Η εβραϊκή παρουσία στην «αλίμενον [ταύτην] γωνίαν της Θράκης», Ντεντέ-Αγάτς - Αλεξανδρούπολη by Εκδόσεις Οσελότος

163 × 230 SPINE: 10.8 FLAPS: 70

ISBN 978-960-564-727-8

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

9 789605 647278

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΤΙΤΛΟΣ

Η εβραϊκή παρουσία στην «αλίμενον [ταύτην] γωνίαν της Θράκης», Ντεντέ-Αγάτς - Αλεξανδρούπολη (1870-1965) ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ

Χρύσα Κουλιάκη ΣΕΙΡΑ

Χρύσα Κουλιάκη ΠΡΏΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

Αθήνα, Δεκέμβριος 2018 ISBN 978-960-564-727-8

Η έκδοση του έργου έγινε με τη χρηματική υποστήριξη του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108

ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΧΡΥΣΑ ΚΟΥΛΙΑΚΗ

Η εβραϊκή παρουσία στην «αλίμενον [ταύτην] γωνίαν της Θράκης», Ντεντέ-Αγάτς - Αλεξανδρούπολη (1870-1965) Ιστορική και Κινηματογραφική αποτύπωση

«Παλιότερα οι άνθρωποι έπρεπε να γνωρίζουν πώς να ξεχνούν, για να μπορούν να ενεργούν», σήμερα όμως κατά τον Nietzshe «για να ζήσει,» ένας άνθρωπος «πρέπει να διαθέτει και κατά καιρούς να χρησιμοποιεί τη δύναμη να θρυμματίζει και να διαλύει το παρελθόν, αλλιώς βασιλεύει η αδικία και η τυραννία απαιτεί καταστροφή· η λησμονιά πρέπει να παραμεριστεί για ένα είδος κριτικής ιστορίας «που βάζει το μαχαίρι στις ρίζες της» και «βίαια καταπατά κάθε είδος ευλάβειας». Dirk Moses.1

«Τα περιφράγματα που συνεπάγεται η συγκρότηση του σύγχρονου λαού έθνους δεν είναι τόσο τρομερά παρά μόνο επειδή είναι ταυτόχρονα κομμάτια μιας υλοποιημένης και κεφαλαιοποιημένης από το κράτος ιστορίας. Οι γενοκτονίες είναι απεκβολές αυτών που γίνονται «ξένα σώματα» μέσα στο εθνικό έδαφος και στην εθνική ιστορία, αποκλεισμοί έξω από τον χώρο και έξω από τον χρόνο (...)2

1 A. Dirk Moses, «Πώς και γιατί η χρήση και η κατάχρησή της ιστορίας είναι αναπότρεπτη, αναπόφευκτη και ανεκτίμητη για τη δημόσια ζωή», Μαρία Δουκάκη-Ελένη Πασχαλούδη στο: Αντρέας Ανδρέου, Σπύρος Κακουριώτης, Γιώργος Κόκκινος, Έλλη Λεμονίδου, Ζέτα Παπανδρέου, Ελένη Πασχαλούδη (επιμέλεια), Η Δημόσια Ιστορία στην ελλάδα. Χρήσεις και καταχρήσεις της ιστορίας, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2015, σ. 29. 2 Νίκος Πουλαντζάς, Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, εκδ. θεμέλιο, Αθήνα 1982, σελ. 164, www. theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=406...29. Ανακτήθηκε 23/8/2017. —5—

