Το Παρίσι του Φλωμπέρ 19ος αιώνας

ΕΥΤΥΧΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΔΡ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΥΤΥΧΙΑ Κ. ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΔΡ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

Το Παρίσι του Φλωμπέρ 19ος αιώνας

Το Παρίσι του Φλωμπέρ 19ος αιώνας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

ο σ ελότο ς

ΑΘΗΝΑ 2011

Τιτλος Συγγραφέας Σειρα Copyright© 2011 Πρώτη Εκδοση ISBN

Το Παρίσι του Φλωμπέρ, 19ος αιώνας Ευτυχία Κ. Νικολακοπούλου Επιστημονικά [5358]0311/01 Ευτυχία Κ. Νικολακοπούλου Αθήνα, Μάρτιος 2011 978-960-9499-47-7

Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν.

2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ.: 210 6431108 e-mail: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ...................................................................................... 11 Α. Η Λογοτεχνία και η πόλη.......................................................... 13 Β. Η Λογοτεχνία και το Παρίσι..................................................... 15 Γ. Το Παρίσι μέσα στο έργο του Γκυστάβ Φλωμπέρ................... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ............................ 27 Α. Το Παρίσι από το 1840 μέχρι το 1867...................................... 27 1).Κατάσταση της Αισθηματικής Αγωγής μέσα στον αιώνα.27 2) Πολιτική και ιστορική κατάσταση...................................... 28 3) Η Κατάσταση του Παρισιού από το 1840 μέχρι το 1867.32 Β. Το καινούργιο Παρίσι του Ηaussmann 1852-1890................ 40 1).Καινούργιες ζώνες: Μπελβίλ και Μπατινιόλ..................... 43 2) Χώροι πρασίνου και αποχετευτικό σύστημα του νερού.. 45 Γ. Η Πόλη και οι διασκεδάσεις των παρισινών........................... 46 1) Δημόσιοι χοροί...................................................................... 46 2) Χοροί μεταμφιεσμένων και χοροεσπερίδες....................... 51 3) Διάφορα είδη χορών............................................................. 52 4) Κέντρα διασκέδασης............................................................ 53 5) Θέατρα, παραστάσεις, δεξιώσεις......................................... 55 6) Ένας αλλιώτικος ρόλος του Θεάτρου................................ 59 Δ. Οι τόποι και η τέχνη της γαστρονομίας στον 19ο αιώνα..... 60 1) Παρισινά εστιατόρια............................................................. 61 2) Παρισινά Καφενεία .............................................................. 67 Ε. Ο Τύπος....................................................................................... 69 ΣΤ. Η παριζιάνικη εμπειρία του Γκυστάβ Φλωμπέρ................... 75

Περιεχόμενα

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΙΣΙΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ........................................................................... 83 Α. Θέση και ρόλος του Παρισιού μέσα στο μυθιστόρημα........ 83 Διπολικότητα.............................................................................. 85 1) Το ταξίδι από το Νοζάν στο Παρίσι.................................... 85 2) Μελέτη των ανοιγμάτων των ενοτήτων I και II............... 89 3) Αναπαραγωγή και επανάληψη ως στοιχεία της γραφής.. 94 Β. Ο χρόνος μέσα στην Αισθηματική Αγωγή ............................. 96 Γ. Η Περιγραφή στην Αισθηματική Αγωγή................................. 97 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ........................................................... 105 Α. Το αστικό Παρίσι..................................................................... 105 Β. Τρεις συνοικίες και η σχέση μεταξύ τους.............................. 108 1) Η διαδρομή των συνοικιών................................................ 110 2) Αριστερή όχθη .................................................................... 115 3) Δεξιά όχθη . ......................................................................... 117 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΡΙΣΙΟΥ................................................. 121 Α. «Εκτός Παρισίων».................................................................... 121 1) Η πορεία του Φρεντερίκ.................................................... 121 2) Ζωγραφική τοπίων και περιβάλλοντος εκτός Παρισίων.123 3) Η επαρχία ως πειρασμός ευκολίας και αδράνειας.......... 124 Β. Παρίσι, το φανάρι του γκαζιού.............................................. 128 1) Το Παρίσι και ο πολιτισμός................................................ 128 2) Το Παρίσι και η φύση.......................................................... 129 3) Το ορυκτό Παρίσι................................................................ 133 4) Το μνημειώδες Παρίσι........................................................ 134 5) Ο δρόμος και η λεωφόρος: παριζιάνικη οδοποιία.......... 137 Γ. ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΥΛΗ....................................................................... 142 1) Φωτισμένες λεωφόροι........................................................ 142 2) Ο Σηκουάνας....................................................................... 143

4

ΕΥΤΥΧΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ.................................................... 146 Α. Παρίσι: Μια αισθητική, δυο φυσιογνωμίες........................... 146 Β. Η νοσταλγία του Παρισιού...................................................... 147 Γ. Παρισινή ζωντάνια.................................................................... 152 1) «Το Παρίσι είναι σαν θάλασσα»........................................ 152 Δ. Η έκφραση της ποσότητας...................................................... 154 1) Το πλήθος............................................................................. 154 2) Το αυτοκίνητο...................................................................... 157 3) Ο θόρυβος . ......................................................................... 159 4) Η κίνηση . ............................................................................ 164 5) Χρώμα και φως.................................................................... 168 Ε. Το Παρίσι σαν ένας χώρος απόλαυσης.................................. 173 1) Η επιθυμία............................................................................ 173 2) Η καταστροφή ως είδος κατάκτησης............................... 174 3) Τέρψη κατανάλωση και διαφθορά.................................... 178 4) Παρίσι και μοντερνισμός.................................................... 184 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ( ΙΙ ).......................................... 190 Α. Το Παρίσι, η απογοήτευση...................................................... 190 1) Το κάλεσμα του θανάτου................................................... 193 2) Η ομοιομορφία.................................................................... 194 3) Η σιωπή: Το Παρίσι ερημώνεται....................................... 195 4) Η κυριαρχία του μαύρου.................................................... 196 5) Η ακινησία........................................................................... 198 Β. Η διάλυση και η διαφθορά...................................................... 200 1) Η απώλεια............................................................................ 202 Γ. Παρίσι, μια κενή δομή.............................................................. 204 Δ. Το Παρίσι – η μεταμόρφωση................................................... 205 1) Επιθυμία για φωταγωγίες.................................................. 205 2) Η Μεταμόρφωση της Πόλης............................................. 206 3) Το Παρίσι, σαν μια πόλη της Ανατολής............................ 209 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ........................................................................... 213 Το Παρίσι του Φλωμπέρ και το Παρίσι των Ρομαντικών......... 213

ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟΥ ΦΛΩΜΠΕΡ

5

Περιεχόμενα

Βιβλιογραφία.................................................................................. 215 ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΦΛΩΜΠΕΡ. .............................................................. 215 ΕΡΓΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΦΛΩΜΠΕΡ........................................ 215 Μελετες για την αισθηματικη αγωγη . ....................... 215 EΡΓΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. .................................... 216 ΕΡΓΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ.................................... 217 Ο ΦΛΩΜΠΕΡ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ. ............................... 219

6

ΕΥΤΥΧΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Το αφιερώνω στον γιο μου Πέτρο-Χριστόφορο και στο σύζυγό μου Κώστα

Πρόλογος Στην Αισθηματική αγωγή του Φλωμπέρ, ένας νεαρός επαρχιώτης, 18 ετών, γεμάτος όνειρα και μάλλον γοητευτικός, πάει στο Παρίσι για σπουδές. Από το 1840 ως το βράδυ της εξέγερσης του 1851, διδάσκεται τον κόσμο μέσα σε μια κοινωνία σε πλήρη αναστάτωση. Στο δρόμο του, συναντάει το μεγάλο έρωτα και τις δυνατότητες της απόλαυσης, την Επανάσταση και τους υποστηρικτές της, την τέχνη, τη δύναμη των χρημάτων και της ανοησίας, την πλαστότητα των πεποιθήσεων, την αδελφική φιλία και τις μοιραίες προδοσίες, χωρίς να καταφέρει να συμμετέχει στη δράση, παρά μόνον για να παρακολουθεί τις χαμένες ψευδαισθήσεις του. Συγχρόνως, ιστορικός πίνακας και πορτρέτο της Επανάστασης του 1848, αυτό το μυθιστόρημα είναι κυρίως η αφήγηση της ήττας που ενσαρκώνεται από τον Φρεντερίκ Μορώ. Μέσω του ήρωα ο Γκυστάβ Φλωμπέρ μας περιγράφει λεπτομερώς της παρισινή ζωή του 19ου αιώνα καθώς προσφέρει πίνακες, τόνους και αρμονίες της πρωτεύουσας. Η παρούσα μελέτη που έχει βασιστεί στο έργο Αισθηματική Αγωγή του Φλωμπέρ, που αναφέρεται στο Παρίσι του παλιού καιρού, που ένα μεγάλο μέρος του έχει εκλείψει με τις επεμβάσεις που έγιναν – διάνοιξη μεγάλων λεωφόρων

και άλλα ρυμοτομικά έργα- υπό την εποπτεία του βαρόνου Haussmann, περιφερειάρχη του Παρισιού επί Ναπολέοντα Γ’. Αναδεικνύει και ερμηνεύει στοιχεία από τη ζωή, την κοινωνία, την πόλη, τα εστιατόρια, τα καφενεία, τον τύπο, τις απολαύσεις, τους χορούς, τα δείπνα και τα θεάματα. Το έργο μεταφέρει σε μια άλλη εποχή που δεν υπάρχει πια σήμερα. Με άξονα το Παρίσι, που όπως γνωρίζουμε είναι μια πόλη που έχει διατηρήσει και την αρχιτεκτονική της και τα μουσεία της, τα μεγάλα καταστήματά της και τις μεγάλες λεωφόρους της, ο διαχρονικός αναγνώστης δε νοιώθει αποξενωμένος από το Φλωμπερτιανό Παρίσι. Στο Παρίσι του παλιού καιρού, έβρισκε κανείς οδούς που δεν υπάρχουν σήμερα ή που έχουν αλλάξει ονομασία, στενά δρομάκια που εξαφανίστηκαν, μικρά και άσημα παρισινά καφέ, φοιτητικά και καλλιτεχνικά στέκια, λέσχες ανάγνωσης, εστιατόρια, καμπαρέ, καφέ-κονσέρ, καταστήματα κατανάλωσης οινοπνευματωδών, που προσέφεραν και ζωντανή μουσική στο κοινό, χορευτικά κέντρα, θέατρα κ.λπ. Το έργο θα μας καταπλήξει από την λεπτομερή αποτύπωση των κουστουμιών και της μόδας γενικότερα. Πρόκειται για μια ιστορική, γεωγραφική, στατιστική, κοινωνιολογική και πολιτιστική ανάλυση-παρουσίαση της παρισινής κοινωνίας του 19ου αιώνα.

Παλιά εικονογράφηση του εσωτερικού του θεάτρου της Porte Saint-Martin, Παρίσι, 1860. Aπό την εφημερίδα ( L’illustration, Journal Universel).

Τ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ο Παρίσι ενέπνευσε πολλούς συγγραφείς. Τον δέκατο πέμπτο αιώνα, o Φρανσουά Βιγιόν εισέβαλε στις φτωχογειτονιές για να ξεκινήσει το μεγαλύτερό του έργο με τον τίτλο Η Διαθήκη. Ωστόσο, στον δέκατο έβδομο αιώνα, και σε μικρότερο βαθμό, στον δέκατο όγδοο, η περιγραφή της Παρισινής πραγματικότητας ενδιέφερε ελάχιστα τους συγγραφείς. Κατά το δέκατο ένατο αιώνα, οι Γάλλοι διανοούμενοι ασχολήθηκαν περισσότερο με την περιγραφή της πραγματικότητας της εποχής τους αν και με σημαντικότερη ακρίβεια. Κατά την Μοναρχία του Ιουλίου, ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ επιχείρησε να παρουσιάσει έναν σύγχρονο και λεπτομερή πίνακα της γαλλικής κοινωνίας. Πρόκειται για την Ανθρώπινη κωμωδία που αποτελεί το σύνολο 95 ολοκληρωμένων και 48 ημιτελών έργων του, μεταξύ των οποίων υπήρχαν νουβέλες, μυθιστορήματα και πραγματείες.1 Το Παρίσι κατέχει μια ιδιαίτερη θέση σ’ αυτό το έργο και όχι απλά στις Σκηνές της παρισινής ζωής. Εξέχει λόγω της ποικιλίας των κοινωνικών σχέσεων και είναι ο τόπος που πραγματώνονται οι πιο λαμπρές επιτυχίες, που ψάχνει κανείς τη δόξα, αλλά και όπου μπορεί να περιέλθει στην απόλυτη ανωνυμία. Αν ο Μπαλζάκ καταπιάστηκε πρώτιστα με την υψηλή κοινωνία ή με τους φιλόδοξους αδέκαρους, την ίδια στιγμή και άλλοι συγγραφείς άρχισαν να ενδιαφέρονται για μια λαϊκή πόλη

1

Επιλεγμένοι τίτλοι της Ανθρώπινης Κωμωδίας:(1831) Οι Σουάνοι (Les Chouans)/ (1831-1844) Η τριαντάχρονη γυναίκα (La Femme de trente ans)(1832) Ο συνταγματάρχης Σαμπέρ (Le Colonel Chambert)(1832-1833) Λουί Λαμπέρ (Louis Lambert) (1833), La Recherche de l’absolu (Η Αναζήτηση του απόλυτου) (1834), Le lys dans la vallée (Ο Κρίνος μέσα στην κοιλάδα) (1835), Ευγενία Γκραντέ (Eugénie Grandet) (1835), Το μαγικό δέρμα (La Peau de chagrin) (1835) Μπαρμπα-Γκοριό (Le Père Goriot) (1835) Συμβόλαιο γάμου (Le Contrat de mariage)(1837) Χαμένες ψευδαισθήσεις (Les Illusions Perdues) (I, 1837; II, 1839; III, 1843)(1839) Μπεατρίς (Beatrix)(1846) Η Η εξαδέλφη Μπέτυ (La Cousine Bette)(1847) Μεγαλεία και δυστυχίες των κουρτιζάνων (Splendeurs et misères des courtisanes)(1847) Ο εξάδελφος Πονς (Le Cousin Pons)Δεν περιέχονται ωστόσο τα θεατρικά του έργα ή οι Κωμικές ιστορίες Contes drôlatiques (1832-37).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

του πλήθους, απειλητική και παράλληλα συναρπαστική.2 Το μυθιστόρημα με τον τίτλο Τα Μυστήρια του Παρισιού3 του Ευγένιου Σύη, ο οποίος εκχώρησε μια πολύ σημαντική θέση στον υπόκοσμο του Παρισιού, γνώρισε τεράστια επιτυχία όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες το 1842-1843. Είκοσι χρόνια αργότερα, ένας σπουδαιότερος μυθιστοριογράφος, ο Βικτόρ Ουγκώ, δημοσίευσε τους Αθλίους, ένα ογκώδες έργο όπου ανέλυε το λαϊκό Παρίσι και το οποίο έγινε γρήγορα κλασικό μυθιστόρημα. Ως εκ τούτου, το Παρίσι γοήτευε με τη διπλή εικόνα μιας υπέροχης και αριστοκρατικής πόλης αλλά και μιας λαϊκής πόλης όπου κυριαρχούσε το πάθος. Ο Σταντάλ εξυμνούσε το Φρασκάτι, ο Μπαλζάκ τραγουδούσε την Λεωφόρο των Ιταλών, και ο Νερβάλ ή ο Μπωντλαίρ εκθείαζαν το Ντιβάν Λε Πελλετιέ.4 Οι μεταβολές του Παρισιού από τον Haussmann, περιγράφηκαν επίσης εκτενώς από τον Εμίλ Ζολά, στα έργα ΡουγκόνΜακάρ, Στομάχι του Παρισιού, Νανά, Στην Ευτυχία των Γυναικών, και είναι το πλαίσιο των περιπλανήσεων και των συναισθηματικών καταστάσεων των Παρνασσιστών5 και των Συμ2 3

4

5

12

Έγιναν μελέτες πάνω στις «επικίνδυνες τάξεις» μιας αναπτυσσόμενης πόλης. Ο Ευγένιος Σύη είναι ένας Γάλλος συγγραφέας που γεννήθηκε στο Παρίσι (18041857), έγραψε Τα Μυστήρια του Παρισιού (1842-1843), τον Περιπλανώμενο Ιουδαίο, τα πέντε Βασικά αμαρτήματα. Tα έργα του είναι μεγάλα ανθρωπιστικά μυθιστορήματα. Μέσα στο μυθιστόρημα σε συνέχειες Τα Μυστήρια των Παρισίων (1842-1843) που εξέδωσε στην Εφημερίδα των Συζητήσεων, ο Σύη έθεσε το πρόβλημα της αθλιότητας της μεγαλούπολης πριν από τον Ουγκώ και συνέτεινε στο να καθιερώσει τη λογοτεχνία μέσα στο λαό. Βρισκόταν στην έξοδο του περάσματος της Όπερας (Passage de l’Opéra) στην οδό Πελετιέ. Έκλεισε τις πόρτες του το 1859. Στην αρχή (γύρω στα 1840) πελάτες του ήταν οι Pétrus Borel, Charles Lassailly, Courbet, Nerval, Berlioz, Constantin Guy, Gautier, Dumas et Nadar. Έπειτα, με τα μάτια των αδελφών Goncourt, το μέρος υποβιβάστηκε με την άφιξη της «χαμηλής μποέμ»: Manet, Baudelaire, ο διοικητής Lejosne, ο ταραξίας του Ιουνίου 48: Οι Poulet-Malassis, βιβλιοπώλης και συγγραφέας του Περάσματος των Πριγκίπων, (Passage des Princes), πάντα με τη συνοδεία του φίλου του Delvau. Ο Murger δεν έχανε παρά σπάνια την ώρα του αψινθίου και βέβαια ο Aurélien Scholl, οι φιλόσοφοι Fioupiou και ο Saisset συμπλήρωναν την πελατεία. Παρνασσιστές είναι το όνομα που δόθηκε στους ποιητές ενάντια στο ρομαντικό λ ρισμό από το 1850 και οι οποίοι καλλιέργησαν μια επιστημονική και απρόσωπη ποίηση.

ΕΥΤΥΧΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Α. Η Λογοτεχνία και η πόλη

βολιστών6, κυρίως δε, του Μπωντλαίρ με το έργο του Ο Σπλήνας του Παρισιού.7 Το Παρίσι επέλεξε και ο συγγραφέας Οκτάβ Φεγιέ ως σκηνή, πάνω στην οποία εκτυλίσσεται το μυθιστόρημά του, Ιστορία μιας Παριζιάνας (1881), περιγράφοντάς το σαν ένα θερμοκήπιο πρόσφορο για ιλιγγιώδη ανάπτυξη Οι αρετές αλλά και οι ηθικές παρεκτροπές, όπως άλλωστε και τα χαρίσματα, αναπτύσσονται σε υπερβολικό βαθμό, προσεγγίζοντας τα όρια της άκρας λεπταισθησίας. Η Παριζιάνα βρίσκει επίσης τη θέση της και στην εικόνα, δηλαδή, την έκθεση από την οποία εξαρτάται η σταδιοδρομία των καλλιτεχνών, που υπηρετούν τη ζωγραφική και τη γλυπτική.

Α. Η Λογοτεχνία και η πόλη Στη λογοτεχνία γράφτηκαν πολλές μελέτες με θέμα την πόλη. Μια από αυτές είναι και οι Λογοτεχνικές εικόνες του Παρισιού «στα τέλη του αιώνα»8, της Μαρί-Κλαιρ Μπανκάρ. Η σταθερότητα αυτού του θέματος αναφέρεται στο σύγχρονο προσανατολισμό της κριτικής σκέψης για τα λογοτεχνικά θέματα: πρόκειται για την αποσαφήνιση των δεσμών ανάμεσα στη λογοτεχνία και την κοινωνία. Όπως γνωρίζουμε, το λογοτεχνικό έργο δεν είναι ένα άσημο αντικείμενο χωρίς ταυτότη6

7 8

Ο γαλλικός συμβολισμός γεννήθηκε σε μεγάλο βαθμό ως μια αντίδραση απέναντι στον Νατουραλισμό και τον Ρεαλισμό, που ήταν προγενέστερα ρεύματα που προσπάθησαν να αποτυπώσουν πιστά την πραγματικότητα. Ο συμβολισμός από την πλευρά του αντιπαρέβαλε την πνευματικότητα, τη φαντασία και το όνειρο ως αναπόσπαστο μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Το κίνημα του συμβολισμού στη λογοτεχνία έχει τις ρίζες του στα «Άνθη του Κακού» του Σαρλ Μπωντλαίρ. Τα αισθητικά του χαρακτηριστικά εξελίχθηκαν και αποσαφηνίστηκαν κυρίως από τους Στεφάν Μαλλαρμέ και Πωλ Βερλαίν κατά την δεκαετία του 1870. Το 1880 μια σειρά από μανιφέστα των συμβολιστών εμφανίστηκαν δημοσίως και ενέπνευσαν τους περισσότερους καλλιτέχνες. Ο συμβολισμός έκανε την εμφάνισή του στο ευρύ κοινό μέσω του δράματος του Μάτερλινγκ και πήρε μια διεθνή διάσταση με τους Bέλγους ποιητές (Rodenback Ρ. Ε. Verbaeren), τους Άγγλους (O. Wilde), το Γερμανό (G.Sand), το Ρώσο (Γ. Balmont) , τον Ισπανό (R. Dario), και το Δανό (G. Brandes). Σαρλ Μπωντλαίρ, Petits poèmes en prose, (Μικρά πεζά ποιήματα) ή Le Spleen de Paris, (Ο Σπλήνας του Παρισιού), 1869.

Marie-Claire Bancquart: Images littéraires du Paris «fin de siècle», Paris, Editions de la Différence, Le Passé composé, 1979. ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟΥ ΦΛΩΜΠΕΡ

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα, αφιερωμένο στο βωμό της έκδοσης χωρίς αρμονία και λογική, ακόμη δε λιγότερο χωρίς ρίζες. Η κοινωνία που το δημιουργεί είναι η βάση από την οποία αντλεί την ενέργειά της. Από αυτές λοιπόν τις σχέσεις, η Αισθηματική Αγωγή του Γκυστάβ Φλωμπέρ δίνει μια πειστική μαρτυρία. Επομένως, πρόκειται για μια κοινωνία, η οποία, από τα τέλη του 18ου αιώνα αλλάζει όψη. Η φυσιογνωμία της Γαλλίας αρχίζει να μεταβάλλεται. Η τεχνολογική πρόοδος επιφέρει την αστικοποίηση της κοινωνίας. Η έξοδος προς τις πόλεις, προς αναζήτηση εργασίας και περιουσίας, γρήγορα διπλασιάζεται από την εξάπλωση της ανεργίας, της φτώχειας και της εγκληματικότητας. Εμφανίζονται οι επικίνδυνες τάξεις καθώς η πόλη δημιουργεί τους περιθωριακούς της. Η αντίθεση ανάμεσα στην παραδοσιακή κοινωνία που είναι ακόμη κοντά στο Παλιό Καθεστώς, και την σύγχρονη κοινωνία, που πλησιάζει στην βιομηχανική εποχή, δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού τόσο ξεκάθαρα όσο στην αστική ανάπτυξη. Κάτω από τη Μοναρχία του Ιουλίου, ένας Γάλλος στους τέσσερις ζει σε μια πόλη. Την παραμονή του πολέμου, οι πόλεις στεγάζουν το μισό ποσοστό των κατοίκων. Επιπλέον, η πόλη, σαν τοπικό σύνολο, αποκαλύπτεται με τις διάφορες αντιθετικές και αντιφατικές όψεις της, σαν μια συντόμευση ολόκληρης της κοινωνίας, μια σύμπτυξη ζωής, μια υπαρξιακή ένταση που ευνοεί τη λογοτεχνία, και που η λογοτεχνία προτείνεται ν’ αναλύσει. Αυτές οι διαφορετικές καινοτομίες, [μας λέει ο Ροζέ Γκαγιουά στο έργο του Ο Μύθος και ο άνθρωπος9 υποδηλώνοντας διάφορες αναταραχές που μόλις έχουμε επισημάνει] καταλήγουν σε μια ολική πλήρη μετατροπή του αστικού ντεκόρ και καθιστούν την μεγάλη σύγχρονη πόλη, τον τόπο επιλογής όλων των περιπετειών, όλων των τραγωδιών, που οι συγγραφείς πρόβαλλαν άλλοτε σ’ ένα προηγούμενο τυποποιημένο παρελθόν ή σε άγνωστες τοποθεσίες.

9

14

Roger Gaillois: Le Mythe et l’homme, Paris, Gallimard, Idées, 1958.

ΕΥΤΥΧΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Β. Η Λογοτεχνία και το Παρίσι

Β. Η Λογοτεχνία και το Παρίσι Παράλληλα με την αντίθεση πόλη-εξοχή, αναπτύσσεται η αντίθεση Παρίσι-Επαρχία, στο βαθμό που το 1843, ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ θα μπορέσει να αναφωνήσει στη Μούσα του Nομού: Ας το γνωρίσουμε καλά! Η Γαλλία κατά τον 19ο αιώνα είναι μοιρασμένη σε δυο μεγάλες ζώνες, το Παρίσι και την επαρχία. 10 Αυτή η πρωτοκαθεδρία του Παρισιού εξηγείται από τον ιστορικό του ρόλο ως πολιτική και πολιτισμική πρωτεύουσα, που η υπέρμετρη αστυφιλία της βασιλείας του ΛουδοβίκουΦιλίππου συμβάλλει να ενισχύσει. Πρωτοκαθεδρία που η περιορισμένη ανάπτυξη των μέσων αναγνωρίζει εμποδίζοντας το αμάλγαμα των ιδεών και την κατανομή των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στο Παρίσι και την επαρχία. Τελικά, η επανάσταση του 1789, αυτός ο θρίαμβος του Παρισινού λαού, που κατέστησε την πρωτεύουσα μια κατ’ εξοχήν επαναστατική πόλη, κέρδισε την εκτίμηση πολλών αστών μέσα σ’ αυτή την παριζιάνικη υπεροψία και το συναίσθημα του παρισινού μεγαλείου κυριάρχησε στη δημιουργία της παρισινής ποιητικής του 19ου αιώνα. Για τον Βικτόρ Ουγκό, [σύμφωνα με την Υμπέρ Ζουέν] τα πάντα πλάθονται κι εκτυλίσσονται στο Παρίσι. Σε απόσταση 30 λευγών από την Πόλη-Πρωτεύουσα, τα πάντα αλλάζουν μορφή, ακόμη και υποβαθμίζονται. Την ίδια ιδέα εκφράζει και ο Ροζέ Γκαγιουά11 μ’ αυτά τα λόγια: Φάνηκε ότι τα πάντα προέρχονταν από το Παρίσι, ότι εκεί τα πάντα κατέληγαν. Εκεί μόνο μπορούσε να ολοκληρωθεί αυτό που αποσκοπούσε κάποιο αποτέλεσμα, κάποια αξία, κάποια ακτινοβολία.

10 Hubert Juin: Lectures du XIXème siècle, Paris, 10/18, «Fins de siècles”, 1976, T.I., p.

230.

11 Roger Caillois: Le Mythe et l’homme, Paris, Gallimard, Idées, 1958.

ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟΥ ΦΛΩΜΠΕΡ

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το Παρίσι που αγαπήθηκε ή μισήθηκε, δοξάστηκε ή κατακρίθηκε βλέπει τον εαυτό του, από τα τέλη του 18ου αιώνα, μέσα στη λογοτεχνία. Έχουμε άλλωστε τη μαρτυρία από τα έργα του Μαριβώ με τη Ζωή της Μαριάννας, του Ρουσώ, του Σεμπαστιέν Μερσιέ και του Ρεστίφ ντε λα Μπρετόν με τις Νύχτες των Παρισίων. Αλλά είναι κυρίως στον δέκατο ένατο αιώνα, μετά από μια περίοδο σιωπής που διαρκεί μέχρι το 1825, που το θέμα όπου Παρισιού θα αναδειχθεί σ’ όλο του το μεγαλείο. Πολλοί τίτλοι πιστοποιούν τη σπουδαιότητά του μεταξύ των οποίων τα Μυστήρια του Παρισιού του Ευγένιου Σύη, οι Γλεντζέδες του Παρισιού του Ξαβιέ Μοντεπέν, οι Μοϊκανοί του Παρισιού, του Αλεξάνδρου Δουμά. Είναι επίσης η περίοδος, όπως δηλώνει το 1844 ο Λουί-Φρανσουά Νικολάι επονομαζόμενος Κλαιρβίλ με το έργο του Παρίσι σε όλους τους διαβόλους, που μέσα στα προοριζόμενα για το κοινό εμπορικά έργα, το Παρίσι γίνεται το πιο δημοφιλές λογοτεχνικό θέμα. Οι «Φυσιολογίες» πληθαίνουν: Φυσιολογία του επαρχιώτη στο Παρίσι του Π. Ντυράν, το 1841, Φυσιολογία της Παριζιάνας του Ταξίλ Ντελόρ, το 1841. Ένας μεγάλος αριθμός συλλογών αποδεικνύει την δυναμική παρουσία της πρωτεύουσας. Έτσι έχουμε τις σειρές των Μικρών Παρισίων (1854-1855), και το Γραφικό και δευτερεύον Παρίσι που ανήκει στην ίδια περίοδο. Οι μελέτες πληθαίνουν επίσης, όπως με τις Αναμνήσεις ενός Παριζιάνου του Ανρί Μπουσέ (1830-1852). Στις συλλογές αυτές, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ένα σημαντικό αριθμό ποιημάτων και στίχων, αφιερωμένων στη δόξα του Παρισιού. Επομένως το Παρίσι βρίσκεται στο επίκεντρο της γραφής. Ωστόσο, πέρα από το κυρίαρχο θέμα, η πρωτεύουσα αποκτάει διαφορετικό κύρος. Από ένα συνεχές και συναφές δίκτυο εικόνων, εξάγεται μια θεώρηση του Παρισιού που μπορούμε να αξιολογήσουμε ως μυθική. Ο Ροζέ Γκαγιουά, στο προαναφερόμενο έργο, συνεχίζει: Γρήγορα, η μυθική δομή αναπτύσσεται· στην απέραντη πόλη αντιτίθεται ο μυθικός ήρωας που είναι προορισμένος να την καο σ ε λ ότ ο ς τακτήσει.

16

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 ΕΥΤΥΧΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ocelotos@otenet.gr E-MAIL : ekdoseis.ocelotos@gmail.com, www. ocelotos. gr

Β. Η Λογοτεχνία και το Παρίσι

Σε κάποιο άλλο σημείο λέει ο ίδιος: Έτσι, γύρω στο 1840, διαπιστώνουμε μια αισθητή αλλαγή στον εξωτερικό κόσμο, κυρίως στον αστικό διάκοσμο, και, συγχρόνως, γεννιέται μια αντίληψη της πόλης με χαρακτήρα καθαρά μυθικό που επισύρει μια βελτίωση της μορφής του ήρωα και μια ενσυνείδητη αναθεώρηση των αξιών του ρομαντισμού.12 Από το 1830, για να επαναλάβουμε τη χρονολογία που επέλεξε ο Πιέρ Σιτρόν στη μελέτη του: Η ποίηση του Παρισιού στη γαλλική λογοτεχνία από τον Ρουσσώ ως τον Μπωντλαίρ13, προετοιμάζεται η λογοτεχνική θεώρηση του παρισινού μύθου στην οποία από τους πιο γνωστούς συνέβαλαν οι Nερβάλ, Ουγκώ, Μπαλζάκ και Μπωντλαίρ. Το Παρίσι ως ιερή και επαναστατική πόλη, αξιοθαύμαστη και απόκοσμη, αρχιτεκτονική και μεσαιωνική, τόπος αναψυχής ή εγωισμού, θεωρείται για πρώτη φορά σαν ένας ανθρώπινος χώρος. Τα διάφορα σώματα και οι ψυχές των κατοίκων του, συνθέτουν ένα Παρίσι ως ανθρώπινο σύνολο, με την προσωπική του ζωή. Είναι μέσα στο λαό του, που αυτό το Παρίσι, έρημος και δάσος, επιφάνεια και βάθος, βρίσκει την ενότητά του. Όπως το αποδεικνύει με δεξιότητα ο Ροζέ Γκαγιουά, ο μύθος έχει για αρετή να προκαλεί την δράση και Aυτός ο νέος πολιτισμός που η μεγάλη πόλη μόλις εγκαθίδρυσε, τους επιβάλλει ένα διπλό νομοθέτημα που ισχύει για όλους: την τυφλή, άπληστη και ανυπόμονη αναζήτηση του χρυσού και της απόλαυσης, κλειδί όλων των εξουσιών. Από το 1870, θα αντικατασταθεί σταδιακά με αυτό τον ρομαντικό μύθο, μια διαδοχή ή μάλλον προσέγγιση λεπτομερών και ασύμμετρων απεικονίσεων του Παρισιού. Η Μαρί-Κλαιρ Μπανκάρ υπογραμμίζει14: Mέχρι το 1900, δεν εκδηλώνεται καμία ομοφωνία [...]. Και από τη διάσπαση αυτή μέσα στην ποιητική της πρω12 R. Gaillois: Le Mythe et l’homme, Paris, Gallimard, Idées, 1958.

13 P. Citron:La poésie de Paris. Paris, Editions de Minuit, 1961.

14 Μαρί-Κλαιρ Μπανκάρ: Images littéraires du Paris «fin-de-siècle», Paris, Editions de la Différence, Le Passé Composé, 1979. ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΤΟΥ ΦΛΩΜΠΕΡ

17