Η Γλωσσική Πολιτική της Νεότερης Ελλάδας by Εκδόσεις Οσελότος

143 × 210 SPINE: 9.3 FLAPS: 80

Η Γλωσσική Πολιτική της Νεότερης Ελλάδας

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

•

ISBN 978-960-564-746-9

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

ι ονομάζουμε «γλωσσική πολιτική»; Ποια πολιτική εφάρμοσε η Ελλάδα όσον αφορά την ελληνική γλώσσα; Ποιες είναι οι γλωσσικές μειονότητες στην Ελλάδα και ποια η σχέση τους με το ελληνικό κράτος; Υπήρξε πολυγλωσσία στην ελληνική κοινωνία και εκπαίδευση, και αν ναι, μπορεί να υπάρξει ξανά; Ποια πολιτική ασκήθηκε για τις ξένες γλώσσες και τη διδασκαλία τους; Ποιος είναι ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε γλωσσικά ζητήματα στην Ελλάδα; Ποια είναι η επίδραση της παγκοσμιοποίησης, της οικονομίας και της τεχνολογίας σε γλωσσικά θέματα στην Ελλάδα; Αυτά και άλλα ερωτήματα προσπαθούν να βρουν απάντηση στο παρόν βιβλίο για τη γλωσσική πολιτική που εφαρμόστηκε από συστάσεως του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα.

Θεμιστοκλής Παπαδόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στον τόπο καταγωγής του, στα Ιωάννινα. Σπούδασε στα πανεπιστήμια «Savoie – Mont Blanc» και «Paris – 3 Sorbonne Nouvelle», όπου έγινε διδάκτωρ στην εφαρμοσμένη γλωσσολογία και στη διδακτική των γλωσσών και πολιτισμών. Σήμερα εργάζεται ως επιχειρηματίας. Κύρια ενδιαφέροντα και αντικείμενα μελέτης του είναι οι γλωσσικές πολιτικές, διδακτική, κοινωνιογλωσσολογία και γλωσσική εκπαίδευση. Μελέτες του έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς σε πολλά επιστημονικά περιοδικά και βιβλία σε Ελλάδα και εξωτερικό.

ΤΙΤΛΟΣ

Η Γλωσσική Πολιτική της Νεότερης Ελλάδας ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Θεμιστοκλής Παπαδόπουλος ΣΕΙΡΑ

Επιστημονικά [5358] 0319/01 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ

Αθήνα, Μάρτιος 2019 ISBN 978-960-564-746-9

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 6431108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΉΣ ΠΑΠΑΔΌΠΟΥΛΟΣ

Η Γλωσσική Πολιτική της Νεότερης Ελλάδας

Στη μνήμη του Lemmy Kilmister, του Philthy Animal Taylor και του Fast Eddie Clarke

–5–

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ...................................................................................... 11 ΜΕΡΟΣ 1. ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ.......................................17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα..........................................................................17 1. Το ταξίδι του Pouqueville στην Ελλάδα..............................17 2. Η μονογραφία του Αραβαντινού..........................................19 3. Η μελέτη του Κρυστάλλη.....................................................21 4. Οι τελευταίες μαρτυρίες πριν από την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων....................................................23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η διαμάχη καθαρεύουσας-δημοτικής και η δημιουργία εθνικής γλώσσας................................................26 1. Η γένεση της καθαρεύουσας και η δημοτική γλώσσα........26 2. Η Δίκη του Ναυπλίου και τα επακόλουθα αυτής................30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η μεταπολεμική περίοδος και η οριστική επίλυση του Γλωσσικού Ζητήματος....................37 1. Το Γλωσσικό Ζήτημα κατά τη μεταπολεμική περίοδο και τη δικτατορία.....................................................37 2. Η μεταρρύθμιση του 1976-1977 και η οριστική επίλυση του ζητήματος.................................40 ΜΕΡΟΣ 2. ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ.....................................................43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Τουρκόφωνοι.........................................................43 1. Οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης......................................................................43 2. Οι τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι των Δωδεκανήσων............50 –7–

3. Οι τουρκόφωνοι χριστιανοί....................................................53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Βουλγαρόφωνοι....................................................57 1. Οι μουσουλμάνοι Πομάκοι της Θράκης................................57 2. Η γλωσσική εκπαίδευση των Πομάκων................................60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Βλάχοι.....................................................................64 1. Η παρουσία των Βλάχων στη νεότερη Ελλάδα...................64 2. Τα βλάχικα και η διδασκαλία τους σήμερα.........................67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Σλαβόφωνοι...........................................................70 1. Οι σλαβόφωνοι και το Μακεδονικό Ζήτημα........................70 2. Οι σλαβόφωνοι από τον Εμφύλιο μέχρι σήμερα..................73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Τσιγγάνοι και νομαδικοί πληθυσμοί..................82 1. Οι νομαδικές φυλές στην Ελλάδα.........................................82 2. Οι μουσουλμάνοι Αθίγγανοι της Θράκης.............................84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Γλωσσικές μειονότητες που εξαφανίστηκαν....87 1. Εβραίοι......................................................................................87 2. Αρμένιοι.................................................................................... 91 3. Αλβανόφωνοι...........................................................................94 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Οι γλώσσες των μεταναστών..........................103 1. Το φαινόμενο της μετανάστευσης στην Ελλάδα: μετανάστες, πρόσφυγες και παλιννοστούντες..................103 2. Οι γλώσσες και η εκπαίδευση των μεταναστών................107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Η διδασκαλία των ξένων γλωσσών στην Ελλάδα................................................................................... 112 1. Οι ξένες γλώσσες στο ελληνικό σχολείο.............................. 112 2. Η διδασκαλία των ξένων γλωσσών στον ιδιωτικό τομέα.............................................................. 116

–8–

ΜΕΡΟΣ 3. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ................................................... 119 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. Ο ρόλος της Ευρώπης και της παγκοσμιοποίησης........................................................... 119 1. Ευρώπη, πολυγλωσσία και πολυπολιτισμικότητα............. 119 2. Γλωσσική πολιτική, οικονομία και παγκοσμιοποίηση...........................................................125 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13. Μέσα μαζικής ενημέρωσης και γλωσσική πολιτική................................................................... 131 1. Ο ρόλος του Τύπου και της τηλεόρασης............................ 131 2. Γλώσσες και διαδίκτυο.........................................................135 ΕΠΙΛΟΓΟΣ..................................................................................... 141 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..............................................................................145 α. Ελληνική................................................................................145 β. Ξενόγλωσση...........................................................................149 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ.......................................153

–9–

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Προβληματισμοί, έρευνα και μεθοδολογία Το παρόν βιβλίο είναι αποτέλεσμα πολυετούς έρευνας και κατά το μεγαλύτερο μέρος του αποτελεί μετάφραση διδακτορικής διατριβής, με θέμα τη γλωσσική και εκπαιδευτική πολιτική της νεότερης Ελλάδας, που εκπονήθηκε στο Πανεπιστήμιο «Paris–3 Sorbonne Nouvelle».1 Λέγοντας «γλωσσική πολιτική» εννοούμε το σύνολο των πρακτικών, των σχεδιασμών και των ιδεολογικών κατευθύνσεων που ασκούνται από ένα κράτος (ή ένα σύνολο κρατών) με σκοπό τη διάσωση, τη διάδοση αλλά και την εξαφάνιση μιας γλώσσας ή διαλέκτου.2 Η γλωσσική πολιτική μπορεί να ασκείται σε εθνικό, τοπικό ή διεθνές επίπεδο και αφορά πολλούς και διαφορετικούς θεσμούς, όπως η εκπαίδευση, η δημόσια διοίκηση, η Εκκλησία, τα Μ.Μ.Ε., αλλά και την ιδιωτική χρήση μιας γλώσσας ή διαλέκτου.3 Κάθε γλωσσική πολιτική είναι μια επίσημα σχεδιασμένη πράξη παρέμβασης σε γλωσσικά θέματα.4 Η γλωσσική πολιτική έχει να κάνει με

Ο ακριβής τίτλος της διατριβής είναι Éléments d’histoire des politiques linguistiques éducatives de la Grèce moderne: du multilinguisme au multilinguisme? Université Paris 3–Sorbonne Nouvelle 2010.

2 VIGNER Gerard “Politiques linguistiques; actions de projet et contraintes scolaires” in Etudes de Linguistique Appliquée “Promotion, reforme des langues et systèmes éducatifs” Paris Didier Erudition no 103 Juillet-Septembre 1996, p. 357. 3 PORCHER Louis, FARO-HANOUN Violette. Politiques Linguistiques Paris, L’Harmattan 2000, p. 6. 4 BEACCO Jean-Claude, BYRAM Michael. Guide pour l’élaboration des politiques linguistiques éducatives en Europe Strasbourg Division des Politiques Linguistiques Conseil de l’Europe 2003, p. 15-16, 35. – 11 –

όλες τις γλώσσες, τόσο την επίσημη γλώσσα (ή γλώσσες) ενός κράτους όσο και τις τοπικές διαλέκτους, μειονοτικές γλώσσες, αλλά και τις ξένες γλώσσες που διδάσκονται ή χρησιμοποιούνται με οποιονδήποτε επίσημο τρόπο. Η παρούσα μελέτη θα επικεντρωθεί σε ένα πρώτο μέρος στην εθνική γλώσσα της Ελλάδας και τη γλωσσική πολιτική που ασκήθηκε, με επίκεντρο τη διαμάχη καθαρεύουσας-δημοτικής. Οι διάλεκτοι της ελληνικής που ομιλούνται σε διάφορες περιοχές και η γλωσσική τους κατάσταση δεν θα συμπεριληφθούν στο παρόν βιβλίο διότι αποτελούν ένα ξεχωριστό και πολύ μεγάλο αντικείμενο μελέτης. Για τον ίδιο λόγο δεν θα γίνει αναφορά στη γλωσσική και πολιτική κατάσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας, διότι αποτελεί ξεχωριστό κράτος με διαφορετική γλωσσική και εκπαιδευτική πολιτική. Το ίδιο ισχύει και για τη διδασκαλία των ελληνικών ως ξένης ή δεύτερης γλώσσας στο εξωτερικό, που αν και σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί τμήμα της γλωσσικής πολιτικής του ελληνικού κράτους, για λόγους χωρητικότητας θα επικεντρωθούμε μόνο σε όσα συμβαίνουν στην ελληνική επικράτεια. Το βάρος δίνεται κυρίως στις ζωντανές και ομιλούμενες γλώσσες και στη γλωσσική πολιτική που ασκήθηκε σε αυτές, οπότε δεν θα ασχοληθούμε με τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών στην Ελλάδα. Σε ένα δεύτερο μέρος γίνεται λόγος για τις μειονοτικές γλώσσες στην ελληνική επικράτεια και τη σχετική γλωσσική πολιτική που ασκήθηκε. Κάποιοι αλλόγλωσσοι πληθυσμοί, όπως οι Βλάχοι ή οι Πομάκοι, δεν συναντώνται μόνο στην Ελλάδα, αλλά βρίσκονται και σε άλλα γειτονικά κράτη. Και σε αυτή την περίπτωση θα επικεντρωθούμε στη γλωσσική και εκπαιδευτική κατάσταση που επικρατεί επί ελληνικού εδάφους. Συχνά είναι δύσκολο να θέσει κανείς – 12 –

τα όρια μεταξύ γλώσσας και διαλέκτου, κυρίως όταν πρόκειται για μειονοτικές γλώσσες και τις περισσότερες φορές έχει να κάνει με θέματα επίσημης αναγνώρισης και γεωπολιτικών συνθηκών. Στο παρόν βιβλίο θα γίνει λόγος για όλες τις ξένες γλώσσες και διαλέκτους, αναγνωρισμένες και μη, που ομιλούνται στην Ελλάδα. Πολλοί μειονοτικοί πληθυσμοί διαθέτουν ποικίλες ονομασίες, όπως Βλάχοι, Αρουμάνοι και τα λοιπά. Στο παρόν βιβλίο προτιμήθηκαν οι κοινώς αποδεκτές και ουδέτερες ονομασίες που παραπέμπουν σε γλωσσική μειονότητα (π.χ. τουρκόφωνοι) και όχι εθνώνυμα (π.χ. Τούρκος) που παραπέμπουν σε εθνικές ή άλλες ταυτότητες. Για ευνόητους λόγους δεν θα γίνει χρήση όρων που μπορεί να θεωρηθούν αντιεπιστημονικοί ή ρατσιστικοί και απαξιωτικοί για οποιονδήποτε αλλόγλωσσο πληθυσμό της Ελλάδας. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει λόγος για ύπαρξη μακεδονικής γλώσσας στην Ελλάδα, που παραπέμπει συχνά στην επίσημη σλαβικής προελεύσεως γλώσσα της γειτονικής Π.Γ.Δ.Μ. Εφόσον το ζήτημα της ονομασίας της γλώσσας δεν έχει ακόμα ξεκαθαριστεί, στο παρόν βιβλίο θα προτιμηθεί ο όρος «σλαβομακεδονική», ο οποίος χρησιμοποιείται ήδη από το 1945. Κάποιες μειονοτικές γλώσσες με μακρά παρουσία στη νεότερη Ελληνική Ιστορία εξαφανίστηκαν λόγω αφομοίωσης ή γεωπολιτικών συνθηκών. Αν και το επίκεντρο της μελέτης είναι οι ομιλούμενες γλώσσες, κρίθηκε απαραίτητο να γίνει μια μικρή αναφορά σε αυτές που εξαφανίστηκαν, γιατί είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις συνθήκες εξαφάνισης μιας γλώσσας στις σύγχρονες κοινωνίες. Όσον αφορά τις ξένες γλώσσες, θα γίνει αναφορά στην πολιτική που ασκήθηκε σχετικά με τη διδασκαλία τους και όχι στην καθαυτού διδακτική τους, για αυτό και

– 13 –

143 × 210 SPINE: 9.3 FLAPS: 80

Η Γλωσσική Πολιτική της Νεότερης Ελλάδας

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

•

ISBN 978-960-564-746-9

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