία .................................................... 204 γ. Ζητήματα περί αποδείξεως ..................................................... 209 δ. Ειδικότερα περί της αποδεικτικής απαγορεύσεως του άρθρου 177 ΚΠΔ και της αποδεικτικής καταστάσεως ανάγκης .......... 214 ε. Ποινική δίκη και προσωπικά

................................

στ.Δημοσιότητα

..................................................

ζ.

...............................................

...........

Ως

.............................................................

α. Γενικά.........................................................................................

β. Καταγγελία

..........................................................237 γ. Ειδικότερα ζητήματα ............................................................... 242 αα. Αποκλεισμός και εξαίρεση δικαστικών προσώπων ..... 242 ββ. Παράσταση σε ανακριτικές πράξεις (πρώην άρθρα 97-99 ΚΠΔ)(νύν 92-94ΚΠΔ) ........................................... 244 γγ. Αντιρρήσεις και γνωστοποίηση πέρατος της ανακρίσεως ........................................................................ 246 δδ. Διορισμός συνηγόρου και παροχή νομικής βοήθειας στο θύμα ............................................................................. 246 εε. Διερμηνεία και διορισμός τεχνικού συμβούλου ........... 248 στστ. Προστασία μαρτύρων ................................................... 254 ζζ. Μη ακρόαση θύματος κατά τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων ........................................................................ 258 ηη. Ένδικα μέσα κατά βουλευμάτων ......................................261 2. Ως προς την κυρία διαδικασία ................................................... 262 α. Προπαρασκευαστική διαδικασία .......................................... 262

απόπειρα (άρθρο 44 ΠΚ)

Η έμπρακτη μετάνοια

Η συνδιαλλαγή

Τα ισχύσαντα προ της εισαγωγής των Νέων Κωδίκων

ρυθμίσεις των νέων Κωδίκων

από την ποινική δίωξη και η συνδιαλλαγή

δράστη-θύματος

290

304

313

333

Σάββας Ελ.Ιωακειμίδης — 12 — β. Επ’ ακροατηρίω διαδικασία .................................................... 263 γ. Ζητήματα περί αποδείξεως ..................................................... 267 δ. Ειδικότερα περί της αποδεικτικής απαγορεύσεως του άρθρου 177 ΚΠΔ και της αποδεικτικής καταστάσεως ανάγκης ..... 269 ε. Ποινική δίκη και προσωπικά δεδομένα .................................270 στ. Δημοσιότητα ποινικής δίκης ................................................ 272 ζ. Ένδικα μέσα κατά αποφάσεων ................................................273 3. Εύλογος χρόνος περατώσεως ποινικής διαδικασίας ................275 4. Επανάληψη της διαδικασίας....................................................... 277 VIII. Καταληκτικές παρατηρήσεις ........................................................279 § 7. Η διαμεσολάβηση ως αποκαταστατικός θεσμός (άρθρο 12 οδηγίας 2012/29 ΕΕ ................................................................................ 280 Ι. Γενικά ................................................................................................. 280 ΙΙ. Οι επανορθωτικής φύσεως θεσμοί στο πλαίσιο της ελληνικής εννόμου τάξεως................................................................................. 290 1. Η υπαναχώρηση από την

...............

.................................................................

.............................................................................

α.

.....

β. Οι

............................................

4. Η αποχή

ανηλίκου

(άρθρα 46 ΚΠΔ και 122 παρ. 1 εδ. ε΄ και στ΄ ΠΚ) ......................................................................... 347 5. Η διαμεσολάβηση στις υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας (άρθρα 11-13 ν. 3500/2006) ..........................................................352 ΙΙΙ. Ζητήματα συμμορφώσεως της ελληνικής έννομης τάξης προς την οδηγία ............................................................................... 363 1. Οι σχετικές προβλέψεις της Οδηγίας ....................................... 363 2. Ο βαθμός συμμορφώσεως προς την οδηγία και προτάσεις αναμορφώσεως του ισχύοντος νομικού πλαισίου προς επίτευξη ταύτης ............................................................................ 367 α. Έμπρακτη μετάνοια - υπαναχώρηση ..................................... 367 β. Ποινική συνδιαλλαγή .............................................................. 367 γ. Διαμεσολάβηση ανηλίκου δράστη - θύματος .......................371 δ. Η διαμεσολάβηση στην ενδοοικογενειακή βία..................... 374 IV. Η ρύθμιση του άρθρου 63 του ν. 4478/2017 .................................. 377 V. Καταληκτικές παρατηρήσεις ...........................................................379

