Καταγωγή Μικρασιάτισσα by Εκδόσεις Οσελότος

Παπαχρυσάνθου Θεοδώρα

Καταγωγή Μικρασιάτισσα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ο σ ελότο ς

Καταγωγή Μικρασιάτισσα Θεοδώρα Παπαχρυσάνθου Οικογενειακές ιστορίες [1062]0711/01 Θεοδώρα Παπαχρυσάνθου Αθήνα, Ιούλιος 2011 978-960-9499-80-4

Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com, ocelotos@otenet.gr www. ocelotos. gr

e-mail:

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ολλές φορές οι άνθρωποι που μου συστήνονται ζητούν να μάθουν από πού κατάγομαι. Στην απάντησή μου είμαι πολλές φορές διστακτική, γιατί δεν ξέρω ποια γνώμη έχουν οι συνομιλητές μου για τους πρόσφυγες του 1922. Τις περισσότερες φορές όμως, για να μην πω όλες, τα εκθειαστικά λόγια που ακούω εκ μέρους τους μου δίνουν θάρρος. Οι συνομιλητές μου σχεδόν πάντοτε επαινούν το ήθος, την εργατικότητα, την εξυπνάδα και την καλοσύνη των ανθρώπων αυτών. Αυτή ακριβώς η στάση τους μου έδωσε και την ώθηση να αποτολμήσω τη συγγραφή αυτού του βιβλίου ως φόρο τιμής στη μνήμη όλων εκείνων των αθώων και αδικοχαμένων Μικρασιατών.

Θεοδωρα παπαχρυσανθου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Νοεμβρίου 1985, μια ζωή φτάνει στο τέλος της και μαζί της τελειώνουν ένα σωρό γεγονότα πολιτικά και κοινωνικά που τη σημάδεψαν ανεξίτηλα: Βαλκανικοί πόλεμοι, Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, Μικρασιατική Καταστροφή και προσφυγιά, Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, Εμφύλιος, Απριλιανή Δικτατορία αλλά και προσωπικές ατυχίες, κατατρεγμός της μοίρας, πείνα, φτώχεια, ορφάνια. Όλα αυτά περνούν με κινηματογραφική ταχύτητα μπροστά από τα μάτια μου, καθώς κλαίω και θρηνώ στο νεκροταφείο Ζωγράφου την απώλεια της αγαπημένης μητέρας μου. Οι συγγενείς εκπλήσσονται όταν με ακούνε να λέω ότι δεν κλαίω για το θάνατό της και τη ζωή που έχασε, αλλά για τη ζωή που έζησε. Έτσι αποφάσισα να γράψω σαν βιογραφία τα όσα έζησε εκείνη και η οικογένειά της από τότε που ζούσαν ευτυχισμένοι στα παράλια της Μ. Ασίας, σε μια κωμόπολη με μεγάλη ιστορία και όνομα, μέχρι τον πρόσφατο θάνατό της στην Αθήνα. Ας με συγχωρήσουν οι αναγνώστες αν το ύφος του λόγου μου δεν είναι περίτεχνο και λογοτεχνικό, αλλά αυτό οφείλεται στην προσπάθειά μου να καταγράψω όλα τα γεγονότα όπως τα άκουσα από εκείνη και το στενό οικογενειακό της περιβάλλον, χωρίς να θέλω να εξωραΐσω την πραγματικότητα ή να αποκρύψω την αλήθεια.