Περιεχόμενα ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ��10 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ��11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ��.14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ��15 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ��17 Η ΕΡΕΥΝΑ. ��23 Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ��27 ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΟΙ «ΛΙΘΟΙ» ΚΑΙ Η ΛΗΘΗ Η εβραϊκή κοινότητα ιδρύει το δικό της θρησκευτικό κέντρο-συναγωγή στην Αλεξανδρούπολη στις αρχές του 20ου αι. ��29 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΜΦΑΝΙΣΗ, ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ Η γέννηση του Δεδε- Αγάτς στα μέσα του 19ου αιώνα ��35 Ο ρόλος της αποσύνθεσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι διεθνείς εξελίξεις στην ανάπτυξη της πόλης και την εμφάνιση του εβραϊκού στοιχείου.. ��39 Ο ρόλος του Ανατολικού ζητήματος και οι επιδιώξεις της Αυστρίας και της Ρωσίας στο χώρο. ��41 Το εθνικό συναίσθημα στο πολυπολιτισμικό και πολυθρησκευτικό Δεδε-αγάτς ��..44 Λόγοι παρουσίας της εβραϊκής διασποράς στο σαντζάκι του Δεδε-αγάτς ��46 Η πληθυσμιακή κατάσταση του εβραϊκού στοιχείου από το Δεδε-αγάτς του 1880 έως στην Αλεξανδρούπολη του 1940. ��47 Κοινοτική οργάνωση των Εβραίων και η γεωγραφία τους στην πόλη.. ��55 Η συμμετοχή των Εβραίων στα κοινωνικά δρώμενα του τόπου. ��61 Επαγγελματικές δραστηριότητες της Εβραϊκής κοινότητας ��63 Η εκπαιδευτική πολιτική παράγων διαμόρφωσης εθνικών συνειδήσεων στη Θρακική γη. ��..69 Η εκπαίδευση των εβραιοπαίδων από το Δεδε-αγάτς έως την Αλεξανδρούπολη του Μεσοπολέμου.. ��71 —7—

Η περίοδος της Ελληνικής διοίκησης και η μετονομασία του Δεδε-αγάτς σε «Αλεξανδρούπολη», 20ος αι. ��79 Οι Εβραίοι της Θράκης προτιμούν την ελληνική διοίκηση ��80 Η πολιτική του εθνικού αστικού κράτους. ��82 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ 19ou ΑΙ ΣΤΟΝ ΦΥΛΕΤΙΚΟ ΦΑΣΙΣΜΟ ΤΟΥ 20ou ΑΙ Οι επιλογές του Βενιζέλου στην εξωτερική πολιτική στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι ��92 Οι επιπτώσεις του βουλγαρικού εθνικισμού στην Ελλάδα των Βαλκανίων στις αρχές του 20ου αι και η στάση των Εβραίων της Θράκης.. ��94 Η στάση των εβραίων της Δυτικής Θράκης υποστηρίζουν την ενσωμάτωση τους στο Ελληνικό κράτος ��95 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ ΧΑΡΑΞΕ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ Ευρώπη. ��96 Η Ελλάδα του Μεσοπολέμου ακολουθεί τον δρόμο του ολοκληρωτισμού.. 97 Η Αλεξανδρούπολη πορεύεται στη δεκαετία του Μεσοπολέμου μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος ��99 Η τακτική δημιουργίας ταυτοτήτων της μεταξικής πολιτικής στη μικρή εβραϊκή κοινότητα της Αλεξανδρούπολης.. ��104 Η εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Βουλγαρίας στην εποχή του μεσοπολέμου και η συμμαχία με τον Άξονα. ��.105 Το «αντίδωρο» του Ναζισμού στη Βουλγαρία μετά την αλλαγή της τακτικής της ουδετερότητας ��109 Η γερμανική πολιτική στο εβραϊκό ζήτημα ��111 Βουλγαρική πολιτική και η διαχείριση του Εβραϊκού ζητήματος ��113 Η αντιεβραϊκή πολιτική της Βουλγαρίας στους Εβραίους της ευρύτερης περιοχής της Θράκης και της Αλεξανδρούπολης ειδικότερα.. ��117

