Τι Τλος
O κύκλος της ζωής στην Κάλυμνο του χτες
ς υγγρΑ φέ Α ς Μερκούριος Βολονάκης
ςέ ιρΑ λαογραφία
έ πιm έ λ έ ι Α - Διορθω ς η Όλγα παλαμήδη
LayO ut - Design myrtilo, λένα παντοπούλου
CO pyright© 2023
Μερκούριος Βολονάκης
π ρ ωΤ η έΚΔο ς η Αθήνα, ιούλιος 2023
is B n 978-618-205-477-2
ΚέΝΤριΚη ΔιΑθέςη Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | Τηλ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.
ο παρόν πόνημα γράφτηκε με μοναδικό κίνητρο την αγάπη για την παράδοση και τον λαϊκό πολιτισμό� Στοχεύει στη διάσωση και διάδοση ηθών, εθίμων και γενικότερα αντιλήψεων και νοοτροπιών
σχετικά με τους τρεις κύκλους της ζωής, τη γέννη-
ση, τον γάμο και τον θάνατο� Ο αναγνώστης θα μεταφερθεί στην Κάλυμνο της προβιομηχανικής εποχής,
τότε που επιβίωναν δράσεις και ενέργειες με συμβολι-
κή και μαγική διάσταση, όταν ακόμα ο απόλυτος ορθολογισμός και ο υλικοτεχνικός πολιτισμός δεν είχαν ισοπεδώσει τις δεισιδαιμονίες και τις προκαταλήψεις
του λαϊκού ανθρώπου της υπαίθρου� Μετά την περιγραφή των τριών αυτών σταθμών
στη ζωή κάθε ανθρώπου, ακολουθεί ένα κεφάλαιο
στο οποίο γίνεται προσπάθεια σκιαγράφησης της καθημερινότητας μιας καλύμνικης οικογένειας� Προσπάθησα –αν και μπήκα στον πειρασμό– να μην αναφερθώ σε έθιμα των γιορτών ή των σφουγγαράδων,
διότι θα εξόκειλα πολύ από τον αρχικό στόχο� Προτί-
θεμαι αυτά τα κεφάλαια να τα συμπεριλάβω σε μελ-
λοντικά τομίδια, όπως και τη λαϊκή τέχνη του νησιού,
ώστε να είναι ευδιάκριτες οι θεματικές και ευκολοδιά-
βαστες� Οι πληροφορίες που συνελέχθησαν προέρχο-
νται από μακροχρόνια επιτόπια έρευνα (field work)
μέσα από συνεντεύξεις και ερωτηματολόγια σε ηλι-
κιωμένους ως επί το πλείστον κατοίκους της Καλύμνου� Το υλικό αυτό έχει πλέον απομαγνητοφωνηθεί,
αποδελτιωθεί και καταγραφεί με τη μορφή προσωπικού αρχείου� Θεώρησα σκόπιμο να μην παραθέτω
λόγια των συνεντευξιαζομένων, ούτε κάποιου άλλου
είδους παραπομπή (εξάλλου η βιβλιογραφία αυτή κα-
θαυτήν ήταν ελάχιστη), που θα κούραζαν τον ανα-
γνώστη και θα διέκοπταν τη ροή της αφήγησης� Παράλληλα, επέλεξα να εγκαταλείψω το ακαδημαϊκό
και ξύλινο ύφος, προτιμώντας μια αφήγηση πιο καθημερινή και άμεση, χωρίς βερμπαλισμούς και τεχνική
ορολογία� Οι διάλογοι, που διακόπτουν την αφήγη-
ση, είναι δικές μου εμπνεύσεις, σε μια προσπάθεια να
αποτυπώσω την ατμόσφαιρα και να δώσω μια χιουμοριστική νότα· σε καμία περίπτωση δεν είναι πραγματικοί διάλογοι, αν και θα μπορούσαν� Για τους ιδιωματικούς όρους συμβουλεύτηκα –κυρίως σε επίπεδο
ορθογραφίας– το «Λεξικό του Ιδιώματος της Καλύμνου» του Αναγνωστηρίου Καλύμνου «Αι Μούσαι», σε συνεργασία με τον Μ� Σκανδαλίδη (Κάλυμνος, 2013), ενώ, όπου ένας όρος απουσίαζε από το λεξικό,
ακολούθησα την ορθογραφία που έκρινα πιο σωστή�
Τέλος, καίτοι το επίσημο επίθετο είναι «καλυμνιακόςή-ό», επέλεξα το λαϊκότροπο «καλύμνικος-η-ο», διότι αυτό χρησιμοποιούσαν όλοι οι συνεντευξιαζόμενοι
(εξάλλου δεν θα ταίριαζε και με το γλωσσικό ένστικτο, λ�χ� καλυμνιακό καβάδι αντί καλύμνικο καβάδι, όπως είναι διαδεδομένο)�
Το παρόν πόνημα θέλω να το αφιερώσω στην
προσφάτως εκλιπούσα Σκυλλά Φενερωμένη, πρώτον, γιατί θεωρώ ότι η απουσία της αποτελεί πλήγ-
Ο
