K’amal taq b’e Oscar Hugo López Rivas Ministro de Educación Héctor Alejandro Canto Mejía Viceministro Técnico de Educación María Eugenia Barrios Robles de Mejía Viceministra Administrativa de Educación Daniel Domingo López Viceministro de Educación Bilingüe e Intercultural José Inocente Moreno Cámbara Viceministro de Diseño y Verificación de la Calidad Educativa Samuel Neftalí Puac Méndez Director General de Currículo -DIGECURAna María Hernández Ayala Directora General de Gestión de Calidad Educativa -DIGECADECarlos Jacinto Coz Director General de Educación Bilingüe Intercultural -DIGEBIMaría Dominga Pu Tax Directora Departamental de Educación de Totonicapán Carlos Enrique López De León Director Departamental de Educación de Quetzaltenango Mario Roberto Chang Bravo Director Departamental de Educación de San Marcos Juan Francisco López Cano Director Departamental de Educación de Huehuetenango Hember Roberto Herrera Girón Director Departamental de Educación de Quiché Nima’q solinelab’: Justo Magzul, Hipólito Hernández, Raquel Montenegro y Felipe Orozco. Solinelab’: Marta Alicia Ordoñez Ajsivinac (DIGEBI), Catarina Chay Ordóñez, Elizabeth A. Chuc Xum, Carlos Eliseo García Talé, Gladys Aidee García Yac, José Arnulfo Vásquez Ajpop, Ramón Israel Vásquez Sic. Ajtz’ib’anelab’: Cristina Tol Ciprián; Damián Dionisio Oxlaj Tistoj; Esteban Velásquez Vicente; Herlindo Calel Vicente; Jeffrey George Calva Loarca; José Arnulfo Vásquez Ajpop; Juan José Menchú Ordóñez; Lilian Maribel Calderón; Manuel Hernández Pocol; Marta María Batz Socop; Oscar Oswaldo Baten Sarat; Rocita Lima Puac Yac; Rosario Gómez Pérez; Sebastián Crisóstomo Mejía Paxtor; Simón Gómez Par; Teodoro Castro Gutiérrez; Víctor Manuel Alvarez Poncio. Runuk’elab’: Omar Hurtado y Antonio Arreaga. Ajb’anal wachib’anel: Vianna Lucia González Ajiataz. Ajb’anelab' unik'oxit: Ana Elizabeth López Ramírez, Carlos Timoteo Bulux Hernández, Efraín Amado Rosales Pérez, Feliciano Tamayac, Hermelinda Magdalena Vásquez Vásquez, Irma Yolanda Pelicó Hernández, Luis Antonio Tistoj Chan, Marta Beatriz Say, Marvin René Argueta Sales, Rómulo Cardona, Sandy Yomara Rosales Castillo, Verónica Gumercinda Hernández Mejía,Yolanda Vásquez Morales. Ch’ab’al pa ch'ich' uchab’al wuj: Catarina Chay de Jiguan y Agustín Pelicó Pérez.
Esta publicación es posible gracias al apoyo del Pueblo de los Estados Unidos de América a través de la Agencia de los Estados Unidos de América para el Desarrollo Internacional (USAID). El contenido de este documento es responsabilidad exclusiva de los autores y el mismo no necesariamente refleja la perspectiva de USAID ni del Gobierno de los Estados Unidos de América.
ISBN: 978-9929-596-90-0 Ministerio de Educación de Guatemala 6ª calle 1-87, zona 10, Teléfono: (502) 24119595 www.mineduc.gob.gt / www.mineduc.edu.gt USAID Leer y Aprender Avenida La Reforma 6-64 Zona 9, Plaza Corporativa Reforma, torre II, nivel 9, oficinas 901 y 902 Guatemala, 2016
Jupaj kapaj tzij Alaj ali, ala: Chik’ama’ we jun no’j wuj tz’ib’atal ruk’ ronojel qanima’ chech alaq. E k’i taq ri ajtijab’ xetob’an che utz’ib’axik, usolixik, are xa katob’an chech ri aweta’manik. Rajawaxik kisik’ij, kichomaj, kich’ob’o jas ri kub’ij, jewa’ kab’an ronojel q’ij pa tijob’al xuquje’ pa iwachoch. Chi upam wa’ we jun no’j wuj ri’, kiriq taq k’i tzijonem, k’ulmatajem pa taq jalajoj tinimit. Wene’ k’o taq no’jib’al junam ruk’ ri ik’ulmataj pa ri ikomon. Ruk’ taq we tz’ib’anem ri’, kanimar ri ichomab’al, ino’jib’al; xa jeri’ kixkowinik chwe’q, kab’ij, kito’ iwib’ chech taq ri irajawaxik pa ri ik’aslemal. Kuya’ kita’ inojib’al chi kech ri iwachi’l pa ri tijob’al xuquje’ chi kech taq ri tat nan, iwachalal on che ri ajtij. Are xa’ nim ri kiweta’maj. Are ri Ajaw katewechi’n ri ik’aslemal kuk’ taq ri iwachi’l.
Ucholajil we wuj Ri imul rachi’l le xik............................................................... 0 Le joj ruk’ ri par..................................................................... " Ri alaj tz’unun....................................................................... $ Sak’aj walijem....................................................................... & Ri tukur................................................................................... ( Ri sub’unel............................................................................. = Upixab’ nan To’n.................................................................. 1 2 Ri ch’o quch’ul pwaq.......................................................... 1 4 1 Jun ajyuq’.............................................................................6 1 Alaj imul................................................................................. 8 1 Alaj kuk.................................................................................. 0 1 Ri Paxkwal............................................................................. " 1 Mayb’al k’olib’al.................................................................. $ 1 Sak’aj alaj a Si’s.................................................................... & 1 Le ajxojlob’............................................................................ ( 2 Jun lol ketz’an ruk’ le ne’.................................................... = 2 Sutz’ sachanel...................................................................... 2 2 K’ulmatajem pa tinimit Tz’unil............................................. 4 2 Ri xojoj kech k’oyab’........................................................... 6 2 K’amal taq b’e re Chwi’ suq.............................................. 8 2 Jas uchakuxik kaxlanwa...................................................... 0 2 Rawasil ri jastaq.................................................................... " 2 Q’or re aj............................................................................... $ 2 Ri tiko'n ichaj......................................................................... & 2 Nutinimit Q’antel.................................................................. ( 3 Le k’olot ali............................................................................ =
3 K’ulmatajem......................................................................... 2 3 Ri k’wa’.................................................................................. 4 3 Ri ali Po’x ajkun..................................................................... 6 3 Komon Xalq’a’t.................................................................... 8 3 Ri imul xuquje’ ri kok............................................................. 0 3 Keb’ ajyuq’ab’..................................................................... " 3 Ri alaj ali Cho’n ruk’ le imul................................................. $ 3 Miq’in ja’ jela’ Chijolom...................................................... & 3 Le umayb’al le juyub’.......................................................... ( Kik’aslemal ri ojer winaq...................................................... 4 = Ri komon Xechpup.............................................................. 4 2
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri imul rachi’l le xik Ub’antajik tzij
K'
o jun mul jun imul xk’istaj uk’u’x rumal che xaq tajin wi, xaq xu’ cho taq uwach saq kpixk’an wi, k’o jun q’ij xuchomaj rumal che
xril apan jun xik, sib’alaj naj karapap chikaj. Xusik’ij apanoq xub’ij che: -xik, sib’alaj utz ak’aslemal, rumal chi k’a ajsik katropop wi. Ri xik xub’ij: -ma katb’ison taj, kuya’ katink’am b’ik wuk’ ajsik xaq xuwi chinakayej cho waqan. Ri imul xub’ij: -maltyox chawe, we kab’an ri toq’ob’, chakuyu’ kinka’y apan jutz’it ajsik, xcha’ ri imul. Xk’am ri imul ajsik, are taq xka’y uloq chikaj, sutut uwach, xtzaq uloq rumal. Pixab’ri kak’ut chaqe: man xaq ta urayixik jun jasach ri man taqal ta chaqe, chujmaltyoxinoq jas le qab’antajik. Manuel Hernández Pocol Cantel, Quetzaltenango
0
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
!
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le joj ruk’ ri par Ub’antajik tzij
K'
o jun mul jun par kawakat cho taq juyub’, k’ate’ xrilo tak’al ri jun joj pa uwi’ jun nim che’, xuch’ab’ej xub’ij che: -tat joj, sa’j la wuk’
chujtzijonoq xa rumal che maj wachi’l kinb’isonik. Ri joj xuchomaj chi ri par are kraj katijiq, tajij kutij jun imul ri par xa kutzukuj chik jas kub’ij che xuchomaj, xu b’ij che: are’ jun tz’ikin nim ka petik kab’ixonik, are jun awaj jelik cho taq ri nik’aj awaj chik. Ri joj sib’alaj xkikot ranima’ xuk’ab’ ri uchi’, xub’an ri jun b’ixonem ruk’ kiko’temal.
"
Tzijob’elil k’aslemal
Are taq xujaq ri uchi’ xutzoqopij ri imul, ri par naj uwi’
k'iche'
che; xuchap ri imul, xutijo xaq jeri xpakun ri unumik. Xutyoxij che ri joj katzenik xe’ pa ri ujul. Ri joj kab’isonik rumal che maj chik kutijo. Karapinik xutzukuj chi jun awaj. Man xuriq taj urikil xaq jeri xkam che wi’jal.
José Arnulfo Vásquez Ajpop Totonicapán, Totonicapán
#
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri alaj tz’unun Ub’antajik tzij
J
un aq’ab’il k’o ri ali Na’ chi uwach ri rachoch. Utaqem kuja’j ri ukotz’i’j, xaq k’ate’ karopopik le laj tz’unun, xtzaq chuwach.
Ri ali Na’ xrilo xuyak uloq le laj chikop, kuk’ab’ upuchi’, ri ali xuk’ama’ juqub’* joron, xuya’ pa uchi’, le laj tz’unun xub’iq’ b’ik, ri ali xb’isonik xk’am wa’ xcha’ xuchip b’ik, xuya’ kan pa uwi’ jun je’lalaj roxox. Xtak’i ruk’ xuchajij, te k’u ri’ xaq k’ate xrilo chi ri laj tz’unun xrapapik, xrapapik. Ri ali Na’ kaki’kotik are taq xrilo chi le laj tz’unun xb’e pa uwi’ le je’l taq kotz’i’j. Le ali Na’ xki’kotik, xjoror ri ranima’, rumal xuto’ ri alaj tz’unun. Lilian Maribel Calderón Zunil, Quetzaltenango
*
$
juqub’-jutz'it
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
%
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Sak’aj walijem Ub’antajik tzij
X
k’ulmataj jumul k’o jun ak’al sib’alaj saq’or, sib’alaj natam* kwalijik, kyaj rumal ri unan xa kpe
royowal, xane’ k’o jun q’ij rumal che k’amatan
xwalijik man xatin chib’ik, man xwa’ taj xunim b’i ri uwuj, ri utz’ib’ab’al chi’ upam ri uchim, xreqaj b’ik, te k’u ri’ xe’ pa tijob’al. B’enaq pa ri b’e are taq xrilo chi matam chik xtontirik xuchap aninem. Rumal xumaj anim pa le b’e xuriq jun tz’i’ kakay uloq che, k’a te’ kuna’o xuti’o che ri raqan. Xuchap oq’ej pa le b’e, sib’alaj koq’ik, xkub’i’ kan pa ri b’e man xe’ ta chik pa tijob’al. Are taq xuk’ulmaj wa' xul ri uchomanik xub’ij: are utz wa aq’ab’ kinwalijik, are cha’ chanim kinopan pa tijob’al, maj chi kink’ulmaj. Rocita Lima Puac Yac Cantel, Quetzaltenango
natam* - matam
&
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
/
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri tukur
K'
Ub’antajik tzij o jun mul xuk’ulmaj ri a Awel, are taq kawarik xaq k’ate xuta’ k’o jun tukur pa uwi’ le rachoch, muq, muq, kacha’ ri tukur, ri Awel xuxe’j rib’, xuk’asuj
ri utat, xub’ij che: - chatampe’, le jun chikop, muq, muq, kacha’. Le utat xub’ij che ri uk’ojol: -man kaxej taj awib’, wa le chikop ma umak taj, xa taj kxib’inik, xa’ are utajkil ya’om rumal ri Ajaw. Xa chujwalijoq nuk’ojol nojim kujmatzatzik, qaya’ kanoq jumuq’ ixim je’la xe le ja. -La jas upatan le ixim xcha’ le Awel che ri utat. Are cha’ le tukur wene’ man kamikal taj kub’ij. Wene’ tewchib’al kuya’ are k’ula are utz qaya’ uwa, are uwa le ixim. Ri Awel xreta’maj chi rajawaxik man kuxej ta rib’ che ri tukur.
Lilian Maribel Calderón Zunil, Quetzaltenango
(
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
)
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri sub’unel Ub’antajik tzij
X
k’ulmataj najtir, jun tata’ xutik tiriko, are taq xk’is ub’anik ri q’atoj rumal man xuya’ ta chik le q’ij che uk’amik le utiriko,
rumal la’, man xukoch’ ta chik uwach che uq'a xik chaq’ab’ rumal che chirij le juyub’ k’owi kanoq. Nim aq’ab’il xeb’e che uk’amik, taq xopan le tat Lu’ ruk’ le uk’ojol xkita’ chi k’o winaq pa le tiriko. Xkixej kib’, are taq xkita’ ri at’ixnab’, necher man xaq ta are le xkito, xkichomaj chi jun winaq k’o pa le tiriko, wene’ jun sub’anel*, are ta ne’ xraj ri utat le ala
xuxib’ij b’ik. Te k’u kuna’o le tata’, are nab’e xsikir taq raqan, uq’ab’ rumal xib’rib’. Xuchomaj ri tata’, chi are utz man kuxej ta rib’, rajawaxik xa kab’an jun ch’awem ruk’ ri Ajaw are cha’, kal maj b’ik ri sub’unel. Manuel Hernández Pocol Cantel, Quetzaltenango
sub’anel - sub'unel
*
1 =
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
1 1
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Upixab’ nan To’n
R
Ub’antajik tzij
i nan To’n nim winaq chik, saq uwi’, ronojel aq’ab’ utz kuna’o kat’uyi’ pa utem, kumiq’isaj rib’ cho ri q’ij, k’o jun uwi’ umam ub’i’ a Te’k. Ri
a Te’k xuta’ chech ri nan To’n: - nan jas che’ chi man kaj ta la qak’atisaj ri jo’q. Ri nan To’n xub’ij chech: - xa rumal awas, le jo’q are’ ratz’yaq ri jal, ratz’yaq ri qawa. Jas k’ulmatajik we ta kink’atisaj jub’iq’ jo’q, man utz ta ri rumal che man kak’iy ta chik ri aj, we maj aj, maj jal, kaqariq wi’jal, xub’ij ri nan To’n. Ri a Te’k xumaltyoxij che ri rati’t, rumal ri utzalaj no’jib’al xuk’ut chech. Pa jun q’ij ri’, le a Te’k, kel uk’u’x chech ri jo’q, man karaj ta chik kak’atisax le jo’q. Marta María Batz Socop Totonicapán, Totonicapán
1 2
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
1 3
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri ch’o quch’ul pwaq Ub’antajik tzij
K'
o jumul jun achi q’inom, xuchomaj kb’e che jun wa’katem, xuya’ kanoq ri q’an taq pwaq ruk’ jun uk’ul ja, are chi’ xtzalij uloq che le uwakatem.
Xopan ruk’ le achi le uya’om le pwaq, are k’u le achi xub’ij che ri ajchaq’e ri me’r. Ala ri arajil xink’olo chuxe’ ri wachoch, utz xinb’an che. Te xinwilo xmek’mob’ ri ulew, xinxej wib’ rumal wa' xinqaj che resaxik ri ulew, k’ate xinwilo are le ch’o, xjuquch’b’ik le arajil: -utz la’ man katb’ison taj-, xcha ri achi che. Nojim xel b’ik ri achi ajchaq’e ri pwaq, xuyuqej b’i ri jun je’lalaj kej rech ri uk’ul ja, yuqutal cho ri saq, xuk’am b’i cho ri rachoch, kab’ison le ajchaq’el ri kej xub’ij che ri ajchaq’e ri pwaq: -xane xelaq’axb’ik ri nukej.
1 4
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Are le sotz’ xk’amow b’ik xuchixik rumal le achi -Jas che kab’ij chi are le sotz’. –Je xaq junam la’, ruk’ ri ch’o xkiquch’ b’ik ri pwaq. Tek’u ri’ xuk’exb’ej achi, xutzalij kan ri upwaq, ri are’ xutzalij le ukej. Rosario Gómez Pérez Olintepeque, Quetzaltenango
1 5
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jun ajyuq’ Ub’antajik tzij
K'
o jumul, jun ak’al ub’i’ a Lu’, ronojel q’ij ke’uyuq’uj juk’al uchij, na’tam ktzalij uloq pa rachoch, kreye’j na, kenoj na ri uchij.
Xk’ulmataj jumul, xub’an jun nimalaj jab’, man xb’eyetaj ta na xuk’is le uyuq’ chike. Ronojel ri uchij are k’u ri uchij kkaj taj xe’salab’ik, maja’ enojinaq, xusik’ij necher man xkaj taj ri chij are k’uri ri ak’al xumaj jun oq’ej xa rumal che ri utat reye’m kan cho rachoch we ak’al xaq uxi’m rib’ xa che kach’ayik; te k’u ri’ xopan jun imul xuta’ che: -jas che katoq’ik. Le ak’al xub’ij che: -xa che ri nuchij kkaj ta keb’e pa kik’olib’al. Ri imul xumaj jun oq’ej ruk’ ri ak’al, xopan jun par xuta’ che ri imul: -jas che katoq’ik ri imul xutzalij utzij: -xa are le uchij ri ak’al kkaj ta keb’e pa kik’olib’al. Xopan jun wonon, xuta’ chike: -jas che kixoq’ik. Xkitzalij kitzij ri imul ruk’ ri ak’al: -xa are’ le chij ma kkaj taj keb’e pa kik’olib’al.
1 6
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
We wonon xub’ij chike: - kixinto. Konojel xetze’nik, xkib’ij: -uj ma xujkowin ta chike: -jas kub’an wa’, we alaj nitz’ wonon, le wonon xutya’che uxikin le nimalaj chij, xb’e sib’alaj anim, ma xuxlan taj chikiwach erachi’l chij, xkiterne’j b’ik le kachi’l xenab’ej b’ik. Xaq je ri’ le ak’al, imul, xuquje’ sotz’ xekikotik rumal che le wonon xtob’an chike kik’amik ri chij pa xoral, xkimayo chi le wonon laj nitz’ necher laj nim xe’uto.
Herlindo Calel Vicente San Carlos Sija, Quetzaltenango
1 7
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Alaj imul Ub’antajik tzij
E
k’o kajib’ ral ri imul, jun saq, jun q’an, jun q’eq, jun q’eqoj, sib’alaj ketz’anik, kech’opinik ri alaj taq imul. Ri kinan xub’ij chike: -ma kixe’ ta naj, we kixetz’anik, xaq
naqaj kixk’oji’ wi. Le laj imul q’eq rij, are kach’opinik, ma kuxe’j ta rib’, k’ate xrilo ma ek’o ta chik ri rachalal. Xka’y chirij, xka'y chuwach, ma k’o ta chi jun ksilob’ik, xoq’ik xuxe’j rib’ xch’opinik xtzalij loq xuriq ta chik ri ub’e. Xkoti’ pa q’ayes xoq’ik. K’ate xrilo, xpe ri unan che utzukuxik, xkikotik, xusalab’isaj ri taq uxkin. Xuta’ sachb’al umak che ri unan. Xub’ij che: -sacha’ la numak nan, man kinb’an ta chik, kinimaj tzij la. Rajawaxik ri ak’alab’ kikinimaj kitzij le kinan, kitat.
Lilian Maribel Calderón Zunil, Quetzaltenango
1 8
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
1 9
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Alaj kuk Ub’antajik tzij
K'
o jun kuk ub’i’ Tintin, wa' le laj kuk mam kajeqi taj, kapaqi kaxulik pa uwi’ uq’ab’ taq che’, sib’alaj sak’aj, ke’uto le enima’q, ch’utin, rachi’l, ajsipanel
sib’alaj utz ranima’. Che jun q’ij tajin ketz’anik pa uwi’ taq le che’ k’ate' xtzaquloq, paq’ xtzaq loq, solob’ataj ri raqan. Ri alaj Tintin xb’isonik, te xrilo kropopik xpe’ jun palomax. Xub’ij che: -jas xab’ano Tintin. - ¡Ay! Xa xintzaq uloq, k’ax we waqan. Are k’u le palomax xub’ij che: -mam katb’ison taj, kinsik’ij nik’aj wachi’l kerapapik. Xe’ ri palomax che utzukuxik nik’aj chikop chik, xepe k’u taq rachil chikop xkik’am b’ik ri Tintin xkichajij, xkitzuqu, nojimal xutzir ri raqan, xumaj chik le tob’anik pa komom. Utz chaqe kaqato’ qib’, taq k’o k’axk’olil, katewechi’n ri Ajaw paqawi’. Lilian Maribel Calderón Zunil, Quetzaltenango
1 0
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
1 !
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri Paxkwal
P
Ub’antajik tzij
a jun komon ub’i Tukan Che’ (Palomora) re tinimit Trix Xe’k’ul re Chwimiq’ena’, kariqitaj jun nitz’, nitz’ achi’ ub’i Paxkwal, wa we jun laj nitz’ achi, kareqaj jun uk’o’x, rech k’olib’al utzam.
Are wa ri nitz’ achi kawakat cho taq le panib’al, katzijoxik chi are taq keb’e le achijab’ pa taq kichak, te kuri’ kixoqilal kekanaj kan kitukel cho taq kachoch, xane’ kuriqa nik’aj q’ij kopan le laj chi, che kib’ochixik, xopan ruk’ jun ixoq ub’i Xper, are chi’ tajin kake’nik chi uwach ri uka’, tajin kucha’q ri uq’or, k’ate xrilo, xok bi’ ruk’; jun laj achi, tek’uri’ xtijon ruk’: la at k’olik ali xcha’ che… -Are xuta’ xch’ab’exik, sib’alaj xumayo xuxij rib’. -Jacha’ ali jas tajin kab’ano’, la kawaj katk’uli’ wuk’ xcha’ che. - Mmm, xcha’ le ali Xper are chi’ xuta’ xch’aw le alaj achi che. Xuchomaj na, te k’u ri’ xub’ij che: chana’mpe’ ri’ upatza’m man kat naw ta che usu’ik, k’a te k’u ri’ kawaj katk’uli wuk’. Xa man katchoman taj, are xu xuta’ ri alaj achi xsach uwach.
1 "
Tzijob’elil k’aslemal
Tek’uri’ xutzijoj chike konojel le alab’om, achijab’, xekitzukuj, necher xsach uwach pa jun nimalaj k’achelaj, rumal la’ xub’iyal le juyub’ chi Paxkwal.
k'iche'
Sebastian Crisotomo Mejia Paxtor San Andrés Xecul, Totonicapán
1 #
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Mayb’al k’olib’al Ub’antajik tzij
M
ajoq na ujunab’ ri wikan Chali’y, k’ate ne lo waqib’ ujunab’, are taq xtaq b’i che ub’anik utajkil utukel. Ri wikan Chali’y kel pa juyub’ Chwitzirib’al.
Xane’ xbe’ che ub’anik utajkil, jawije’ xtaq b’i rumal le utat, k’ak’ow na jun chuchi’ jun siwan; b’enaq wa’ are chi xrilo, xsik’ix rumal jun chom laj ak’al, man k’o ta xuchomaj are’, xa xunimaj utzij jachin ri xusik’ij.
1 $
Tzijob’elil k’aslemal
Xk’am b’ik pa jun utz laj ja, jawije’ chi’ k’o wi sib’alaj uwach taq che’, k’o jalajoj taq kotz’i’j, k’i taq awajib’. Ri wikan Chali’y, man kuriq ta chik jas kub’an chupam ri k’olib’al ri’, are taq xuta’ xkisik’ix ub’i’, xunimaj, xe’rila’ jachin xsik’in apanoq,
k'iche'
k’ate xrilo are b’ik ralixik tajin keb’el ch’u’j rumal are’. Xta’ che: -jawije chi’ xatb’e wi. Are’ xub’ij: -xaq jela’ apanoq. Ri unan xub’ij che: -xb’e oxib’ q’ij katqatzukuj. Ri ak’al xub’ij:- k’ate ne xinb’e knataj chwe. Man xuna’ taj are chi’ xok’ow oxib’ q’ij, chi upam le siwan ruk’ ke nitz’ achi. Jeb’a ri’ xuk’ulmaj le wikan Chali’y.. Manuel Hernández Pocol Cantel, Quetzaltenango
1 %
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Sak’aj alaj a Si’s Ub’antajik tzij
A
Si’s ub’i’ jun ak’al, sib’alaj sak’aj che ub’anik upatan*, ronojel q’ij kab’e pa tijob’al, kejach kanoq rumal ri unan. Xa rumal karaj kreta’maj unik’oxik xuquje’
utz’ib’axik uwach wuj, utz karil le etz’anem xuquje’ le b’ix. Xopan jun q’ij xb’e utukel pa tijob’al xuriq apanoq jupuq tz’i’ pa ri b’e. Aaa, sib’alaj xuxej rib’ xtak’ik xuchomaj k’ut, su kinb’ano, aninaq xutzukuj ri uk’yaqb’al, k’ate xarilo man xuk’am taj, k’ax xuna’y, xusik’ ab’aj, xanimaj chikiwach jupuq tz’i’ xkoqataj ri a Si’s, xpe k’u le a Sis, xuraqaqej uchi’ xub’ij a… a… a… a… ri tz’i’ kinkitya’ man k’otaj kintowik, sib’alaj ek’an. Le a Si’s xsachik, xtzaqik are k’u le tz’i’, xalmaj b’ik, are k’u le alaj ala sib’alaj koq’ik, koq’ik xtzalij cho rachoch. Xutzijoj che ri unan le xuk’ulmaj, are xuxe’j rib’ rumal taq xril le ukik’el k’o che ri atz’yaq le a Si’s.
upatan - uchak
*
1 &
Tzijob’elil k’aslemal
Ri nan To’n aninaq xuk’exo ratz’yaq ri ral, xuk’am b’i pa tinimit ruk’ ajkun. Xnik’oxik, xuquje’ xkunaxik xaq je’ wa nojim kutzirik le raqan.
k'iche'
Jewa xkib’ano xetzalij cho kachoch ruk’ kikotemal.
Victor Manuel Alvarez Poncio Santa Cruz del Quiché, Quiché
1 /
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le ajxojlob’ Ub’antajik tzij
K'
o jun q’ij che utzukuxik le kumatz rech xojowem, xa rumal che ronojel junab’ le ajxojlob’, kexojow cho Tyox rech le nimaq’ij.
Nab’e q’ij che tzukunem xb’e pa Xatinab’, xeb’inik xe’opanik chi unaqaj che ri rachoch le a Te’k. Chila’ k’o jun je’l laj mo’ch chij, jun chike le ajtzakunelab’ sib’alaj utz xrilo, ri jun mo’ch xumalma, te k’u ri’ xaq tak’al ri achi taq te kuna’ xtoq’ chirij. Le achi kutzur le moch chij, are taq xtzalij loq te kuna’o’ oqtam are rumal ri mo’ch, rumal wa le achi man xkowita chik xanimajik, xjilil ri raqan xeqaj xech’ikil pa le k’ix re tukan. Konojel le rachi’l keman che utzexik uwach.
1 (
Tzijob’elil k’aslemal
Wa we jun k’ulmatajem kunataj chike nojel junab’ le rachi’l, are taq kekitzukuj le kumatz xa che xkanaj kan
k'iche'
retal jawi xtzaq le kachi’l.
Simón Gómez Par Santa Cruz del Quiché, Quiché
1 )
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jun lol ketz’an ruk’ le ne’ Ub’antajik tzij
K'
o jun q’ij xk’ulmataj cho jun ja, are taq xk’oji jun alaj lol, sib’alaj kakikotik, are xumajij rapinem xub’an keb’ uk’ux rumal che k’o jun laj ne’ kachakanik cho
le uwoja.
Ri alaj ne’ kachakanik, kaxulik kapaqi’, xuquje’ we chikop, are k’uri ne’ kach’opin cho ri ja, xkiko’tik jewa’ kub’ij: - wech wa we jun etz’ab’al laj chikop kinchap na, xb’e che uchapik wa le lol, are k’u xrapapik xe’k. Are k’u ri ne’ xuternej b’ik karaj xuchapo’, necher le lol xa xrapapik, xrapapik xe’ pwi’ le taq k’otz’i’j. Tek’uri xuchomaj… la man xata kraj wa le ne’ kinukamisaj… la xa kraj wa kinetz’an ruk’, jewa xub’ij: - nab’e kinch’ab’ej na, we kraj kujetz’an junam ruk’. Xetzijonik na ekeb’, ri ne’ xub’ij: - man k’ota wachi’l, la kawaj katetz’an wuk’ rech oqtan ib’, la utz in kinalmajik. Xcha ri lol xuk’am uq’ab’ le ne’ xkimajij le etz’anem.
2 =
Tzijob’elil k’aslemal
Taq xkil le unan, utat le ak’al xkimayij chi k’o rachil’ le ne’ che etz’anem. Are k’u tajij ketz’anik xopan jun ch’o xub’ij chike, la kiwaj kinetz’an iwuk’.
k'iche'
–Utz xe cha’, su uwach etz’anem aweta’m. E yoxib’ chik xkichomaj: - jas chi k’u etz’anem qab’ano. Are utz ri k’unem xcha’ le ch’o… jewa xkimajij chi jumul le etz’anem, sib’alaj kekiko’tik cho le uwoja ruk’ le alaj ak’al. Taq xekosik, xeq’itajik necher sib’alaj kekiko’tiik, xkijach kib’. Le lol xe’ pa uwi’ taq le kotz’i’j, ri ch’o xe’ chi uxe’ taq le xot, le ne’ xewar pa uch’at. Juan José Menchú Ordóñez San Pedro Jocopilas, Quiché
2 1
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Sutz’ sachanel Ub’antajik tzij
J
ela’ pa ri komon Xe’wenab’aj kel wi jun ak’al ub’i’ a Ti’x, ri ak’al sib’alaj uk’atik kayuq’unik, ek’o job’ uchij, jun ukej, jun uwakax, xuquje’ jun utz’i’ ub’i a Pa’tz.
Nojel q’ij ri a Ti’x kuyuq’uj le taq awaj jela’ pa nik’aj ja’, chirij ri juyub’ ub’i’ Tena’. Jun xe’qal xub’ij che ri unan, chweq kinb’e pa yuq’ chirij Tena’, aq’ab’ kawalij la che ub’anik le nuwa’, nuk’atan, utz ri wal xcha’ che. Aq’ab’ xwalijik le unan le ala, xub’an ri ulej, jun saqmol pa ri xot, xutzir uwa ri a Ti’x. Xuk’asuj le ral: - Ti’x, Ti’x, chatwalijoq, xutzir ri awa’ xcha che. Xwaljik xub’ij che ri unan: - man kintij taj ri nuwa, pisa pa jun sut, ruk’ le nuk’atan, xuquje’ kyala b’ik ri uwa le nutz’i’. -Utz ri wal, xcha’ ri unan, xuya’ b’ik le uwa pa ri uchim. Ri a Ti’x xeresaj ri awajib’, xb’e pa yuq’. Are taq xok’ow, chi uxe’ le juyub’ ub’i Tena’; kate’ xrilo xpakak jun sutz’, le a Ati’x man xuna’ taj xutzaq kan le uwa.
2 2
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Are taq xopan naqaj che le ja’, jawi kayuq’un wi, k’ate’ xrilo man k’ota chik ri apa’tz. Te xuna’o man reqam ta ri uchim, aaa, aaa, sib’alaj xb’isonik xe’uyakan ri uchij, chila’, xuquje’ xuxim kan ri taq awaj, xtzalij b’ik che utzukuxik le uchim rech uwa. Sib’alaj uxim rib’ xb’ek pa ri b’e, rumal che xaq utukel. Naj k’owi apanoq, k’ate xrilo kotol ri a Pa’tz pa ri b’e jupul pwi’ ri uchim. Are taq xrilo’, ri a Ti’x sib’alaj xkikotik, xuquje’ ri alaj a Pa’tz sib’alaj xusilab’aj uje’, aninaq xb’e che uk’ulaxik le rajaw, kusutusa uje’. We ala sib’alaj xkikotik xuriqa’ ri uchim chajital rumal ri laj a Pa’tz. Xetzalij b’i kuk’ le awaj ruk’ kikotemal.
Esteban Velásquez Vicente Momostenango, Totonicapán
2 3
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
K’ulmatajem pa tinimit Tz’unil K’ulmatajem tzij
R
i kab’an Tz’unil are chi’ kil uwach jun loch’. Are kel wajxaqib’ uq’ij ri xk’ojik. Kakoj kyaq usok ri unan rech kach’aj b’ik. Pa le nima’ kech’ajoq rech utz
kiwach.
E keb’ kek’am b’ik pa tuj. Tek’uri’ kab’an jun komon wa’im pa kachoch. Ktij ri uwa’l ik rumal ri kinimaq’ij. We man je kab’an chike, kab’ison le rajaw tuj.
Lilian Maribel Calderon Zunil, Quetzaltenango
2 4
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
2 5
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri xojoj kech k’oyab’
X
K’ulmatajem tzij
kib’ij ri qawinaq chi jela’ Xolab’aj, xtik ri xojoj kech k’oyab’*. We xojoj kuk’ut ri k’ax xb’an chike keb’ winaq. Jun B’atz’, Jun Ch’owen kib’i’.
Rumal ri k’ax xkib’an chi ke keb’ alaxik, kib’i’ Jun Ajpu rachi’l Jun Jun Ajpu. Rumal ri k’ax xkib’ano xe’ux k’oyab’, rumal la’ nim pixab’ kuya ri xojoj. Chi taq junab’ kak’ut pa nimaq’ij chi uwach le tyox. Are la’ kab’an Xolab’aj.
Cristina Tol Ciprián Joyabaj, Quiché
k’oyab’ - k'oyib'
*
2 6
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
2 7
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
K’amal taq b’e re Chwi’ suq K’ulmatajem tzij
R
i’ k’amal taq b’e k’ax kanima’ chech ri k’achelaj, xkichomaj k’ut xkib’an jun wokoj kuk’ ri winaq. Xkitzijoj chikech ri winaq man utz taj
keqasax ri che’, we kab’anik, kasik’ix saq’ij chaqij. Kechaqijar taq ri k’wa’, ri nima’, kak’is uwach le loq’olaj ja’, xa necher rajawaxik kkichajij ri q’inomal uya’om ri Ajaw chaqe.
2 8
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Konojel xkichomaj rij, xkib’ij k’ut: are’ utz ketik che’. Xa rumal sib’alaj rajawaxik le loq’alaj ja’, le winaq xkib’ij: che we ik’ ri’ qonojel kujb’e che utikik taq che’. Are utz katik le che’ re lemob’, saqchaj, k’isis, pa taq juyub’. Rosario Gómez Pérez Olintepeque, Quetzaltenango
2 9
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jas uchakuxik kaxlanwa
R
K’ulmatajem tzij
i q’etz numan xusipaj kan chqech jas uchakuxi ri kaxlanwa. Nab’e: kb’an ri ch’am ruk’ jutz’it k’aj. Le ch’am are
kuk’iyisaj uk’ux ri q’or, xuquje’ le ch’am kb’an kanoq wuqub’ q’ij majo’q kamub’ax ri q’or. Ukab’: ik’owinaq chik wuqub’ q’ij are kamub’ax ri k’aj aq’ab’ kanoq. Rox: chi ukab’ q’ij kqasax ri q’or pa ajku’. Xuquje’ kb’an ukunel xaqxuwi kuk’am b’i asukal ruk’ jub’iq’ manteka’. Ukaj: kachaplex ub’anik ri etz’ab’al jacha ri sesetesik, taq ala’s, kej xuquje’. Uro: knim pa tuj che uchaq’ajisaxik. Uwaq: are taq kchaq’ajik taqal chik che utijik. Manuel Hernández Pocol Cantel, Quetzaltenago
2 0
C
k'iche
Tzijob’elil Libro de k’aslemal uentosk'iche'
2 !
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Rawasil ri jastaq K’ulmatajem tzij
A
was are: katik’ow pwi le qanan ixim, kel uloq ch’a’k chi rij le ab’aqil. Jun ala kik’ow pa uwi’ ri meseb’al, we je kub’ano xwi alitom ri ralk’wal we xk’ulik.
We kab’an elaq’ pwaq, kape ri meb’a’il pa awi’. Kachap kikotz’i’j kamina we man awech, keb’el uloq ub’oq’och kaminaq chirij aq’ab’. Itzel kawil le jab’, we katkamik pa jab’ katmuq wi. Katt’uyi’ pa kitem le tat nan, aninaq kasaqir ri ajolom. Katik’ow pa le kinonoch’ ri tat nan, katrijob’ aninaq. Xaq karepuj le joron, we kab’ano, katzajik. K’a ma’tam katwa’lijik, katuchulij le q’ij.
Lilian Maribel Calderón Zunil, Quetzaltenango
2 "
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
2 #
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Q’or re aj
P
K’ulmatajem tzij
a ri komon rech San Vicente Buenabaj. Pa ri kiq’ij kaminaqib’ kb’an q’or ik’ya’ rech aj: nab’e ri nan kutzukuj kan ri aj, kujach’o’ xuquje kuk’eto. Chu kab’ q’ij, ri nan kuke’j cho ri ka’, are xchatajik, kuch’aj ri b’oj, tek’uri kuk’ama ri cha’b’al kuya’ puwi ri b’oj, xuquje’ kuk’ama ri chaqon q’or kucha uwach. Are xcha’tajik kutzaqab’a' puwi ri k’tan alaj q’aq’, kok che ri utukik, kuya’ kab’ ruk’, maj jun kokb’ik pa ja, man kukojtaj uwach winaq che ri q’or.
2 $
Tzijob’elil k’aslemal
Poq’owik xeyoq kanoq chike ri kaminaqib’ puwi ri ch’akiteb’, chi
k'iche'
ukab’q’ij ka kik’am b’ik je la pa muqb’al kaminaqib’, xa je kub’an le winaq are chi k’aslik na. K’o jujun kekikotik, kkijumij kanoq pa kiwi’ ri kaminaqib’. Esteban Velásquez Vicente San Vicente Buenabjaj, Totonicapán
2 %
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri tiko'n ichaj K’ulmatajem tzij
J
ela’ pa ri timinit Chwikabyok rech Xelaju’, le qanan qatat kakitiko je’lalaj taq uwach ichaj. Le ichaj are q’anwach, saqwach, kik’ichaj le tata’ib’ keki’kotik, ketzenik, kejajatik,
are chi’ ketaji’nik pa taq le kulew. Pa kulew kek’y uloq le taq uwach tiko’n, jelik kekayik le uwachulew. Rax, rax, rax, k’ok’, k’ok’, k’ok’ le ruxlab’ le taq tiko’n.
2 &
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jawi kel taq uwach le tikon, le chuchu’ib’, tata’ib’ le ak’alab’ junam kechakunik, xa kakik’am b’ik ri jalajoj taq uwach ichaj pa k’ayb’al. Are taq le chuchu’ib’ kekik’yij le taq ichaj pak’ayb’al sib’alaj kekikotik. Le winaq ajloq’omanel kakita’ jawichi’ tikom wi ri jalajoj taq ichaj. Le chuchu’ib’ kikib’ij jela’ chi uxe’ le xkanul. Le ajloq’omanelab’ kekikotik, kekikotik, kikiloq’ b’ik le rax, taq ichaj. Damián Dionicio Oxlaj Tistoj Quezaltenango, Quetzaltenango
2 /
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Nutinimit Q’antel K’ulmatajem tzij
R
i nutinimit Q’antel sib’alaj ek’i ri uwinaqil, k’o k’i taq Tyox ja, k’o taq tijob’al, k’o k’olib’al kech taq ajkun, xuquje’ k’o uk’olib’al re etz’anen potz’, k’o ja rech
q’atb’al tzij, ek’o taq ajb’ara rech le jalajoj taq komon. Le achijab’ kechakunik kuk’ taq kemab’al, ek’o b’anal kaxlan wa, xuquje’ ek’o yakal taq ja, ek’o ajk’ayib’, e k’o esuk’umal taq ch’ich’. K’o xuquje’ kechakun pa nim tinamit, e k’o ajtijab’, e k’o ajkunanelab.
2 (
Tzijob’elil k’aslemal
Are le ixoqib’ ek’o ajt’iso’manelab’, ek’o ajsolol b’atz’, e
k'iche'
k’o ajb’anal wa, xuquje’ ek’o ixoqib’ ajtijab’, ajkununelab’ nim ketamab’al. Sib’alaj jelik rumal le winaq ketzijon pa le kich’ab’al k’iche’.
Rocita Lima Puac Yac Cantel, Quezaltenango
2 )
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le k’olot ali K’ulmatajem tzij
K'
o jumul, jun ali la’j raqan, k’olot uwi’, je’l kpetik rumal po’r ri ub’aq’ wach. Xk’ulmataj k’ut, xu’lik chi uchi’ ri ub’e, rumal che kilik konojel le winaq ke’ik’owik.
Are tzalij cho rachoch xuchap b’is, xuriqa jumul koq’ik. Xpe le unan xuta che: -jas le kawoq’ej. Are’ xub’ij: - xa man utz taj kinwil le nuwi’, rumal chi k’olot. Are kaqaj chi nuwach le wi’ ka sololik. Xpe ri unan xub’ij che: - chachomaj wal, are utz kawaj awib’, konojel le winaq we taq laj on nim kaqan, k’olot ki wi’. Xaq uj junam chi uwach ri Ajaw. Ya’tal chaqe qonojel ri uj winaq utz kaqil qib’. Rocita Lima Puac Yac Cantel, Quezaltenango
3 =
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
3 1
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
K’ulmatajem K’ulmatajem tzij
J
ela’ pa tinamit Chipi ayok xk’asi jun nim ch’ojinel ub’i Tekum Umam. Xch’ojin ruk’ jun achi ub’i Lu’ are xe’ulik le kaxlan winaq. Saq utz’umal, q’an uwi’ kab’ix chech uk’ojol
le q’ij, kab’ixik chi re xepaqi’ uloq pa le ixkanul. Le Tekum Umam xqeb’ panoq chuxukut ri tinamit ub’i’ Las Majadas. Kab’ixik chi le kikyej le kaxlan winaq xekosik, rumal, le b’e sib’alaj tak’alik, xetzaq le kyej chikixe’, le achijab’ xech’ojinik.
3 2
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Xe’opan pa le tinamit Chwikab’yok, sib’alaj kachaqi’j kichi’ ri kyej. Are k’ut pa le juyub’ kk’iy joron, chila’ xekik’ama wi ri ja’ ri winaq. Le tat Tekum Umam xpe raywal, xe’ek xtzijon ruk’ le rajaw juyub’. Kab’an la toq’ob’ tz’apij la, le ja’, xnimax rutzij, xchaqijar le ja’, le kyej k’ota chik kijoron kakiqumuj. Kamik le ja’ kchojojik, kchojojik, katatajik pa ri juyub’.
Damián Dionicio Oxlaj Tistoj Quetzaltenango, Quetzaltenango
3 3
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri k’wa’ K’ulmatajem tzij
P
a jun nim k’ache’laj, k’o jun k’wa’ sib’alaj saqloloj, nim uwach. Le tat Ju’l, kel uk’u’x chech kuchajij, kurilij ronojel taq q’ij. Jun uwi’ umam ub’i’ Akel B’atz’ xuta’
chech: -wati’t, jas urilixik ri k’wa’. Ri tat Ju’l xub’ij chech ri ak’al: -rajawaxik ktik k’itaq che’ chi uchi’ taq ri k’wa’, chi uxukut, xuquje’ maj mes kk’yaq b’ik chi upam. We kechajix taq le k’wa jacha kinb’ij; junalik k’o ja’ xuquje’ sib’alaj saqloloj. Ri a Kel xkikot ri ranima’, xuto ri xub’ij ri rati’t chech. Ri tat Ju’l rachi’l ri uwi’ umam kakitik che’ pa taq le juyub’. Are utz we chirij taq jawi k’o taq le k’wa’.
3 4
Tzijob’elil k’aslemal
Xkib’ij chike le winaq man kakitzaq ta mes pa taq k’ache’laj, xuquje’ chi taq le k’wa’, nim kkiloq’isaj ri ja’. Xa
k'iche'
rumal keta’m konojel ri winaq kkiqumuj le ja’. Qachajij b’a’ rumal qonojel kkikojo, nim kupatanij pa le uwachulew. Marta María Batz Socop Totonicapán, Totonicapán
3 5
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri ali Po’x ajkun K’ulmatajem tzij
P
a jun je’l tijob’al kutijoj rib’ jun ak’al, ub’i’ Po’x, utz kurilo ke pa tijob’al ronojel taq q’ij. Ri ajtij rech ali Po’x ub’i Wiy Batz, kutaq che usik’ixik uwach wuj ronojel taq aq’ab’.
Kub’ij chech na’l kab’an che ri a tz’ib’. Ri ali’ Po’x, utzalaj ajtijoxel, k’ax taj kub’an che usik’ixik uwach wuj. Amaq’el na’l kub’an chech ri utijoxik rib’pa tijob’al. Are chi xk’istaj ri utijoxik rib’ pa tijob’al. Xumaltyoxij che ri ajtij ronojel le xuk’ut chi uwach. Te k’u ri’ xutz’ib’aj rib’ pa ri nimalaj tijob’al rech Ajku’n. Xuch’ek ronojel le retamanik xpaqi’k k’a xkw’inik xub’an ajkun.
3 6
Tzijob’elil k’aslemal
Kamik xuwok jun ja jawchi ku kunaj eyowa’ib’ rech ukomon. Sib’alaj utz uchomab’al je’l ku na’o’ kub’an toq’ob’ chikech le winaq. Kamik ri ali’ Po’x kub’ij chike le ak’alab’ jix pa tijob’al
k'iche'
chitijoj iwib’, chi wetamaj ronojel le utzilal ek’o pa taq le no’j wuj. In kwaj kib’an utzataq achi’jab’, utzataq ixoqib’ rech qa komon. Marta María Batz Totonicapán, Totonicapán
3 7
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Komon Xalq’a’t K’ulmatajem tzij
K
akitzijoj taq nan, tat re jela’ jawije’ chi’ kinchakun wi pa tijob’al. Jun tato’ tajin kchakunik pa nimalaj rulew are xuriq kajib’ ab’aj xalq’a’t, xe’uk’am b’ik
cho rachoch, xub’ij che ri rixoqil, ralk’wa’l, uwimam. Xuta k’u chike jas kub’an chike kajib’ ab’aj. Konojel xkib’ij chi re chi ma utz kuk’ol kan cho ja, rumal chi ronojel ri jastaq k’o kawasil, we jun winaq karowaj k’o k’axk’olil kuriq pa uk’aslemal. Kuya’o xuquje’ are ri k’axk’olil ke’opan pa kiwi ri jastaq rech. Are utz kuya kanoq pa ri uk’olib’al jawije’ xuriq wi. Are k’u we kraj kuk’am b’i cho rachoch rajawaxik kub’an jun ukotz’ijal. Kuta toq’ob’ chech ri qanan uwachulew kuk’am b’i cho rachoch.
3 8
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri tat xuchomaj are utz kutzalij pa ri ulew jawije’ xe’uriq wi. Xa k’u xukoj kanoq che k’ulb’at re ukomon, xuk’am b’i taq ri ab’aj chikijujunal xumuqu pa taq uxukut rulew. Rumal la’ xkoj “Xalq’at” che ub’i’ ri komon.
Herlindo Calel Vicente San Carlos Sija, Quetzaltenango
3 9
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri imul xuquje’ ri kok
X
K’ulmatajem tzij
k’ulmataj pa jun Komon chi’ uwach jun juyub’, xuriqa jun q’ij xkiriq kib’ jun imul ruk’ le kok. Xpe le imul xub’ij che le kok rech kakitzaq anim. Le imul xub’ij: kok, katkowin taj
katzaq anim, nojim katb’inik. Qastzij xcha ri kok, in nojim kinb’inik. Xa k’u kinb’ij chawe chi in kinch’ak ri anim. Xpe ri imul xutze’j uwach ri kok, xkiyuk b’a k’ib’ le keb’ awajib’ rech kel che anim. Ri k’amal b’e xub’ij chike, chimaja ri anim. Ri imul xumaj ri anim, xuya kan le kok. Ri kok nojim xb’ek, xuch’ijo xopan pa uk’isb’alil le anim. Ri imul xuch’ij taj, xkanaj pa b’e, rumal ri nimal kujaluj ri imul, xutzaq ri anim.
3 0
Tzijob’elil k’aslemal
Pixab’: man utz taj k’ax kujch’aw chikij nik’aj qachil. Kqab’ij man kekowin taj. Xa rajawaxik kqato’ qib’ pa
k'iche'
qak’aslemal.
Teodoro Castro Gutiérrez Joyabaj, Quiché
3 !
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Keb’ ajyuq’ab’
K'
K’ulmatajem tzij o jumul keb’ alab’om, ek’o job’ kichij, xkichomaj kebe’ pa yuq’. Are xe’opan chi uchi’ ri juyub’, xkilo chi man qas ta k’o q’ayes. Xeb’in chi na jub’iq
chik, xeb’inik, xeb’inik. K’a te xkilo ek’o jujun choma’q taq che’ sib’alaj, je’l kimujal, xuquje’ k’o jun nimalaj b’inel ja’, jun nim uwosaq. Sib’alaj je’l xkilo xekitzoqopij ri kichij chila’. Le job’ chij sib’alaj xewa’ik cho le uwosaq, xb’antajik chi xkik’yaq kan le kimes pa taq le che’ pa le uwosaq. Xkib’an k’ax che le uwosaq rumal man utz ta chi kakayik. Are taq xya’ ub’ixik chike ri ajwab’ chi xetz’ilob’isax ri uwosaq. Xesik’ixik, k’ate k’uri’ xeyajik, xuquje’ xetaq b’i che usik’ik le mes.
3 "
Tzijob’elil k’aslemal
Rumal ri’ are utz man xaq taj jawje’ kaqak’yaq le mes kaqatzukuj uk’olib’al.
k'iche'
Rocita Lima Puac Yac Cantel, Quetzaltenango
3 #
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri alaj ali Cho’n ruk’ le imul K’ulmatajem tzij
J
un q’ij kanoq pa komon Xechpup uq’ab’ tinamit Xo’l Ab’aj. Ri alaj ali Cho’n b’enaq pa tijob’al rachi’l ri uchaq’ Si’l sib’alaj keki’kotik. Pa ri b’e xkiraq jun alaj imul saq rij,
xkik’am b’ik. Xkik’ut chi uwach ri ajtij xuquje’ chikiwach ri taq nik’aj kachil. Konojel ri ak’alab’ sib’alaj utz xkil le imul. Ri ajtij Lol xuta chike jawi xkichap wi ri alaj imul. Ri alaj ali Si’l xub’ij xqachap pa utzal ri Tyox. Ri ajtij xumatzej ri imul xuquje’ xutzilij ri ub’aqil, k’ate xirilo q’ajnaq jun uq’ab’ ri alaj imul. Xub’ij chike ri ak’alab’ su k’ax che ri imul. Xuchomaj ri ajtij xuta chike su’ kikb’an che ri imul, are xkito ri ak’alab’ kikib’ij qak’ayij b’ik rech k’o qapwaq. Jun chik xub’ij: chaya kanoq rech kutzir ri uq’ab’. Jun chik xub’ij: katzoqopij b’ik are xuquje’ karaj utz uk’aslemal. Ri ajtij kub’ij chike: rajawaxik keqachajij ri awaj, are utiko’n ri Ajaw. Are kab’an k’ax chike taq awajib’, k’ax kuna’ uk’u’x ri Ajaw, xuquje’ k’o kik’aslemal xa uj junam kuk’. Teodoro Castro Gutiérrez Joyabaj, Quiché
3 $
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
3 %
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Miq’in ja’ jela’ Chijolom K’ulmatajem tzij
P
a ri jun komon ub’i Chijolom, xokopila, rech Q’uma’r Kaj. Keriqitaj keb’ k’ayb’al ja’ jun miq’in, jun saqli’. Wa’ we keb’ k’ayb’al ja’ kel uloq chuxo’l taq ri
ab’aj. Le ajchijab’ re Komon Chijolom kuk’ nik’aj komon xkito’ kib’ xkiwokaj ri loq’alaj ja’. Ri miq’in ja’, xki k’ot juxi’l che, xkib’an jun k’olb’al ja’, xkib’an rachoch. Xak’u jeri’ utz kab’an atinem chupam le miq’in ja’. Le achijab’ xkiwok kib’ che rilixik ri miq’ina, xki ch’ik jun q’ij che ujosq’ixik. Sib’alaj utz kakayik are taq ri winaq, kakisutij rij ri loq’olaj ja’. Xya’ jun taqanik chi ma katzaqta tz’il, ch’ipaq chupam ri ja’.
3 &
Tzijob’elil k’aslemal
Xa jeri’ ch’ojch’oj wi ri loq’alaj ja’ ronojel q’ij. Utz wa kaqab’ij xuquje’ chi ri loq’alaj ja’ sib’alaj kakunannik. K’i taq uwach q’oxom b’aqilaj kukunaj xa rumal ri umiq’inal, are
k'iche'
k’u ri saqli’loj k’o jujun ke’atin chila’. Xuquje’ chi’uxukut e k’o ixoqib’ ka ki ch’aj ri katz’yaq, wene jampa’ kiwaj ki’solij, kixqaye’j, sib’alaj je’lik uwach. Juan José Menchú Ordóñez San Pedro Jocopilas, Quiché
3 /
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le umayb’al le juyub’ K’ulmatajem tzij
K'
o jun komon ub’i Chikab’raqan, kariqatajik pa tinamit K’iche’. Ri winaq kakib’ij chi k’o jun b’e, are’ b’e rech tinamit ub’i Lemo’. Katzijoxik chi le uch’i ri
siwan k’o uchuq’ab’, xa rumal che k’o kakik’ulmaj ri’ winaq are keq’ax chila’. Jas ne’ xu k’ulmaj ri tat ub’i Xo’r. Che jun q’ij xb’ek pari tinamit Lemo’, b’enaq ri Xo’r k’ate xril uwach jun laj ak’al ketz’an pa le siwan, ri tat Xo’r xuta che’ sukab’an chiri ak’al. Ri ak’al xub’ij che, xa wayemla, xpe ri tat Xo’r xuxijrib’, mankuriqtachik su kub’ano. Tek’u ri ak’al xu chap uq’ab’ xukuje’ xuk’amb’ik cho jun juyub’, are wa’ xub’ij ri ak’al che tat Xo’r. K’i pwaq k’o waral k’amab’ila ronojel ri kajla, k’ate’ katoj la chuwe. Katoj la are kuriqa’ le kamikal, kape la, xuquje rajawaxik kelb’ana la raqantaq ja waral. Su kab’ij la, xub’ij le ak’al che le tat Xo’r. K’atek’uri le tat Xo’r xub’ij, man kawaj taj, man kawaj taj. Xumaj* ub’anik uch’ab’al ri tat Xo’r xtzalij pa uchomab’al.
Xumaj - Xuchip
*
3 (
Tzijob’elil k’aslemal
K’atek’u ixrilo’ utukel tajin katzijonik chuchi ri nima’ ub’i Q’an cho. Are’ ub’eyal chike le winaq man keb’intaj kitukel cho ri juyub’.
k'iche'
Mat b’in atukel, ma b’an chawe jas xb’an che ri tat Xo’r.
Jeffrey George Calva Loarca Santa Cruz del Quiché, Quiché
3 )
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Kik’aslemal ri ojer winaq K’ulmatajem tzij
K
akitzijoj ri ojer taq winaq xuquje’ amaq’el kikikna’tasaj ri tat nan. Pa taq ri chak are kopan ri okb’al aq’ab’il su xk’ulmataj ojer. Sib’alaj k’extal ri kino’jib’al xuquje’
ri kib’antajik ri qati’t qamam ojer. Xa rumal che sib’alaj e k’o, k’o nim kichuq’ab’, katz’aktz’at kiware. Xuquje man xaq ta keyawajik rumal kikichajij kib’. We ke’ yawajik aninaq kikikunaj kib’ ruk’ mayab’ kunab’al. Ke’b’ek pataq chak sib’alaj taq naj tinimit. Chikaqan ke’b’in wi, ma jumul kikichomaj b’inab’al ch’ich’ ruk’ ronojel ri kikib’ano. Kikikam b’ik nima’q taq keqa’n e chi’ ke’ b’ek. Xuquje’ nima’q taq eq’a’n kekik’am uloq are chi’ ke’ tzalijik. Konojel ri qatit, qamam ri are ma jumul xub’an k’eb’ kik’ux. Kikik’am ub’ik saq ki are chi’ ke’b’ek pa ri Ermi’t, xuquje’ kikik’am uloq kaq ik are ketzalij uloq. K’a tek’uri’ ke’b’e che uk’ayixik par ki tinamit ub’i miq’ina’. Ri nima’q taq b’inab’al xkib’ano, man xaq ta jun q’ij keb’ q’ij. Xane pataq ik’ jo’lajuj q’ij xkib’ano che ke’tzalij
4 =
Tzijob’elil k’aslemal
uloq, k’itaq q’ij xeb’inik pataq kik’ay man ruk’ ta k’uri’ xub’an keb’ kik’ux. Are xkichomaj ri nimalaj utzilal kikiya kanoq chikech kalk’wal rech junalik ke’natasaxix.
k'iche'
Oscar Oswaldo Baten Sarat San Pedro Joopilas, Quiché
4 1
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri komon Xechpup K’ulmatajem tzij
R
i komon Xechpup rech uq’ab’ tinamit Xo’l Ab’aj rech Q’umarkaj. K’o chik k’i ujunab’ che tiktajnaq kanoq, nab’e kikib’ij ri qati’t qamam k’ota tijob’al,
xuquje’ k’ot Tyox ja. Xa chuxe’ jun che’ ub’i B’aqay, kab’an wi ri chakiteb’kakoj che ch’ab’al. Ri winaq rech ri ojer komon xikel taj ri uwach wuj, xuquje’ k’ot ub’e ch’ich’, k’ot kaxlan q’aq’, k’ot ch’ab’al rech kaloq’ sutaq ke.
4 2
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jun achi ub’i Ku’ xusipaj keb’ k’a’m ulew rech kab’an ri tijob’al, kamik, k’o chik ajtij rech ri komon Xechpup. Le ajtij Lol, xuquje’ xutijoj rib’ rech ajpop. We kamik k’o chik Tyox ja, xuquje’ k’o chik kaxlan q’aq’. Xuquje k’o chik utz taq ja, keb’al tzi, ch’ich’ k’amal winaq. Ri alab’om ri alitomab’ tajin kikitijoj kib’ rech sutaq, are kakaj kikib’an nimaq achijab’ chupam ri kik’aslemal, xuquje k’o chik jupuq b’ixonel chupam ri komon. Jun xusipaj ri Ju’l Perez, sib’alaj nim chikiwach ri winaqib’ rech ri komon. K’o chik jun ja rech kekunax ri yab’ taq winaq. Nim chak xb’an chi’ rumal sib’alaj kab’e kik’u’x che rutzilal le komon. Pa ri komon are’ ek’i winaqib’ kich’aw pa ch’ab’al k’iche’, xuquje ek’o le mosib’ kich’aw pa kaxlan tzij. Ri komon Xechpup, sib’alaj siwan k’o pa ri ulew, chi uxe’ kik’ow jun nim ja’ xuquje’ kik’ow b’eya’ pataq nik’aj. Are wa’ ronojel kikib’ij che ri komon Xechpup. Teodoro Castro Gutiérrez Joyabaj, Quiché
4 3
Tzijob’elil k’aslemal
k'iche'
Ukojik we Tzijob’elil K’aslemal Pa we wuj ri’ kariqitaj jalajoj taq l chech ri sik'in ’a ib ’j o n q ta n Juju tzib’anem kech ajtijab’. K’o jujun aninaqil wuj k’ulmatajem xuquje tzijob’elil. Le b’ le mul ri ajtijoxela q ta i k’ 'ij sik ki a • K nab’e taq kutzijoj le kak’ulmataj e wuj ri´. tz’ib’atal pa w jetaq wa’ pa we tinamit jawi kauj ch le sik’inem w e h c ’ b ki to ki • Ka qaj q’ij. Le taq tzijob’elil are kub’ij ri em, j chech le sik’in jti a ri n ’a b ku • Qas je k’ulmatajem pa jalajoj komon, k’o aq ri l che, rech anin ta re ri q ta j ko ku xuquje’ nik’aj chik k’amom pa noq kuya’ ’ob’onem jas je h c ri je u q xu m sik’ine kumal ri ajtz’ib’anelab’ ruk’ ri ajtzijoub’ixik. nelab’. lab’-ajtij) ch le wuj (ak’a a w u j isi k' ka m • Juna le Kariq’itaj pa we wuj ri, laj, xuquje’ kakisik’ij uwach ’ b la a k’ a ri q • Pa k’ulaj ta nim taq tz’ib’anem. Xajeri nojimal wuj kachaple’j le sik’inem wuj. Kachapataj kuk' taq ri enuch’ taq ak’alab’ rech majb’al tijonik, kopan pa urox q’at rech le nab’e etamanik. Kuya’ ka tzalix uwach, are’ k'o kasik’ij uwach le wuj xuquje kuya xaq pa tukelal man katch’aw taj. No’jimal kk’am ri aninaqil xuquje’ uch’ob’ik ri kasik’ij uwach.
Kutb ‘al nata jem, ch’ob ’onem rech le tz’ib’atali k
• Ucholajij ro nojel le k’ulm atajem • Kutarane j ri ch’ob’on em wuj • Kunab’ej ri kak’ulma taj pa le tz’ib’atal w uj • Kuq’at uw ach
4 4
Rachi'l we wuj ri’ k’o jun chakub’al are’ kuy’a utatab’exik ronojel le tzib’atal pa we Tzijob’elil K’aslemal. Katob’an chech ri chak jawi kataranex wi ri tajin katatab’exik le tz’ib’atalik pa we sik’in wuj ri’. Le tz’ib’atalik kuya’ kakoj pa le ja tijob’al xuquje pa ja k’olib’al, xa jeri ri tat, nan ketob’an k’uk taq ri kalk’wal chech le sik’inem wuj.
Tzijob’elil k’aslemal
al slem k'iche' elil k’a Tzijob’
al slem k'iche' elil k’a Tzijob’
ul Alaj im
k tzij
Ub’antaji
q, jun n, jun q’e l. Ri , jun q’a j taq imu jun saq ik ri ala ri imul, h’opin ib’ ral nik, xaq nik, kec k’o kaj kixetz’a j ketz’a naj, we kuxe’j , sib’ala kixe’ ta q’eqoj pinik, ma ke: -ma kach’o are xub’ij chi rij, n kina l q’eq laj imu halal. ’ wi. Le k ri rac kixk’oji o ta chi naqaj ma ek’ , xoq’ik k’ate xrilo ksilob’ik ta rib’, chi jun pa k’o ta Xkoti’ ub’e. ch, ma , chik ri 'y chuwa xkikotik xuriq ta loq chirij, xka ukuxik, lij ’y xtza Xka Xub’ij che utz ’opinik ri unan ri unan. rib’ xch xpe che , e’j ak xrilo xux la. K’ate hb’al um maj tzij xoq’ik. chik, kini Xuta’ sac ta in. q’ayes ’an taq uxk n kinb b’isaj ri kitat. nan, ma n, ak xusala kina num le cha’ la aj kitzij che: -sa b’ kikinim ak’ala rón axik ri Maribel Calde Rajaw
E
Lilian altenango Zunil, Quetz
k'iche'
Ucholb’alil ri sik’inem wuj • Kacha’ jun chech taq le tz’ib’atal pa we wuj, are’ jas kawaj kak’ut chikech ri tijoxelab’, wene aninaqil, ch’ob’onem, ri uwokaj le tzib’atalik. • Kasik’ij uwach ri tz’ib’anem xacha'o’, katz’ib’aj nik’aj k’otoj chi'aj kuya kab’an chikech ri tijoxelab’. Chatanab’ej jawi katarane’j ri sik’inem wuj, chatzukuj k’ak’ taj k'ax tzij xuquje' nik'aj chik karaj ku k’utu
1 9
1 8
Majb’al sik’inem wuj Nab’e taq chak chuwa le sk’inik • Kub’ij jas ri nojib’aj karaj kuk’ut chikiwach • We nab’e mul kuk’ut we tzijob’elil k’aslemal chike ri ajtijoxelab’ rajawaxik kakil uwach ronojel we wuj ri’, le ajtij kub’an k’otoj chi’j rech ku rilo jastaq kub’ij le wachib’al • We kisik’im chi uwach le wuj, xaqxu’ chatzalij ub’ixik jas tajin kakilo’, tek’uri ri ak’alab’ kuya’ kakib’ij, jas kakak’ulmatajik.
Chupam le sik’inik • Ko katzalij uwach, k’atek’uri’ ri ak’alab’ kakicholkib’ che usik’ixik le wuj. Chab’ana’ ri tak’aleb’al ri kaja utajik xa rumal ri ak’alab’ kakichomaj ri u k’uxal ri tajin ka b’ano.
K’isb’alil re sik’inem • Cha ya kichak ri e tijoxelab’, rech ku ya’ uchuq’ap’ ri sik’inem xab’ano, xuquj’e ri eta’manik tajin ka k’utu'. • Chapaja’ ri eta’nem je uje’ xe opanwi ri ak’alab’ • Cha k’isa’ uwach ri chak ruk’ ri xe’tamajik, xaq jeri’ ka nab’e jisaq kanoq ri ka k’utchik chech le jun q’ij chik.
4 5
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jupaj, kapaj tzij chikech le nan, tat Konojel taq nan, tat yatal chikech kekito’ ri alk’walaxelab’ che reta’maxik, usik’ixik le uwach wuj, rumal la rajawaxik kaya jub’iq’ q’ij chikech rech usik’ixik taq le wuj. Are wa’ kaqariq jujun taq pixab’ rech ukojik wa we wuj tzijob’elil nataj chech la chi rajawaxik usik’ixik ri wuj ruk’ ri ak’al are chi jamal wach la, utz ne ri we are chi’ majoq kewaroq. 1. Cha’ la jujun taq chike le sik’in uwach wuj are sik’ij la chi uwach le ak’al. 2. Sik’ij la tukel le wuj, we man etam la le sik’inik utz la’ we jun alk’walaxel le reta’m le sik’inik uwach wuj are kab’anowik. 3. T’uyula la ruk’ le ak’al chila la, jas usik’ixik’ kub’ano. 4. Chila la junam ruk’ le ak’al le taq wachib’al, mayij la, jujun taq mul b’ana la k’otow taq chi’aj chirij jacha’ ta ne: ¿jawi kak’ulmataj wa'? 5. Sik’ij la le ub’i le sik’inik xuquje kata la che jachike lo kak’ulmataj wa pa le jun sik’inik, jas che la je ub’i’ le jun sik’inik. 6. Xopan le sik’inik: ko kasik’ij la uwach, chi uwach le ak’al, nojimal xuquje utz usik’ixik kab’an la. Jalajoj uwach le sik’in wach kab’an la, we b’isob’al choq’a la, we kikotemal tzena la. 7. Are taq chi tajin kasik’ij la uwach le wuj, tak’ala la jujun taq mul, ta la che le ak’al; jas kuchomaj che ri tajin kak’ulmatajik. 8. Are taq kak’is usik’ixik, tzijoj alaq ruk’ le ak’al jachike taq ri utz xta alaq pa le sik’inem, xuquje’ ri man utz taj. Kanataj wa’ che le alk’walaxel are taq kak’iyik ronojel le rutzilal sik’inik uwach wuj xb’an la ruk’.
4 6
Tzijob’elil k’aslemal
Uk’aslemal le ajtz’ajanel re we je’l taq sik’ib’al, no’jib’al Vianna Lucía González Ajiataz
k'iche'
Nuch’ab’al are ri k’iche’ chi’, xuquje’ in ajtij kech ak’alab’, xink’iy pa le tinimit ub’i’ Sanpra’s la Unión re Xelajuj no’j. Sib’alaj utz xinwil ri tz’ajanik are in la’j na. Ri wajtij re ukab’ junab’ re nutijonik ub’i Lucrecia, are xuk’am nub’e che ri tz’ajanik rumal xuya taq nu chakub’al che ub’anik. Xk’ulmatajik jumul, xusipaj jun ala’s chwe, k’are k’o wuk’ kamik. Rumal ronojel ri utob’anik le ajtij kamik sib’alaj utz kinwilo' kinchakuj le tz’ajanik. Pataq le wachib’al kuya’o kinya ub’ixik ronojel ri kinchomaj, ri kuna’ ri wanima’. Maj jun k’utuwinaq ri tz’ajanik chi nuwach xaq intukel kinb’ano, kinwetamaj. Ruk’ ronojel wanima’ xintz’aj we wuj ri’ chi iwech. Jun je’l alaj chak. Utz xin na’ ub’anik rumal ri tz’ajanik kuj uto’ che ya’ik ub’ixik ronojel taq qachomab’al. “Che tz’ajanik maj taq q’atal tzij, xuquje’ kub’an taj nitz’ che ri qamayb’al”
4 7