—8—

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΕΚΤΟΠΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ Η σύλληψη των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης 3 Μαρτίου 1943.. ��...119 Η μεταφορά των Εβραίων της Θράκης κι Αλεξανδρούπολης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.. ��121 Η μεταφορά στην Πολωνία των Εβραίων της Θράκης κι Αλεξανδρούπολης ��123 Η διαχείριση της κινητής περιουσία των συλληφθέντων.. ��124 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Ο ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΑΣΗ ΤΟΥ ΕΒΡΑΪΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ ΚΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ Αυτοί που χάθηκαν .στην Τρεμπλίνκα.. ��127 Οι 42 συλληφθέντες Εβραίοι της Εβραϊκής κοινότητας της Αλεξανδρούπολης.. ��132 Τα υπόλοιπα μέλη της εβραϊκής κοινότητας της Αλεξανδρούπολης πέραν των απελαθέντων. ��134 Οι επιζήσαντες της Εβραϊκής κοινότητας που μας μεταφέρουν μνήμες ��138 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: 1944 Η ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ ΕΠΟΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. ��141 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ. ��152 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. ��159 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ��173

—9—

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ KEV = Komistravo za evreistike vuprosi (commissariat for Jewish Questions) Επιτροπή Εβραϊκών Υποθέσεων p = σελίδες ΑΒΕ = Αριθμός Βιβλίου Εισαγωγής ΑΕΕ = Αριθμός Ειδικού Ευρετηρίου α.α = αύξων αριθμός αι = αιώνα Αρ. = αριθμός Αρ. φ. = Αριθμός φύλλου βλ. = βλέπε Γ.Α.Κ: Γενικά Αρχεία του κράτους ΔΙΟΙΚ. = Διοίκηση Δ.Π.Θ.= Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης ΕΑΠ = Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων εισ.= εισαγωγή εισαγ.= εισαγωγή ΕΟΝ = Εθνική Οργάνωση Νεολαίας επιμ. = επιμέλεια επιστημ. = επιστημονική Κ.Ι.Σ = Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο ΚΚΕ = Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος λ.χ.= λόγου χάρη μεταφρ. = μετάφραση Ν. = Νομός ό.π. = όπως παραπάνω

ΟΠΑΙΕ = Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών ΟΠΑΙΕ= Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών) ΟΥΝΡΑ (UNRA) = Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών πρωτ. = πρωτόκολλο π.χ= παραδείγματος χάρη τ. = τόμος τευχ. = τεύχος υ/ φ = υποφάκελος

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω όσους πρόθυμα συνεισέφεραν με τις γνώσεις τους ή με το υλικό των ιδιωτικών συλλογών τους για την εκπόνηση αυτής της εργασίας. Το παρόν βιβλίο βασίζεται στη διπλωματική μου διατριβή που εκπονήθηκε στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μου σπουδών στο Π.Μ.Σ «Ιστορική έρευνα, Διδακτική και Νέες Τεχνολογίες» του Ιονίου Πανεπιστημίου Τμήματος Ιστορίας τον Μάρτιο του 2018. Συνεπώς, πρωτίστως, οφείλω να ευχαριστήσω κυρίως τους καθηγητές του Ιονίου Πανεπιστημίου τμήματος Ιστορίας για τα εφόδια που αποκόμισα μαθητεύοντας κοντά τους στις προπτυχιακές και στις μεταπτυχιακές μου σπουδές. Ας μου επιτραπεί να κάνω ιδιαίτερη μνεία στον επόπτη καθηγητή μου κ. Αγγελάκο, Καθηγητή Παιδαγωγικών και ΔιδακτικήςΑναπληρωτή Πρύτανη του Ιονίου Πανεπιστημίου για τη στήριξη κι εμπιστοσύνη που μου έδειξε ως προς τη διαχείριση ενός τόσο δύσκολου θέματος, και στον οποίο κυρίως οφείλω την ευκαιρία για ένα ταξίδι ιστορικής γνώσης. Μέσα από αυτό αλλά και τους αναστοχασμούς που προέκυψαν, έζησα την αστείρευτη ομορφιά της ιστορικής έρευνας· επίσης, θα ήθελα να αναφερθώ και να ευχαριστήσω τους επιβλέποντες καθηγητές μου κ. Γεώργιο Κόκκινο Καθηγητή Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και τον Νικόλαο Καραπιδάκη Καθηγητή Μεσαιωνικής Ιστορίας και Πρόεδρο της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Οφείλω να ευχαριστήσω για την αμέριστη βοήθεια και συνεργασία τους, την κ. Vicky και κ. Albert Reytan, μέλη της μίας εβραϊκής οικογενείας εκ των δύο εβραϊκών οικογενειών που επέστρεψαν στην Αλεξανδρούπολη μεταπολεμικά. Η συγκεκριμένη οικογένεια μάλιστα επέστρεψε πρώτη στην πόλη μετά το τέλος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Έτσι, έμεινε να αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως οι τέσσερις επιζήσαντες από τους Εβραίους της Αλεξανδρούπολης3 κι ως το ποσοστό του 3% του εβραϊκού πληθυσμού που επέζησε από την κοινότητα της συγκεκριμέ3 Τριαντάφυλλος Υψηλάντης, «Ο αφανισμός των Εβραϊκών Κοινοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης», Χρονικά, τόμος Α΄, αρ. φύλλου 209, Μάϊος- Ιούνιος 2007, Έκδοση Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, σ. 18. Π.Κ. Ενεπεκίδης, Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι 1941-1944. Επί τη βάσει των μυστικών αρχείων των Ες-Ες, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήναι 1969, σ. 170-171. — 11 —