άρθρο

πολιτικώς ενάγοντος στο ακροατήριο

409

διατυπώσεις παράστασης πολιτικής αγωγής στην προδικασία (άρθρα 82-88 ΚΠΔ) .............................................413

ζ. Η παραίτηση από την πολιτική αγωγή (άρθρο 69 ΚΠΔ) ....419

η. Η επιρροή της καταβολής από τον κατηγορούμενο του αιτουμένου ποσού στη δυνατότητα παράστασης πολιτικής αγωγής ..................................................................... 420

Η παράνομη παράσταση πολιτικής αγωγής στο ακροατήριο (171 παρ. 2 ΚΠΔ)................................................ 425

αστικής και ποινικής

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη σύμφωνα με την οδηγία 2012/29ΕΕ — 13 — § 8. Αποζημίωση θύματος και απόδοση δαπανών (άρθρα 13, 14 και 16 της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ).......................................................... 383 Ι. Γενικά ................................................................................................. 383 ΙΙ. Το πλέγμα ρυθμίσεων της ελληνικής εννόμου τάξεως για την αποζημίωση του θύματος και την απόδοση σε αυτό δαπανών ...393 Α. Υπό το καθεστώς του ΚΠΔ του 1950 .............................................393 1. Το δικονομικό πλαίσιο της πολιτικής αγωγής ως κεντρικού αποκαταστατικού θεσμού των αξιώσεων του θύματος ...........393 α. Ενεργητική νομιμοποίηση .......................................................393 β. Παθητική νομιμοποίηση ......................................................... 397 γ. Εξουσία του δικαστηρίου να αποφανθεί επί των απαιτήσεων του πολιτικώς ενάγοντος ..................................401 δ. Παράλληλη δικαιοδοσία πολιτικών και ποινικών δικαστηρίων ............................................................................. 406 ε. Η παράσταση του

κατ’

68 ΚΠΔ ................................................................

στ. Οι

θ.

ι. Σχέση

παραγραφής (άρθρο 937 ΑΚ) .. 427 Β. Οι δυνάμει του Νέου Κώδικος επελθούσες μεταβολές ................431 2. Η απόδοση δαπανών στο θύμα .................................................. 437 3. Απόδοση κατασχεθέντων στο θύμα .......................................... 439 4. Λοιπές ρυθμίσεις σχετικά με το θύμα ........................................ 442 ΙΙI. Ζητήματα συμμόρφωσης της ελληνικής έννομης τάξης προς την Οδηγία 2012/29 .......................................................................... 443 1. Γενικά ............................................................................................. 443 2. Περί αποζημιώσεως εντός της ποινικής διαδικασίας δια του θεσμού της πολιτικής αγωγής ............................................. 444 α. Ενεργητική νομιμοποίηση ...................................................... 444 β. Παθητική νομιμοποίηση ......................................................... 446 γ. Εξουσία του δικαστηρίου να αποφανθεί επί των απαιτήσεων του πολιτικώς ενάγοντος ................................. 447

