Τα Παρθενώνεια Γλυπτά

Page 1

160 × 230 SPINE: 10.3 FLAPS: 70

ISBN 978-618-205-542-7

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 11473 Αθήνα | Τηλ.: 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com | www.ocelotos.gr

9 786182 055427

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΙΤΣΙΝΟΣ

Τ

ο παρόν βιβλίο αποτελεί το απόσταγμα διετούς συστηματικής ενασχόλησης του συγγραφέα με τα Παρθενώνεια Γλυπτά, στο οποίο αποτυπώνεται με επιστημονική τεκμηρίωση, μια αντικειμενική και ταυτόχρονα σφαιρική παρουσίαση του ζητήματος νομιμότητας της αφαίρεσης του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν. Με την παρούσα ανάλυση επιχειρείται να αναδειχθούν οι επιμέρους πτυχές του εν λόγω ζητήματος. Στο βιβλίο παρουσιάζεται αναλυτικά για πρώτη φορά το ακριβές χρονολόγιο του παρασκηνίου και των δραστηριοτήτων της αφαίρεσης, της μεταφοράς, της έκθεσης και της αγοράς των Παρθενώνειων Γλυπτών. Ακολουθεί σχοινοτενής ανάλυση σχετικά με το επονομαζόμενο «φιρμάνι» και το περιεχόμενό του, ενώ για πρώτη ίσως φορά επιχειρείται να παρουσιαστεί σε μετάφραση στα ελληνικά από το ιταλικό πρωτότυπο, και όχι από την αποκλίνουσα αγγλική μετάφραση του 1816. Έπεται η ανάλυση της στάσης που τήρησε η βρετανική κυβέρνηση, ενώ παρουσιάζεται με ενάργεια η ευθύνη που φέρει η Ειδική Εξεταστική Επιτροπή που συστάθηκε κατ’ εντολή της Βρετανικής Βουλής το 1816 με την προσχηματική πρόθεση διερεύνησης του ζητήματος νομιμότητας της αφαίρεσης των Γλυπτών. Στα τελευταία κεφάλαια ο συγγραφέας αποπειράται να σκιαγραφήσει το ευρύτερο γεωπολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής, καθώς και την επίδραση που είχε η απόκτηση των Παρθενώνειων Γλυπτών στο κοινωνικό φαντασιακό και στη δημιουργία της προσλαμβάνουσας υπεροχής και ανωτερότητας του αγγλικού έθνους. Καταδεικνύεται η επίδραση των Γλυπτών στη λεγόμενη «Ελληνική Αναβίωση», που αποτέλεσε το πλέον δημοφιλές αρχιτεκτονικό κίνημα του 19ου αιώνα τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη. Στον Επίλογο, τέλος, αναλύεται βήμα προς βήμα η βρετανική επιχειρηματολογία, ενώ επιχειρείται να παρουσιαστεί για την ελληνική πλευρά μια ρεαλιστική προσέγγιση για την επανένωση των Γλυπτών.

Ο Αλέξανδρος Πιτσινός γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, έζησε για δεκατρία χρόνια στην Αγγλία, ενώ πρόσφατα επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, ενώ έκανε μεταπτυχιακές σπουδές (Μ.Β.Α.) στο Πανεπιστήμιο του Μπαθ. Είναι συλλέκτης αυθεντικών φωτογραφιών, του 19ου αιώνα, ελληνικών αρχιτεκτονημάτων της κλασικής κυρίως εποχής, ενώ έχει πάθος με την ανάγνωση βιβλίων Ιστορίας. Έχει εργαστεί για περίπου δεκαπέντε χρόνια σε πολυεθνικούς ομίλους ως στέλεχος με εξειδίκευση στην εταιρική στρατηγική. Το παρόν βιβλίο αποτελεί το πρώτο του έργο, καρπό ενδελεχούς έρευνας.



Τα Παρθενώνεια Γλυπτά ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΥΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ


Τιτλος

Τα Παρθενώνεια Γλυπτά Το ζήτημα κυριότητας και η ηθική διάσταση Συγγραφέας

Αλέξανδρος Πιτσινός Επιmελεια - Διορθωση

Όλγα Παλαμήδη Layout - Design Myrtilo, Λένα Παντοπούλου Copyright© 2024 Αλέξανδρος Πιτσινός Πρώτη Εκδοση

Αθήνα, Ιανουάριος 2024 ISBN 978-618-205-542-7 εργο εξωφυλλου

Archibald Archer, 1819, The Parthenon Sculptures in London: The temporary Elgin Room at the British Museum [Oil on canvas painting] © The Trustees of the British Museum

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | Τηλ.: 210 64 31 108

ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.


ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΙΤΣΙΝΟΣ

Τα Παρθενώνεια Γλυπτά ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΥΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

— ΑΘΗΝΑ 2024 —


(Εικόνα Α) Νότια πλευρά. Μετόπη IV. Βρετανικό Μουσείο (φωτογραφία: Αλέξανδρος Πιτσινός)


Στη γυναίκα μου Έλενα και στα παιδιά μου Μυρτώ και Γιάννη, που μου γλυκαίνουν τη ζωή



Περιεχόμενα Πρόλογος ���������������������������������������������������������������������������������� 9 Ο Παρθενώνας και ο Γλυπτός Διάκοσμος ������������������������� 13 Μετόπες ����������������������������������������������������������������������������������� 14 Ζωφόρος ��������������������������������������������������������������������������������� 15 Αετώματα �������������������������������������������������������������������������������� 16 To ιστορικό, χρονικό και γεωπολιτικό πλαίσιο ������������������ 18 O Λόρδος Έλγιν ���������������������������������������������������������������������22 Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη �������������������������������������� 27 Χρονολόγιο – Τα γεγονότα της αφαίρεσης, μεταφοράς, έκθεσης και αγοράς των Γλυπτών του Παρθενώνα ����������30 Αναφορές περιστατικών επίπληξης και ο σεβασμός των Οθωμανών για τα αρχαία μνημεία �������������������������������46 Το επονομαζόμενο «φιρμάνι» και το περιεχόμενό του �����49 Κριτική προς τον Έλγιν ����������������������������������������������������������60 Το παρασκήνιο της αγοράς των Γλυπτών από το Βρετανικό κράτος ������������������������������������������������������������������� 70 Ποια ήταν η στάση της βρετανικής κυβέρνησης για τα Γλυπτά; ������������������������������������������������������������������������� 79 Η ευθύνη της Ειδικής Εξεταστικής Επιτροπής του Βρετανικού Κοινοβουλίου ����������������������������������������������������� 87 Η αγγλική οίηση και η επίδραση των Γλυπτών στο αγγλικό κοινωνικό φαντασιακό �������������������������������������������98 «Ελληνική Αναβίωση» ��������������������������������������������������������� 110 Εκκλησίες ����������������������������������������������������������������������������� 112 Ιδιωτικές κατοικίες �������������������������������������������������������������� 113

ΤΑ ΠΑΡΘΕΝΩΝΕΙΑ ΓΛΥΠΤΑ

7


Δημόσια κτίρια ��������������������������������������������������������������������� 114 Επίλογος ������������������������������������������������������������������������������� 116 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I �������������������������������������������������������������������125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II ����������������������������������������������������������������� 127 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ����������������������������������������������������������������130 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV ���������������������������������������������������������������� 133 Πού εκτίθεται ο σωζόμενος γλυπτός διάκοσμος του ναού του Παρθενώνα; ��������������������������������������������������������� 133 Οι Μετόπες ��������������������������������������������������������������������������� 133 Η Ζωφόρος ���������������������������������������������������������������������������� 139 Τα Αετώματα ������������������������������������������������������������������������ 145 Σημειώσεις και Παραπομπές ����������������������������������������������� 151 Ξενόγλωσση βιβλιογραφία και πηγές �������������������������������� 166 Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία και πηγές ��������������������������� 170

8

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΙΤΣΙΝΟΣ


Πρόλογος Ο Έλληνας Πρωθυπουργός στον χαιρετισμό που απηύθυνε, στις 3 Ιανουαρίου του 2022, με αφορμή την εκδήλωση για την επιστροφή θραυσμάτων των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο Μουσείο της Ακρόπολης, ανέφερε μεταξύ άλλων για τον επαναπατρισμό των Γλυπτών ότι «Πρόκειται για μια υπόθεση πολιτική, ηθική, με διαστάσεις παγκόσμιες, πολιτιστικές, πάντως όχι τεχνικές ή αυστηρά νομικές». Η εν λόγω δήλωση υποβιβάζει την πρωταρχική παράμετρο νομιμότητας του ζητήματος και τονίζει μονοσήμαντα την παράμετρο της ηθικής. Η υποβάθμιση της πτυχής νομιμότητας σε έλασσον στοιχείο αποδυναμώνει, αντί να ενισχύει, την ανάδειξη της ηθικής διάστασης του ζητήματος. Οι βρετανικές θέσεις όσον αφορά στο ζήτημα νομιμότητας της αφαίρεσης και κτήσης των Παρθενώνειων Γλυπτών είναι διαχρονικά οι εξής: (α) Το Βρετανικό Μουσείο ισχυρίζεται ότι στον Λόρδο Έλγιν «δόθηκε φιρμάνι [sic]1» για την αφαίρεση του γλυπτού διακόσμου του ναού. Στην ίδια γραμμή πλεύσης, η βρετανική κυβέρνηση διατείνεται ότι το Βρετανικό Μουσείο είναι νόμιμος κάτοχος των αφαιρεθέντων Γλυπτών του Παρθενώνα, εφόσον αυτά αποκτήθηκαν νομίμως από τον Λόρδο Έλγιν, σύμφωνα με τους νόμους που ίσχυαν εκείνη την εποχή2. Εν ολίγοις, η βρετανική κυβέρνηση και οι Διοικητές του Βρετανικού Μουσείου θεωρούν ότι δεν υφίσταται καν ζήτημα ηθικής, εφόσον η απόσπαση και κατοχή των Γλυπτών έγινε με απολύτως νόμιμο τρόπο.

ΤΑ ΠΑΡΘΕΝΩΝΕΙΑ ΓΛΥΠΤΑ

9


(β) Το Βρετανικό Μουσείο ισχυρίζεται ότι η «Συλλογή» των Γλυπτών του Παρθενώνα αποτελεί νόμιμη ιδιοκτησία των Διοικητών του Βρετανικού Μουσείου, εφόσον τα Γλυπτά αγοράστηκαν και αποκτήθηκαν με κοινοβουλευτικό νομοθέτημα (Act of Parliament)3. To επιχείρημα αυτό είναι έγκυρο από τεχνική άποψη, καθώς τα αγγλικά δικαστήρια δεν έχουν την εξουσία που θα τους επέτρεπε να ανατρέψουν ή να ακυρώσουν νόμους που ψηφίζει η Βουλή των Κοινοτήτων του Ηνωμένου Βασιλείου, η οποία αποτελεί το ανώτατο νομοθετικό σώμα στο Ηνωμένο Βασίλειο και είναι κυρίαρχο («Sovereign») έναντι όλων των άλλων πολιτικών οργάνων4. Με άλλα λόγια, αν η ελληνική κυβέρνηση κινηθεί νομικά κατά του Βρετανικού Μουσείου, υπό τη δικαιοδοσία των αγγλικών δικαστηρίων, για να αιτηθεί την επανένωση των Γλυπτών στον γενέθλιο τόπο τους, θα οδηγηθεί σε οδυνηρή ήττα. (γ) Το Βρετανικό Μουσείο, όπως ρητώς αναφέρεται στην ιστοσελίδα του, υποστηρίζει ότι «οι δραστηριότητες του Λόρδου Έλγιν διερευνήθηκαν ενδελεχώς από μια Ειδική Κοινοβουλευτική Επιτροπή το 1816 και διαπιστώθηκε ότι ήταν απολύτως νόμιμες»5. (δ) Το Βρετανικό Μουσείο, όπως και το βρετανικό κράτος ρητώς δηλώνουν ότι σύμφωνα με τον «Νόμο του 1963 για το Βρετανικό Μουσείο» (British Museum Act 1963), που διέπει το νομικό καθεστώς ως προς τη δυνάμει παραχώρηση ή απομάκρυνση αντικειμένων της «Συλλογής» του Μουσείου, απαγορεύεται να διαθέσουν ή να παραχωρήσουν αντικείμενα που ανήκουν στους Διοικητές του Μουσείου, εκτός των παρακάτω εξαιρέσεων, στις οποίες τα Παρθενώνεια Γλυπτά δεν εμπίπτουν: «Πρώτον, σε περίπτωση “διπλοτυπίας” αντικειμένου που περιλαμβάνεται στις συλλογές των

10

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΙΤΣΙΝΟΣ


Διοικητών του Βρετανικού Μουσείου, δεύτερον, σε περίπτωση που το αντικείμενο κριθεί ακατάλληλο να διατηρηθεί στις συλλογές του Μουσείου και μπορεί να απομακρυνθεί, ωστόσο χωρίς να βλάψει το μαθησιακό ενδιαφέρον· και τρίτον, σε περίπτωση που το αντικείμενο κριθεί άνευ χρηστικής αξίας για τους σκοπούς του Μουσείου, λόγω βλάβης, φυσικής φθοράς ή προσβολής από καταστροφικούς οργανισμούς»6. Παραμένει καίριο το ερώτημα εάν το ζήτημα των Γλυπτών θα μπορούσε να αναχθεί επιτυχώς σε Ευρωπαϊκό Δικαιοδοτικό Δικαστήριο με βάση τις παρούσες (ελλιπείς) πρόνοιες του Διεθνούς Δικαίου7. Ωστόσο, το εν λόγω ερώτημα δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Τον παρόν πόνημα αποπειράται να πραγματευτεί, με σχοινοτενή τρόπο, το ζήτημα νομιμότητας της αφαίρεσης και κτήσης των Γλυπτών του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν και συνεπώς από το Βρετανικό Μουσείο. Με την παρούσα ανάλυση επιχειρείται να αναδειχτούν οι επιμέρους πτυχές του ζητήματος νομιμότητας της αφαίρεσης του Γλυπτού Διακόσμου του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν, καθώς και της επαγωγής τού εν λόγω ζητήματος νομιμότητας σε ζήτημα ηθικής. Στο πλαίσιο εύρεσης μιας εθνικής στρατηγικής αντιμετώπισης ενός τόσο ευαίσθητου ζητήματος, η υποβάθμιση της διάστασης νομιμότητας θα συνιστούσε μια απολύτως εσφαλμένη προσέγγιση. Το ζήτημα νομιμότητας της αφαίρεσης των Γλυπτών του Παρθενώνα θα πρέπει να «επανασυστηθεί» με σαφήνεια και με συστηματικό τρόπο σε όλα τα διεθνή φόρα και μέσα επικοινωνίας, προκειμένου να καταδειχτεί με ενάργεια η απορρέουσα ηθική παράμετρος. Αλέξανδρος Πιτσινός Λονδίνο, Ιανουάριος 2023

ΤΑ ΠΑΡΘΕΝΩΝΕΙΑ ΓΛΥΠΤΑ

11



Ο Παρθενώνας και ο Γλυπτός Διάκοσμος Οι εργασίες για την οικοδόμηση ναού του Παρθενώνα ξεκίνησαν το 447 π.Χ., ενώ χρειάστηκαν μόλις δεκαπέντε χρόνια για την ολοκλήρωσή του. Ο Παρθενώνας αποτελεί μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Ουνέσκο1 και συνιστά κατεξοχήν σύμβολο της διαχρονίας και ετερότητας του ελληνικού πολιτισμού. Όσον αφορά στην αρχιτεκτονική αξία του ναού του Παρθενώνα, αποτελεί ίσως το ωραιότερο και πιο εμβληματικό αρχιτεκτονικό κτίσμα όλων των εποχών. O Παρθενώνας ήταν ναός διπλός, δηλαδή διέθετε πρόδομο και οπισθόδομο, και συνδύαζε και τους δύο κλασικούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, τον δωρικό και τον ιωνικό. Ήταν δωρικός οκτάστυλος και περίπτερος, με ιωνικό εξάστυλο αμφιπρόστυλο (η κιονοστοιχία του πρόστυλου προδόμου επαναλαμβάνεται στον οπισθόδομο) σηκό (κύριος ναός). O ναός χαρακτηρίζεται ως περίπτερος, επειδή περιμετρικά περικλείεται από τη λεγόμενη περίσταση, δηλαδή από τέσσερις κιονοστοιχίες, και ως οκτάστυλος, επειδή σε κάθε μία από τις στενές πλευρές αποτελείτο από οκτώ κίονες. Στις μακρές (νότια και βόρεια) πλευρές είχε δεκαεπτά κίονες. Ως εκ τούτου, εν συνόλω το εξωτερικό πτερό περιβαλλόταν από σαράντα έξι κίονες2. Ο ναός του Παρθενώνα έφερε εκπληκτικού κάλλους γλυπτό διάκοσμο λαξευμένο σε μάρμαρο Πεντέλης, που αποτελείτο από 2 αετώματα (στην ανατολική και δυτική πλευρά

ΤΑ ΠΑΡΘΕΝΩΝΕΙΑ ΓΛΥΠΤΑ

13


160 × 230 SPINE: 10.3 FLAPS: 70

ISBN 978-618-205-542-7

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 11473 Αθήνα | Τηλ.: 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com | www.ocelotos.gr

9 786182 055427

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΙΤΣΙΝΟΣ

Τ

ο παρόν βιβλίο αποτελεί το απόσταγμα διετούς συστηματικής ενασχόλησης του συγγραφέα με τα Παρθενώνεια Γλυπτά, στο οποίο αποτυπώνεται με επιστημονική τεκμηρίωση, μια αντικειμενική και ταυτόχρονα σφαιρική παρουσίαση του ζητήματος νομιμότητας της αφαίρεσης του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν. Με την παρούσα ανάλυση επιχειρείται να αναδειχθούν οι επιμέρους πτυχές του εν λόγω ζητήματος. Στο βιβλίο παρουσιάζεται αναλυτικά για πρώτη φορά το ακριβές χρονολόγιο του παρασκηνίου και των δραστηριοτήτων της αφαίρεσης, της μεταφοράς, της έκθεσης και της αγοράς των Παρθενώνειων Γλυπτών. Ακολουθεί σχοινοτενής ανάλυση σχετικά με το επονομαζόμενο «φιρμάνι» και το περιεχόμενό του, ενώ για πρώτη ίσως φορά επιχειρείται να παρουσιαστεί σε μετάφραση στα ελληνικά από το ιταλικό πρωτότυπο, και όχι από την αποκλίνουσα αγγλική μετάφραση του 1816. Έπεται η ανάλυση της στάσης που τήρησε η βρετανική κυβέρνηση, ενώ παρουσιάζεται με ενάργεια η ευθύνη που φέρει η Ειδική Εξεταστική Επιτροπή που συστάθηκε κατ’ εντολή της Βρετανικής Βουλής το 1816 με την προσχηματική πρόθεση διερεύνησης του ζητήματος νομιμότητας της αφαίρεσης των Γλυπτών. Στα τελευταία κεφάλαια ο συγγραφέας αποπειράται να σκιαγραφήσει το ευρύτερο γεωπολιτικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής, καθώς και την επίδραση που είχε η απόκτηση των Παρθενώνειων Γλυπτών στο κοινωνικό φαντασιακό και στη δημιουργία της προσλαμβάνουσας υπεροχής και ανωτερότητας του αγγλικού έθνους. Καταδεικνύεται η επίδραση των Γλυπτών στη λεγόμενη «Ελληνική Αναβίωση», που αποτέλεσε το πλέον δημοφιλές αρχιτεκτονικό κίνημα του 19ου αιώνα τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη. Στον Επίλογο, τέλος, αναλύεται βήμα προς βήμα η βρετανική επιχειρηματολογία, ενώ επιχειρείται να παρουσιαστεί για την ελληνική πλευρά μια ρεαλιστική προσέγγιση για την επανένωση των Γλυπτών.

Ο Αλέξανδρος Πιτσινός γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, έζησε για δεκατρία χρόνια στην Αγγλία, ενώ πρόσφατα επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς, ενώ έκανε μεταπτυχιακές σπουδές (Μ.Β.Α.) στο Πανεπιστήμιο του Μπαθ. Είναι συλλέκτης αυθεντικών φωτογραφιών, του 19ου αιώνα, ελληνικών αρχιτεκτονημάτων της κλασικής κυρίως εποχής, ενώ έχει πάθος με την ανάγνωση βιβλίων Ιστορίας. Έχει εργαστεί για περίπου δεκαπέντε χρόνια σε πολυεθνικούς ομίλους ως στέλεχος με εξειδίκευση στην εταιρική στρατηγική. Το παρόν βιβλίο αποτελεί το πρώτο του έργο, καρπό ενδελεχούς έρευνας.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.