ΧΡΥΣΑ ΚΟΥΛΙΑΚΗ

νης πόλης, σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα. Τους ευχαριστώ για τη διάθεση και προθυμία να μοιραστούν τις μνήμες και να διαθέσουν χρόνο, φωτογραφικό υλικό κι ό,τι άλλο είχαν στη διάθεσή τους. Εν συντομία θα ήθελα να αναφερθώ στους κατοίκους της πόλης, που αγαπούν αυτήν και την ιστορία της, κυρίως όμως στους φιλίστορεςσυλλέκτες ιστορικού υλικού της πόλης, κ. Θεόδωρο Ορδουμποζάνη, τον κ. Κωνσταντίνο Κυριακίδη, την κ. Χάιδω Αγγελή, πρώην Πρόεδρο του Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων και την κ. Λένα Σαμαρά, Ειδική Γραμματέας- Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων του ίδιου Συλλόγου, για τη διάθεση υλικού. Επίσης, πολύτιμη ήταν η συνεισφορά και της κ. Ελένης Αντωνιάδου, κατοίκου Κομοτηνής και ιδιοκτήτριας της εφημερίδας Πρωίας Κομοτηνής.4 Ευχαριστώ τους υπαλλήλους και προϊσταμένους των δημοσίων υπηρεσιών που με βοήθησαν στην αναζήτηση υλικού, ΓΑΚ Έβρου, ΓΑΚ Ροδόπης, την Υπηρεσία Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας Θράκης, του Τμήματος Διοικητικού Οικονομικού Ν. Έβρου Δήμου Αλεξανδρούπολης, Διεύθυνση Διοικητικών Οικογενειακών Υπηρεσιών, του Τμήματος Δημοτικής Κατάστασης Ληξιαρχείου, το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, τον κ. Θρασύβουλο Παπαστρατή, δικηγόρο και μελετητή της ιστορίας του εβραϊκού ελληνισμού, την Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο που άμεσα ανταποκρίθηκαν με ό,τι είχαν στη διάθεσή τους. Θα ήθελα να κάνω μνεία στην κ. Βασιλική Θεοδώρου, Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Δ.Π.Θ, και να την ευχαριστήσω για την πρόσκλησή της στο συνέδριο που διοργανώθηκε από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης σε συνεργασία με το Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική ηλικία του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης υπό τη μέριμνα της ίδιας το Μάιο του 2017 στην Αλεξανδρούπολη με θέμα «Η παιδική ηλικία σε ταραγμένους καιρούς. Μετακινήσεις παιδιών από τη Βόρεια Ελλάδα στην Κατοχή και τον Εμφύλιο», γιατί η θεματική των ανακοινώσεων σε αυτό έδωσε το έναυσμα να προβληματισθώ για την ύπαρξη της εβραϊκής παρουσίας στην πόλη μου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Danova, Καθηγήτρια στην 4

