Van wolkenfabriek naar waterstof

HEMWEG: FLAGSHIP-PROJECT VOOR DUURZAME HAVEN Van wolkenfabriek naar waterstof

In 1948 werd in opdracht van de gemeente Amsterdam begonnen aan de bouw van de kolencentrale aan de Hemweg. De kolencentrale die in volksmond bekend stond als de ‘wolkenfabriek’. Eind december 2019, bijna driekwart eeuw later, draaide Vattenfall de deur op slot. Nu is het tijd voor nieuwe energie. Die energie komt van samenwerkende partijen, daarom praten we met Jaap Kersten, programmamanager verduurzaming Haven en Industrie vanuit de gemeente Amsterdam, met Ruud Stevens, projectmanager herontwikkeling Hemweg namens Vattenfall, en met Job van der Kroft, projectleider namens Havenbedrijf Amsterdam.

Van kolencentrale naar energiehub

De kolencentrale aan de Hemweg had technisch gezien nog tot 2030 door kunnen gaan, maar in het kader van de Urgenda-maatregelen over CO2-reductie was het nodig deze voortijdig te sluiten. Van de locatie aan de Hemweg maakt Vattenfall nu – samen met partijen als gemeente Amsterdam en Havenbedrijf Amsterdam - een hub voor duurzame energieën zoals waterstof en synthetische kerosine. De plannen passen goed in de klimaatplannen van de gemeente voor het havengebied en de verduurzaming die het Havenbedrijf heeft ingezet.

Ruud: “Sinds anderhalf jaar ben ik betrokken bij de herontwikkeling van de Hemweg: de locatie waar nu nog de oude kolencentrale staat. We maken een transitie door van fossiele naar duurzame energie, er verrijst hier een nieuw energiesysteem voor de hele regio.”

De gemeente Amsterdam heeft de ambitie om in 2050 volledig klimaatneutraal te zijn. Daartoe werd vorig jaar de Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 opgesteld. Hierin wordt ook het toekomstperspectief voor het havengebied beschreven: de haven als duurzame batterij voor de stad, de regio en Europa.

Jaap: “De gemeente Amsterdam heeft grote ambities op het gebied van duurzaamheid. We kijken naar energieverbruik en de circulaire economie, maar ook naar energieopwekking en –productie. Wij kijken vanuit stedelijk perspectief naar de ontwikkeling van de Hemweg en stimuleren en faciliteren waar we kunnen. De haven is een belangrijk deel van onze duurzame toekomst en de samenwerking met Vattenfall en het Havenbedrijf is voor ons van groot belang.”

Met elkaar verbonden

“Onze haven is een échte energiehaven, waar steeds meer ruimte is voor alternatieve brandstoffen”, vertelt Job. “We zijn bezig met verduurzaming van de handelsstromen in de haven en we stimuleren de op- en overslag van producten zoals ethanol.” Over de samenwerking met de gemeente en Vattenfall: “De gemeente is 100% aandeelhouder van de haven, Vattenfall is de grootste energieproducent in de haven: we hebben vaak met elkaar te maken en zijn op vele manieren met elkaar verbonden.”

Ruud: “Vattenfall is afhankelijk van de infrastructuur rond de Hemweg-locatie: we werken samen met de gemeente en het Havenbedrijf om een vernieuwde infrastructuur passend te maken voor álle partijen in de haven. We vinden het belangrijk dat de Vattenfall plannen aansluiten op het programma van Amsterdam: de gemeente is één van onze belangrijkste stakeholders. Ik spreek Jaap dan ook regelmatig. Het Havenbedrijf speelt op zijn beurt zeer succesvol een verbindende rol.”

Jaap: “Die verbindende rol is heel belangrijk. Wat steeds duidelijker wordt is dat je elkaar voor dit soort transities keihard nodig hebt. Iedereen heeft zijn eigen belangen, maar we hebben hetzelfde doel: een duurzame energievoorziening. Samen met partners in de keten kun je stappen maken om dat doel te bereiken, veel meer dan voorheen is samenwerking nodig. Je moet elkaar weten te vinden en elkaar kennen.”

Jaap Kersten: ‘Voor dit soort transities heb je elkaar keihard nodig. We hebben hetzelfde doel: een duurzame energievoorziening’

Voortvarende aanpak is voorbeeld

In het geval van de Hemweg zijn de gemeente, Vattenfall en het Havenbedrijf goed met elkaar in overleg. Jaap: “Het is een mooi voorbeeld van hoe overheid en bedrijfsleven met elkaar te maken hebben. De Rijksoverheid nam het besluit om de kolencentrale eerder te sluiten: al in 2019 in plaats van vijf jaar later. Voor Vattenfall betekende dat een versnelling, maar het bood tegelijkertijd ook de ruimte om versneld een duurzamer toekomstpad in te slaan. Dat heeft Vattenfall voortvarend opgepakt.” Job: “Ik denk écht dat de Hemweglocatie kan uitgroeien tot een flagship-project voor Amsterdam.”

Jaap: “Dat denken wij ook. In de Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal is voor verschillende sectoren een etalageproject benoemd: voor Haven en Industrie is dat de herontwikkeling van de Hemweg. Voor andere partijen in en rondom de haven is dit project écht een voorbeeld.”

Complex energiesysteem

Wel een voorbeeld waarvoor we nog even geduld moeten hebben: de sloop van de kolencentrale is een enorme klus. Ruud: “De sloop begint naar verwachting in de loop van 2021. Het is complex en moet goed voorbereid worden.”

Als je het energielandschap in het havengebied letterlijk vanuit je achtertuin ziet transformeren, kun je niet anders dan ontzettend gemotiveerd zijn om daar deel van uit te maken. Dat is Jaap dan ook. Die achtertuin, dat is overigens een dakterras. Vanaf die hoogte zie je het havengebied goed;

de oude scheepswerf van NDSM, de olietanks, maar ook windmolens. En de grote schoorsteen van de oude kolencentrale. “Die noemen ze ook wel de ‘wolkenfabriek’, maar hij maakt al een jaar geen wolken meer. Het is tijd voor nieuwe dingen.”

Na afronding van de sloop van de kolencentrale worden de eerste bouwactiviteiten verwacht: de start van nieuwe energieprojecten. “Vattenfall wil het mogelijk maken binnen één generatie fossielvrij te leven”, vertelt Ruud. “Op de Hemweg willen we dan ook fossielvrije elektriciteit en warmte opwekken, e-brandstoffen ontwikkelen én energieopslag verzorgen.” De implicaties zijn enorm: de bestaande gascentrale Hemweg 9 wordt omgebouwd tot installatie die stroom opwekt met groene waterstof, zonnepanelen gaan stroom leveren aan de stad en windstroom vanaf zee wordt straks via de Hemweg doorgegeven aan de stad. Er moet aan de groeiende vraag naar stadswarmte vanuit Amsterdam worden voorzien met fossielvrije warmte én de duurzame energie moet worden opgeslagen zodat er altijd voldoende stroom en warmte is.

Ruud: “We staan nog maar aan het begin en de juiste timing tussen vraag, aanbod en realisatie van infrastructuur is lastig, maar cruciaal in deze energietransitie.” Jaap beaamt: “De crux van de energietransitie is de juiste energiedrager op het juiste moment op de juiste plek te krijgen. Het toekomstige energiesysteem is een stuk complexer dan het huidige fossiele energiesysteem: veel fijnmaziger. Daarbij komt ook dat Amsterdam een dichtbevolkte stad is, waarin we de ruimte optimaal moeten gebruiken om energie te winnen, distribueren en op te slaan, zonder dat dit conflicteert met stedelijke ontwikkeling.” Job: “Voor het Havenbedrijf is het ontwikkelen van nieuwe ondergrondse infrastructuur één van de belangrijkste uitdagingen voor de komende jaren. Om waterstof bij eindgebruikers te krijgen, moet een heel netwerk worden uitgelegd. Er lopen studies naar hoe zulke tracés er uitzien. We zijn bijvoorbeeld op dit moment bezig met een demo om synthetische kerosine te produceren van CO2 en waterstof afkomstig van een bij voorkeur duurzame bron. Om die CO2 op de productielocatie te krijgen is een nieuw netwerk nodig. Qua infrastructuur, maar ook qua partners: dit kun je niet alleen doen, dit moet je samen doen.”

Ketensamenwerking

Jaap: “Ketensamenwerking is het sleutelwoord. Aan zo’n keten voegen allerlei partijen hun kennis, specialiteit óf grondstof toe. Je moet weten wat ieders rol is: Tata Steel krijgt in het voorbeeld van Job een nieuwe rol: leverancier van grondstof.”

Job: “Onze klanten en stakeholders zijn zich bewust van de noodzaak tot verduurzaming: iedereen is gemotiveerd om bij te dragen.” Die bijdrage is naast een energieke, ook een financiële. Job: “Meeinvesteren behoort tot de mogelijkheden. Bij de Hemweg hebben wij een duidelijke rol: de infrastructuur buiten het hek van Vattenfall op orde hebben, zodat de producten van Vattenfall kunnen

Ruud Stevens: ‘Vattenfall gaat op de Hemweg fossielvrije elektriciteit en warmte opwekken, e-brandstoffen ontwikkelen én energieopslag verzorgen’

worden ontsloten naar andere gebruikers. Dat vergt grote investeringen.”

Jaap: “De energietransitie vergt investeringen die het bedrijfsleven onmogelijk alleen kan dragen. Het gaat dan ook om het bundelen van publieke en private inspanningen.”

Ruud: “Bovendien kom je zo gezamenlijk krachtiger over richting het Rijk en de EU: het creëren van draagvlak en steun op dat niveau is dan een stuk kansrijker.”

Jaap: “We vinden het als samenleving belangrijk om deze transitie te maken, het risico van nu nog onrendabele projecten kun je dan niet puur bij het bedrijfsleven neerleggen. Gelukkig zijn er bijvoorbeeld het Groeifonds van de Rijksoverheid en het Coronaherstelfonds van de EU: bedoeld om de (duurzame) economie vlot te trekken. Als wij als regio onze kansen en agenda goed coördineren, kunnen we aantoonbaar maken dat de haven van Amsterdam een goede locatie is om duurzame projecten te realiseren.”

Ruud knikt: “Het is heel belangrijk dat een project als de Hemweg-herontwikkeling slaagt. We willen voldoen aan de persoonlijke energiebehoefte van al onze klanten, maar we hebben ook centrale plekken nodig om op

Job van der Kroft: ‘Voor het Havenbedrijf is één van de belangrijkste uitdagingen voor de komende jaren: het ontwikkelen van een nieuwe ondergrondse infrastructuur’

grote en industriële schaal hernieuwbare en betrouwbare energie te leveren. Die locaties liggen in de regio niet voor het oprapen. De Hemweg is de beste beschikbare locatie, waar we een goede balans tussen vraag en aanbod kunnen creëren.”

Job: “Klopt: de fysieke ruimte, maar ook de milieuruimte is beperkt in Amsterdam. Wat we hebben moeten we goed en veilig inzetten. Vattenfall speelt een belangrijke rol in de verduurzaming van de haven, vooral wat betreft de productie van waterstof. Het is van groot belang om dit te laten slagen.”

Vertrouwen als basis

Jaap: “We hebben veel belang bij schone energie in de regio, daar gaat deze locatie een grote rol in spelen. Het zorgt ook voor nieuwe bedrijvigheid; mensen die er aan het werk gaan, kennis die er ontwikkeld wordt, bedrijven die hier vervolgens weer gebruik van kunnen maken. Wij willen daar als gemeente daarom ook een actieve rol in spelen.” die koploper willen zijn. We werken aan mooie

Jaap Kersten, programmamanager verduurzaming Haven en Industrie vanuit de gemeente Amsterdam Job: “Dit soort grote opgaven kún je alleen gezamenlijk beslechten. Als Havenbedrijf hebben wij het vertrouwen dat we samen succesvol kunnen zijn.”

Jaap: “Dat is de basis waarop we de transitie kunnen maken. Ik geloof in kleine stappen maken; unlocking the potential. Nieuwe technieken mogelijk maken, beter maken, goedkoper maken; zodat er steeds minder redenen zijn om terug te vallen op de ‘oude’ Job: “We willen alle drie koploper zijn in de energietransitie, dat zie je terug in de plannen.” Ruud: “We vinden het ook alle drie heel motiverend om te werken voor organisaties

energie.” projecten en dat wordt gezien. De kolencentrale heeft jarenlang een belangrijke functie gehad in de energievoorziening, maar Jaap heeft gelijk: het is nu tijd voor andere dingen.” <

Energietransitie Café Amsterdam

Jaap en Job zijn dit jaar gestart met het Energietransitie Café Amsterdam: een netwerk van 15 innovatieve professionals van bedrijven, overheden en kennisinstellingen. Job: “We brainstormen over hoe we de energietransitie verder kunnen helpen. In september gaf Ruud bijvoorbeeld een presentatie over de herontwikkeling van de Hemweg. Daarnaast gingen we aan de hand van stellingen met elkaar in gesprek over welke rol groene waterstof kan spelen in de verduurzaming van Amsterdam”, vertelt Jaap. “Het is heel waardevol om in zo’n informele setting met elkaar van gedachten te wisselen.”