καταγωγη μικρασιατισσα

Θεοδωρα παπαχρυσανθου

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΒΟΥΡΛΩΝ

ατρίδα της μητέρας μου ήταν τα Βουρλά ή Βρύουλλα, πόλη της Ιωνίας, στο λαιμό της Ερυθραίας Χερσονήσου. Η περιοχή προς τη θάλασσα, το επίνειο των Βουρλών λεγόταν Σκάλα. Τα νησιά του Ερμαίου κόλπου ονομάζονταν Κλαζομενές. Σύντομα όμως οι Κλαζομένιοι πέρασαν στην απέναντι στεριά, στη θέση των Βουρλών και της Σκάλας, που έτσι μετονομάστηκαν Κλαζομενές. Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Ίωνες αλλά και Λακεδαιμόνιοι άποικοι κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. Ο φιλόσοφος Αναξαγόρας, δάσκαλος του Περικλή, του Ευριπίδη, του Σωκράτη και άλλων επιφανών ανδρών ήταν Κλαζομένιος (500-428 π.Χ). Η φιλοσοφική θεωρία του στηριζόταν στο ότι αρχή των όντων είναι ο «νους». Λέγεται ότι και ο Μέγας Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του στην Ασία πέρασε από τις Κλαζομενές και ένωσε με δρόμο το νησάκι των Κλαζομενών (Αγίου Ιωάννου) με τη στεριά των Κλαζομενών, τη Σκάλα. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ ο Η΄ ο Παλαιολόγος περνούσε τα καλοκαίρια του με την ακολουθία και το στρατό του σ’ αυτή την τοποθεσία, κοντά στις αρχαίες Κλαζομενές. Αλλά η κατάληψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1204 από τους Σταυροφόρους έφερε τους Γενοβέζους ως κατακτητές στις αρχαίες Κλαζομενές. Απομεινάρια της κατάκτησης αυτής είναι λέξεις όπως: στιμάρω ή στιμέρνω, λότζα, φοντάνα, κόνσολας, κομισιέρης, Γενοβέζικα κ.ά. Η τουρκική κατοχή πρέπει να άρχισε το 1400 περίπου. Το 1760 ιδρύεται το πρώτο σχολείο του χωριού με τους 3000 κατοίκους, το «Σχολείον της Παναγίας των Βουρλών». Η μετονομασία σε Βρύουλλα, επί το ελληνικότερον, αντί Βουρλά ή ο Βουρλάς (όπως έλεγαν οι κάτοικοι), έγινε από τον αρχιερέα Γαβριλάκη, ο οποίος καταγόταν από τα Βουρλά και υπήρξε δάσκαλος της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης. καταγωγη μικρασιατισσα

Οι κάτοικοι ισχυρίζονταν ότι η ονομασία προήλθε από τα πολλά βούρλα που είχε η περιοχή και μάλιστα εντός αυτών βρέθηκε, κατά την παράδοση, η εικόνα της Παναγίας. Οι κάτοικοι μιλούσαν μόνο ελληνικά, εκτός από μερικούς άνδρες που είχαν εμπορικές συναλλαγές με τους Τούρκους και μιλούσαν και την τουρκική. Τα σχολεία ήταν ελληνικά, με Έλληνες δασκάλους, η τουρκική γλώσσα διδασκόταν ως ξένη γλώσσα καθώς και η γαλλική. Η ζωή με τους Τούρκους ήταν ήρεμη, ζούσαν άλλωστε σε χωριστές κοινότητες. Οι περίοδοι όμως των ελληνοτουρκικών πολέμων προκαλούσαν βιαιοπραγίες εκ μέρους των Τούρκων κατά των Ελλήνων κατοίκων, όπως μετά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο της Θεσσαλίας το 1897 ή τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913. Τότε πολλοί Βουρλιώτες αναγκάστηκαν να εκπατριστούν, άλλοι να γραφτούν Οθωμανοί για λόγους οικογενειακούς ή περιουσιακούς και άλλοι στάλθηκαν στα «Αμελέ Ταμπούρια» (τάγματα εργασίας). Τα Βουρλά είχαν πολλές εκκλησίες, με μητρόπολη την Παναγία, είχαν τους Τρεις Ιεράρχες, τον Άγιο Χαράλαμπο, τον Άγιο Γεώργιο και πολλά εξωκκλήσια. Χαρακτηριστικό της πνευματικής δραστηριότητας της πόλης ήταν η έκδοση εφημερίδων όπως: «Αι Κλαζομεναί», «Το Σύνταγμα», «Η Σφήκα», και «Η Γεωργική Πρόοδος». Από το 1853 λειτουργούσε «Αναγνωστήριο» και πνευματικοί σύλλογοι όπως «Αναξαγόρας», «Παλιγγενεσία» και «Ομόνοια». Είχαν το «Μουσικό Όμιλο Βουρλών» από το 1853 με φιλαρμονική. Λειτουργούσαν επίσης πολλές Αδελφότητες όπως: «Η Φιλανθρωπία», «Η Αλήθεια», «Η Αγαθοεργός Αδελφότης Κυριών» κ.ά. Επίσης παιδικοί σύλλογοι όπως: «Ο Όμιλος Φιλότεχνων», «Ο Αναξαγόρας», «Οι φίλοι των ζώων». Οι κοινωνικές τάξεις ήταν τέσσερις: α) Οι φατόροι (μεγαλέμποροι), β) Οι συναφλήδες (επαγγελματίες και βιοτέχνες), γ) Οι νοικοκυραίοι (γαιοκτήμονες) και δ) Οι ρεσπέρηδες (γεωργοί). Τελείως φτωχοί ή άποροι ήταν σπάνιοι. Υπήρχαν τα «σινάφια» δηλ. τα Σωματεία και οι Συντεχνίες 8

Θεοδωρα παπαχρυσανθου

που περιελάμβαναν όλα τα επαγγέλματα και που γιόρταζαν όλα τον Άγιο προστάτη τους. Είχαν τη «Λέσχη» του Χατζηχριστοφή, όπου δίδονταν θεατρικές παραστάσεις από θιάσους που έρχονταν από τη Σμύρνη ή την Αθήνα. Λίγο πριν το 1922 μετέτρεψαν το μεγάλο καφενέ του Φλώρου στην Απάνω Λότζα σε κινηματογράφο. Είχαν ακόμα Νοσοκομείο των Φτωχών και των Λοιμωδών Νόσων. Εκείνο όμως που ήταν το καύχημα των Βουρλών ήταν η «ΑΝΑΞΑΓΟΡΕΙΟΣ ΣΧΟΛΗ ΒΟΥΡΛΩΝ». Στην αρχή ιδρύθηκε το «Σχολείο της Παναγίας των Βουρλών» κοντά στην εκκλησία της Μητρόπολης, στο κέντρο της πόλης, γύρω στα 1760. Το σχολείο αυτό ιδρύθηκε από δωρεές πλουσίων και συνεισφορές Βουρλιωτών, με πρώτο δάσκαλο και διευθυντή τον ιερομόναχο Καλλίνικο. Μετά από είκοσι χρόνια, το 1780, αγοράστηκε ένας βερχανές* με οικόπεδο απέναντι από την εκκλησία της Παναγίας, ανακαινίστηκε κατάλληλα για σχολείο με τη συνδρομή και πάλι των Βουρλιωτών, πλουσίων και φτωχών. Το 1800 τη διαχείριση του σχολείου παίρνουν οι Επίτροποι που αναλαμβάνουν τις πληρωμές των παιδαγωγών, τις επισκευές του κτιρίου, την επιτήρηση, αλλά και το δικαίωμα να εισπράττουν τα έσοδα του σχολείου από δωρεές, αφιερώματα, τόκους, κ.ά. Στην είσοδο του σχολείου υπήρχε μία κρήνη που ανέφερε ως έτος ιδρύσεως το 1803 με την επιστασία και τη συνδρομή των επιτρόπων κυρίου Μανωλάκη και Ανδρέου Μπάρμπογλου. Η σχολή ανακαινίστηκε τον Αύγουστο του 1896. Σκοπός της σχολής ήταν να μάθει γράμματα τα σκλαβωμένα Βουρλιωτάκια αλλά και να διαπλάσει την ψυχή και το ήθος τους. Η σχολή συνέχισε να λειτουργεί και στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Το 1870 ιδρύθηκε κι άλλο σχολείο στον Κάτω Μαχαλά, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Ακόμα στα Βουρλά συγκροτήθηκε Σχολαρχείο με Α΄, Β΄, Γ΄ τάξεις ελληνικού, που διοικείτο από οκταμελή επιτροπή και συντηρείτο οικονομικά από τις δύο εκκλησίες, την Παναγία και τον Άγιο Γεώργιο. καταγωγη μικρασιατισσα

Η ωραία τοποθεσία και το καλό όνομα των Βουρλών αυξάνουν τον πληθυσμό τους. Μετά τα Ορλωφικά έχουμε εισβολή αποίκων από όλη την Ελλάδα, ιδίως Ναξιωτών οι οποίοι προστέθηκαν στους ήδη εκ Μάνης κατοίκους. Με ελληνικό πληθυσμό 15700 κατοίκους κτίζονται νέα σχολεία και δημιουργούνται παραρτήματα της Αναξαγορείου στην περιφέρεια. Από την προφορική παράδοση μαθαίνουμε ότι λειτουργούσε και ιδιωτικό Παρθεναγωγείο από το 1873. Έτσι μετά το 1892 η Αναξαγόρειος Σχολή είναι πλέον ένα ολοκληρωμένο, ογκώδες και επιβλητικό κτίριο, με πλατειά στέγη και κόκκινα κεραμίδια, το καύχημα των Βουρλών, λογαριάζεται τότε ως το μεγαλύτερο σχολείο της Ανατολής και ίσως και των Βαλκανίων. Κτίσμα ελληνικού ρυθμού με κολώνες δωρικές και αετώματα, στην όψη θύμιζε τα παλαιά ανάκτορα των Αθηνών. Συνολικά περιλάμβανε 16 αίθουσες παραδόσεων, χωρούσε 2000 μαθητές και μαθήτριες. Περιείχε εξατάξιο δημοτικό αρρένων, εξατάξιο δημοτικό θηλέων και ημιγυμνάσιο αρρένων. Στη στρογγυλή σφραγίδα της Σχολής υπήρχε στο κέντρο ένα λυχνάρι και γύρω του το ρητό του Αναξαγόρα του Κλαζομένιου: «Οι του λύχνου χρείαν έχοντες έλαιον επιχέουσι». Έμβλημα της Σχολής το λυχνάρι που φρόντιζαν να διατηρείται πάντοτε αναμμένο. Κατά τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας της λειτούργησε και Νυχτερινή Σχολή από ώρα 6-9 το βράδυ, όπου φοιτούσαν ακόμα και ενήλικες μαθητές με ζήλο για μόρφωση. Των αρρένων γιόρταζε στην εορτή των Ταξιαρχών, 8 Νοεμβρίου, και των θηλέων στα Εισόδια της Θεοτόκου, 21 Νοεμβρίου. Σύμφωνα με τον κανονισμό της Σχολής ο διευθυντής και οι καθηγητές έπρεπε να είναι απόφοιτοι του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών ή της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Οι δάσκαλοι έπρεπε να είναι απόφοιτοι της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, ενώ η διευθύντρια του Παρθεναγωγείου απαραιτήτως απόφοιτη του Αρσακείου Αθηνών. Κατά το διάστημα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου 1914-1918 10

Θεοδωρα παπαχρυσανθου

η Σχολή επιτάχθηκε από τον τουρκικό στρατό. Εξ αιτίας αυτής της πληροφορίας το 1917 βομβαρδίστηκε από τον αγγλικό στόλο από το λιμάνι της Σκάλας των Βουρλών. Το κτίριο έπαθε αρκετές ζημιές και ακόμα περισσότερες από την ανάρμοστη συμπεριφορά των άξεστων Τούρκων στρατιωτών. Τότε στην ίδια περιοχή βομβαρδίστηκαν και σπίτια όπως και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που έπεσε το καμπαναριό της. Τα Βουρλιωτάκια τότε με λίγους δασκάλους έκαναν μάθημα στους νάρθηκες των εκκλησιών, όπως της Παναγίας, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Ευστρατίου και σε δωμάτια σπιτιών. Η Εφορία της Σχολής επέμενε να διατηρεί άσβηστο το λυχνάρι της γνώσης. Ο πληθυσμός τότε των Βουρλών έφτανε τις 35000 ψυχές. Εκτός αυτών υπήρχαν 4000 Τούρκοι και ελάχιστοι Εβραίοι. Μετά το 1918 τα παιδιά γύρισαν στο σχολείο τους, αφού επισκευάστηκαν όλες οι βλάβες και επανήλθε σιγά-σιγά ο παλιός ρυθμός λειτουργίας της Σχολής. Η καταστροφή του 1922 έφερε ό,τι πιο ολέθριο υπήρχε για τον ελληνισμό της Μικρασίας αλλά και για την Αναξαγόρειο Σχολή. Αφού τη λεηλάτησαν οι Τούρκοι, με γκαζοτενεκέδες έριχναν το πετρέλαιο τριγύρω και έβαζαν φωτιά, όπως και στην Παναγία. (Από την ιστοσελίδα της κ. Ν. Παραρά-Ευτυχίδου, Αθήνα 2001, «Αναξαγόρειος Σχολή Βουρλών Μικράς Ασίας» συνοπτικά).

‚ƒ

καταγωγη μικρασιατισσα

Η ζωή πριν την Καταστροφή του 1922

ΣΗ

’ αυτή την ήσυχη περιοχή της Ερυθραίας Χερσονήσου συγγραφέας σ’ αυτό το βιβλίο με κεντρικό που απείχε 35 χιλιόμετρα από τη Σμύρνη και 4 χιλιόάξονα τη βιογραφία της μητέρας της, που μετρα από τη Σκάλα (το επίνειο των Βουρλών) έζησε γεννήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, αφηη οικογένεια της μητέρας μου. Μια αγροτική οικογένεια που γείται την ιστορία δύο μικρασιατικών οικογενειών που ανήκε στην κοινωνική τάξη των νοικοκυραίων και καταγινόη τύχη τις ένωσε μετά την καταστροφή του 1922. Μέσα ταν με την αμπελοκαλλιέργεια. Ονομαστή ήταν η σταφίδα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου περιγράφονται πολιτων Βουρλών, η σουλτανίνα και η ροζακιά, αλλά και άλλες τικά γεγονότα, κοινωνικές καταστάσεις και οικογενεικαλλιέργειες όπως ελιές, καπνά, δημητριακά, κουκιά κ.ά. ακές περιπέτειες που συνυφαίνονται άρρηκτα μεταξύ Η γιαγιά μου, η Μαριάνθη, ήταν το πρώτο παιδί μιας ποτους. Η ζωή στη Μ. Ασία πριν το 1922, η μαρτυρική λυμελούς οικογένειας, του Νικόλα και της Παρασκευούλας έξοδος, η προσφυγιά, η εγκατάσταση σ’ έναν προσφυΚιρμιζή. Το επώνυμο του προπάππου μου χάθηκε μέσα στα γικό συνοικισμό της Αθήνας. Ο αγώνας για επιβίωση χρόνια και επικράτησε το προσωνύμιο Κιρμιζής (από το κερκάτω από αντίξοες συνθήκες, η αδιαφορία του κράμίζι δηλ. το κόκκινο), επειδή είχε κόκκινα μάγουλα. τους, ο πόλεμος του 1940, η Κατοχή, αλλά και ο ΕμφύΗ προγιαγιά Παρασκευούλα έκανε 16 γέννες, αλλά δυστυλιος που άρχισε με τα Δεκεμβριανά και χώρισε στα δύο χώς δεν έζησαν όλα τα παιδιά. Από τα 16 παιδιά έζησαν η Ματους κατοίκους της φτωχής συνοικίας. Οι συνέπειες ριάνθη, ο Κωνσταντίνος, ο Επαμεινώνδας, η Σοφία, η Φωτώ, η του πολέμου, όπως τις έζησε η οικογένεια και ο στεΘάλεια, η Αρίτσα (Αριάδνη) και ο μικρός Γιάννης. νός κοινωνικός της περίγυρος, αλλά και η ιστορία της Η προγιαγιά πρέπει να παντρεύτηκε πολύ μικρή καθώς άλπροσφυγικής αυτής συνοικίας από της ιδρύσεώς της λωστε και η πρωτότοκη κόρη της η Μαριάνθη, γι’ αυτό και η μέχρι το 1967, τη δικτατορία των συνταγματαρχών και σύμπτωση να γεννά η μάνα, να γεννά και η κόρη συγχρόνως. αργότερα τη μεταπολίτευση. Όλα τα πρόσωπα και τα Λένε ότι όταν η γιαγιά Μαριάνθη γεννούσε το Γιάννη της, η γεγονότα είναι αληθινά, όπως αποδεικνύει και το φωμαμή βιαζόταν να φύγει για να πάει στο σπίτι της μητέρας της, τογραφικό υλικό που συνοδεύει την αφήγηση. Παρασκευούλας, που γεννούσε κι εκείνη την Αρίτσα. Η γιαγιά Μαριάνθη παντρεύτηκε τον Παράσχο Παρασκευά, κρεοπώλη το επάγγελμα, (χασάπ-Παρασκευά τον έλεγαν οι Τούρκοι), ένα νέο άνθρωπο, εύσωμο, κιμπάρη, μπεσαλή και αυστηρών αρχών. Ποτέ δεν έμαθα αν ο γάμος αυτός ήταν αποτέλεσμα έρωτα ή συνοικεσίου. Εκείνο που ξέρω είναι ότι 978-960-9499-80-4 ζούσαν αρμονικά, είχαν μία καλή οικονομικήISBN κατάσταση, γιατί εκτός από το μαγαζί είχαν και κτήματα. Καρπός αυτού του γά12

Θεοδωρα παπαχρυσανθου SΒατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108

E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com, ocelotos@otenet.gr www. ocelotos. gr

μου ήταν τα έξι παιδιά τους που επέζησαν μετά από 8 γέννες: ο Γιάννης (ή Γιάγκος), η μητέρα μου Σοφία, οι δίδυμες Ελένη και Κατίνα, ο Αλέκος και η μικρή Βικτωρία. Η γιαγιά είχε χάσει άλλα δύο παιδιά στη γέννα. Το σπίτι τους ήταν στο Φαρδύ Σοκάκι, τον κεντρικότερο δρόμο των Βουρλών, όπως έλεγε με καμάρι η μητέρα μου. Κάθε πρωί, πριν φέξει περνούσε ο παζβάντης με το μπαστούνι του που το κτυπούσε στο πεζοδρόμιο για να ξυπνήσουν οι κάτοικοι να πάνε στις δουλειές τους. Πλανόδιοι έμποροι, μανάβηδες, πραματευτάδες, Έλληνες και Τούρκοι περνούσαν από τα σοκάκια για να ψωνίσουν οι νοικοκυρές, ενώ ο ντελάλης διαλαλούσε την πραμάτεια των πιο εκλεκτών καταστημάτων της λότζας* και ανακοίνωνε τα νέα της Κυβέρνησης στεκούμενος σε κάθε τρίστρατο. Κανένας κάτοικος δε φαίνεται να αντιμετώπιζε θέμα επιβίωσης. Όλοι είχαν τα προς το ζην, είτε ανήκαν στην τάξη των συναφλήδων είτε των ρεσπέρηδων. Τα παιδιά πήγαιναν στο ελληνικό δημοτικό σχολείο της συνοικίας τους, στο οποίο η διδασκαλία γινόταν πρωί και απόγευμα. Έτσι η μητέρα μου δεν μπορούσε να καταλάβει, γιατί εμείς πηγαίναμε μόνο πρωί ή μόνο απόγευμα στο σχολείο. Το μεσημέρι διέκοπταν τα μαθήματα, πήγαιναν στο σπίτι για το μεσημεριανό φαγητό και επέστρεφαν πάλι στο σχολείο για τα απογευματινά μαθήματα. Εκτός των μαθημάτων που γίνονταν στην ελληνική γλώσσα διδάσκονταν την τουρκική γλώσσα και τη γαλλική. Η μητέρα μου λέγεται ότι ήταν άριστη μαθήτρια στα τουρκικά και ο δάσκαλος έδινε συγχαρητήρια στη γιαγιά μου. Ο Γιάννης (αδελφός της μητέρας μου) δεν τα πήγαινε και τόσο καλά με τα γράμματα. Ήταν λίγο τσαπατσούλης, ακατάστατος και βαριόταν το διάβασμα. Αυτό ήταν και το παράπονο του δασκάλου. Στο σπίτι Γιάννης και Σοφία διάβαζαν μαζί το βράδυ τα μαθήματα του σχολείου. Κάθονταν στο ίδιο τραπέζι ο ένας απέναντι στον άλλο και στη μέση είχαν τη λάμπα πετρελαίου για να τους φέγγει. Συχνά όμως γίνονταν ομηρικοί καυγάδες καταγωγη μικρασιατισσα