Η κ. Ελένη Αντωνιάδου είναι κόρη του εκδότη της εφημερίδας Πρωίας Κομοτηνής. Το αρχείο της, που προέρχεται από υλικό της εφημερίδας Πρωίας, αποδείχθηκε πολύτιμο, καθώς μέσα σε αυτό βρήκαμε επίσημα και δημοσιευμένα στοιχεία κι αναφορές για την Αλεξανδρούπολη. — 12 —

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ιστορία των Βαλκανικών λαών, για την προθυμία και άμεση ανταπόκρισή της για τυχόν επεξηγήσεις και διευκρινίσεις ως προς τα δημοσιευμένα αρχεία των βουλγαρικών αρχών, που επιμελήθηκε η ίδια. Θεωρώ πολύ σημαντικό να αφιερώσω χώρο σε αυτό το σημείο της εργασίας και να εκφράσω ευχαριστίες στη Dr. Ιστορίας κ. Ξανθίππη Κοτζαγεώργη- Ζυμάρη, το έργο της οποίας στάθηκε σημαντικό στην παρούσα εργασία για το θέμα της Βουλγαρικής Κατοχής της περιοχής της Θράκης, στον Dr. Ιστορίας και μεταδιδακτορικό ερευνητή κ. Βασίλη Ριτζαλέο και κυρίως τη Μαρία Καβάλα, Διδάσκουσα Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ, γιατί οι ενδελεχείς έρευνές τους σχετικά με τις εβραϊκές κοινότητες της Μακεδονίας- Θράκης ήταν πολύτιμος αρωγός στην προσπάθειά μου αυτή. Μεταξύ όλων αναφέρω και την αρχιτέκτονα κ. Γκαγκούλια Παναγιώτα, για τη συμβολή της στη μετάφραση βουλγαρικών αρχείων. Φυσικά, δε θα μπορούσα να παραλείψω να ευχαριστήσω τους γονείς μου για την παίδευση και καλλιέργεια που αγωνίστηκαν να μου δώσουν, και την οικογένειά μου για τη στήριξη, ενθάρρυνση και κατανόηση τους, ώστε να ολοκληρώσω αυτό το πόνημα. Τέλος, ευχαριστώ το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος για το ενδιαφέρον να υποστηρίξει οικονομικά την έκδοση της εργασίας μου και παρουσίασης της ως βιβλίο σε μια πιο ευρεία και δημόσια κυκλοφορία για την γνωστοποίηση του συγκεκριμένου θέματος.