ι τρεις σταθμοί της ανθρώπινης ζωής, ήτοι η
γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος, σε όλους τους
λαούς θεωρήθηκαν (και θεωρούνται) ιδιαίτερα
σημαντικοί και μεταβατικοί, γι’ αυτό και διακρίνονται
για το πλούσιο και σύνθετο εθιμοτυπικό τους� Τα πε-
ρισσότερα έθιμα του κύκλου της ζωής είναι, λοιπόν, πανανθρώπινα και διαβατήρια (les rites de passage),
καθώς έχουν στόχο να προφυλάξουν το άτομο κατά
την κρίσιμη μετάβασή του από τη μια κατάσταση
στην άλλη�
Ως προς τη γέννηση, τα τρία βασικά της στάδια
αφορούν την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη λο-
χεία· ο στόχος εδώ είναι μέσω ορισμένων ενεργειών
να προστατευτεί η μητέρα και το έμβρυο, ή αργότε-
ρα το βρέφος, από τα «δαιμόνια» που φθονούν τη νέα
ύπαρξη και επιδιώκουν να τη βλάψουν� Ο λαός ησύ-
χαζε μόνο όταν η μητέρα «σαράντιζε» και το βρέφος
βαφτιζόταν� Ο γάμος αποτελεί τον «πυρήνα» των εθί-
μων, γι’ αυτό και στο παρόν πόνημα προηγείται της
γέννησης, η οποία είναι και η φυσική του συνέχεια�
Και σ’ αυτή την περίπτωση υπάρχει ο φόβος ότι κά-
ποιοι επιβουλεύονται την ευτυχία του ζευγαριού και
απειλούν την ευγονία του� Γονείς, συγγενείς και φί-
λοι του ακολουθούν μια σειρά θρησκευτικών τελε-
τών και «μαγικών» ενεργειών για να το προφυλάξουν�
Αναφορικά με τα έθιμα της τελευτής, υπάρχει μια
σχέση προσφοράς και ανταπόδοσης ζωντανών και
νεκρών: οι ζωντανοί πάντα σκέφτονται και περιποι-
ούνται τους νεκρούς τους, κι εκείνοι με τη σειρά τους
τους προστατεύουν� Με τα έθιμα του θανάτου, αφε-
νός εξασφαλίζεται η ομαλή μετάβαση της ψυχής στον
«άλλον κόσμο» με παράλληλη συγχώρεση των αμαρ-
τιών του νεκρού από τον Θεό, και αφετέρου προστα-
τεύεται η οικογένεια του εκλιπόντος αλλά και ολό-
κληρης της κοινότητας από τον νεκρό, που μπορεί να
γίνει βρικόλακας και να τους εκδικηθεί�
Αξίζει να τονιστεί ότι οι «κατά παράδοσιν πράξεις
και ενέργειαι» του Νικολάου Πολίτου ανάγονται στη
βασική αρχή της αρχαϊκής σκέψης περί αναλογίας ή
παραλληλίας: ο λαός καταφεύγει σε συνειρμικές με-
θόδους με βάση την ψυχολογία της ομοιοπαθητικής
μαγείας� Επομένως, στην ελληνική εθιμολογία συνδυάζονται αρχαία και χριστιανικά στοιχεία ή ενίοτε τα ειδωλολατρικά φορούν τον χριστιανικό μανδύα�
ι τρεις σταθμοί της ανθρώπινης ζωής, ήτοι η γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος, σε όλους τους λαούς θεωρήθηκαν (και θεωρούνται) ιδιαίτερα σημαντικοί και μεταβατικοί, γι’ αυτό και διακρίνονται για το πλούσιο και σύνθετο εθιμοτυπικό τους. Έτσι και στην Κάλυμνο, τα περισσότερα έθιμα του κύκλου της ζωής είχαν στόχο να προφυλάξουν το άτομο κατά την κρίσιμη μετάβασή του από τη μια κατάσταση
στην άλλη. Ο αναγνώστης θα μεταφερθεί στην Κάλυμνο της προβιομηχανικής εποχής, τότε που επιβίωναν δράσεις και ενέργειες με συμβολική
και μαγική διάσταση, όταν ακόμα ο απόλυτος ορθολογισμός και ο υλικοτεχνικός πολιτισμός
δεν είχαν ισοπεδώσει τις δεισιδαιμονίες και τις προκαταλήψεις του λαϊκού ανθρώπου της υπαίθρου […] Μετά την περιγραφή των τριών αυτών σταθμών στη ζωή κάθε ανθρώπου, ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο γίνεται προσπάθεια σκιαγράφησης της καθημερινότητας μιας καλύμνικης οικογένειας.
ISBN 978-618-205-477-2