Van bewoners-initiatief tot Europese erkenning
Geopark-status voor het Oer-IJ gebied
2
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
INHOUDSOPGAVE
WAAROM EEN STICHTING OER-IJ?
PAGINA 3
VERGETEN LANDSCHAP
PAGINA 4
BEHOEFTE AAN DUURZAAM GROEN
PAGINA 6
WAAR GAAT HET OM
PAGINA 7
KANSEN VOOR DE TOEKOMST
PAGINA 9
HOE NU VERDER?
PAGINA 10
BIJDRAGE VAN DE OVERHEID
PAGINA 11
WAT GAAT HET KOSTEN?
PAGINA 12
BIJLAGE 1
AARDKUNDIGE EN CULTUURHISTORISCHE WAARDEN
PAGINA 14
BIJLAGE 2
BESCHRIJVING UIT TE VOEREN PROJECTEN
PAGINA 28
Het Plan van Aanpak is digitaal beschikbaar op de website www.oer-ij.eur, onder het kopje ‘Wie zijn wij’.
3
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
STICHTING OER-IJ, GEOPARK I.O. De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. is een initiatief van een groeiend aantal bij hun woonomgeving betrokken bewoners in de regio Kennemerland die de historische kwaliteit en actuele kwetsbaarheid van het landschap in de driehoek Zaanstad, Velsen, Alkmaar zo breed mogelijk onder de aandacht van zo veel mogelijk mensen en partijen willen brengen. De stichting heeft drie doelen geformuleerd. 1.) Het verhaal van het Oer-IJ ontsluiten, tot leven brengen en overdragen. 2.) Het Oer-IJ inzetten als integrerend en bindend gebiedsconcept voor ondernemers in het landschap en toerisme. 3.) Inspireren, bijdragen en sturen aan de ruimtelijke ontwikkeling en inrichting van het landschap op basis van het gebiedsconcept voor de Oer-IJ regio. Het (mede) organiseren van lezingen, gidsencursussen, excursies, evenementen als de Oer-IJ Loop op Hemelvaartsdag en het uitgeven van publicaties zijn voorbeelden van een praktische uitwerking van die doelstellingen. Ultieme wens en doel op zich is een erkenning als Geopark en daarmee een plek op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.
INITIATIEF VANUIT DE SAMENLEVING Het Oer-IJ gebied mist een status van waaruit samenhang wordt aangebracht en initiatieven kunnen worden gestimuleerd. Een erkenning als Geopark kan hier in hoge mate toe bijdragen. De status van Europees Geopark moet ‘verdiend’ worden door als regio zelf het initiatief te nemen. De European Geoparks Netwerkorganisatie(EGN) kiest voor een ’Bottom-up’ benadering bij de totstandkoming van Geoparken. De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. bevindt zich op dit moment in de initiatief- en kwartiermakersfase en staat op het punt om het initiatief verder te ontwikkelen (fase 2). Inhoudelijk wordt verwacht dat in fase 2 de opstelling van het zogeheten Applicatie Document van start gaat. De totale kosten om te komen tot een voldragen Applicatie Document worden geraamd op een bedrag van 127.500,- euro (zie matrix A).
De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. verzoekt de Provincie Noord-Holland om een daadwerkelijke steunbetuiging voor ons initiatief uit te spreken door voor 50% (63.750,- euro) bij te dragen voor de uitvoering van projecten die nauw samenhangen met het traject tot het verkrijgen van de Geoparkstatus.
4
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
MOTIVATIE Het landelijk gebied tussen de steden Zaanstad, Velsen, Alkmaar is een waardevol en uniek stuk Noord-Holland. Er zijn echter maar weinig mensen die zich ten volle bewust zijn van de bijzondere kwaliteiten van deze regio. Dat komt omdat het letterlijk een achterland is tussen de drie stedelijke agglomeraties, waar de focus vooral ligt op de bebouwde omgeving. Daarom spreken wij ook wel over ‘een vergeten landschap’. Toch is er meer samenhang tussen de Zaanstreek, de IJmond en Noord-Kennemerland dan op het eerste gezicht lijkt te bestaan. Dat heeft te maken met de ontwikkelingsgeschiedenis van dit gebied. Voor het begin van onze jaartelling stroomde hier de meest noordelijke tak van de Rijn om bij Castricum in zee uit te monden. Tot op de dag van vandaag zijn veel sporen van dit riviersysteem en haar estuarium in het landschap terug te vinden. Zonder kennis van het Oer-IJ valt dit landschap niet te doorgronden. De aanwezigheid van het Oer-IJ riviersysteem tussen het grote Hollandse veengebied en de Noordzeekust heeft gezorgd voor een oer-Hollands landschap. Het verhaal van de ontwikkelingsgeschiedenis van laag Nederland in het holoceen is in dit gebied goed leesbaar en daardoor uitermate geschikt voor de status van Geopark. Door het gebied een Geopark-erkenning te geven worden bewoners en bestuurders zich bewust van de waarden van hun leefomgeving. Op dit moment hebben de Zaanstreek en de IJmond een imago van industriegebied, maar voor wie de moeite neemt om de groene ruimte rond de steden te verkennen, ontdekt dat er veel meer waarden zijn dan de economische alleen. Bij de keuze van de vestigingsplaats van het Archeologie Centrum voor Noord-Holland ‘Huis van Hilde’ te Castricum werden deze kwaliteiten al onderkend.
5
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED 2
1
3
4
5
6
7
Naast unieke landschappelijke waarden, kent het Oer-IJ gebied veel cultuur historisch markante plekken: 1. Archeologisch monument ‘kasteel Croonenburgh’ bij Castricum, vlakbij de vindplaats van Hilde. 2. Erfgoedpark De Hoop in Uitgeest met plannen voor de herbouw van een historisch houtzaagmolencomplex. 3. Kasteel Assumburg in Heemskerk met een bijzondere reconstructie van 18e eeuwse symmetrische baroktuinen. 4. Het sluisje in de veenrivier de Crommenije bij Krommeniedijk dat wandelaars en kanoërs toegang geeft tot natuurgebieden waar de invloed van zout water uit een ver verleden nog waarneembaar zijn. 5. Chateau Marquette in Beverwijk, een tastbare herinnering aan de Graven van Holland. 6. Deze oude Zeedijk kronkelt zich nu dwars door het agrarisch gebied van de Buitenlanden en Westerpolder bij Assendelft. 7. Fort Krommeniedijk in De Stelling van Amsterdam, met een bezoekerscentrum van Landschap Noord-Holland.
6
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
BEHOEFTE AAN DUURZAAM GROEN De behoefte aan ruimte voor wonen en werken in de Metropool Regio Amsterdam neemt in de komende decennia sterk toe. Het welzijn van de groeiende bevolking en het vestigingsklimaat van het (internationale) bedrijfsleven in een hoogwaardige groene ruimte is van eminent belang. Overheden en plannenmakers streven naar een goede balans tussen rode en groene functies. De praktijk van de afgelopen decennia leert dat de focus sterk heeft gelegen op de verstedelijking en infrastructuur en dat de groene ruimte te vaak benaderd is als restruimte/ontwikkelruimte. Bij ongewijzigd beleid dreigen de kenmerkende kwaliteiten van het Oer-IJ gebied verloren te gaan. Dat zou eeuwig zonde zijn, omdat er in deze steeds verder verstedelijkende regio bij de samenleving in toenemende mate behoefte is aan ‘duurzaam groen’. Ook een deel van de groeiende recreërende en toeristische overloop vanuit Amsterdam zal straks ergens moeten worden opgevangen. Het gebied heeft nog zeer veel ontwikkelingspotentieel. Overheden, ondernemers en bewoners zijn zich nog onvoldoende bewust van die kansen. Het proces van het verkrijgen van een Geoparkstatus biedt enerzijds de mogelijkheid om partijen meer bij het gebied te betrekken en anderzijds de mogelijkheid om de waarden van dit landschap over te brengen aan bewoners en politiek. Een Geoparkstatus heeft geen planologische schaduwwerking en kan daardoor rekenen op een goed regionaal draagvlak.
7
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
DE BELANGRIJKSTE WAARDEN VAN HET OER-IJ GEBIED Het Oer-IJ gebied vormt de noordvleugel van de Metropoolregio Amsterdam. Dit ‘kleine groene hart’ is landschappelijk zeer gevarieerd en rijk. Die rijkdom wordt bepaald door de ontstaansgeschiedenis van het gebied na de laatste ijstijd. Hierbij vormt het voormalige stroomgebied van het Oer-IJ de verbinding tussen het kustgebied in het westen en het veengebied in het oosten. De landschappelijke ontwikkelingen in deze periode zijn samengevat in bijlage 1. De ontstaansgeschiedenis van Laag Holland valt hier op een beperkte oppervlakte te beleven. Naast de aardkundige geschiedenis zijn ook de cultuurhistorie en de natuur in dit gebied bijzonder gevarieerd. De belangrijkste waarden zijn: • Landschap: door de werking van zee, wind, rivier, veen en de mens is in de afgelopen 5000 jaar een grote variatie aan landschapstypen ontstaan. Qua afwisseling is dit een van de rijkste gebieden van Noord-Holland. Op veel plaatsen is de voor Noord-Holland zo kenmerkende grootschalige open ruimte nog altijd aanwezig en zijn oude aardkundige en door mensen gecreëerde structuren bepalend voor het aangezicht van het landschap. Voorbeelden hier van zijn de strandwallen met hun oude nederzettingen en de middeleeuwse dijken bijvoorbeeld in de zone tussen Noordzeekanaal en Alkmaardermeer. • Aardkunde: het Oer-IJ gebied kent twee provinciale aardkundige monumenten: Duingebied en Alkmaardermeer. Ook andere delen van het gebied verdienen die status zoals de goed herkenbare strandwallen/strand vlakte structuren en ook het mondingsgebied van het Oer-IJ bij Castricum. Verder is het krekenstelsel van het voormalige Oer-IJ estuarium nog in een deel van het gebied aanwezig. De belangrijkste grondsoorten die kenmerkend zijn voor Noord-Holland: veen-klei-zand, vormen de onderlegger voor de menselijke activiteiten in de laatste 2000 jaar en bepalen mede het aanzien en het gebruik van het huidige landschap. • Archeologie: door de aanwezigheid van verschillende grondsoorten en verschillen in drooglegging vonden vroegere beschavingen al een woonplek in het Oer-IJ gebied, daardoor is dit gebied in archeologisch opzicht een van de rijkste gebieden in Noord-Holland. Voorbeelden hiervan zijn de Romeinse havenforten bij Velsen, sporen van nederzettingen uit o.a. de ijzertijd en de vele oude kasteelplaatsen. Bewoners uit het vruchtbare stroomgebied van het Oer-IJ koloniseerden het kustgebied en het veengebied. • Cultuurhistorie: in het gebied zijn niet alleen veel archeologische sporen bewaard gebleven, maar er zijn ook nog veel artefacten uit recentere tijden. Denk hierbij aan de vele middeleeuwse dijken in het gebied, de buiten plaatsen, de Abdij van Egmond, de forten van de Stelling van Amsterdam en de Lunetten bij Beverwijk/Heemskerk. Maar ook de verkaveling in de verschillende deelgebieden wisselt met de daar aanwezige grondsoort.
8
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
• Natuur: een grote landschappelijk variatie zorgt ook voor een grote biodiversiteit. De duinen zijn hierom internationaal vermaard en dat geldt ook voor delen van het veenweidegebied. De aanwezigheid van het Alkmaarder- meer, als laatste restant van het grote Noord-Hollandse merengebied brengt weer geheel eigen waarden voort met aan water en oevers gebonden soorten. Grote delen van het gebied zijn daarom onderdeel van het Nationaal Natuur Netwerk. Waar in Noord-Holland vindt men op zo’n korte afstand natuur van hoge kwaliteit bestaande uit het zoute en zoete water van een levend duingebied, de fraaie binnenduinrandbossen en gevarieerde weide- en moerasbiotopen. • Recreatie/toerisme: de vele natuur- en landschapswaarden zijn van groot belang voor recreatie en toerisme in deze Noordvleugel van de Randstad. Hoewel de meeste recreanten de duinen en het strand opzoeken en ook het Alkmaardermeer, wint het polderland aan waarde. Dankzij de activiteiten van de recreatieschappen, overheden, terreinbeheerders en ondernemers komen er steeds meer faciliteiten voor recreanten en toeristen in het poldergebied, denk aan bezoekerscentra, fiets-, wandel- en vaarroutes en horeca voorzieningen. De bevolking van het MRA gebied blijft groeien en die groeiende groep heeft ook in toenemende mate behoefte aan hoogwaardige recreatieruimte. Het Oer-IJ gebied biedt die ruimte in grote mate en is een logisch verbindend gegeven. • Economie: vanouds is de landbouw het belangrijkste middel van bestaan in het Oer-IJ gebied. Tuinbouw en melkveehouderij produceerden al eeuwen geleden voor de omliggende steden en dat is nog altijd zo. Een aantrekkelijk en gevarieerd agrarisch landschap is toeristisch/recreatief van grote waarde. Waardevolle groene ruimte is ook van groot belang als vestigingsvoorwaarde voor (internationale) bedrijvigheid. Voor bedrijven die zich richten op recreatie en toerisme zijn er nog tal van ontwikkelingsmogelijkheden. Het Oer-IJ gebied vormt de schakel tussen het MRA gebied met een overschot aan toeristen en Noord-Holland Boven Amsterdam waar nog veel ruimte is om toeristen op te vangen. De groene ruimte dringt op sommige plekken diep het stedelijk gebied binnen en hiervan is bekend dat dit een gunstig effect heeft op de waarde van onroerend goed.
9
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
LANDSCHAP VAN DE TOEKOMST VOOR DE METROPOOL REGIO AMSTERDAM Het Oer-IJ gebied heeft in de afgelopen 5000 jaar grote veranderingen ondergaan. De behoefte aan ruimte voor wonen en werken in de Metropool Regio nemen ook in de komende decennia sterk toe. Een waardevol en goed beleefbare groene ruimte is dus van grote economische waarde voor het bedrijfsleven, zowel voor het vestigingsklimaat als ook voor de ondernemers die bestaan van recreatie en toerisme. Door het toeristisch/recreatieve potentieel van het Oer-IJ gebied verder te ontwikkelen, wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de doelstelling van het initiatief ‘Holland boven Amsterdam’. Een goed beleefbare groene leefomgeving heeft ook een gunstig effect op de gezondheid en het welzijn van de bewoners van het gebied zelf. Het Oer-IJ gebied heeft veel mogelijkheden voor een sterkere toeristisch/recreatieve ontwikkeling, maar mist een initiatief/status van waaruit samenhang wordt aangebracht en initiatieven worden gestimuleerd. Een Geopark kan hier in hoge mate toe bijdragen.
UNESCO GEOPARK Een Geopark is populair gezegd eigenlijk een erfgoedlandschap van wereldformaat met unieke aardkundige-, cultuurhistorische- en ecologische waarden gecombineerd met meestal werelderfgoed monumenten. Het wordt geen park ‘met een hek’ eromheen. Het is echter een landschap waarin gewoond, gewerkt en gerecreëerd wordt met steden, dorpen en infrastructuur en met heel veel landschapsschoon en cultureel erfgoed, dat goed toegankelijk zal zijn. In een Geopark wordt het mogelijk om alle facetten van het landschap te verkennen, te ontdekken en te beleven. Je ‘leest’ als het ware de geschiedenis en de ontwikkeling van het gebied, boven en onder de grond. De centrale vraag is dan: Hoe is dit landschap geworden tot wat het nu is? Hoewel de geologie de primaire insteek is van een Geopark, wordt bij de promotie van de gebieden uitgegaan van een veel meer omvattende benadering. Activiteiten die typisch zijn voor een Geopark kunnen dan ook heel divers zijn: van geo-toerisme, schoolprogramma’s, begeleide wandelingen tot museumbezoek. In een Geopark speelt de aanwezige natuur en het cultureel erfgoed ook een cruciale rol. Er wordt aardkundig en archeologisch wetenschappelijk onderzoek gedaan waarbij een verbinding wordt gemaakt met doelgerichte educatie en voorlichting. Het geo-, of ecotoerisme en een goed werkende duurzame regionale economie zijn belangrijke pijlers van een Geopark.
10
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Het initiatief voor het verkrijgen van het lidmaatschap van het EGN begint en eindigt bij de regio waarin het gebied is gelegen. Het spreekt van zelf dat de plaatselijke bevolking (bewoners) bij dit hele proces zal worden betrokken. Formele overheidsgoedkeuring is in het beginstadium niet vereist, wel adhesie- of steunbetuiging voor wat betreft het ingezette samenwerkingsproces. Formele informatieverstrekking aan de rijks- en provinciale overheid wordt pas opportuun op het moment dat een Geopark-in-wording zich formeel aanmeldt bij het Europese Geopark Netwerk. Aan de hand van ons Plan van Aanpak volgen we het ‘bottom-up’ traject om te komen tot de formele Geopark Status. Dit traject wordt onderverdeeld in 5 fasen. Deze fasen zijn:
Fase 1:
de initiatief- en kwartiermakersfase
Fase 2:
de ontwikkelings- of transitiefase
Fase 3:
de implementatiefase
Fase 4:
de aanmeldings- en erkenningsfase
Fase 5:
het Geopark van start
De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. bevindt zich op dit moment in de initiatief- en kwartiermakers fase en staat op het punt om het initiatief verder te ontwikkelen (fase 2).
11
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
SUBSIDIEAANVRAAG T.B.V. HET OPSTELLEN VAN HET APPLICATIE DOCUMENT (BIDBOOK) De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. heeft in de afgelopen vier jaar van haar bestaan hard gewerkt aan het ‘op de kaart zetten’ van dit ‘vergeten landschap’. Door tal van activiteiten en veel publiciteit is het gelukt om breed bekendheid te geven aan de kwaliteiten van het gebied. Een groep van enthousiaste en deskundige burgers heeft een netwerk van mensen en activiteiten opgebouwd die hebben bewezen dat het Oer-IJ gebied levensvatbaar is. De Stichting staat aan het begin van een nieuwe fase, namelijk de procesfase naar de Geoparkstatus. Deze fase vergt specifieke deskundigheid en trekkracht die de vrijwilligheid te boven gaat. In 2015 heeft de Stichting een Plan van Aanpak gemaakt met daarin een achttal projecten. Enkele projecten zijn al in uitvoering, zoals die op het terrein van educatie en communicatie. Voor andere projecten is geld nodig. Deze subsidieaanvraag heeft betrekking op de vijf (van de acht) uit te voeren projecten die nauw samenhangen met het traject tot het verkrijgen van de Geopark-status (bijlage 2). Wij hebben er alle vertrouwen in dat veel partijen in de gebieden: overheden, bedrijfsleven, burgers financieel willen bijdragen aan het Oer-IJ initiatief, maar die partijen willen wel zien dat het om een levensvatbaar initiatief gaat. Een principe toezegging van de provincie Noord-Holland zal werken als ‘trigger money’, het geeft vertrouwen bij andere partijen en zal hen aansporen om daadwerkelijk te participeren. In fase 2 gaat de opstelling van het zogeheten Applicatie Document van start. In dit formele Geoparkplan (in de vorm van een bidbook) worden toepassingsgericht volgens de richtlijnen van het Netwerk/Unesco, de grondslagen van het park beschreven. De kernthema’s van het applicatiedocument zijn: wetenschappelijke identiteit van het gebied in samenhang met de meest wenselijke geo-conservatie, de relatie met het erfgoed , de economische activiteit volgens een businessplan en de motivatie voor toetreding. De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. heeft een aantal projecten gedefinieerd die invulling geven aan de vereisten van het Applicatie Document. Deze projecten (met globale planning en kostenraming) zijn opgenomen in bijlage 2. Een gedeelte van de projecten loopt door in de vervolgfasen van het UNESCO traject. De planning is dat over een periode van 2 jaren invulling gegeven kan worden aan het Applicatie Document (gereed voorzien 2019). De totale kosten om te komen tot een voldragen Applicatie Document worden geraamd op een bedrag van 127.500,- euro (zie matrix A). De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. verzoekt de Provincie Noord-Holland om voor 50% (63.750,- euro) bij te dragen in deze kosten. De overige financiering is (of wordt nog) gevonden bij bedrijven en ondernemers, bewoners (via het ‘vrienden van’ model), fondsen en gemeenten. Voorts is bij de raming rekening gehouden met de inbreng van de waarde van ‘eigen uren’ van de Stichting (ca. 25%).
12
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Deelproject
Omschrijving Deelproject
1
Projecttrekker
80.000
100%
80.000
2
Zichtbaarheid
20.000
75%
15.000
3
Uitvoeringsplan
20.000
100%
20.000
4
Eductie
10.000
25%
2.500
5
Communicatie
40.000
25%
10.000
Totaal
Tot. geraamde kosten
Toe te rekenen aan Apple. Doc.
Kosten Apple. Doc.
170.000
127.500
Matrix 1: kosten toe te rekenen aan Applicatie Document (in euro’s)
SAMENWERKING Om de UNESCO Geopark-status te bereiken moet het gebied in wezen al Geopark zijn. Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. is doende om met tal van partners (overheden, bedrijven, organisaties) die status te bestendigen. Met een aantal landschappelijke en historische organisaties in het gebied, waaronder het Unescoproject ‘Stellingen van Amsterdam’ zijn al praktische samenwerkingsafspraken gemaakt. De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. streeft naar meer samenwerkingsverbanden met als doel om dit initiatief meer kracht bij te zetten. Binnen de Provincie Noord-Holland bestaat er in de Gooi- en Vechtstreek nog een initiatief om te komen tot een Unesco Geopark. De Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. streeft ook naar samenwerking met dit ‘zusterinitiatief’; het is voor de Stichting zeer goed denkbaar dat beide initiatieven uiteindelijk leiden tot een gezamenlijke Geopark-status.
Stichting Oer-IJ, Geopark i.o.
Castricum, 27 oktober 2017.
Subsidieaanvraag PNH (50%)
63.750
13
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
BIJLAGES BIJLAGE 1
Samenvatting aardkundige en cultuurhistorische waarden van het Oer-IJ gebied
BIJLAGE 2
Uit te voeren projecten i.v.m. het verkrijgen van de Geopark-status.
14
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
BIJLAGE 1
AARDKUNDIGE EN CULTUURHISTORISCHE WAARDEN VAN HET OER-IJ GEBIED. Het gebied tussen Zaanstad, Haarlem en Alkmaar kent drie landschappelijke zones: in het westen het zandige kustgebied, in het oosten het veenweidegebied en daartussen het voormalige stroomgebied van het Oer-IJ. Deze eens grote getijdengeul is, als voorloper van het latere IJ en Wijkermeer tussen Amsterdam en de kust, de verbindende structuur in het gehele gebied. In de loop van meer dan vele eeuwen is een uit lagen opgebouwd landschap ontstaan dat uiteindelijk door de invloed van de mens zijn huidige aanzien heeft gekregen. En voor wie de ogen opent, zijn van het oorspronkelijke Oer-IJ nog overal de sporen en invloeden te zien.
Het continu veranderende landschap van het Oer-IJ Gebied
15
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Midden-Kennemerland is een kuststrook van uiteraard strand en duinen, maar ook van strandwallen (oude kustlijnen) en strandvlaktes; een afwisselende reeks landschappen, variërend in hoogteligging, grondsoort, waterhuishouding, begroeiing en bodemgebruik. Deze zo gevarieerde landschappen zijn sterk vervlochten met de bedding van de oude riviertak van de Rijn, het ‘Oer-IJ’, die door het oostelijk gelegen veengebied westwaarts stroomde en tussen de strandwallen door uiteindelijk bij Castricum in de Noordzee uitmondde.
MOERAS
Het oer-IJ is de noordelijke uitloper van de Rijn, die tot het begin van de jaartelling bij Castricum aan Zee uitmondde.
STRANDWALLEN RIVIEREN EN MEREN
(Paleogeografische kaart, 500 vC, Peter Vos)
OER-IJ
OUDE RIJN
RIJN
Zo’n 2000 jaar geleden is de monding verzand. Opvallend is echter dat in het huidige kustlandschap van Midden-Kennemerland de bedding van het ‘Oer-IJ’ tussen de strandwallen nog uitstekend te herkennen is
Het mondingsgebied is gelegen in het poldergebied tussen Castricum, Uitgeest en Heemskerk. Dit gebied heeft nu , 2000 jaar later, nog steeds een microreliëf waar in de bedding van het Oer-IJ is terug te vinden.
Het Oer-IJ is nog goed te zien op deze actuele luchtfoto waarin met kleur de hoogteverschillen worden weergegeven.
LIMMEN
CASTRICUM
(AHN-kaart provincie NH)
UITGEEST
ROOD= HOOG BLAUW= LAAG
HEEMSKERK
16
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
In dit poldergebied herinneren de talloze meanderende waterlopen aan het oude krekensysteem van het Oer-IJ binnendeltagebied. In de hoofdgeulen van het Oer-IJ liggen nu de Schulpvaart in Castricum en de Dije bij Uitgeest. Het Oer-IJ gebied is een relatief dicht bevolkt gebied geweest en daarom archeologisch van zeer hoge waarde. Hier liggen diverse provinciale archeologische monumenten, zoals Croonenburgh ten zuidoosten van Castricum.
Aftakking Schulpvaart richting Akersloot.
Dije aan westzijde Uitgeest
Croonenburgh bij Castricum ligt op een hoge oeverwal in het Oer-IJ mondingsgebied
17
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
‘Huis van Hilde’, het archeologiecentrum van de provincie Noord-Holland, bij station Castricum, staat midden in het ‘Land van Hilde’.
Ten oosten van de strandwallen lag een uitgestrekt hooggelegen moeras waarin zich een metersdik pakket veen had gevormd. De afwatering richting het Oer-IJ en later IJ-meer vond plaats via veenrivieren als Zaan en Scirmere, Spaarne en Liede. In de Middeleeuwen is het veengebied in cultuur gebracht. Vele sloten werden gegraven, het veen werd ontwaterd en begon te dalen. Lag het moeras eerst nog enkele meters boven zeeniveau, nu ligt het tot 2 meter onder zeeniveau.
18
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Er ontstonden door de daling van het land ook vele meren, zoals Schermer, Alkmaardermeer en Haarlemmermeer. De oorspronkelijke bedding van het Oer-IJ werd ook weer natter en vormde het steeds breder wordende IJ tussen Amsterdam en Velsen en naar het noorden ontstond het Wijkermeer.
Ontginning van uit kuststrook, langs veenrivieren (Bron: P. Kleij en C.de Bont, Zaanse Landschappen)
19
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
800-1350: 70% van het land gaat verloren Omkering reliĂŤf: langs de kust ontwikkelt zich een hoge, brede duinenrij, rivieren worden meren, het land daalt tot onder zeeniveau. Het IJ wordt steeds breder. Aanleg van dijken en dammen wordt steeds noodzakelijker.
20
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
De Crommenije was oorspronkelijk een veenrivier dat voor de afwatering van het moeras zorgde richting Oer-IJ/IJ. Met de daling van het veengebied wordt deze veenrivier een brede verbinding tussen Wijkermeer en Langemeer (het huidige Uitgeestermeer)
‘Chaerte van de Wijcker ofte Velsermeer’ (Pieter Coenraedtszoon, 1565)
Het Zuiderzeewater kon via het IJ en de veenrivieren nu diep het Hollandse gebied binnendringen. Bescherming van dorpen en landbouwgronden werd steeds belangrijker en al in de 12e eeuw begint men dijken aan te leggen. Als eerste worden de Zanddijk en Limmerdam aangelegd tussen de strandwallen van Egmond. Limmen en Akersloot. Elk dorpje op de binnenduinrand en strandwallen gaat dijkjes aanleggen om het land te beschermen. Zo worden langs het IJ en Wijkermeer de IJ- en Zeedijken aangelegd, zoals de Assendelver Zeedijk, en langs de Crommenije de St. Aagtendijk. De Aagtendijk was eerst alleen het stuk dijk rond de Broekgronden bij Beverwijk, later werd de dijk langs deze waterloop doorgetrokken tot aan Akersloot. Deze dus Middeleeuwse dijk slingert hier nog steeds door het landschap.
IJ
CROMMENIJE
WIJKERMEER
21
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Ook werden in de veenstromen dammen aangelegd om het zeewater te keren. Door de afdamming viel de getijdebeweging hier weg en verlandden de water lopen tussen de dijken; Deze verlande Crommenijebedding, net als de oevers van het Wijkermeer, draagt daarom ook de naam ‘Buitenlanden’ Van de oorspronkelijke Crommenije, gelegen tussen de nu nog steeds aanwezige Middeleeuwse dijken is weinig overgebleven, de waterloop De Kil is daar een restant van. In de Wijkermeer is De Kil rechtgetrokken, maar ten noorden van de Nieuwendijk heeft de waterloop nog een meanderend karakter. Door de bedijking ontstaan de vele polders in dit gebied die elk hun eigen bemaling hebben.
Dijken en geesten langs de Die, links de situatie rond 1200, rechts rond 1300. (Bron: Koene e.a. op basis van Westenberg)
22
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
De Dorregeester polder langs het Alkmaardermeer tussen Akersloot en Uitgeest
De Kil, ten noorden van de Nieuwendijk
Recreatieplas Alkmaardermeer, aardkundig monument als restant Noord-Hollands merengebied.
Molens ‘De Dog’ en ‘De Kat’ bij Uitgeest bemaalden resp.de Castricummer- en Zienpolder.
23
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Dat de zee toch nog regelmatig met storm binnendrong en door de dijken heen brak zien we aan de talloze wielen en vele slingers in de oude dijken. In 1718 werd de hoge ‘Nieuwe Overdijking’ aangelegd, heet nu gewoon ‘Nieuwe Dijk’. Hiermee werd de ‘kustlijn’ veel korter en het onderhoud makkelijker. Het nu laaggelegen gebied bestaat uit de veenpolders en droogmakerijen van Nationaal Landschap ‘Laag-Holland’. De meeste meren in het veengebied zijn vanaf de 16e eeuw drooggelegd, alleen het Alkmaardermeer/Uitgeestermeer is als klein restant overgebleven en heeft daarom de status ‘Provinciaal Aardkundig Monument’ gekregen. Dit meer is nu o.a. een essentieel onderdeel van het Schermerboezem in Hollands Noorderkwartier.
Dijkdoorbraken kerstmis 1717
Wiel in dijk langs Crommenije bij Fort bij Veldhuis
24
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Toen de Stelling van Amsterdam rond 1900 werd aangelegd is volop gebruik gemaakt van de landschappelijke condities van het ‘Crommenijegebied’. Doordat de Stelling een Kringenzone had werd de open zone later een groene buffer tussen de zwaar verstedelijkende IJmondgemeentes en Zaanstad. Een relatief open, stil gebied met hoge ecologische en recreatieve waarden, maar zeker ook een cultuurhistorisch en aardkundig zeer waardevol gebied.
Stelling van Amsterdam nu ook ecologisch en aardkundig zeer waardevol.
Fort bij Kromme niedijk langs de slingerende Middeleeuwse Lagedijk
25
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Noordzeekanaal geprojecteerd op topografische kaart (1850)
Het voormalige IJ geprojecteerd op actuele topo grafische kaart
26
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Ook in de naamgeving is de historie vaak terug te vinden: zoals bijvoorbeeld in Dorregeest, Krommenie, Spaarndam en Spaarnwoude, Buitenlanden en Meerweide, Kaag of Koog, Kil, Slaperdijk, Assendelver Zeedijk etc. Het Oer-IJ gebied is een zeer gevarieerd met hoge aardkundige en cultuurhistorische waarden. Door de grote geodiversiteit is heeft het ook een hoge potentie voor biodiversiteit. In vele waterbergingsprojecten en nieuwe natuurontwikkeling komt deze diversiteit steeds meer tot uiting.
Noorderveld langs Noordermaatweg Heemskerk. Gelegen in Oer-IJbedding.
Landgoed ‘Marquette’ gelegen op oeverwal van het Oer-IJ en via lange oprijlaan verbonden met geest Heemskerk.
27
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
Zeerijdtsdijkje bij Bakkum, onderdeel van ‘Schoonwatervallei’
“Het enorm afwisselende Oer-IJ gebied heeft een hoge recreatieve waarde maar levert ook een grote bijdrage aan een rijk woon- en leefklimaat.”
28
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
BIJLAGE 2
UIT TE VOEREN PROJECTEN DEELPROJECTEN Sinds 2015 beschikt Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. over een Plan van Aanpak dat leidend is bij de activiteiten die worden uitgevoerd. De hieronder genoemde deelprojecten komen voort uit dit Plan van Aanpak en zijn een opmaat voor het verkrijgen van de Unesco Geopark status. Een digitale versie van het plan van aanpak is terug te vinden op de website www.oerij.eu , onder het kopje ‘Wie zijn wij?”.
1. Projecttrekker Geopark-status (Plan van Aanpak pg. 59 e.v.) Totaalkosten: 80.000 euro Uitvoering: 2018-2019 Toelichting: De uiteindelijke ambitie van Stichting Oer-IJ, Geopark i.o. is het verwerven van de UNESCO Geopark-status. Deze status die alleen maar gerealiseerd kan worden met steun van alle overheden en relevante gebiedspartijen (terreinbeheerders, LTO, Recreatieschappen, etc.) zal definitief een einde maken aan de huidige status van ‘vergeten’ gebied. Als alle partijen zich achter het verwerven van deze status scharen, dan is daarmee het bewijs geleverd dat de waarde van dit ‘kleine groene hart’ voor de bewoners en bezoekers van dit deel van het MRA gebied breed wordt onderkend en gedragen. Om alle partijen mee te krijgen is het noodzakelijk om een klein apparaat op te tuigen bestaande uit een projecttrekker en enige administratieve ondersteuning. Voorlopig wordt gedacht aan een periode van 2 jaar waarin de aanvraag voor de Geoparkstatus in overleg met de gebiedspartijen wordt uitgewerkt en de haalbaarheid duidelijk moet zijn. Tot dit project behoort ook het opstellen van het Applicatie Document (waarin begrepen de kosten voor de beschrijving van de sites en de pilots). 2. Zichtbaar maken kwaliteiten Geopark (Oer-IJ taal, Plan van Aanpak, pag. 22 e.v.) Totaalkosten: 20.000 euro. Uitvoering: 2017/2018 Toelichting: Het Oer-IJ gebied herbergt een schat aan informatie over archeologie, cultuurhistorie, aardkunde en ecologie. De geheimen en bijzonderheden van het Oer-IJ landschap zijn voor een geïnteresseerde recreant/toerist echter niet makkelijk zichtbaar. Het landschap met al zijn kwaliteiten kan makkelijk leesbaar gemaakt worden door het toevoegen van herkenbare tekens/symbolen (voorbeeld verbeelding gestapelde zwerfkeien als beeldmerk van Geopark De Hondsrug). Met deze symbolen kunnen de ‘oerpunten’ in het landschap worden gemarkeerd. De bezoeker/recreant weet bij het zien van het symbool dat er bij die plek een verhaal/ uitleg hoort die door middel van een app en/of geschreven tekst op te roepen is. Verder is het belangrijk dat de bebording van andere organisaties en instanties in het gebied een verwijzing naar het Oer-IJ concept/symbool gaan tonen, dit versterkt/benadrukt de samenhang.
29
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
3. Opstellen uitvoeringsplan Geopark (Icoonprojecten, Plan van aanpak, pag. 34 e.v.) Totaalkosten: Uitvoering:
20.000 euro, 4.000 euro per project. 2017 - 2020
Toelichting: Het Oer-IJ landschap bestaat geologisch uit drie deelgebieden: het zandige kust/duingebied, het veengebied en daartussendoor het kleigebied (rivierklei en zeeklei) en verder ook verschillende tijdvensters. Iedere zone en periode kent zijn eigen karakteristieke iconische beelden. Om zoveel mogelijk mensen betroken en enthousiast te krijgen is het wenselijk om de aardkundige en bewoningsgeschiedenis op specifieke plekken te verbeelden en/of te reconstrueren. Dit maakt de ontstaansgeschiedenis tastbaar. In onze landschapsvisie worden deze locaties Oer-IJ iconen genoemd. Voor een deel zijn deze gekoppeld aan bestaande voorzieningen, voor een deel zijn dit ook nieuw te ontwikkelen/te reconstrueren plekken. Ten behoeve van de realisatie moet voor ieder icoonproject een uitvoeringsplan worden opgesteld waarmee potentieel betrokkenen kunnen worden geïnformeerd: • De Hoep te Castricum: duingebied en voorhistorie. Het duingebied is provinciaal aardkundig monument. (opstellen uitvoeringsplan: 4.000) • Fort Velsen te Velsen: kleigebied en Romeinse tijd. (opstellen uitvoeringsplan: 4.000) • Friese boerderij nabij Limmen/Akersloot: strandwallen/strandvlaktegebied en vroege middeleeuwen. (opstellen uitvoeringsplan: 4.000) • Erfgoedpark De Hoop nabij Uitgeest/oever Alkmaardermeer: veengebied late middeleeuwen. Het Alkmaardermeer is een provinciaal aardkundig monument. (opstellen uitvoeringsplan: 4.000) • Fort Zuidwijkermeer of Fort St. Aagtendijk nabij Beverwijk: kleigebied en moderne tijd. (opstellen uitvoeringsplan: 4.000) 4. Educatie (Verhaallijnen, Plan van aanpak, pag. 41 e.v.) Totaalkosten: Uitvoering:
10.000. 2017 - 2020
Toelichting: In de Ruimtelijke ordening en de beleving van mensen is het Oer-IJ gebied een ‘vergeten gebied’, een gebied waarvan de samenhang nauwelijks bekend is. Het Oer-IJ gebied is uniek omdat we er heel veel in het landschap van kunnen zien en het veel vertelt over de vorming van het kustgebied van Holland. We beschikken voor dit gebied over veel wetenschappelijk materiaal dat ons inzicht geeft en houvast biedt over de ontstaansgeschiedenis van het holocene deel van Noord-Holland. Belangrijk is om die kennis voor een breder publiek te ontsluiten. Daarom is ervoor gekozen om het gebied toegankelijk te maken door het vertellen van verhalen. In ‘Zicht op het Oer-IJ’ worden 6 verhaallijnen uitgewerkt die kunnen helpen om de ontwikkelingsgeschiedenis van het Oer-IJ gebied te begrijpen en te beleven. Met de uitvoering van dit project is al begonnen in deelprojecten als de Oer-IJ Academie (lezingen en cursussen), een wandelevenement (Oer-IJ Expeditie) en fietsroutes Noord-Kennemerland. Op de korte termijn wil Stichting Oer-IJ verder met: • Educatie basisonderwijs (kosten 5.000) Uitvoering 2017-2018 • Educatie voortgezet onderwijs) (totaalkosten 5.000) Uitvoering 2017-2020
30
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
5. Communicatie (Oer-IJ Atlas, Plan van Aanpak, pag. 55 e.v. ) Totaalkosten: 40.000 euro. Uitvoering: 2017/2018 Activiteiten: Toelichting: Het Oer-IJ gebied is een onbekend en daardoor ondergewaardeerd landschap. Het is een gebied met veel verborgen kwaliteiten. De ligging binnen de hoog dynamische Noordvleugel van de Randstad biedt grootse kansen voor een toeristisch recreatieve ontsluiting van het gebied. Maar zolang de kwaliteiten verborgen blijven is het risico aanwezig dat die kwaliteiten worden aangetast door ruimtelijke ontwikkelingen, domweg omdat er te weinig rekening mee wordt gehouden. “Onbekend maakt onbemind�. Een aantrekkelijk, leesbaar en informatief boek over de vele kwaliteiten van het Oer-IJ gebied brengt de kansen in beeld voor verdere ontwikkeling en levert zo een bijdrage aan de bescherming van de rijkdom van het gebied. Alle relevante informatie wordt zodanig geordend bijeengebracht dat ook overheden hier effectief gebruik van kunnen maken.
31
GEOPARK-STATUS VOOR HET OER-IJ GEBIED
COLOFON
SAMENSTELLING EN TEKSTBIJDRAGEN: Rik Duin, Jos Teeuwisse, Lia Vriend en Léon Klein Schiphorst.
VORMGEVING EN PRODUCTIE: Salmay communicatie.
COPYRIGHT: Stichting Oer-IJ, Geopark i.o.