— 13 —

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η καταγωγή μου από οικογένειες προσφύγων της Ανατολικής Θράκης σε συνδυασμό με κάποιες άλλες συμπτώσεις αποτέλεσαν το κίνητρο εκείνο που πυροδότησε το ενδιαφέρον μου για το θέμα της συγκεκριμένης εργασίας. Συγκεκριμένα, στον τόπο των σπουδών μου στον τομέα της Ιστορίας, όπου αποκτούσα την πρώτη διεισδυτική ματιά σ’ αυτήν είχα την ευκαιρία να ακούω τις αφηγήσεις της Κερκυραίας εβραϊκής καταγωγής κ. Γιολάντας για το στρατόπεδο του Άουσβιτς και τον τρόπο που κατάφερε να σωθεί. Κάθε φορά που έβλεπα το χαραγμένο νούμερο στο χέρι της, ένιωθα μέσα από την προσωπική ιστορία της να με αγγίζουν τα γεγονότα που σημάδεψαν την παγκόσμια ιστορία. Η μνήμη, όμως, με πρόδωσε, γιατί όλα όσα άκουγα να μου εξιστορεί ξεθώριασαν και στο πέρασμα των χρόνων, λησμονήθηκαν. Έτσι, όταν,- πρόσφατα-, στον τόπο της καταγωγής μου αποκόμισα συμπτωματικά την πληροφορία ότι κάποτε το κτήριο της Χριστιανικής Εστίας υπήρξε εβραϊκή συναγωγή, συνειδητοποίησα ότι τα υλικά της πόλης που με ανέθρεψε μετατρέπονταν σε μέσο ανάκλησης μιας μνήμης που είχε περάσει στη λήθη. Αυτή η γνώση έδωσε την αφορμή για τη σύνθεση αυτής της μελέτης, με απώτερο σκοπό να τολμήσουμε μια ιστορική προσέγγιση της κοινωνικής ιστορίας5 της Αλεξανδρούπολης, ώστε να μη περάσει τον ποταμό της Λήθης κι άλλη ανάμνηση, γιατί κατά τον Orwell: «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει το παρελθόν.» 6 5 Η ανάγκη προσδιορισμού της σχέσης της Ιστορίας με την ανθρώπινη βούληση και την ανάδειξη του ρόλου που αναλογεί στην ίδια την κοινωνία και την οικονομία και της σχέσης τους με αυτό που αποκαλούμε Ιστορία συνέβαλαν, ώστε από τα μέσα του 20ου αιώνα να κάνει την εμφάνισή της η κοινωνική ιστορία με μια στροφή στη «μελέτη της κουλτούρας». Με αυτόν τον τρόπο η ιστορική αφήγηση αποκτά μια υπερεθνική διάσταση μέσα από την τοπικότητα, ξεπερνά την απλή περιγραφή των «μεγάλων γεγονότων» και των «μεγάλων ανδρών» και καταλήγει να έχει τα χαρακτηριστικά της ανθρωπογεωγραφίας, της ρήξης με το γραμμικό χρόνο, αμφισβητώντας τη χρονική εκείνη συνέχεια που στηρίζει τη νεωτερικότητα, κατά τον Φουκώ, κι απομυθοποιώντας συγχρόνως την πρόοδο. Βλ. Γκεόργκ Ίγκερς, Η ιστοριογραφία στον 20ο αι. Από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην πρόκληση του μεταμοντερνισμού, Μετάφραση: Παρασκευάς Ματαλάς, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2006, σ. 14, 15, 18, 21, 30, 51, 52, 80, 81, 82. 6 Τζωρτζ Όργουελ, 1984. Ο Μεγάλος Αδελφός, μετάφραση Νίνα Μπάρτη, επιμέλεια Φιλολογική ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος, σ. 45. «He who controls the past, controls the future; and he who controls the present, controls the past.», George Orwell, Nineteen Eighty- Four, Penguin books, London 1987, p. 37.* Στο εξής θα χρησιμοποιηθούν τα εισαγωγικά για την αυτούσια μεταφορά αποσπασμάτων από δευτερογενείς και πρωτογενείς πηγές και η πλάγια γραφή για έννοιες-όρους. Η παρατήρηση αφορά το κείμενο της εργασίας. Επίσης, ακολουθήθηκε η χρήση του μονοτονικού συστήματος και για αποσπά— 14 —

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο παρόν σύγγραμμα θα επιχειρήσουμε τη συσχέτιση της ιστορίας της πόλης μου, Αλεξανδρούπολης7, με την παρουσία κι εξαφάνιση της Εβραϊκής κοινότητας μέσα σε αυτήν. Αρχικά, η ίδια η πόλη της Αλεξανδρούπολης, καινούρια πόλη της Ελλάδας του 20ου αι, με την ιδιαίτερη σημασίας ακριτική γεωγραφική θέση της έχει ενδιαφέρον, για να στρέψει κάποιος το βλέμμα του σε αυτήν, γιατί βιώνει τη “γέννησή” της στην εποχή της νεωτερικότητας και την “ενηλικίωσή” μέσα στον «αιώνα των άκρων».8 Προσεγγίζοντας την τοπική της ιστορία, θα διαπιστώσουμε ότι η ιστορία των πόλεων, η πολεοϊστορία, δεν περιορίζεται στο τοπικό πλαίσιο, αλλά περιπλέκεται με αυτό και το ξεπερνά, ώστε δε μένει αμέτοχη κι ανέπαφη από τις ευρύτερες ευρωπαϊκές και διεθνείς εξελίξεις. Το αποτέλεσμα είναι η τοπική ιστορία να μην αποκόπτεται από το όλον της ευρύτερης ιστορικής πραγματικότητας, αλλά να συνυπάρχει και να συνυφαίνεται με αυτήν. Μάλιστα, το γεγονός ότι μέσα σε αυτήν εγγράφονται ποικιλοτρόπως τα ίχνη των διάφορων ιστορικών εποχών με τα μικρά και μεγάλα γεγονότα, την καθιστά κατάλληλη, ώστε να συμπεριληφθεί στις μεθόδους προσέγγισης, μελέτης και διαχείρισης του παρελθόντος. Τελικά, η πόλη με τους τόπους μνήμης της μετέρχεται ως αντικείμενο ιστορικής διερεύνησης. Με αυτό το σκεπτικό προκύπτει η ανάγκη για το ιστορικό πλησίασμα της πόλης μας, ώστε μέσα από την τοπική ιστορία της να προκύψει η ιστορικοποίηση ενός ειδικότερου θέματος που σχετίζεται με την ιστορία του συγκεκριμένου τόπου, την παρουσία και εξαφάνιση της Εβραϊκής κοινότητας σ’ αυτήν πόλη.9 Το ενδιαφέρον για τη μελέτη της εβραϊκής κοινότητας της Αλεξανδρούπολης προκύπτει από την ίδια την ανάγκη που καθιστά απαραίτησματα που εντοπίσθηκαν στην καθαρεύουσα με πολυτονικό. 7 Η οποία στο εξής θα αναφέρεται στην παρούσα εργασία ως «Δεδέ-Αγάτς», ή «Ντεντέ- Αγάτς»,- στα βουλγαρικά αρχεία-, και «Αλεξανδρούπολη», ανάλογα με την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε ή ανάλογα με τον τρόπο που αναφέρεται στο αρχειακό υλικό που εντοπίσαμε. 8 Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων, Ο σύντομος 20ος αιώνας 1914-1991, μεταφρ. Βασίλης Καπετανγιάννης, ιβ΄ έκδοση, β΄ έκδοση αναθεωρημένη, θ΄ ανατύπωση, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2010. 9 Μαρία Βαϊνά, Θεωρητικό πλαίσιο διδακτικής της τοπικής ιστορίας για τον εικοστό πρώτο αιώνα, Αθήνα 1997, σ. 107. www.users.sch.gr/gkelesidis/images/PDF/Yliko/BAINA%20TOPIKI%20ISTORIA.pdf. Ανακτήθηκε 20/7/2017. — 15 —

ΧΡΥΣΑ ΚΟΥΛΙΑΚΗ

τη τη μελέτη και όλων των άλλων μειονοτικών ομάδων, που διαβιούν σε αυτήν κι όχι γιατί η απουσία της εβραϊκής Κοινότητας σήμερα ευνοεί την ενασχόληση μαζί της, «επειδή δεν διαταράσσει κυρίαρχα ερμηνευτικά σχήματα ». Άλλωστε, η μελέτη των μειονοτήτων σε κάθε τοπική κοινωνία της ελληνικής επικράτειας, αναδεικνύει «τις πολλαπλές και αλληλοδιαπλεκόμενες πολιτισμικές ταυτότητες» και συμβάλλει, ώστε να κατανοηθεί το εμπλουτισμένο περιεχόμενο που αποκτά το «επίθετο ελληνικός». Αυτή η προσέγγιση αποτελεί την αναγκαία και, ίσως, και επαρκή συνθήκη,- δανείζομαι τον όρο από τις θετικές επιστήμες-, που λειτουργεί θετικά στην ευκολότερη πρόσληψη του νοήματος της ελληνικής ταυτότητας, αλλά και θα διυλίσει κάθε ίχνος διαχωρισμού ανάμεσα στον “εαυτό μας” και τον “άλλο”10 που αποτελεί πηγή ανατροφοδότησης και συντήρησης του μανιχαϊστικού σχήματος, που διχάζει κοινωνίες και υποδαυλίζει συγκρουσιακές σχέσεις ή διαιωνίζει συγκρουσιακά κι επίμαχα ζητήματα.

10 Έφη Αβδελά, «Εβραίοι στην Ελλάδα. Προσεγγίσεις σε μια ιστορία των νεοελληνικών μειονοτήτων.» Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 52-53, Ιούλιος- Δεκέμβριος 1994, σ. 8-9. — 16 —

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Η συγκεκριμένη ιστορική έρευνα προσπέλασε, προσέκρουσε και ξεπέρασε πολλές δυσκολίες. Πρωτίστως, όχι μόνο γιατί το αντικείμενο της μελέτης έχει περάσει στην αντίπερα όχθη της λήθης, αλλά και γιατί η εξαφάνιση της εβραϊκής κοινότητας της Αλεξανδρούπολης κατέστησε την αναζήτηση στοιχείων για την ανάκληση της μνήμης μια διαδικασία επίπονη, που συχνά στη διάρκεια της ερευνητικής προσπάθειάς,-η οποία διήρκεσε οκτώ μήνες-, φάνταζε μάταιη. Οι λιγοστές πληροφορίες που συλλέχθηκαν στη διάρκεια της έρευνας αποτέλεσαν πολύτιμες ψηφίδες που συνέθεσαν το ιστορικό παρελθόν των Εβραίων που έζησαν σε αυτήν, μιας αόρατης ύπαρξης, αφού μοιάζει σα να μην πέρασε ποτέ από την πόλη της Αλεξανδρούπολης. Ωστόσο, οι δυσκολίες του πονήματος δεν αφήνουν αμέτοχη και την ίδια την τοπική ιστορία της πόλης, αφού ασχοληθήκαμε σε ένα πλαίσιο κοινωνικής ιστορίας που απλώνεται σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα με διάρκεια σχεδόν ενός αιώνα. Επιπλέον, το ίδιο το ιστορικό παρελθόν, πέρα από τη μοναδικότητα που το χαρακτηρίζει ως παρελθόν, χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες και πολυπλοκότητα, αφού γράφτηκε με ποικίλες και διαδοχικές αλλαγές διάφορων κατοχικών καθεστώτων· είναι δε και σιβυλλικό, καθώς «αι δε περί αυτής γνωσταί ιστορικαί σημειώσεις μόνον εκ των παλαιοτέρων κατοίκων αυτής δύνανται να συγκεντρωθώσι»11, ενώ μεγάλο μέρος των μνημών της μέχρι το 1940 εξανεμίστηκαν με την καταστροφή σημαντικού μέρους αρχειακού υλικού από τη βουλγαρική κατοχή, θέτοντας έτσι περισσότερα εμπόδια στον ερευνητή. Ωστόσο, θα προσπαθήσουμε και φιλοδοξούμε να επιτύχουμε να φωτιστούν τα ερευνητικά ερωτήματα της εργασίας με όσες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές καταφέραμε να εντοπίσουμε στην ερευνητική μας προσπάθεια. Ως προς τις πρωτογενείς πηγές εντοπίστηκε το εξής αρχειακό υλικό: 1. Σε φακέλους Στρατιωτικών Αρχών, σε Ατομικούς φακέλους δασκάλων και νηπιαγωγών, σε βιβλίο Πιστοποιητικών σπουδής των ετών 11 «Νομός Έβρου. Αλεξανδρούπολις», Λεύκωμα Θράκη – Μακεδονίας, Θρακική Στοά 1932, εκδότης Αργ. Δρακόπουλος, τύποις Απ. Αντωνιάδου, Κομοτηνή, σ. 293. Ιδιωτικό αρχείο κ. Ελένης Αντωνιάδου. — 17 —

163 × 230 SPINE: 10.8 FLAPS: 70

ISBN 978-960-564-727-8

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

9 789605 647278

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς