163 × 230 SPINE: 7 FLAPS: 70
Κωνσταντίνος Γκούσκος
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr
Η Επιμόρφωση των καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε σχέση με την αποτελεσματικότητα των σχολείων
ISBN 978-960-564-704-9
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
ΤΙΤΛΟΣ
Η Επιμόρφωση των καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε σχέση με την αποτελεσματικότητα των σχολείων ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ
Κωνσταντίνος Γκούσκος ΣΕΙΡΑ
Επιστημονικά [5358]1118/08 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ
Όλγα Παλαμήδη LAYOUT - DESIGN Myrtilo, Λένα Παντοπούλου COPYRIGHT© 2018 Κωνσταντίνος Γκούσκος ΠΡΏΤΗ ΕΚΔΟΣΗ
Αθήνα, Νοέμβριος 2018 ISBN 978-960-564-704-9
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:
Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.
Κωνσταντίνος Γκούσκος
Η Επιμόρφωση των καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε σχέση με την αποτελεσματικότητα των σχολείων
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ..............................................................................................................................7 ΕΙΣΑΓΩΓΉ ..............................................................................................................................9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1. ΕΠΙΜΌΡΦΩΣΗ: ΟΡΙΣΜΟΙ – ΤΑΣΕΙΣ........................................................................... 15 1.1.1. Εννοιολογικές διασαφηνίσεις και ορισμοί................................................... 15 1.1.2. Ιστορική αναδρομή ............................................................................................. 20 1.1.3. Η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα........................................................ 25 ΕΝΟΤΗΤΑ 1.2. Η ΕΠΙΜΌΡΦΩΣΗ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ....................... 35 1.2.1. Χαρακτηριστικά και ιδιαιτερότητες των ενήλικων εκπαιδευόμενων.................................................................................................. 35 1.2.2. Η σημασία της μελέτης των εκπαιδευτικών αναγκών............................ 39 1.2.3. Η υποκίνηση.......................................................................................................... 42 1.2.4. Η αξιολόγηση της επιμορφωτικής διαδικασίας........................................ 44 ΕΝΟΤΗΤΑ 1.3. ΕΠΙΜΌΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ.......................................................... 48 1.3.1. Εννοιολογική προσέγγιση της Διά Βίου Εκπαίδευσης............................. 48 1.3.2. Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ως διά βίου εκπαίδευση............... 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 2.1. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΤΙΚΟΤΗΤΑ.................................................... 57 2.1.1. Ορισμός και εννοιολογικές διασαφηνίσεις.................................................. 57 2.1.2. Η ποιότητα στην εκπαίδευση........................................................................... 59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 3.1. ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΌ ΠΡΌΒΛΗΜΑ..................................................................................... 75
—5—
3.1.1. Η διατύπωση των ερευνητικών ερωτημάτων και ερευνητικών υποθέσεων.............................................................................................................. 75 3.1.2. Οι στόχοι της έρευνας......................................................................................... 78 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ – ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 4.1. Η ΜΈΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ........................................................................................ 81 4.1.1. Ανάλυση της μεθοδολογίας της έρευνας..................................................... 81 4.1.2. Η δειγματοληψία................................................................................................... 94 4.1.3 Συνθήκες και δυσκολίες κατά τη διεξαγωγή της έρευνας....................... 97 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ 5.1...................................................................................................................... 99 5.1.1. Συζήτηση των αποτελεσμάτων-ευρημάτων............................................... 99 5.1.2. Συμπεράσματα....................................................................................................107 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..................................................................................................................109 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ....................................................................................................................113
—6—
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα έρευνα επιχειρείται να διερευνηθεί η επίδραση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στην αποτελεσματικότητα των σχολείων που υπηρετούν. Ως εκ τούτου, ορίζεται η επιμόρφωση ως διαδικασία με την οποία αναπτύσσονται οι ακαδημαϊκές ή πρακτικές, προσωπικές ή επαγγελματικές γνώσεις, ικανότητες και ενδιαφέροντα των εκπαιδευτικών μέσα από τη δυνατότητα ελεύθερων επιλογών και μακριά από κάθε πνεύμα επιβολής. Η επιμόρφωση είναι συνεχής και επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής σταδιοδρομίας των εκπαιδευτικών. Ακολούθως, υποστηρίζεται ότι η σχολική μονάδα είναι αποτελεσματική όταν είναι κατάλληλη και συνάμα μπορεί να επιφέρει το αναμενόμενο αποτέλεσμα σύμφωνα με τους σκοπούς της εκπαιδευτικής βαθμίδας στην οποία ανήκει. Η αποτελεσματικότητα της σχολικής μονάδας εξαρτάται από την ύπαρξη ορισμένων θετικών ιδιοτήτων που προσδίδουν στην εκπαίδευση χαρακτηριστικά ποιότητας και δημιουργούν το πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται. Αυτά τα χαρακτηριστικά αφορούν στο θετικό κλίμα, στην καλή διδασκαλία, στη μη αυταρχική διοίκηση, στη συνεργατικότητα, στην παροχή σε όλους ίσων ευκαιριών, στην αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου και στη χρήση, στη διδασκαλία και στην αξιολόγηση των μαθητών, κριτηρίων που λαμβάνουν υπόψη τους τη γλώσσα, την κουλτούρα, την κοινωνική καταγωγή και την οικονομική κατάσταση των ίδιων και των οικογενειών τους. Η καλλιέργεια χαρακτηριστικών ποιότητας στην εκπαίδευση εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τους εκπαιδευτικούς. Ο «καλόςαποτελεσματικός» δάσκαλος, που διδάσκει στη σχολική τάξη ή διοικεί τo σχολείο, ο οποίος χαρακτηρίζεται από επιστημοσύνη, διδακτική ικανότητα, δυνατότητα διαχείρισης της τάξης, συνεργατικότητα και ανεκτικότητα, αποτελεί παράγοντα αποτελεσματικότητας της σχολικής μονάδας σε βαθμό μάλιστα που να μη θεωρείται λογικός ο διαχωρισμός μεταξύ αποτελεσματικού σχολείου και αποτελεσματικού εκπαιδευτικού. Η ύπαρξη και η ανάπτυξη των χαρακτηριστικών του «καλού-αποτελεσματικού δασκάλου» δεν αποτελεί δεδομένη ή αυτονόητη κατάσταση για τους εκπαιδευτικούς. —7—
Αυτό σχετίζεται με τις βασικές σπουδές τους που είναι ελλιπείς, με την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας, και με τις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που επηρεάζουν ή αλλάζουν τα εκπαιδευτικά δεδομένα. Μέσα από την ανάγκη ανάπτυξης των χαρακτηριστικών του αποτελεσματικού δασκάλου αναδεικνύονται η στρατηγική σημασία, ο ρόλος που μπορεί να παίξει και η επίδραση που έχει η επιμόρφωση στη βελτίωση του εκπαιδευτικού, γεγονός που συνεπάγεται και βελτίωση της αποτελεσματικότητας της σχολικής μονάδας. Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών φαίνεται ότι, αν λειτουργεί σ’ ένα επιστημονικό πλαίσιο σύμφωνα με τις αρχές της Εκπαίδευσης Ενηλίκων και της Διοίκησης, μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των σχολείων, χωρίς βέβαια ν’ αποτελεί πανάκεια ή να είναι η μοναδική λύση για τα εκπαιδευτικά προβλήματα.
—8—
Εισαγωγή Είναι διαπιστωμένο τα τελευταία χρόνια ότι η λογική μέσα στην οποία κυμάνθηκαν οι επιλογές για την Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ήταν αυτή της απορρόφησης των κοινοτικών κονδυλίων. Οι ανάγκες των εκπαιδευτικών και των σχολείων και άλλοι παράγοντες που εξασφαλίζουν την αποτελεσματικότητά της, όπως οι αρχές της Εκπαίδευσης Ενηλίκων, μέσα στην οποία εντάσσεται επιστημονικά, πέρασαν σε δεύτερη μοίρα ή κάποτε αγνοήθηκαν παντελώς. Παράλληλα, εργασίες που διερευνούν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του «καλού-αποτελεσματικού» δασκάλου διαπιστώνουν ότι αυτά αποτελούν μεγάλο τμήμα του συνόλου των χαρακτηριστικών που προσδίδουν ποιότητα στην εκπαίδευση. Η ποιότητα στην εκπαίδευση αποτελεί την απαραίτητη συνθήκη για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας της σχολικής μονάδας, που αποκαλείται και «εκπαιδευτική αποτελεσματικότητα» για να τονίζεται ακριβώς ότι η αποτελεσματικότητα των σχολείων δεν θεωρείται ανεξάρτητη από τον εκπαιδευτικό και το ευρύτερο εκπαιδευτικό σύστημα. Η παράμετρος «Εκπαιδευτικοί» λοιπόν είναι από τις βασικότερες και φαίνεται ότι, για λόγους που σχετίζονται είτε με την ανεπάρκεια των βασικών σπουδών είτε με οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, είναι εξαρτημένη από την επιμόρφωση, επειδή αυτή δρα προσθετικά, ποσοτικά και ποιοτικά στο σύνολο των χαρακτηριστικών του εκπαιδευτικού. Ως εκ τούτου, η σχέση Επιμόρφωσης και Αποτελεσματικότητας της σχολικής μονάδας ή «εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας» είναι άμεση, με τη δεύτερη εξαρτώμενη από την πρώτη. Γύρω από αυτόν τον άξονα περιστρέφεται η παρούσα εργασία, η οποία περιλαμβάνει θεωρητικό μέρος και έρευνα που διεξήχθη στα σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης της Ζακύνθου. Στην πρώτη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου ορίζεται η Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ως διαδικασία μέσα από την οποία αναπτύσσονται οι γνώσεις, τα ενδιαφέροντα και οι ικανότητές τους σ’ ένα κλίμα ελεύθερων επιλογών και συμμετοχής. Ακολούθως, γίνεται ιστορική αναδρομή όπου διαπιστώνεται ότι στα εκατό περίπου χρόνια της ύπαρξής της λειτούργησε αγνοώντας, σε μεγάλο βαθμό, —9—
τον παράγοντα «εκπαιδευτικός» και εξυπηρέτησε κατά κύριο λόγο επιλογές της κεντρικής εξουσίας. Σήμερα υπάρχουν περισσότερες ευκαιρίες για επιμόρφωση απ’ ό,τι παλιότερα, αλλά οι εκπαιδευτικοί που επιμορφώνονται είναι ελάχιστοι σε σχέση με το σύνολό τους. Γι’ αυτό υπάρχει συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για επιμόρφωση και μια διαρκώς διογκούμενη αγορά επιμόρφωσης που λειτουργεί σύμφωνα με τους νόμους της αγοράς. Στη συνέχεια, στη δεύτερη ενότητα εξετάζεται η επιμόρφωση ως πεδίο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Οι ενήλικες μαθαίνουν διαφορετικά απ’ ό,τι τα παιδιά και έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ώστε να είναι η επιμόρφωσή τους αποτελεσματική. Αυτά τα χαρακτηριστικά συγκροτούν τη λεγόμενη κατάσταση της «ενηλικιότητας», που έχει βασικές παραμέτρους την ωριμότητα, την αίσθηση προοπτικής και τον αυτοκαθορισμό. Είναι πολύ σημαντικό τα επιμορφωτικά προγράμματα που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς να έχουν προκύψει ύστερα από μελέτη των εκπαιδευτικών αναγκών και παράλληλα να λαμβάνεται υπόψη ότι ο εκπαιδευτικός δεν είναι παθητικός δέκτης ούτε απλός καταναλωτής, αλλά ότι επιθυμεί ενεργό συμμετοχή στη διαδικασία της επιμόρφωσης. Παρά ταύτα όμως, επειδή διαπιστώνεται ότι οι ενήλικες σε αρκετές περιπτώσεις