Σάββας Ελ.Ιωακειμίδης — 14 — δ. Παράλληλη δικαιοδοσία πολιτικών και ποινικών δικαστηρίων ............................................................................. 449 ε. Η παράσταση του πολιτικώς ενάγοντος στο ακροατήριο... 449 στ. Οι διατυπώσεις παραστάσεως πολιτικής αγωγής στην προδικασία ................................................................................ 450 ζ. Η παραίτηση από την πολιτική αγωγή................................. 453 η. Η επιρροή της καταβολής του αιτουμένου ποσού στην δυνατότητα παράστασης πολιτικής αγωγής ...................... 454 θ. Η παράνομη παράσταση της πολιτικής αγωγής στο ακροατήριο ............................................................................... 454 ι. Σχέση αστικής και ποινικής παραγραφής (ΑΚ 937)............ 455 3. Περί αποδόσεως δαπανών στο θύμα ....................................... 458 4. Περί αποδόσεως των κατασχεθέντων στο θύμα .................... 458 5. Λοιπές ρυθμίσεις .......................................................................... 459 IV. Καταληκτικές παρατηρήσεις .......................................................... 460 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΕΙΔΙΚΩΣ ΟΙ ΕΠΙΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 2012/29/ΕΕ ΓΙΑ ΤΑ ΕΥΑΛΩΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΟ ΘΥΜΑ § 9. Ευάλωτες κατηγορίες θυμάτων (άρθρα 22-24 της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ) ............................................................................................. 461 Ι. Γενικές παρατηρήσεις ..................................................................... 461 ΙΙ. Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο.............................................................. 464 1. Ανήλικα θύματα ........................................................................... 464 α. Ευαλωτότητα και (υπερ)νομοθετική προστασία ................ 464 β. Κρίσιμα ζητήματα ουσιαστικού ποινικού δικαίου ................471 γ. Το δικονομικό πλαίσιο ............................................................ 484 αα. Καταγγελία εγκλήματος .................................................. 484 ββ. Δήλωση παραστάσεως πολιτικής αγωγής ..................... 485 γγ. Νομική αρωγή ανηλίκων θυμάτων ................................ 486 δδ. Ο ανήλικος μάρτυς αξιόποινης πράξεως ....................... 488 εε. Υποβολή ανηλίκου θύματος σε θεραπεία ...................... 495 στστ. Προστασία ιδιωτικού βίου του ανηλίκου θύματος ..... 497 ζζ. Προστασία μαρτύρων σε υποθέσεις με ανήλικο θύμα ...501 ηη. Ανήλικο θύμα ως φορέας του δικαιώματος αποδείξεως - ιδίως τα όρια της επεμβάσεως στο σώμα του θύματος προς συλλογή αποδείξεων ............. 502

περί εμπορίας ανθρώπων

δ. Το δικονομικό πλαίσιο περί εμπορίας ανθρώπων

542

549

αα. Καταγγελία του εγκλήματος........................................... 549 ββ. Δήλωση παράστασης πολιτικής αγωγής ........................ 552 γγ. Αρωγή και προστασία του θύματος ............................... 554 δδ. Ζητήματα αποδείξεως .......................................................555 εε. Ευθύνη νομικών προσώπων .............................................557 στστ. Aποζημίωση από το Κράτος ........................................557 ζζ. Διαδικασία αναγνώρισης - αποδόσεως ιδιότητας θύματος και απαλλαγή τούτου από την ποινική ευθύνη

πρόνοιες της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ για τα χρήζοντα

558

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη σύμφωνα με την οδηγία 2012/29ΕΕ — 15 — θθ. Δομές αρωγής και προστασίας ανηλίκου θύματος ...... 505 ιι. Παρεπόμενες κυρώσεις και μετασωφρονιστική επιτήρηση ............................................................................ 510 2. Θύματα τρίτης ηλικίας ................................................................. 513 α. Η ευαλωτότητά τους και η επιταγή προστασίας τους ........ 513 β. Προστασία στο πλαίσιο του ουσιαστικού ποινικού δικαίου ........................................................................................ 517 γ. Προστασία στο δικονομικό πεδίο ..........................................526 3. Θύματα εμπορίας ανθρώπων ..................................................... 530 α. Γενικά......................................................................................... 530 β. Συνταγματικό και διεθνές πλαίσιο προστασίας ................... 531 γ. Ρυθμίσεις ουσιαστικού ποινικού δικαίου

.................................................................................

...............

................................................................................

ΙΙΙ. Οι

ειδικής προστασίας θύματα .......................................................................... 564 1. Γενικά ............................................................................................. 564 2. Οι επιμέρους ρυθμίσεις ............................................................... 566 IV. Κριτική αποτίμηση και αναγκαίες προσαρμογές ......................... 567 1. Επί ανηλίκων θυμάτων ................................................................ 567 α. Ζητήματα ουσιαστικού Ποινικού Δικαίου............................ 567 β. Ζητήματα Ποινικού Δικονομικού Δικαίου ........................... 588 αα. Η καταγγελία του εγκλήματος ....................................... 588 ββ. Δήλωση παραστάσεως πολιτικής αγωγής ..................... 590 γγ. Νομική αρωγή θύματος .................................................... 591 δδ Ο ανήλικος μάρτυς αξιοποίνων πράξεων ...................... 592 εε. Προστασία ιδιωτικού βίου του θύματος, επεμβάσεις στο σώμα του και διαδικασία εξετάσεως ........................595

Έρευνας

Εντολή Προστασίας

και δήμευση περιουσιακών στοιχείων

εκπαίδευση και κατάρτιση

πολιτικής

Συγκεφαλαίωση

623

Σάββας Ελ.Ιωακειμίδης — 16 — στστ. Δομές αρωγής - παρεπόμενες κυρώσειςμετασωφρονιστική επιτήρηση ........................................ 596 ζζ. Λοιπές ρυθμίσεις επί ανηλίκων ....................................... 600 2. Θύματα τρίτης ηλικίας ................................................................ 604 α. Ζητήματα ουσιαστικού Ποινικού Δικαίου............................ 604 β. Ζητήματα Ποινικού Δικονομικού Δικαίου ........................... 609 3. Επί θυμάτων εμπορίας ανθρώπων .............................................. 611 α. Ζητήματα ουσιαστικού Ποινικού Δικαίου............................. 611 β. Ζητήματα Ποινικού Δικονομικού Δικαίου ............................ 614 § 10. Διασυνοριακό θύμα και συναφή ζητήματα ........................................ 617 Ι. Γενικές παρατηρήσεις και ορολογικές διευκρινίσεις .................... 617 ΙΙ. Οι προβλέψεις του άρθρου 17 της Οδηγίας 2012/29 για το διασυνοριακό θύμα............................................................................ 621 ΙΙΙ. Περί της δικαστικής συνδρομής ..................................................... 623 1. Ευρωπαϊκή Εντολή

......................................................

2. Ευρωπαϊκή

.................................................627 3. Δέσμευση

.................... 630 IV. Δικαστική

............................................637 § 11. Συμπερασματική τοποθέτηση και προτάσεις αντεγκληματικής

.................................................................639 Ι.

πορισμάτων ..........................................................639 1. Η Οδηγία 2012/29/ΕΕ ως μέσον αναδείξεως και καταλύτης εφαρμογής ενός νέου προτύπου ποινικής δίκης.......................639 ΙΙ. Καταληκτική αποτίμηση των ρυθμίσεων του ΚΠΔ ως προς τον βαθμό συμφωνίας με την Οδηγία 2012/29/ΕΕ και προτεινόμενες παρεμβάσεις ............................................................ 642 ΙΙ. Καταληκτικές παρατηρήσεις .......................................................... 656 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................................ 663

είναι το κατ’ εξοχήν πεδίο όπου συγκρούονται το συμφέρον της ολότη τας για κολασμό του εγκλήματος με εκείνο του ατόμου για σεβα σμό της προσωπικής του ελευθερίας και εν γένει των θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων του2. Η εύρεση ενός σημείου ισορροπί ας ανάμεσα στα μεγέθη αυτά επαληθεύει ή διαψεύδει στην πρά ξη τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα του κρατούντος πολιτεύματος3. Εκ παραλλήλου, το Ποινικό Δίκαιο (ουσιαστι κό και δικονομικό) έχει

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη σύμφωνα με την οδηγία 2012/29ΕΕ — 17 — ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ § 1. Εισαγωγή στην προβληματική της δικονομικής θέσεως και των δικαιωμάτων του θύματος υπό το φως των ενω σιακών επιταγών Ι. Το ερευνώμενο ζήτημα Η ποινική δίκη, ως μηχανισμός απαντήσεως της οργανωμέ νης σε Κράτος κοινωνίας στη διάπραξη του εγκλήματος1,

έντονα εθνικό χαρακτήρα, αφού σε αυτό αποτυπώνονται ρυθμίσεις που είναι αποτέλεσμα δυσχερών σταθ μίσεων στη βάση θεμελιωδών δικαιοπολιτικών επιλογών, οι οποί ες αποτελούν απαύγασμα των συλλογικών ιστορικών βιωμάτων ενός Λαού4. 1 Βλ. ενδεικτ. Παπαδαμάκη Αδ., Ουσιώδεις πτυχές "διαφάνειας" της ποινικής δίκης, ΠοινΔικ 2013, 334 επ.· Φυτράκη Ε., Τα δικαιώματα του ανθρώπου στην ποινική δίκη: Από τον εξανθρωπισμό στον "εκσυγχρονισμό", ΠοινΔικ 2004, 1171 επ. 2 Καρράς Α., Κώδικας Ποινικής Δικονομίας, Συστηματική ερμηνεία και μεθοδολο γική κατ’ άρθρον ανάπτυξη, 2016, σ. 5 επ. 3 Βλ. Παπαχρήστο Κ., Αξία και αξιοπρέπεια του Ανθρώπου ως σημείο εκκίνησης, Όρια και σκοπός του Ποινικού Δικαίου, ΠοινΔικ 2019, 35 επ. 4 Βλ. ιδίως Μανωλεδάκη Ι., Ιδεολογικοί προσανατολισμοί του ελληνικού ποινικού δικαίου κατά την ιστορική του εξέλιξη, στον ίδιο, Μελέτες για εμβάθυνση στο Ποινικό Δίκαιο (1978-1999), 2001, σ. 11 επ.· Δημητράτο Ν., Ποινικό Δίκαιο και Ηθι κή, ΠοινΧρ 2011, 12-17.

του κοινωνικού σώματος σε μία χώρα όπως η Ελλάδα, όπου υπάρχει σχετικώς πρόσφατη ακόμη εμπει ρία απολυταρχικών καθεστώτων7 αλλά και περιόδων εκτροπής που δεν ήγαγον μεν στην ολική ανατροπή του πολιτεύματος, αλλά το έπληξαν βαρέως8. Κοινό γνώρισμα των περιόδων αυτών ήταν η εργαλειοποίηση του ποινικού δικαίου, με σκοπό την εξου δετέρωση αντιπάλων και την πολιτική επικράτηση9. Συγχρόνως, είναι αληθές ότι η επίκληση των δικαιωμάτων του θύματος απο τέλεσε πρόσχημα για την περιστολή των ατομικών δικαιωμάτων και εδώ ακριβώς ευρίσκεται η ρίζα της αρνητικής αντιμετωπίσε

Σάββας Ελ.Ιωακειμίδης — 18 — Τούτων ούτως εχόντων, η ενασχόληση στο πλαίσιο μιας επι στημονικής εργασίας με τη δικονομική θέση και τα δικαιώματα του θύματος του εγκλήματος είναι επιλογή μάλλον μειοψηφική και οπωσδήποτε δυσχερής5. Τούτο, διότι η ποινική δίκη δομείται με γνώμονα την έννομη θέση του κατηγορουμένου και την απο τελεσματική ενάσκηση των δικαιωμάτων του, έτι δε και διά τον πρόσθετο λόγο ότι η στροφή του ενδιαφέροντος στο θύμα απαι τεί να έχει προηγηθεί ένα επίπεδο θεσμικής ωρίμανσης που να μην εμφανίζει την οπτική αυτή ως περιττή πολυτέλεια, αλλά ως απότοκο της εμβαθύνσεως του κοινωνικού και προνοιακού χαρα κτήρα της ποινικής διαδικασίας6. Επιβαλλόμενον έτι παρίσταται να λαμβάνονται υπόψη οι ευ αισθησίες και επιφυλάξεις

ως της θυματολογίας ως επιστημονικού κλάδου, ιδίως κατά την πρώτη περίοδο της αναπτύξεώς της10. Επειδή δε το Ποινικό Δί καιο έχει εντόνως πολιτικό χαρακτήρα-που μάλλον υπερβαίνει 5 Βλ. Πετρόπουλο Π., Τινά περί της νυν καταστάσεως της Δικαιοσύνης, ΠοινΔικ 2018, 337 επ. 6 Βλ. Παπανδρέου Π., Διαγράμματα Ποινικής Δικονομίας, 2014, σ. 4 επ.· Μαργαρί τη Λ./Σατλάνη Χ./Φαρσεδάκη Ι., Διάλογος με την πρόσφατη Ποινική Νομολογία (Μέρος Α΄), ΠοινΔικ 2016, 1-22. 7 Με πλέον πρόσφατη την στρατιωτική διακυβέρνηση της περιόδου1967-1974. 8 Βλ λ.χ. Ιουλιανά 1965 και την γνωστή "αποστασία" βουλευτών της Ενώσεως Κέ ντρου σε: Αναστασιάδη Γ. (επιμ.), Η Μεγάλη Ιστορία του 20ου αιώνα (συλλ. έργο), τ. 6ος, 2002, σ. 231-246. 9 Για μία ευρύτερη θεώρηση του ζητήματος των σχέσεων ποινικού δικαίου και πολι τικής υπό το ανωτέρω πρίσμα βλ., αντί άλλων, Μπιτζιλέκη Ν., Ποινικοποίηση της πολιτικής και πολιτικοποίηση του ποινικού δικαίου, ΠοινΧρ 2018, 417 επ. 10 Βλ. ενδεικτ. Σπινέλλη Κ., Εγκληματολογία, Σύγχρονες και παλαιότερες κατευ θύνσεις, 2014, σ. 17.

προαπαιτούμενο της

οτήτων που υπάγονται

στενό πυρήνα της κρατικής κυριαρ χίας, όπως η ποινική εξουσία. Συνάμα, αφού κατά τις οικείες προ βλέψεις της Συνθήκης της Λισαβόνας (βλ. άρ. 82-86 ΣΛΕΕ) σε κύριο σκοπό του ΧΕΑΔ αναδεικνύεται η αμοιβαία αναγνώριση και εκτέλεση των ποινικών αποφάσεων και διαταγών εντός των κρατών-μελών, το Ποινικό Δικονομικό Δίκαιο καθίσταται ο κύρι ος μοχλός της ενωσιακής ποινικής αρμοδιότητας. Εδώ, όμως, επειδή η κυρίαρχη σκοποθεσία εξυπηρετείται καλύ τερα μέσω της προσεγγίσεως των δικονομικών νομοθεσιών υπό το πρίσμα ελαχίστου κοινού παρονομαστή, ελλοχεύει ο κίνδυνος της περιστολής των δικονομικών εγγυήσεων και της αλλοιώσεως της φυσιογνωμίας της εθνικής ποινικοδικονομικής νομοθεσίας. Προ

Η έννομη θέση του θύματος στην ποινική δίκη σύμφωνα με την οδηγία 2012/29ΕΕ — 19 — ως προς το δομικό τούτο γνώρισμα έτι και το Συνταγματικό Δί καιο– οι προηγηθείσες επισημάνσεις δεν είναι νοητό να αγνοη θούν, καθώς χωρίς τη συναίνεση του Λαού η όποια θεσμική προ σπάθεια θα αποβεί αλυσιτελής11. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, δέον να τονιστεί ότι διάγουμε μία ιστορική περίοδο κατά την οποία ο υπερεθνικός οργανισμός της Ευρωπαϊκής Eνώσεως οικειοποιείται μέγα μέρος της ποινικής αρ μοδιότητας των κρατών-μελών12, παρά τις ευλόγως εγειρόμενες αντιρρήσεις, αφού η θεσμική αυτή εξέλιξη δεν συνοδεύεται από εμβάθυνση της πολιτικής ενοποιήσεως13, μολονότι κάτι τέτοιο παρίσταται ως λογικό

εκχωρήσεως αρμοδι

στον

αυτού του αναμφίλεκτου δεδομένου, τόσο η στείρα άρνηση και η εθνική περιχαράκωση όσο και η υποτίμηση ή/και αγνόηση των κινδύνων είναι μία στάση μη παραγωγική και εθνικώς επιζή μια. Τουναντίον, η αξιοποίηση της κοινής νομικής παραδόσεως των κρατών-μελών14 και των θεσμικών εργαλείων και δυνατοτή 11 Βλ. Πανούση Γ., Αιρετικές μετά-θεωρήσεις, ευρήματα και ερωτήματα, ΠειρΝ 2017, σ. 4 επ. 12 Βλ. Ζημιανίτη Δ., Η νέα θεσμική αρχιτεκτονική για τον ευρωπαϊκό ποινικό χώρο: Ο διάλογος για τη δημιουργία Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας, ΠοινΔικ 2013, 439 επ.· Μυλωνόπουλο Χ., Η αποστολή του διεθνούς ποινικού δικαίου και οι προκλήσεις της σύγχρονης πραγματικότητας ΠοινΔικ 2015, 1051 επ. 13 Βλ. Καϊάφα - Γκμπάντι Μ., Ευρωπαϊκό Ποινικό Δίκαιο και Συνθήκη της Λισσαβώ νας, 2011, σ. 29 επ.· την ίδια, Στοιχεία του Ενωσιακού Ποινικού Δικαίου και της εν σωμάτωσής του στην ελληνική έννομη τάξη, 2016, σ. 17-39. 14 Βλ., αντί πολλών, Καϊάφα - Γκμπάντι Μ., Ποινική νομοθεσία και ενωσιακές επιτα

Ηπαρούσα μονογραφία έχουσα ως άξονα αναφοράς τη διερεύνηση του βαθμού συμμόρφωσης της εθνικής έννομης τάξης με τις επιτα γές της οδηγίας 2012/29 ΕΕ συνιστά μία ιδιαιτέρως σημαντική και πρωτότυπη συμβολή στο χώρο των ποινικών επιστημών. Ο συγγρα φέας κινούμενος με άνεση και δημιουργική πνοή στα γνωστικά αντικείμενα του ουσιαστικού και δικονομικού ποινικού δικαίου, εγχώριου και ενωσια κού και της εγκληματολογίας (ιδίως θυματολογίας ) και διαθέτοντας στέρεα γνώση του ποινικού δόγματος και εποπτεία της φυσιογνωμίας της εθνικής έννομης τάξης εν συνόλω και του διεθνούς περιγύρου, θέτει ενώπιόν μας ένα νέο μοντέλο ποινικής δίκης. Κυρίαρχα γνωρίσματα του παρόντος έργου είναι ο κριτικός διάλογος με τη θεωρία και τη νομολογία και η πληρότητα της πραγμάτευσης των επιμέρους ζητημάτων, η οποία δεν περιορίζεται στη δικονομική πτυχή αλλά επεκτείνεται σε ζητήματα επάρκειας της παρεχόμε νης –ιδίως στα ευάλωτα θύματα– ποινικής προστασίας, με τη διατύπωση πλήρων και επεξεργασμένων προτάσεων, στην ανάδειξη της σημασίας της συμμετοχικής αντεγκληματικής πολιτικής υπό την καθοδήγηση και εποπτεία του Κράτους, με στόχευση τη «δημιουργική αποκατάσταση» καθώς και στη σημασία επιμέρους παρεμβάσεων σε άλλους κλάδους δικαίου, με γνώμονα την εξασφάλιση υψηλού βαθμού λειτουργικότητας του νέου προτύπου και τη μεγιστοποίηση των ωφελειών για το θύμα. Πρόνοια λαμβάνεται για τη χάραξη σαφών ορίων στο εύρος και την έκταση των παρεμβάσεων, ώστε να γίνονται πλήρως σεβαστά τα υπερασπιστικά δικαιώματα του κατηγορουμέ νου καθώς και για την επανένταξη των καταδίκων με ταυτόχρονη διαφύλαξη τόσο των δικαιωμάτων των θυμάτων όσο και της ασφάλειας του κοινωνικού συνόλου μέσω ενός συστήματος μετασωφρονιστικής επιτήρησης για τους σεξουαλικούς ιδίως εγκληματίες. Μέσα από εμβριθείς αναπτύξεις το παρόν πόνημα προσφέρει επεξεργα σμένες απαντήσεις σε σύνθετα ζητήματα και δίδει πολλά ερεθίσματα τόσο στους νομοθετούντες όσο και στους ενασχολουμένους με τη λειτουργία της Ποινικής Δικαιοσύνης στη Χώρα μας. Συνιστά απαραίτητο επιστημονικό εφόδιο και χρήσιμο πρακτικό εργαλείο για τον Δικηγόρο, τον Δικαστή, τον Εισαγγελέα, τον Θεωρητικό του Δικαίου ως και πάντα ενδιαφερόμενο υπό την ιδιότητα του εργαζομένου στο Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης (Αστυνο μικού Εγκληματολόγου, Επιμελητού Ανηλίκων) ή /και του ενεργού πολίτη για τους όρους και τις συνθήκες Απονομής της Ποινικής Δικαιοσύνης στην Ελλάδα. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr ISBN 978-618-205-333-1