Ρόδος, Οι Σεισμοί και τα Τσουνάμι από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα by Εκδόσεις Οσελότος

140 × 210 SPINE: 5.3 FLAPS: 80

Το βιβλίο του για τους σεισμούς στη Ρόδο αποτελεί το έκτο βιβλίο του συγγραφέα, το τρίτο στη σειρά «Σεισμολογική Βιβλιοθήκη».

Οι Σεισμοί και τα Τσουνάμι

από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα

ISBN 978-960-564-200-6 ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

0_cover_rodos.indd 1

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η Σ Ε Ι Σ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η

ΡΟΔΟΣ

Το 1984 υπήρξε επισκέπτης ερευνητής στο εργαστήριο σεισμολογίας του ΜΙΤ στη Βοστώνη των ΗΠΑ, το 1993 ήταν επισκέπτης ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Γεωεπιστημών και Φυσικών Καταστροφών στην Tsukuba της Ιαπωνίας και το 2004 ήταν προσκεκλημένος καθηγητής στο πανεπιστήμιο Tohoku στο Sendai της Ιαπωνίας. Υπηρέτησε στον Οργανισμό Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (1985-1994) και εκλέχτηκε ως ερευνητής στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο το 1994.

ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Α. ΠΑΠΑΔΌΠΟΥΛΟΣ

Tιμήθηκε με διεθνή και εθνικά βραβεία, έδωσε δεκάδες προσκεκλημένων ομιλιών σε διεθνή συνέδρια και πανεπιστήμια σε όλες τις ηπείρους και έχει συμμετάσχει ως πρόεδρος, αντιπρόεδρος και μέλος σε σειρά διεθνών και εθνικών επιστημονικών επιτροπών και συμβουλίων. Έχει διοργανώσει μεγάλα επιστημονικά διεθνή συνέδρια. Είναι ιδρυτής και επικεφαλής από το 2010 του εκδοτικού συμβουλίου (Editor-in-Chief ) του διεθνούς γεωφυσικού περιοδικού Research in Geophysics.

όδος. Ένα μαγευτικό νησί με μακραίωνα, πολυτάραχη ιστορία, με μοναδική συνεισφορά στις τέχνες, τα γράμματα, τη ναυτοσύνη, τον πολιτισμό, τον αθλητισμό και τα υψηλά ιδεώδη του. Ένα νησί που οι σεισμοί το χτύπησαν σκληρά, γράφοντας μια ξεχωριστή σελίδα στην ιστορία του. Σεισμοί πολλοί και μεγάλοι, πολύνεκροι. Σεισμοί που οδήγησαν στην πτώση του Κολοσσού της Ρόδου, ενός εκ των Επτά Θαυμάτων της Αρχαιότητας, που προκάλεσαν ανυψώσεις ακτών, εκτεταμένες καταστροφές στην πόλη και στους ναυστάθμους της, στα χωριά, στο μνημειακό πλούτο και στα έργα τέχνης του νησιού. Και τα τσουνάμι επέδραμαν συχνά στις ακτές της Ρόδου συμπληρώνοντας τις σεισμικές καταστροφές. Η σεισμική ιστορία της Ρόδου, από τους πανάρχαιους χρόνους μέχρι σήμερα, ξετυλίγεται εδώ μέσα από γεωλογικά ευρήματα, αποτυπώσεις σε αρχαιολογικά αντικείμενα, ακόμη μέσα και από μυθολογικές ενδείξεις. Όμως, η ιστορία των σεισμών της Ρόδου ξεπροβάλλει κυρίως μέσα από συναρπαστικά ιστορικά ντοκουμέντα, δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, όλων των εποχών, της αρχαίας, της ελληνιστικής, της Αραβικής, της εποχής των Ιπποτών, της τουρκοκρατίας, της ιταλοκρατίας. Στις τελευταίες δεκαετίες η σεισμικότητα τεκμηριώνεται πλέον από τις καταγραφές των σεισμογράφων. Το βιβλίο αυτό συνεχίζει τις εκδόσεις της σειράς «Σεισμολογική Βιβλιοθήκη» που απευθύνεται όχι μόνο στους ειδικούς επιστήμονες αλλά και στο ευρύ κοινό. Η σειρά ήδη καλύπτει την Κρήτη, τα Κύθηρα και φιλοδοξεί να καλύψει τη σεισμική ιστορία όλης της χώρας.

•

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

Ο συγγραφέας είναι Διευθυντής Ερευνών στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών από το 2002, όπου πρωτοεξελέγη ως Ερευνητής το 1994. Ασχολείται ερευνητικά με τη σεισμολογία και την επιστήμη των τσουνάμι από το 1982 όταν έλαβε διδακτορικό δίπλωμα από τη Σχολή Θετικών Επιστημών του ΑΠΘ. Έχει διευθύνει πολλά διεθνή και εθνικά ερευνητικά προγράμματα και δημοσίευσε περισσότερες από 150 πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες. Περισσότεροι από 1.600 άλλοι ερευνητές σε όλο τον κόσμο παραπέμπουν στο έργο του με θετικό τρόπο. Από τις πλέον αναγνωρισμένες εργασίες του αφορά στη 12βάθμια κλίμακα μέτρησης της έντασης των τσουνάμι η εισαγωγή της οποίας έγινε το 2001 και σήμερα εφαρμόζεται παγκοσμίως και αναφέρεται ως «κλίμακα PapadopoulosImamura» φέροντας και το όνομα του συνσυγγραφέα της σχετικής εργασίας Iάπωνα καθηγητή F. Imamura.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

20/10/2014 1:06:40 μμ

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

ΡΟΔΟΣ Οι Σεισμοί και τα Τσουνάμι

από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Τιτλος Οι σεισμοί και τα τσουνάμι της Ρόδου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Συγγραφέας Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος Σειρα Επιστημονικά [5358]1014/01. Copyright© 2014 Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Οκτώβριος 2014 ISBN 978-960-564-200-6

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

Ε Κ ΔΟ Σ Ε Ι Σ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

Μια μικρή ιστορία της Ρόδου

Ένα σμαραγδένιο άλογο, περήφανο, αναδύεται από τα βάθη του χρόνου. Χτυπημένο σκληρά από τον Ποσειδώνα προσπερνά μυστηριώδεις Τελχίνες, βάρβαρους πολιορκητές, Σαρακηνούς, πολύχρωμους Ιππότες και σκοτεινούς χρόνους. Είναι το λαμπερό νησί του Ήλιου, με τις ανυψωμένες ακτές, τα ρόδα και τα απόρθητα κάστρα. Λουσμένο στο φως που διαστέλλει το χρόνο, αγκαλιά με το νέο Τάγμα των Ιωαννιτών, καλπάζει αγέρωχο προς το απέραντο μέλλον. (αδημοσίευτο ποίημα του συγγραφέα, Οκτώβριος του 2014)

Πρόλογος και Ευχαριστίες

Ρόδος δεν είναι πασίγνωστη μόνο για το ξεχωριστό φυσικό κάλλος της. Όλοι γνωρίζουν και την πολύ πλούσια, πανάρχαια και μακραίωνα ιστορία της. Την ανεκτίμητη προσφορά της στα γράμματα, τις τέχνες, τον αθλητισμό και τα υψηλά ιδεώδη του, τη ναυτοσύνη, τον πολιτισμό. Τυχαίνει, όμως, το νησί αυτό να κατέχει γεωγραφική θέση σε μια από τις πιο σεισμογόνες περιοχές του Ευρωπαϊκού και Μεσογειακού χώρου. Πράγματι, το ανατολικό τμήμα του Ελληνικού Σεισμικού Τόξου χαρακτηρίζεται από πολύ υψηλή σεισμικότητα με μεγέθη σεισμών που φθάνουν το 8. Μάλιστα, ορισμένοι από τους ιστορικούς σεισμούς της περιοχής δημιούργησαν και τσουνάμι που συχνά συμπλήρωσαν τη σεισμική καταστροφή. Εύκολα, λοιπόν, μπορεί να γίνει αντιληπτό ότι βρισκόμαστε ενώπιον μιάς σπάνιας περίπτωσης. Η μακραίωνα ιστορία ενός πολιτισμένου νησιού που επλήγη κατ’ επανάληψη από ισχυρούς σεισμούς, με έντονες τοπικές ιδιαιτερότητες σε κάθε εποχή, δεν μπορούσε παρά να μας προσφέρει ένα ιδιαίτερα ελκυστικό ιστορικό υλικό από την καταγραφή των σεισμικών φαινομένων και των επιπτώσεών τους. Πράγματι, οι πάμπολλοι ιστορικοί σεισμοί της Ρόδου έχουν καταγραφεί σε κείμενα και λόγους αρχαίων συγγραφέων, σε κείμενα Βυζαντινών χρονογράφων, σε περιγραφές νεότερων περιηγητών, μελετητών και κρατικών λειτουργών, σε ενθυμήσεις, σε εκκλησιαστικά και διπλωματικά έγγραφα, ακόμη και σε ανταποκρίσεις εφημερίδων.

Οι σεισμοί στη Ρόδο, όμως, άφησαν τα ίχνη τους και σε αρχαίες κατασκευές και άλλα αρχαιολογικά αντικείμενα, όπως σε επιγραφές που τα κείμενά τους αποτύπωσαν το πέρασμα των σεισμών. Αλλά και στο γεωλογικό περιβάλλον του νησιού αναγνωρίζεται η επίδραση των σεισμών, κυρίως σε παράκτιες περιοχές, αφ’ ενός με συνσεισμικές ανυψώσεις και αφ’ ετέρου με αποθέσεις θαλάσσιας άμμου από ισχυρά τσουνάμι. Αλλά και η ελληνική μυθολογία αποτύπωσε, με έμμεσο αλλά σαφή τρόπο, την παρουσία των σεισμών στη Ρόδο. Εκεί, μέσα από την επαναλαμβανόμενη παρουσία του Ποσειδώνα στα πράγματα της Ρόδου, αναδύεται ανάγλυφα η γνώση ή έστω η διαίσθηση του πολύ αρχαίου ανθρώπου ότι η Ρόδος δεν ήταν μόνο το νησί του Ήλιου αλλά και των σεισμών. Κατά τον τελευταίο αιώνα η υψηλή σεισμικότητα της περιοχής τεκμηριώνεται πλέον από την ενόργανη καταγραφή των σεισμών, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο.

Οι επιπτώσεις των σεισμών στη Ρόδο είναι ιδιαίτερα αξιο πρόσεκτες. Δεν είναι μόνο ότι ορισμένοι σεισμοί υπήρξαν πολύνεκροι, καταστρέφοντας μεγάλο μέρος του κτιριακού πλούτου και των λιμανιών και ναυστάθμων της πόλης και των χωριών του νησιού. Δεν είναι μόνο ότι παρ’ όλα αυτά το νησί επέζησε και συνέχισε την λαμπρή διαδρομή του. Είναι και ότι κατά καιρούς επλήγησαν σημαντικότατα αγαθά πολιτισμού. Η πιο ξεχωριστή είναι αναμφίβολα η περίπτωση του Κολοσσού της Ρόδου, ενός εκ των Επτά Θαυμάτων της αρχαιότητας, του περίφημου ορειχάλκινου αγάλματος ύψους περίπου 35 m, το οποίο έσπασε στα γόνατα και έπεσε από πολύ ισχυρό σεισμό γύρω στο 227 π.Χ. Αργότερα, γύρω στο 142 μ.Χ. χτυπήθηκε βαριά ο μοναδικός πλούτος των αγαλμάτων και ναών της πόλης από εξίσου βίαιο σεισμό. Εξάλλου, ο

μεγάλος σεισμός του 515 μ.Χ. συρρίκνωσε δραστικά τον πολεοδομικό ιστό της πόλης. Οι σεισμοί που έπληξαν τη Ρόδο στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών και αργότερα της τουρκοκρατίας, προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές σε μέγαρα, ιστορικά κτίρια και μνημεία. Για πολλούς λόγους η συγγραφή αυτού του βιβλίου υπήρξε συναρπαστική. Πρώτα είναι η πληρεστέρη επαφή μου με τη μακραίωνα και λαμπρή ιστορία ενός μοναδικού τόπου. Έπειτα είναι ότι μου δόθηκε η ευκαιρία να περιπλέξω γνώσεις από την ιστορική καταγραφή, τη γεωλογική παρατήρηση, τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, αλλά και τις ενόργανες καταγραφές των σεισμών, για να κατανοήσω πολύ καλύτερα την πλούσια σεισμική ιστορία του νησιού. Ακόμη, μπόρεσα να προσθέσω ένα ακόμη κομμάτι στο puzzle της ελληνικής σεισμικής ιστορίας, το οποίο πασχίζω από χρόνια να συνθέσω με σειρά επιστημονικών άρθρων και με τη σειρά βιβλίων «Σεισμολογική Βιβλιοθήκη» που ήδη καλύπτει τη σεισμική ιστορία της Κρήτης και των Κυθήρων.

Στη διετία 2012-2013 η συγγραφή του βιβλίου συνέπλευσε με την εκτέλεση του επιστημονικού προγράμματος NEARTOWARN, που ενισχύθηκε από την Ε.Ε., για την ανάπτυξη πρότυπου, τοπικού ενόργανου συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης για σεισμούς και τσουνάμι στη Ρόδο. Το βιβλίο και το πρόγραμμα ολοκληρώθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με το τέλος του 2013. Ο Δήμος Ροδίων συμμετείχε ενεργά ως εταίρος στο NEARTOWARN και με ενθάρρυνε και υποστήριξε συνεχώς τόσο στην εκτέλεση του NEARTOWARN, όσο και στη συγγραφή του βιβλίου.

Είναι ευνόητο ότι για τη σχεδίαση, οργάνωση και συγγραφή του βιβλίου έλαβα πολύτιμη βοήθεια από πολλούς συνεργάτες και φίλους. Τους ευχαριστώ όλους θερμά. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον κ. Ηλία Αργύρη, τοπογράφο-μηχανικό, υπεύθυνο του Γραφείου Πολιτικής Προστασίας του Δήμου Ροδίων, γιατί εκτός από τη συνεχή συνεργασία στο NEARTOWARN, πολύ συχνά με βοήθησε στην ανεύρεση βιβλιογραφίας και με συνόδευσε σε θέσεις του νησιού που με ενδιέφερε να επισκεφθώ. Επιπλέον, στο πρόσωπο του Ηλία απέκτησα ένα πολύ καλό φίλο. Τον κ. Αντώνη Αγγελή, διευθυντή της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρόδου, γιατί έθεσε υπόψη μου αρκετά άρθρα δημοσιευμένα σε τοπικά περιοδικά και με βοήθησε στην απόκτησή τους. Τη διεύθυνση και το προσωπικό της ΚΒ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων που μου επέτρεψαν να εξετάσω το αδημοσίευτο χειρόγραφο του J. Hendeborg που περιέχει πολύτιμες πληροφορίες για τους σεισμούς του 1851, 1856 και 1863. Την κ. Κατερίνα Μαρινάκη, συνάδελφο στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο, για την επιμελέστατη δακτυλογράφηση πολλών ιστορικών κειμένων. Και τη Λένα Παντοπούλου, των εκδόσεων Οσελότος, με την οποία για μια ακόμη φορά συνεργάστηκα αρμονικά και αποτελεσματικά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Σύντομη Αναδρομή στην Ιστορία της Ρόδου

Η σεισμική ιστορία ενός τόπου δεν είναι αποκομμένη από τη γενικότερη ιστορία του. Οι συνέπειες των σεισμών, οι τρόποι αντιμετώπισης των συνεπειών τους, η καταγραφή τους μέσα στα ιστορικά ντοκουμέντα, αλλά και οι αντιλήψεις των ανθρώπων για τα αίτια γένεσης των σεισμών, όλα εξαρτώνται άμεσα από τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές συνθήκες και το επίπεδο επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης σε κάθε εποχή. Για το λόγο αυτό, η γνώση της ιστορίας ενός τόπου διευκολύνει σημαντικά τη μελέτη της σεισμικής ιστορίας του. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για τη Ρόδο, έναν τόπο που από τη βαθιά αρχαιότητα η ιστορία του γράφτηκε με χρυσά γράμματα, που πολλές φορές χτυπήθηκε από καταστροφικούς σεισμούς μα επέζησε και συνέχισε. Είναι, λοιπόν, αυτονόητο ότι ένα τέτοιο βιβλίο δε μπορεί παρά να ξεκινά με αναδρομή, έστω συνοπτική, στην πλουσιότατη ιστορία της Ρόδου, έτσι ώστε ο αναγνώστης να έχει μία εικόνα της διαχρονικής εξέλιξης αυτού του ευλογημένου νησιού και να αντιληφθεί με ευχέρεια το πώς η ιστορία των σεισμών τοποθετείται μέσα στο πλαίσιο του γενικότερου ιστορικού γίγνεσθαι της Ρόδου.

Σύντομη Αναδρομή στην Ιστορία της Ρόδου

Εισαγωγή

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Πέραν των πολλών κλασικών πηγών, χρονικών, βιβλίων, ενθυμήσεων, περιηγητικών εντυπώσεων, ανταποκρίσεων εφημερίδων και άλλων πηγών που χρησιμοποιήθηκαν για την τεκμηρίωση των ιστορικών σεισμών του νησιού, και οι οποίες αναφέρονται και σχολιάζονται στα επόμενα Κεφάλαια, τα βοηθήματα που ελήφθησαν υπόψη για τη συγγραφή της σύντομης ιστορικής αναδρομής είναι πολλά. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν τα βιβλία και συγγράμματα που δημοσίευσαν οι Newton (1865), Torr (1885/2005 και 1887/2003), Matton (1959/1966), Παπαϊωάννου (1986/1995, 1989, 1990, 1991), Κόλλιας (1994, 2004), Παπαχριστοδούλου (1994) και Κonstantinopoulos (1996), το ΤΕΕ (2005) και σειρά άρθρων που περιέχονται σε συλλογικό τόμο που επιμελήθηκε ο Luttrell (2007).

Εικόνα 1. Ο Cecil Torr (1857-1928) σε διακοπές στα νησιά Scilly (Μ. Βρεταννία) το 1907.

Από την προϊστορική περίοδο στο θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου

Ο 6ος αιώνας σφραγίζεται από την παρουσία του Κλεόβουλου του Λίνδιου, ενός εκ των Επτά Σοφών της αρχαιότητας, που ανοικοδομεί τον περίφημο προϊστορικό ναό της Λίνδου. Στη διάρκεια του 5ου αιώνα, όμως, υποχωρεί η επιρροή των τριών πόλεων. Μετά την εμπλοκή της Ρόδου στους Μηδικούς πολέμους, και πριν την επαμφοτερίζουσα στάση της στον Πελοννησιακό πόλεμο, η ιστορία της σημαδεύεται θριαμβευτικά το 464 π.Χ. από την περίφημη νίκη στους Ολυμπιακούς αγώνες του Διαγόρα, του μεγαλύτερου αθλητή της Ρόδου. Ο Πίνδαρος γράφει την περίφημη Ολυμπιακή Ωδή προς τιμή της Ρόδου και του Διαγόρα, απόσπασμα της οποίας παρατίθεται παρακάτω. Το 408 π.Χ. αποτελεί έτος ορόσημο, δεδομένου ότι τότε ιδρύθηκε η πόλη της Ρόδου και είναι πολύ πιθανό να πολεοδομήθηκε από τον Ιππόδαμο το Μιλήσιο για να φιλοξενήσει μέχρι 80.000-100.000 κατοίκους. Η Κάμειρος και η Ιαλυσός φθίνουν οριστικά, όχι όμως και η Λίνδος

Σύντομη Αναδρομή στην Ιστορία της Ρόδου

Η προϊστορική περίοδος της Ρόδου τεκμηριώνεται από την εύρεση αντικειμένων της Νεολιθικής και Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, από τη διαδοχική παρουσία Μινωιτών, Μυκηναίων και Δωριέων. Η Ρόδος αναδεικνύεται σε σημαντική θαλασσοκρατική δύναμη ήδη από τον 9ο π.Χ. αιώνα, όταν ιδρύονται οι τρεις πρώτες πόλεις στο νησί, δηλαδή η Λίνδος, η Κάμειρος και η Ιαλυσός. Το 884 π.Χ. εγκαθιδρύονται οι Ολυμπιακοί αγώνες στην Ελλάδα, όπου αργότερα Ρόδιοι αθλητές θα πρωταγωνιστήσουν. Ροδιακές αποικίες ιδρύονται σε διάφορα μέρη της Μεσογείου (π.χ. Σικελία) και της Μαύρης Θάλασσας.

140 × 210 SPINE: 5.3 FLAPS: 80

Οι Σεισμοί και τα Τσουνάμι

από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα

ISBN 978-960-564-200-6 ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

0_cover_rodos.indd 1

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η Σ Ε Ι Σ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η

ΡΟΔΟΣ

ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Α. ΠΑΠΑΔΌΠΟΥΛΟΣ

•

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

20/10/2014 1:06:40 μμ