απεμπολούν τα χαρακτηριστικά της ενηλικιότητας, σημαντικό ρόλο παίζουν τα εξωτερικά κίνητρα από τα οποία υποκινούνται, προτρέπονται ή παροτρύνονται για να συμμετάσχουν σε επιμορφωτικά προγράμματα. Στην περίπτωση των εκπαιδευτικών εμφανίζονται σαν τέτοια η απαλλαγή από τα διδακτικά καθήκοντα, οι χρηματοδοτήσεις, οι εκπαιδευτικές άδειες και η πιστοποίηση της επιμόρφωσης. Τέλος, με την αξιολόγηση της επιμόρφωσης, εντοπίζονται τα στοιχεία που παρέχουν τη δυνατότητα για την αντιμετώπιση και υπέρβαση των εμποδίων που παρουσιάζονται, αλλά και για τον σχεδιασμό νέων στρατηγικών και επιλογών. Υποστηρίζεται ότι στη διαδικασία της αξιολόγησης πρέπει να συμμετέχουν και οι επιμορφούμενοι εκπαιδευτικοί. Στην τρίτη ενότητα η επιμόρφωση προσεγγίζεται ως μια αλληλουχία εκπαιδευτικών γεγονότων που λαμβάνουν χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής σταδιοδρομίας των εκπαιδευτικών. Έτσι, —10—
η «η διά βίου επιμόρφωση» σχετίζεται με την ύπαρξη μη τυπικών περιβαλλόντων εκπαίδευσης, όπως το σπίτι και ο χώρος εργασίας (σχολείο). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις δυνατότητες που παρέχονται μέσα από το διαδίκτυο (τηλεκπαίδευση) και το σχολείο (ενδοσχολική επιμόρφωση). Το δεύτερο κεφάλαιο διαπραγματεύεται το θέμα της αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών και της σχολικής μονάδας. Στην πρώτη ενότητα ορίζεται ότι η σχολική μονάδα είναι αποτελεσματική όταν είναι κατάλληλη και συνάμα μπορεί να επιφέρει το αναμενόμενο αποτέλεσμα σύμφωνα με τους σκοπούς της εκπαιδευτικής βαθμίδας στην οποία ανήκει. Η έννοια αυτή, προς χάριν της σαφήνειας, εξετάζεται σε αντιδιαστολή με εκείνη της αποδοτικότητας. Αποδοτική είναι η σχολική μονάδα που παρέχει αρκετό έργο στον τομέα της και προσφέρει κέρδος και οφέλη. Σχετίζεται δηλαδή με ποσοτικά δεδομένα, ενώ η αποτελεσματικότητα με ποιοτικά. Το πρόβλημα με την αποτελεσματικότητα όμως είναι οι διαφορετικές απόψεις που υπάρχουν σχετικά με τους σκοπούς που πρέπει να υπηρετεί η σχολική μονάδα για να είναι αποτελεσματική ή το εκπαιδευτικό σύστημα γενικότερα. Πάντως είναι ευρύτερα αποδεκτό ότι η ύπαρξη ορισμένων θετικών ιδιοτήτων στην εκπαίδευση της προσδίδουν χαρακτηριστικά ποιότητας, τα οποία δημιουργούν το πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται οι συνθήκες και οι προδιαγραφές για την αποτελεσματικότητά της και συνοψίζονται στις εξής παραδοχές: Με τις κατάλληλες συνθήκες όλοι οι μαθητές μπορούν να μάθουν. Πρέπει να δίνονται ίσες ευκαιρίες σε όλους. Το σχολείο ευθύνεται για τη σχολική επιτυχία και όχι οι μαθητές. Η συνέπεια στη διδασκαλία και γενικά στην εκπαιδευτική διαδικασία καθιστά τη μάθηση περισσότερο αποτελεσματική. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού σχολείου και του «καλού-αποτελεσματικού δασκάλου». Στην αρχή επισημαίνεται ότι η αποτελεσματικότητα των σχολείων δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί ανεξάρτητη από το σχολικό σύστημα όλης της χώρας, αλλά και από την οργάνωση και διεύθυνση της σχολικής μονάδας και της σχολικής τάξης. Γι’ αυτό γίνεται μία συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσματικών μοντέλων διεύθυνσης και οργάνωσης της σχολικής μονάδας και της αποτελεσματικής διδασκαλίας και οργάνωσης της σχολικής τάξης. —11—
163 × 230 SPINE: 7 FLAPS: 70
Κωνσταντίνος Γκούσκος
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr
Η Επιμόρφωση των καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε σχέση με την αποτελεσματικότητα των σχολείων
ISBN 978-960-564-704-9
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς