Οι άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού

210 × 280 SPINE: 20 FLAPS: 70

ΠΑΝΑΓΗΣ Α. ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

Την ίδια εποχή, παίζουν σκάκι και οι βυζαντινοί Έλληνες. Επειδή, όμως, βρίσκονται στο προπύργιο της Ευρώπης, δέχονται πρώτοι τις αντεπιθέσεις των ανατολικών λαών. Υποκύπτουν στους Οθωμανούς και δεν προλαβαίνουν να γνωρίσουν τις αλλαγές του παιχνιδιού που έγιναν κατά την περίοδο της ευρωπαϊκής αναγέννησης.

Το βιβλίο ξεκινά από τις αρχαίες εποχές, διαλευκαίνοντας τη σχέση των Ελλήνων με τα παιχνίδια σε διαγραμμισμένες επιφάνειες, και φθάνει ως τους Έλληνες αστούς του 19ου αιώνα (πολλοί από αυτούς γνωστοί διανοούμενοι), που, παίζοντας ο καθένας την παρτίδα του, κατάφεραν

ISBN 978-960-564-576-2

Οι άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού

Νωρίς το 19ο αιώνα, οι Έλληνες αποσείουν τον οθωμανικό ζυγό και βρίσκουν μπροστά τους το «νέο σκάκι», που έχει ιστορία μόλις τριών αιώνων. Το παίζουν οι «ευγενείς λαοί» της Δύσης και θεωρείται παιχνίδι σύνεσης, επιδεξιότητας και εξυπνάδας, μια κρυφή πρόκληση προς το «αναγεννημένο ελληνικό πνεύμα».

ΠΑΝΑΓΗΣ Α. ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

Τ

ην εποχή των σταυροφοριών διαδίδεται στην Ευρώπη το παιχνίδι του σκακιού. Σχεδιάζονται εικόνες με το Μεγαλέξανδρο και τους ήρωες του τρωικού πολέμου («πρώτους διδάξαντες» των εξορμήσεων από την Ευρώπη στην Ανατολή) να παίζουν κι αυτοί σκάκι.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 6431108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς 0_cover_skaki.indd 1

12/4/2017 1:54:10 PM

Τιτλος Οι άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού Συγγραφέας Παναγής Α. Σκλαβούνος Copyright© 2017 Παναγής Α. Σκλαβούνος

Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Δεκέμβριος 2017 ISBN 978-960-564-576-2

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν.

2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα. Ο συγγραφέας φέρει την αποκλειστική ευθύνη για τις γνώμες και περιγραφές που διατυπώνονται σε αυτό το βιβλίο. Οι εκδόσεις “Οσελότος” δεν φέρουν αρμοδιότητα για την επιβεβαίωση ή την άρνηση του περιεχομένου ούτε παρέχουν εγγύηση για την αλήθεια των δηλώσεων του συγγραφέα. Εναπόκειται στον αναγνώστη να κρίνει ανεξάρτητα για το αν γίνεται δέκτης ψευδών δηλώσεων ή όχι. Οι εκδόσεις “Οσελότος” δεν φέρουν καμία ευθύνη προς οποιοδήποτε πρόσωπο ή οντότητα θίγεται ή υφίσταται απώλεια ή ζημία προερχόμενη από τις πληροφορίες που περιέχονται στο παρόν βιβλίο ή τη χρήση αυτών ή την πίστη σε αυτές.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

ΠΑΝΑΓΗΣ Α. ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

Οι άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού

«Αἰὼν παῖς ἐστι παίζων, πεσσεύων• παιδὸς ἡ βασιληίη.» Απόφθεγμα του φιλόσοφου Ηράκλειτου, περί το 500 π. Χ.

«Ἕλληνες ἀεὶ παῖδές ἐστε, γέρων δὲ Ἕλλην οὐκ ἔστιν.» Αιγύπτιος ιερέας προς το νομοθέτη Σόλωνα, στο διάλογο του Πλάτωνα Τίμαιος, περί το 350 π. Χ.

Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται τη σχέση των Ελλήνων με τα παιχνίδια σε διαγραμμισμένες επιφάνειες από τα αρχαία χρόνια ως την επικράτηση του σκακιού και την ενασχόληση των Ελλήνων με αυτό πριν τον 20ο αιώνα.

Aφιερώνεται στη μνήμη των σκακιστών Διονύση Μαραγκουδάκη (1923-2017) και Στέλιου Ψάρρα (1956-2017).

Ο Πίνακας του εξωφύλλου είναι της Κατερίνας Επιτηδείου, που φαντάστηκε παλιούς Έλληνες σκακιστές να επιστρέφουν για τη ρεβάνς της χαμένης παρτίδας. Εικονίζονται από αριστερά: Μιχαήλ Τοσίτσας, Γεώργιος Νάζος, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Λορέντζος Μαβίλης, Σκαρλάτος Καλλιμάχης, Ιωσήφ Λιμπεράλης, Θεόδωρος Βελλιανίτης, Ευγένιος Αντωνιάδης, και ο Γεώργιος Σουρής.



Ευχαριστίες στους Γιάννη Γαρουφαλίδη, Νίκο Κουρκουμέλη, Σωτήρη Δελαβέκουρα, Μάριο Αναστασίου.

Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αρχαίοι χρόνοι, Μεσαίωνας και Τουρκοκρατία (από τους πεσσούς ως την Ελληνική Άμυνα)

1.

2.

3.

4.

Περιεχόμενα

ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΣΕ ΔΙΑΓΡΑΜΜΙΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ - ΤΟ ΣΚΑΚΙ.............................. 13 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΠΕΣΣΩΝ ΠΡΙΝ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ......................... 17 ΟΙ ΠΕΣΣΟΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ........................................... 20 Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΦΕΥΡΕΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΠΕΣΣΩΝ «ΠΕΝΤΕ ΓΡΑΜΜΩΝ» ΣΤΟΝ ΤΡΩΙΚΟ ΗΡΩΑ ΠΑΛΑΜΗΔΗ......................................................................................... 25 ΖΑΤΡΙΚΙΟΝ ..................................................................................................................................... 28 5.

6. «Ο ΑΧΙΛΛΕΥΣ ΠΑΙΖΩΝ», ΠΡΟΣΦΙΛΕΣ ΘΕΜΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΓΓΕΙΟΓΡΑΦΩΝ ...... 33 7. Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΣΤΟ ΣΚΑΚΙ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ............................................................................................................. 36

α) Έλληνες ήρωες ως σκακιστές στα μεσαιωνικά ιπποτικά ποιήματα ..................................... 37 Μέγας Αλέξανδρος ...................................................................................................................... 39 Ο τρωικός ήρωας Αχιλλέας ........................................................................................................ 43 Ο τρωικός ήρωας Οδυσσέας........................................................................................................ 45 Ο τρωικός ήρωας Παλαμήδης .................................................................................................... 46

β) Το σκάκι και η Αρχαία Ελλάδα στα μεσαιωνικά ερωτικά ποιήματα .................................... 50

γ) Το σκάκι και η Αρχαία Ελλάδα στα μεσαιωνικά διδακτικά έργα ......................................... 51

δ) Το «Νέο Σκάκι» της Αναγέννησης αναζητά τη θέση του στους ελληνικούς μύθους......... 52

ε) Η Μεταναγεννησιακή επιστημονική έρευνα για την καταγωγή του σκακιού ................... 56

ζ) Το σκάκι τιμά τον αρχαίο ελληνικό μύθο του ......................................................................... 61 8. ΣΥNΟΨΗ ΠΑΡΑΠΛΑΝΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ ΠΟΥ ΑΦΗΣΑΝ ΤΟ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ ΤΟΥΣ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ .................................................................................. 63 α) Το λάθος ότι το σκάκι αποτέλεσε συντόμευση ενός ευρύτερου παιχνιδιού ....................... 63

β) Το λάθος ότι το σκάκι ξεκίνησε προ Χριστού και ήταν παιχνίδι για τέσσερεις παίκτες ........................................................................................................................ 64

γ) Το «Ζατρίκιον» σε ειδύλλιο του Θεοκρίτου του 3ου π.Χ. αιώνα ......................................... 65 δ) Η γνώμη ότι στο παιχνίδι «Latrunculi» των Ρωμαίων υπήρχε ποικιλία πεσσών................. 66 ε) Το λεγόμενο «Βυζαντινό σκάκι»............................................................................................... 67 ζ) Τα λεγόμενα «Σκακιστικά κομμάτια του Καρλομάγνου»...................................................... 71 η) Λάθη στη μετάφραση.................................................................................................................. 72

θ) Δεν είναι όλα τα παιχνίδια «Ζατρίκιον».................................................................................... 73 9. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΤΑΚΤΗΤΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ................. 76

α) Το σκάκι στις μεγάλες πόλεις των Οθωμανών........................................................................ 76 Κωνσταντινούπολη....................................................................................................................... 76 Κάιρο ............................................................................................................................................. 77 Αλέπο............................................................................................................................................. 78 Ελληνικές πόλεις - Θεσσαλονίκη ............................................................................................... 80

β) Η συμπεριφορά των Οθωμανών στο παίξιμο του σκακιού.................................................... 80

γ) Η φήμη του τούρκικου σκακιού στη Δύση............................................................................... 84 10. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ........... 86

7

11.

12.

13.

α) Οι Χιώτες (Χίοι)........................................................................................................................... 86 β) Οι Φαναριώτες ............................................................................................................................ 88 Ο ΜΕΓΑΣ ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΟΙΓΜΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ .......................................... 90 ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ................................................ 92 Η «ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ» ΤΗΣ ΙΝΔΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ.......................................................................... 97

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

19oς αιώνας, Εθνεγερσία και «Επτανησιακή Σχολή»

ΠΑΝΑΓΗΣ ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

(από τον λόρδο Βύρωνα ως τον Λορέντζο Μαβίλη)

8

14. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ........................................... 101

α) Βύρων, Hobhouse, Haygart....................................................................................................... 101

β) Ανδρέας Λόντος......................................................................................................................... 105

γ) Οι μαρτυρίες του περιηγητή John Galt................................................................................... 107

δ) Οι μαρτυρίες του περιηγητή Thomas Hughes ...................................................................... 109

ε) Θεόδωρος Κολοκοτρώνης........................................................................................................ 110

ζ) Αρβανίτες σκακιστές στα έργα «οριενταλιστών» ζωγράφων ............................................. 111 15. ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ ΣΚΑΚΙΣΤΕΣ ΣΤΗ ΜΟΛΔΑΒΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ.... 112

Σκαρλάτος Καλλιμάχης - Μιχαήλ Στούρτζας............................................................................. 112 16. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ............................ 114 Παρτίδες δι’ αλληλογραφίας......................................................................................................... 114

Δημοσίευση σκακιστικών προβλημάτων..................................................................................... 114

Δημοσίευση «διαδρομών ίππου».................................................................................................. 116 17. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΤΙΔΕΣ.............................................................................................................................. 118 18. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ......................................................................... 122 19. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΜΑΡΚΟΡΑΣ............................................................................................................. 131 20. ΛΟΡΕΝΤΖΟΣ ΜΑΒΙΛΗΣ. ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ, ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ ΣΚΑΚΙΣΤΗΣ........................... 133

α) Σκακιστικό Χρονολόγιο του Λορέντζου Μαβίλη.................................................................. 133

β) Σκακιστικές Παρτίδες του Λορέντζου Μαβίλη..................................................................... 151

γ) Τα έντεκα «παιχνιδιάρικα» στοιχεία στη ζωή και το έργο του Λορέντζου Μαβίλη.......... 153

δ) Λορέντζος Μαβίλης: ποιητής ή σκακιστής;........................................................................... 157 21. Η ΜΕΤΑΛΑΜΠΑΔΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗΣ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ.............................................................................................................. 162 22. ΙΩΣΗΦ ΛΙΜΠΕΡΑΛΗΣ ............................................................................................................... 163 23. Δρ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΜΑΡΙΝΟΣ ΜΕΛΙΣΣΗΝΟΣ ............................................................................167 24. ΑΛΛΑ ΜΕΛΗ ΤΟΥ «ΚΥΚΛΟΥ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΣΚΑΚΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ» ........ 173 α) Νικόλαος Κονεμένος ............................................................................................................... 174 β) Περικλής Οικονομόπουλος ..................................................................................................... 176 γ) Ερρίκος Γκρην ........................................................................................................................... 179 δ) Γεώργιος Κ. Παπαρρήτωρ ........................................................................................................ 180 ε) Eusebio Dworzak de Walden ................................................................................................... 181

ζ) Γεώργιος Ζηλήμων..................................................................................................................... 183

η) Κωνσταντίνος Ψαρός................................................................................................................ 184

θ) Γεώργιος Αθανασιάδης.............................................................................................................. 186 25. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ................................ 187

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

19ος αιώνας, Αθηναϊκές κινήσεις και Ευρωπαϊκές διακρίσεις (από τον Ζήνωνα ως τον Ευγένιο Αντωνιάδη)

26.

27.

28.

29.

30.

περίεχοΜενΑ

ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΗ ΝEA ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΜΕΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ......... 193 ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΕ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ................ 194 Ο ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ .196 α) Το σκάκι στη ζωή του Γρηγόριου Ξενόπουλου...................................................................... 197 β) Το σκάκι στα έργα του Γρηγόριου Ξενόπουλου..................................................................... 202 ΑΠΟ ΤΙΣ ΦΟΙΤΗΤΙΚΕΣ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΕΣ ΣΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΣΑΛΟΝΙΑ........... 206 Παύλος Νιρβάνας - Θεόδωρος Βελλιανίτης............................................................................... 207 ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΣΑΛΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ............... 209 α) Γεώργιος Σουρής ....................................................................................................................... 209 β) Άγγελος Βλάχος......................................................................................................................... 212 γ) Γεώργιος Νάζος ......................................................................................................................... 213 δ) Κωνσταντίνος Μάνος .............................................................................................................. 216 31. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΣΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ............................................ 218 32. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ «ΔΙΕΘΝΕΙΣ» ΣΚΑΚΙΣΤΕΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ .................................................... 224 α) Φωκίων Ζήνων .......................................................................................................................... 224 β) Δημήτριος Ρεβελής ................................................................................................................... 227 γ) Θεόδωρος Άμοιρος.................................................................................................................... 227

δ) Πέτρος Γάσπαρης...................................................................................................................... 231 33. ΣΤΡΕΠΤΑΙ ΜΕΝ ΤΕ ΦΡΕΝΕΣ ΕΣΘΛΩΝ ................................................................................ 235 Η κλοπή του Νομισματικού Μουσείου ....................................................................................... 236 Η κατάχρηση του ταμείου των Ολυμπίων. ................................................................................. 238 34. ΤA ΠΡΩΤA ΕΛΛΗΝΙΚA ΒΙΒΛΙA ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΣΚΑΚΙΟΥ ..................... 241 Εγχειρίδιον ζατρικίου ερανισθέν εκ πάντων των Αρίστων................................................. 241 Ο καθηγητής Ολιβιέ και το λεύκωμα της κυρίας Βλάχου.................................................. 242 Νέα μέθοδος διδάσκουσα το παιγνίδιον του ζατρικίου εντός ολίγων ωρών...................... 246 35. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΚΑΚΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ Ο ΒΑΡOΝΟΣ ΤΟΣΙΤΣΑΣ................................................................................................................................................ 247

Βαρόνος Μιχαήλ Τοσίτσας: Ο καλός σκακιστής στο φινάλε φαίνεται................................... 249 36. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ, ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ............................................................................................................................................. 251 37. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΕ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ............................................................................................................................................ 256

α) Κωνσταντινούπολη.................................................................................................................... 256 Ευγένιος Αντωνιάδης - Από την Κωνσταντινούπολη στο Παρίσι και τα άστρα.............. 257

β) Κρήτη .......................................................................................................................................... 260

γ) Αίγυπτος ..................................................................................................................................... 261 Kωνσταντίνος Καβάφης, ποιητής και σκακιστής.................................................................. 262

δ) Σμύρνη ........................................................................................................................................ 264 38. ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ................................... 267 39. ΣΚΑΚΙΣΤΙΚA ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ.......... 271 40. ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ.................. 275 41. ΖΩΓΡΑΦΙΚΑ ΕΡΓΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΑΚΙ ΑΠΟ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ.......................... 281 42. Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ ................................................................................................. 283

9

ΠΑΝΑΓΗΣ ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Αρχαίοι χρόνοι, Μεσαίωνας και Τουρκοκρατία (από τους πεσσούς ως την Ελληνική Άμυνα)

11

1. ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΣΕ ΔΙΑΓΡΑΜΜΙΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ - ΤΟ ΣΚΑΚΙ «Μας έχει δοθεί από τη φύση η σκακιέρα, που από τα όριά της δε μπορούμε ούτε θέλουμε να ξεφύγουμε. Η φύση σμίλεψε για μας τους πεσσούς, που η κινητικότητα και η αξία τους σταδιακά αποκαλύπτεται. Με αυτά τα δεδομένα ξεκινώντας, είναι στο χέρι μας να βρούμε τις κινήσεις, που προβλέπουμε ότι οδηγούν στη νίκη.» Από τα Τετράδια Σημειώσεων για τις φυσικές επιστήμες του Γκαίτε, με τίτλο: «Το ώριμο πλάι στο παλιό» (Johan Wolfgang von Goethe, «Älteres, beinahe veraltetes», Aus den Heften zur Naturwissenschaft,

2oς τόμος, 1ο τετράδιο, έτος 1823).

1 2 3

Η ελληνική έκδοση: Γιόχαν Χουϊζίνγκα, Ο άνθρωπος και το παιχνίδι ( Homo Ludens ), μετάφραση Στέφανος Ροζάνης – Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1989. Για τη λέξη «Αβάκιον», πολύ κατατοπιστικό είναι το λήμμα «Abacum» στο A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1890) και ιδιαίτερα η ερμηνεία II, που αφορά στα παιχνίδια (http://www.hellenicaworld.com/Greece/WS/en/Abacus.html). Η ονομασία του πιο συγγενικού με το σκάκι αρχαιοελληνικού παιχνιδιού ήταν «Πόλεις» ή «Χώραι», άρα η αιχμαλώτιση αντίπαλων πεσσών σήμαινε και την κατάληψη τμημάτων (κομματιών) της διαγραμμισμένης επιφάνειας μέσα στη «Χώρα» του αντιπάλου.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Αρχαίοι χρόνοι, Μεσαίωνας και Τουρκοκρατία

Μια σκακιέρα, ένα γήπεδο τένις, οι γραμμές που σχεδιάζουν στη γη τα παιδιά για να παίξουν, σχετίζονται με το ναό ή τον ιερό κύκλο που χάραζε ο μάγος της πρωτόγονης φυλής για να ορίσει μιαν άλλη διάσταση. Αυτά έγραφε, το 1938, ο Ολλανδός ιστορικός και διαλογιστής Johan Huizinga στην προσέγγιση της έννοιας του παιχνιδιού, που περιέχεται στο έργο του «Homo ludens». 1 Όσον αφορά μια μεγάλη ομάδα επιτραπέζιων παιχνιδιών, η «άλλη διάσταση» υλοποιείται από ένα πλέγμα οριζόντιων και κάθετων γραμμών και από τα σημεία που ορίζουν οι τομές τους πάνω σε μια επιφάνεια. Οι αρχαίες ελληνικές ονομασίες της διαγραμμισμένης επιφάνειας παιξίματος ήταν «αβάκιον» ή «πεττευτήριον» ή «πλινθίον», ενώ σήμερα ονομάζεται «σκακιέρα». 2 Η λέξη «τάβλα» ή «ταβλιέρα» ή «ταμπλό» χρησιμοποιείται, συνήθως, για επίπεδες επιφάνειες παιχνιδιών που δεν έχουν πλήρεις οριζόντιες και κάθετες διαγραμμίσεις (από το λατινικό «Tabula lusoria» = «Πίνακας παιξίματος»). Οι γραμμές χαράζονταν κάποτε στην άμμο ή στην πέτρα. Σήμερα είναι γραμμένες σε χαρτόνι ή πλαστικές επιφάνειες, που παράγονται βιομηχανικά. Σήμερα μπορούν να εμφανίζονται και άυλες στην οθόνη ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή. Αν κάποτε «εμφυτευθεί» η εικόνα της σκακιέρας στη σκέψη των παικτών, η είσοδος στην «άλλη διάσταση» θα έχει ολοκληρωθεί. Οι παλαιότεροι άνθρωποι δεν διανοήθηκαν μια σκακιέρα τριών διαστάσεων γιατί ξεπερνούσε τις δυνατότητες της σκέψης τους. Οι σημερινοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές δεν έχουν οπτικούς και υπολογιστικούς φραγμούς και μπορούν να παίζουν στο χώρο. Τέτοια παιχνίδια, όμως, προς το παρόν τουλάχιστον, δεν περιλαμβάνονται στα «παιχνίδια των ανθρώπων». Πάνω στη διαγραμμισμένη επιφάνεια γίνεται μια μετακίνηση υλικών στοιχείων, που αποτελούν τους «εκπροσώπους» των παικτών στον κόσμο του παιχνιδιού. Αρχικά, τα στοιχεία αυτά ήσαν μικροί λίθοι με κάποιο ύψος για να εξέχουν και να ξεχωρίζουν από την επιφάνεια στην οποία κινούνταν. Στην αρχαία Ελλάδα τα έλεγαν «πεσσούς» (κολωνάκια) και το παιχνίδι με αυτούς «πεσσεία» ή «πεττεία». Παρότι, στην σύγχρονη ελληνική γλώσσα, τα στοιχεία αυτά συνήθως ονομάζονται «κομμάτια», θα συνεχίσουμε να τα ονομάζουμε «πεσσούς» σ’ αυτό το βιβλίο. Η λέξη «κομμάτια» είναι μετάφραση του όρου από άλλες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, όπου χρησιμοποιούνται οι λέξεις: «pezzi , pièces, pieces , piezas» και όλες τους σημαίνουν «κομμάτια». Η θεωρούμενη λατινική ρίζα των λέξεων αυτών «petium» σήμαινε «τεμάχιο γής» (πληθυντικός «petia»). Επειδή είναι πιθανό η ελληνική λέξη «πεσσός» να είναι πρόγονος των άλλων και να ξαναφέρνουμε μεταφρασμένη πίσω στον τόπο μας μια λέξη ελληνικής προέλευσης, διατηρούμε την ελληνική λέξη «πεσσός» στον ενικό και «πεσσοί» στον πληθυντικό ως ονομασία των υλικών στοιχείων που μετακινούν οι παίκτες στη σκακιέρα. 3 Το παιχνίδι του σκακιού είναι το πλέον διαδεδομένο σήμερα από την κατηγορία των παιχνι-

13

ΠΑΝΑΓΗΣ ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

14

διών που παίζονται σε διαγραμμισμένη επιφάνεια (σκακιέρα). Παίζεται από δύο αντιπάλους, που παρατάσσουν από 16 πεσσούς, άσπρου χρώματος ο ένας και μαύρου χρώματος ο άλλος, τοποθετημένους στις δυό ακραίες σειρές μιας σκακιέρας, αποτελούμενης από πλέγμα 8 γραμμών (1-8) επί 8 στήλες (α-θ), συμμετρικά προς την οριζόντια μέση γραμμή (όπως στην εικόνα). Οι πεσσοί, ανάλογα με τη μορφή τους, έχουν διαφορετικές κινησιακές δυνατότητες. Υπάρχει ένας «Βασιλιάς» ή «Ρήγας» (Ρ), μία «Βασίλισσα» (Β), δύο «Πύργοι»(Π), δύο «Αξιωματικοί» (Α), δύο «Ίπποι» (Ι) και οκτώ «Πιόνια» ή «Στρατιώτες» (Σ) σε κάθε παράταξη. Στις επάνω εικόνες φαίνονται τα συνήθη σύμβολα των πεσσών σκακιού, που επικρατούν σήμερα. Παρόμοια διαγράμματα, όπως το 1ο, που δείχνει πεσσούς σε αρχική θέση, χρησιμεύουν για να δείξουν άλλες φάσεις της διαδικασίας παιξίματος (παρτίδας), όταν οι πεσσοί έχουν μετακινηθεί. Η δισδιάστατη απεικόνιση καθιερώθηκε στις εφημερίδες του 19ου αιώνα και χρησιμοποιείται πλέον ευρύτατα στις οθόνες των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Το σύστημα συντεταγμένων με γραμμές 1-8 και στήλες α-θ ονοματίζει κάθε τετράγωνο της σκακιέρας. Λ.χ. ο Πύργος είναι στο α1 = Πα1. Οι πεσσοί παλαιότερων παιχνιδιών, που παίζονταν σε διαγραμμισμένες επιφάνειες, δεν είχαν ποικίλες κινητικότητες. Αν δεν χρησιμοποιούνταν ζάρια, έκαναν κίνηση μόνο σε τετράγωνο γειτονικό αυτού που βρίσκονταν. Παραλλαγές «σκακιού» είχαν πάντα πεσσούς διαφόρων κινητικοτήτων. Είναι χρήσιμο να ξέρει ο αναγνώστης τις κινητικότητες των πεσσών του σκακιού (για να παρακολουθήσει παρτίδες σκακιού και προβλήματα), αλλά το παρόν βιβλίο είναι κυρίως ιστορικό. Στο διπλανό διάγραμμα φαίνεται η κινητικότητα των πεσσών. Μόνο ο Ίππος δεν κινείται ευθύγραμμα (βλ. σελίδα 116). Η θέση του 1ου διαγράμματος είναι ιστορικά καθιερωμένη ως αρχική, με το Βασιλιά στο μέσο και δυνατότητα ειδικής οχυρωτικής του κίνησης (roquer) προς τη μεριά ενός Πύργου. Δηλαδή, αν δεν υπάρχουν ανάμεσα στις αρχικές τους θέσεις άλλοι πεσσοί, πηδάει ο Βασιλιάς στη στήλη γ ή η και ταυτόχρονα ο Πύργος στη δ ή ζ . Για άλλες πιθανές αρχικές θέσεις των πεσσών, βλέπε στο [https://en.wikipedia.org/wiki/Chess960]. Όσον αφορά στις τελικές θέσεις, δηλαδή πότε μια παρτίδα τελειώνει, αυτές είναι αρκετές και λέγονται «ματ» ή «πατ». Βάσει των κανόνων του παιχνιδιού, μια τελική θέση είναι «ματ» (νίκη) όταν ο αντίπαλος «Βασιλιάς» απειλείται και δεν υπάρχουν κινήσεις να τον σώζουν. Μια τελική θέση είναι «πατ» (ισοπαλία) όταν ο αντίπαλος δεν έχει καμία δυνατότητα κινήσεων αλλά ο «Βασιλιάς» του δεν απειλείται. Μια παρτίδα, θεωρείται επίσης ισόπαλη αν «πάψει να έχει πρόοδο». Η απουσία προόδου κρίνεται αν, σε διάρκεια 50 κινήσεων, δεν ικανοποιούνται ορισμένες συνθήκες εξέλιξης του παιχνιδιού ή αν εμφανιστεί τρεις φορές η ίδια ακριβώς φάση παρτίδας. Παιχνίδια μετακίνησης πεσσών σε διαγραμμισμένη επιφάνεια μπορούν να θεωρηθούν παραλλαγές σκακιού με τα εξής κριτήρια: α) Αν οι αρχικές θέσεις των 2 αντιπάλων είναι ισοδύναμες και κάνουν κινήσεις εναλλάξ κατ' αποκλειστική επιλογή καθενός από αυτούς (δηλαδή, χωρίς μεσολάβηση «τύχης»), β) Αν χρησιμοποιούνται πεσσοί με αρκετές διαφορετικές κινησιακές δυνατότητες, γ) Αν είναι σκοπός η αφαίρεση της κινησιακής δυνατότητας κάποιου πεσσού (όπως του Βασιλιά στο σκάκι). 4 4

Από την ιστοσελίδα του αγγλικού «Victoria &Albert Museum of Childhood»: Chess is widely known and played throughout the world. Even though it seems that it is a set game with set rules, there are in fact many variations. All the variations follow a pattern –

the game is one of movement and capture played on a symmetrical playing surface. Different shaped playing pieces move in different ways. Winning is achieved by the capture of a particular playing piece, usually the king or commander.

5 Ernst Zermelo, Über eine Anwendung der Mengenlehre auf die Theorie des Schachspiels (Μετάφραση: «Ως προς την εφαρμογή της θεωρίας των συνόλων στη θεωρία του παιχνιδιού του σκακιού») Proc. Fifth Congress Mathematicians, (Cambridge 1912), Cambridge Univ. Press 1913, 501–504. Για την ιστορία του συγκεκριμένου θεωρήματος υπάρχει το άρθρο: Ulrich Schwalbe, Zermelo and the Early History of Game Theory, περιοδικό «Games and Economic Behavior», τεύχος 34, σ. 123–137, 2001.

6 Von Neumann, John και Morgenstern, Oskar, «Theory of Games and Economic Behavior », New Jersey, Princeton University Press, 1944.

7 Έξυπνο είναι το εξής ρητό, που αποδίδεται στον ερευνητή Norbert Wiener, από τους θεμελιωτές της διαδικασίας εξομοίωσης της ανθρώπινης σκέψης για προγραμματισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών: «Παίζουμε σκάκι γιατί δεν ξέρουμε να παίζουμε σωστά». Για τα χαρακτηριστικά των παιχνιδιών, βλ. Γιόχαν Χουϊζίνγκα, ό.π., κεφ Ι και ΙΙΙ: «Η φύση και η σημασία του παιχνιδιού ως πολιτισμικού φαινομένου» και «Το παιχνίδι και ο Αγώνας ως εκπολιτιστικές λειτουργίες».

8 Επιστήμη μπορεί να θεωρηθεί η έρευνα για τη βελτίωση των πνευματικών παιχνιδιών ώστε να εξυπηρετούν καλύτερα την εκπαίδευση του μυαλού και τη βελτίωση της διαβίωσης του ανθρώπου. Αντίστοιχο παράδειγμα είναι η μη αναγνώριση ως επιστήμης κάθε επικρατούσας θρησκείας γιατί βασίζεται σε κανόνες-δόγματα. Η «Θρησκειολογία», όμως, θεωρείται επιστήμη. Θέσεις που διαφοροποιούν την επιστήμη από όλα, γενικά, τα παιχνίδια παρατίθενται στο: [Γιόχαν Χουϊζίνγκα, ό. π., σελ 298300]. Μερικές είναι: α) το παιχνίδι είναι αυτόνομο ενώ η επιστήμη επιδιώκει την ωφελιμότητα στην πραγματική ζωή, β) το παιχνίδι επιδιώκει την απόλαυση της στιγμής και συχνά τον έντονο ανταγωνισμό ενώ η επιστήμη όχι, γ) η αλλαγή κανόνων «χαλάει» ένα παιχνίδι, αλλά συμβαίνει σε μια επιστήμη. Τη θέση (γ) πρωτοδημοσίευσε λίγο πριν τον Χουϊζίνγκα ο Popper.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | ΑρχΑίοί χρονοί, ΜεσΑίωνΑσ κΑί ΤουρκοκρΑΤίΑ

Επειδή κάθε αντίπαλος κινεί εναλλάξ έναν πεσσό της παράταξής του και το παιχνίδι ελέγχεται με κριτήριο αν συνεχίζει να εξελίσσεται κάθε 50 κινήσεις, όλες οι πιθανές τελικές θέσεις «ματ» ή «πατ» συνδέονται με πεπερασμένο αριθμό κινήσεων με την αρχική θέση κάθε παρτίδας. Δεν έχει σημασία πόσες κινήσεις θα χρειαστούν ως να καταλήξει κάποιος παίκτης να μην έχει κίνηση και γίνει «ματ» ή «πατ». Πρόκειται για θεώρημα αποδεδειγμένο από τον πρωτοπόρο της μαθηματικής «θεωρίας των συνόλων» Ernst Zermelo στις αρχές του 20ου αιώνα. 5 Όταν, μετά, αναπτύχθηκε η μαθηματική «θεωρία παιγνίων», το σκάκι, ως «προσδιορίσιμο παιχνίδι» (determined game), ήταν υποπερίπτωση. 6 Μη προσδιορίσιμα είναι τα παιχνίδια που περιέχουν στοιχεία τύχης. Ο αριθμός κινήσεων ως το «ματ» ή «πατ» είναι γενικά μεγάλος, αν «γενικές αρχές», μετά από χρόνια ερευνών και πρακτικού παιξίματος των ανθρώπων, δεν τους οδηγούσαν σε σκοπευμένες κινήσεις και σε κοινά αποδεκτές εκτιμήσεις του επικείμενου αποτελέσματος. Αντίστροφα, από ένα «ματ» ή «πατ», υπολογίζοντας προς τα πίσω, ένας ισχυρός υπολογιστής στη Ρωσία παράγει συνεχώς πλήρεις λύσεις του παιχνιδιού όταν υπάρχουν λίγοι (ως 8) πεσσοί στη σκακιέρα. Η μέθοδος προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών για την καλή απόδοσή τους στο παίξιμο σκακιού ήταν η προσαρμογή των υπολογισμών τους στις «γενικές αρχές» (chess principles), που έχουν προέλθει από τις ανθρώπινες εμπειρίες. Αλλά η θεώρηση των εμπειρικών κανόνων ως «γενικών αρχών» μαζί με την αναγνώριση «μοτίβων» πεσσών, που προέκυψαν σε παρτίδες με γνωστή έκβαση (αυτά τα «μοτίβα» αποθηκεύει και συγκρίνει και το ανθρώπινο μυαλό), βελτίωνε όλο και περισσότερο τις επιδόσεις των όλο και ταχύτερων υπολογιστών. Από το Δεκέμβριο του 2017, το πρόγραμμα «Alpha Zero», εκπαιδευόμενο μέσω παιγμένων παρτίδων, στοχεύει στο αήττητο. Στη σημερινή επιστήμη της «Τεχνητής Νοημοσύνης», το σκάκι, πέρα από τον απλό προγραμματισμό, χρησιμεύει στην έρευνα της συνεργασίας της «Τεχνητής» με την ανθρώπινη νοημοσύνη. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος θα υστερεί πάντα σε μνήμη και υπολογιστική ικανότητα για εντοπισμό σειρών κινήσεων που οδηγούν σε τελικές θέσεις. Ακόμα και αν του δοθεί μια πλήρης λύση, η συνέχεια εξαρτάται κι από τις απαντήσεις του αντιπάλου. Από πλευράς υπολογισμών, ο εγκέφαλος αδυνατεί να συνδυάσει όλες τις γενικές αρχές στην πράξη. Το σύστημα: «κανόνες σκακιού και έμβιοι παίκτες» θα έχει πάντα αβεβαιότητες, που συνεχίζουν να κάνουν το σκάκι, όταν παίζεται από ανθρώπους, «μη προσδιορίσιμο». Το σκάκι μεταξύ ανθρώπων δεν θα πάψει να είναι μια διεργασία με χαραχτηριστικά παιχνιδιού: «αβεβαιότητα, ένταση και απόλαυση της στιγμής». 7 Λόγω της ιστορίας του και της επικράτησής του, αρκετές επιστήμες (ιδίως ανθρωπιστικές) ασχολήθηκαν με το σκάκι. Αυτό δεν καθιστά την ίδια τη διαδικασία του παιχνιδιού «επιστήμη». 8

15

210 × 280 SPINE: 20 FLAPS: 70

ΠΑΝΑΓΗΣ Α. ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

Την ίδια εποχή, παίζουν σκάκι και οι βυζαντινοί Έλληνες. Επειδή, όμως, βρίσκονται στο προπύργιο της Ευρώπης, δέχονται πρώτοι τις αντεπιθέσεις των ανατολικών λαών. Υποκύπτουν στους Οθωμανούς και δεν προλαβαίνουν να γνωρίσουν τις αλλαγές του παιχνιδιού που έγιναν κατά την περίοδο της ευρωπαϊκής αναγέννησης.

Το βιβλίο ξεκινά από τις αρχαίες εποχές, διαλευκαίνοντας τη σχέση των Ελλήνων με τα παιχνίδια σε διαγραμμισμένες επιφάνειες, και φθάνει ως τους Έλληνες αστούς του 19ου αιώνα (πολλοί από αυτούς γνωστοί διανοούμενοι), που, παίζοντας ο καθένας την παρτίδα του, κατάφεραν

ISBN 978-960-564-576-2

Οι άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού

Νωρίς το 19ο αιώνα, οι Έλληνες αποσείουν τον οθωμανικό ζυγό και βρίσκουν μπροστά τους το «νέο σκάκι», που έχει ιστορία μόλις τριών αιώνων. Το παίζουν οι «ευγενείς λαοί» της Δύσης και θεωρείται παιχνίδι σύνεσης, επιδεξιότητας και εξυπνάδας, μια κρυφή πρόκληση προς το «αναγεννημένο ελληνικό πνεύμα».

ΠΑΝΑΓΗΣ Α. ΣΚΛΑΒΟΥΝΟΣ

Τ

ην εποχή των σταυροφοριών διαδίδεται στην Ευρώπη το παιχνίδι του σκακιού. Σχεδιάζονται εικόνες με το Μεγαλέξανδρο και τους ήρωες του τρωικού πολέμου («πρώτους διδάξαντες» των εξορμήσεων από την Ευρώπη στην Ανατολή) να παίζουν κι αυτοί σκάκι.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 6431108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς 0_cover_skaki.indd 1

12/4/2017 1:54:10 PM