Το υπόγειο ποτάμι

Το υπόγειο ποτάμι

ΤΙΤΛΟΣ

Το υπόγειο ποτάμι

ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ Γιώργος Ι. Βοϊκλής

Έ ΠΙM Έ Λ Έ ΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ Μαρία Καββαδία

LAYOUT - DESIGN Myrtilo, Λένα Παντοπούλου

COPYRIGHT© 2023 Γιώργος Ι. Βοϊκλής

ΠΡ ΩΤΗ Έ ΚΔΟΣΗ Αθήνα, Απρίλιος 2023

ISBN 978-618-205-424-6

συγγραφέας το καλοκαίρι του 1962 στον οικισμό Πλάκα του Κέρκη.

ΚΈΝΤΡΙΚΗ

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

Έργα του ίδιου

1. Το κοινωνικό πρόβλημα στο σύγχρονο Καπιταλισμό Μαρξισμός και Οικολογία. Νέες εκδόσεις 1975. Β΄ έκδοση 1976. Γ΄ έκδοση 1977.

2. Το τέλος της Άνοιξης. Με τη γενιά των Λαμπράκηδων. Εκδόσεις Νέα Σύνορα Α.Α. Λιβάνης, 1987.

3. Οικολογισμός. Κείμενα πολιτικής Οικολογίας 1975-1990. Εναλλακτικές εκδόσεις 1991.

4. Τα ξεχασμένα μονοπάτια. Η Οικολογία της καθημερινής ζωής. Εκδόσεις Καστανιώτη 1992. Β΄ έκδοση 1993.

5. Λαμπερούλα. Ένα κορίτσι σαν όλα τ’ άλλα (με την 11χρονη κόρη του Καλή). Εκδόσεις Καστανιώτη 1993. Β΄ έκδοση 1994.

6. Το στοίχημα των παιδιών της Ευρώπης. Εκδόσεις Άγκυρα 1994. Β΄ έκδοση 1996.

7. Τα παιδιά της Ευρώπης στη χώρα του ήλιου. Διεθνές Αναπτυξιακό Κέντρο, 1998.

8. Dalybor. Ο νεαρός Σέρβος φίλος (με την 16χρονη κόρη του

Καλή) Έκδοση Δήμου Ηλιούπολης 2000.

Β΄ έκδοση στη σερβική γλώσσα, 2002.

Γ΄ έκδοση, δίγλωσση, εκδόσεις υπερόριος 2006.

9. Ο μικρός Ταράς και η μαύρη προφητεία.

Εκδόσεις Πατάκη 2001.

10. στη μεθόριο... ποιήματα και πεζά. Εκδόσεις υπερόριος 2007

11. Σάμος 1940-1945. Συλλογική αφήγηση.

Εκδόσεις υπερόριος 2011.

12. Σάμος. Σελίδες Ιστορίας. Εκδόσεις υπερόριος 2012

13. Σαμίων Λόγος. 18ος –20ος αι. Εκδόσεις υπερόριος 2016

Προοίμιο

Πολλοί συγγραφείς λένε ότι όταν ξεκινάνε να γράφουν ένα λογοτεχνικό κείμενο δεν ξέρουν πού θα

τους οδηγήσει ο δρόμος που ακολουθούν.

Αυτό συνέβη και σε μένα στη διαδικασία σύνθεσης αυτής της συλλογής.

Η πρώτη ιστορία που έγραψα ήταν «Η ανάσα του δρά-

κου» και είχε τη μορφή διηγήματος που ξεκινάει με το θρύλο για την «Τρύπα του Φανούρη» και συνεχίζει με μια φανταστική ιστορία, που εμπνεύστηκα από την «Κάθοδο των Εννέα» του Θανάση Βαλτινού.

Η «Τρύπα του Φανούρη» με οδήγησε σε άλλους τέσσερις θρύλους για τον Κέρκη, το περήφανο βουνό της Δυτικής Σάμου, που άκουγα στα παιδικά μου χρόνια: στις «Νεράιδες της ρεματιάς», στο «Θαύμα της Παναγίας», σ το «Καντήλι του Κέρκη» και στο «Καπλάνι».

Ήθελα, όμως, η δουλειά που είχα ξεκινήσει να έχει σχέση με την πολυτάραχη πορεία του γενέθλιου τόπου μου και να συνδέεται, όσο είναι δυνατό, με δικές μου αναμνήσεις.

Αναζήτησα, λοιπόν, τέτοιες ιστορίες, στη μνήμη μου, στο

αρχείο και στη βιβλιοθήκη μου.

Δεν δυσκολεύτηκα να βρω τις επόμενες, στις περισσό-

τερες από τις οποίες, μάλιστα, δεν χρειάστηκε να επιστρατεύσω τη φαντασία μου. Αυτό σημαίνει πως αν οι πρώτες

ιστορίες διαθέτουν τη δύναμη της παράδοσης και για κάποιες άλλες, όπως «Η ανάσα του δράκου», ισχύει το ότι «η λογοτεχνία καταγράφει αυτό που υπάρχει προεκτείνοντάς το σε αυτό που θα έπρεπε και θα μπορούσε να υπάρχει», οι υπόλοιπες, και κυρίως αυτές που αναφέρονται στην Εθνική Αντίσταση και τον Εμφύλιο, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ένα πείραμα στο πλαίσιο μιας ιστορικής έρευνας που θέλει να φωτίσει σκοτεινές πλευρές της Ιστορίας. Μιας

έρευνας που δεν στηρίζεται μόνο σε αρχεία και τεκμήρια, που δεν περιορίζεται μόνο στα καταγεγραμμένα από την

ακαδημαϊκή Ιστορία, δεδομένα, αλλά αξιοποιεί εξαντλητικά και δημιουργικά, αφηγήσεις για γεγονότα που έχουν

διασωθεί στη συλλογική μνήμη, ιστορικές μαρτυρίες και

καταγραφές της Προφορικής Ιστορίας. Μιας έρευνας, δηλαδή, που κινείται στο μεταίχμιο ανάμεσα στον Μύθο, την

Ιστορία και τη Λογοτεχνία,

που συνδέει τα κείμενα αυτής της συλλογής

είναι ο Κέρκης, που στη σκιά του έζησα τα παιδικά

γεννή-

σει απ’ τα πολύ παλιά χρόνια πολλούς θρύλους. Μαζί μ’ αυτούς, στην πολυτάραχη πορεία του τόπου, γεννήθηκαν

και ιστορίες που βρίσκονται στο μεταίχμιο ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία.

Οι μύθοι που αναφέρονται στις σπηλιές και τις χαράδρες του Κέρκη ξεκινούν απ’ τα προϊστορικά χρόνια. Ο φιλόσοφος και αστρονόμος Ηρακλείδης Ποντικός, που έζησε

τον 4ο αι. π.Χ., γράφει στο βιβλίο του «Σαμίων Πολιτεία»:

«Σάμον, το μεν εξ αρχής ερήμην ούσαν, λέγεται κατέχειν πλήθος θηρίων μεγάλην φωνήν αφιέντων. Εκαλούντο δε

τα θηρία Νηίδες... »

Ακόμη αντηχούν οι κραυγές τους μέσα απ’ τα φαράγγια του, όταν φυσάει ο άνεμος.

«Ίππος της θαλάσσης αγέρωχος

αναδύεται ο Κερκετεύς

φρουμάζοντας με μανία

ώσπου ν’ αποστραγγίσει»

... γράφει ο Δημήτρης Κατσαρός στο ποίημά του «Σάμος»

(περιοδικό «Απόπλους» τ. 93-94, φθινόπωρο 2022)

«Βροντάει ο Κέρκης και χοροπηδούν τα γύρω νησιά, βρυχάται και σκίζεται ο μουσαμάς της θάλασσας»

... γράφει ο Μιλτιάδης Ζέρβας στην ποιητική του συλλογή με τίτλο «Αφανή ορύγματα» (Εκδόσεις Κεδρος, 2016).

«... ο Κέρκης, δεσποτικός με τον όγκο του καταφύγιο ασκητών και ανταρτών αρειμάνιων»

... γράφει ο ίδιος στην ποιητική του συλλογή με τίτλο «Το ελλείπον θραύσμα» (εκδόσεις υπερόριος 2007).

Ο Κέρκης ήταν καταφύγιο διωκομένων απ’ τον 5ο αιώνα π.Χ. Στη νοτιοδυτική πλευρά του, πάνω από το χωριό Μαραθόκαμπος, βρίσκεται η «Σπηλιά του Πυθαγόρα», που μέχρι πρόσφατα ήταν μαντρί που φιλοξενούσε κοπάδια από κατσίκια και τα τελευταία χρόνια έχει γίνει τουριστικό αξιοθέατο. Στη σπηλιά αυτή, υποτίθεται ότι βρήκε για ένα διάστημα καταφύγιο το 510 π.Χ. ο φιλόσοφος

Πυθαγόρας, κυνηγημένος απ’ τον Τύραννο Πολυκράτη, με

την κατηγορία ότι με τις θεωρίες του προσέβαλε τους θεούς, πριν φύγει κρυφά για τον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας. Είκοσι τέσσερις αιώνες αργότερα, το 1814, σε μια σπηλιά του Κέρκη κρυβόταν ο Λυκούργος Λογοθέτης, αρχηγός του κόμματος των Καρμανιόλων και λίγα χρόνια μετά ηγέτης της επανάστασης του 1821 στη Σάμο, κυνηγημένος απ’ τους φιλότουρκους προύχοντες, τους Καλικάντζαρους, πριν το σκάσει απ’ το νησί.

Γράφει σχετικά ο ιστορικός Αναστάσιος Γούδας (18161882) στο βιβλίο του «Βίοι παράλληλοι. Καποδίστριας – Λυκούργος Λογοθέτης»:

«... μαθών τούτο εγκαίρως το μεν πρώτον απέδρα κ’

εκρύπτετο επί πολλούς μήνας εις τα ύψη του Κερκιτέως, όρους της Σάμου, διατρεφόμενος κρύφα υπό των συγγενών. Τυχών δ’ ευκαιρίας απήλθεν εις Νέαν Έφεσον... »

Για

τα νεότερα χρόνια, προλογίζοντας το λεύκωμα με

τίτλο «Καλύβια στις πλαγιές του Κέρκη», (Σύλλογος Κα-

στανιωτών Σάμου, 2005), αφού αναφερθώ στο ρόλο των

καλυβιών στην παραγωγική διαδικασία, σημειώνω και τα

εξής:

«Υπάρχει όμως και μια ακόμη πλευρά της ιστορίας των

καλυβιών του νησιού μας. Σ’ αυτά βρήκαν καταφύγιο και

έστησαν τα στρατηγεία τους οι αντάρτες αγωνιστές της

Εθνικής Αντίστασης, στα χρόνια της Κατοχής από τους

Ιταλούς και τους Γερμανούς κατακτητές. Στις σπηλιές και

τα καλύβια συναντούσαν τους «συνδέσμους», έπαιρναν

και έστελναν μηνύματα, αποθήκευαν τρόφιμα, φάρμακα

και πολεμοφόδια, εγκαθιστούσαν τους ασυρμάτους και τα

τυπογραφεία τους, περιέθαλπαν τους τραυματίες τους».

Το ίδιο και οι αντάρτες στη διάρκεια του Εμφυλίου.

Ο Σταύρος Χατζηγεωργίου (Γαλάνης), μέλος του Αρχη-

γείου του Δημοκρατικού Στρατού Σάμου, γράφει για τον

Κέρκη στο βιβλίο του «Αντάρτικο στη Σάμο 1946-1949»: «Όμορφο βουνό, αγιασμένο βουνό. Ευλογημένο βου -

νό. Μάλιστα, ευλογημένο βουνό. Αυτός ήταν ο Κέρκης για

μας. Το βουνό που εξουδετέρωνε, αποφασιστικά, τη χωρίς

ηθικό βάρος υπεροχή των αντιπάλων μας [... ] Τον αγάπη-

σαν αυτόν τον Κέρκη οι πολεμιστές μας, είμαι σίγουρος.

Κι ας ήταν φτωχό το τραπέζι του, χορταίνανε και με το λί-

γο οι μαχητές μας. Τους έφτανε να έχουν ομοτράπεζό τους

τον πάντα ανεμοδαρμένο γέροντα. Μας αγαπούσε και τον

αγαπούσανε οι μαχητές μας, ανταποδίδοντας κι αυτοί την

αγάπη τους, ποτίζοντας με το αίμα τους την αιχμηρότητα

των βράχων του. Αυτόν τον Κέρκη αγάπησε το ανταρτο -

λόι μας, γιατί τό’ βγαζε πάντα παλικάρι».

Στα κορφοβούνια, τα φαράγγια και τις σπηλιές του

Κέρκη έχουν γραφτεί πολλές ηρωικές, αλλά και τραγικές

σελίδες της ιστορίας της Σάμου. Μερικές από τις σελίδες

αυτές, άλλες με πραγματικές ιστορίες και άλλες με ιστορίες συμπληρωμένες από τη λαϊκή παράδοση και τη φαντασία, συγκέντρωσα σε αυτό το αφιέρωμα στον Κέρκη, που στις ρεματιές και τα βαθύσκια ρουμάνια του τραγουδάνε ακόμη οι νεράιδες.

Ο Κέρκης δεν είναι, βέβαια, το «Μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν, με αυτή τη συλλογή, όμως, αποκτάει, ίσως, έναν δικό του, υπερτοπικό και διαχρονικό, συμβολισμό.

Θα κλείσω αυτή την εισαγωγή με ένα ποίημα που έγραψε το 2011 για το γεμάτο μυστήριο βουνό του γενέθλιου

τόπου του ο ποιητής Γιώργος

Κέρκης Κουφόβραση δωρεά, οι πευκοβελόνες ρίγη

νοιώθεται αμέσως, αρκεί η πρώτη ανταύγεια

του μεσημεριού να πέσει πάνω σε κάθετη πέτρα

ρεματιάς, τότε,

μ’ ένα φύσημα κρυφού καιρού

αρχίζουν να σέρνονται όλο και πιο κοντά μας όλες

μαζί, το ξέρεις από την αρχή βέβαια, για μας

έρχονται, ψυχές θα ’ναι ή μήπως από την κάτω

χώρα λέξεις με νόημα άλλης αλήθειας να μας

σώσει μέσα στο φως αυτής της αξόδευτης ώρας

χωρίς λυγμούς ή μαγγανείες, επιτέλους δικές

μας στιγμές σαμιώτικες, ποτισμένες ρετσίνι της

σοφίας, ραντίζει τη γη μέχρι να σταματήσει

ο κόσμος σ’ ένα φιλί αναγέννησης, τόλμης για

τα χαμένα αγαθά των σωμάτων, τα κλεμμένα.

Ο ι περισσότερες από τις ιστορίες αυτής

της συλλογής θα μπορούσαν να θεωρηθούν ένα πείραμα στο πλαίσιο μιας

ιστορικής έρευνας που θέλει να φωτίσει σκο-

τεινές πλευρές της Ιστορίας. Μιας έρευνας που

δεν στηρίζεται μόνο σε αρχεία και τεκμήρια, που δεν περιορίζεται μόνο στα καταγεγραμμένα

στην ακαδημαϊκή Ιστορία, δεδομένα, αλλά αξι-

οποιεί εξαντλητικά και δημιουργικά, αφηγήσεις

για γεγονότα που έχουν διασωθεί στη συλλογι-

κή μνήμη, ιστορικές μαρτυρίες και καταγραφές

της Προφορικής Ιστορίας.

Το νήμα που συνδέει τα κείμενα αυτά είναι ο

Κέρκης, το περήφανο βουνό της Σάμου, που στη

σκιά του έζησα τα παιδικά μου χρόνια.

ISBN 978-618-205-424-6