liryka rodzaje wiersza œrodki stylistyczne epika narrator i narracja œwiat przedstawiony mowa zale¿na i niezale¿na dramat akcja w dramacie teatr i dramat grecki teksty publicystyczne fakty i opinie gatunki publicystyczne teatr film radio i telewizja dzie³a sztuki plastycznej s³owniki encyklopedie komunikat jêzykowy styl i stylizacje aluzja literacka znaczenie dos³owne znaczenie przenoœne groteska perswazja obraz poetycki i obrazowanie nastrój w utworze cytat i parafraza prawda historyczna i fikcja literacka wartoœci w utworze motywy literackie
Jak to zrozumiec?
Iwona i Lech Cieœlakowie
Egzamin gimnazjalny Jak to zrozumieæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia Autorzy: Iwona Cieœlak, absolwentka Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczycielka jêzyka polskiego w Zespole Szkó³ nr 7 w Toruniu; autorka Nowego szkolnego s³ownika ortograficznego. Jest egzaminatorem w czêœci humanistycznej egzaminu gimnazjalnego. Lech Cieœlak, absolwent Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczyciel jêzyka polskiego i sztuki w Gimnazjum w Cierpicach k. Torunia. Autorzy wspólnie wydali równie¿: Egzamin gimnazjalny. Jak to napisaæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia, Sprawdzian szóstoklasisty. Jak to napisaæ?, Egzamin gimnazjalny. Jak to odczytaæ? Lektury obowi¹zkowe w gimnazjum.
Redaktor wydania:
Zdzis³aw G³owacki Korekta:
Zdzis³aw G³owacki, autorzy Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, ³amanie i przygotowanie do druku:
Robert Ciechanowski, RC PRO
rcpro@rc-pro.eu
Projekt ok³adki:
Miros³aw G³odkowski, Zdzis³aw G³owacki
Poradnik Jak to zrozumieæ? to opracowanie, które ma pomóc uczniom gimnazjum w opanowaniu wiadomoœci i umiejêtnoœci, jakie zawarte s¹ w standardach wymagañ egzaminacyjnych z zakresu przedmiotów humanistycznych. Ksi¹¿ka ta u³atwi zdobycie niezbêdnej wiedzy o wszystkich najwa¿niejszych rodzajach tekstów kultury oraz pomo¿e w nabyciu umiejêtnoœci ich odczytywania i rozumienia. Poradnik Jak to zrozumieæ? mo¿e byæ uzupe³niaj¹cym podrêcznikiem dla gimnazjalistów, jak te¿ pomocnym Ÿród³em wiedzy dla uczniów klas pierwszych szkó³ œrednich przy powtarzaniu materia³u. Wreszcie mo¿e byæ cenn¹ pomoc¹ w pracy nauczyciela polonisty i ucznia przygotowuj¹cego siê do udzia³u w wojewódzkich i ogólnopolskich konkursach polonistycznych.
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Tutor” Wydanie II. Toruñ 2009 r. Oficyna Wydawnicza „Tutor” 87-100 Toruñ, ul. Warszawska 14/2, tel./fax (0-56) 65-999-55 Wysy³kowa Ksiêgarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl Druk i oprawa: Toruñskie Zak³ady Graficzne „Zapolex” Sp. z o.o.
Spis treœci Wstêp
7
Czêœæ
1.
Teksty kultury Teksty literackie Liryka Liryka bezpoœrednia Liryka poœrednia Liryka zwrotu do adresata Podzia³ liryki ze wzglêdu na temat Charakterystyczne cechy budowy wiersza Rymy
Rodzaje wiersza Œrodki stylistyczne Œrodki fonetyczne Œrodki s³owotwórcze Œrodki sk³adniowe Œrodki s³ownikowe
Gatunki liryki Pytania i æwiczenia
Epika Narrator Narracja Fabu³a Elementy fabu³y Typy fabu³y ze wzglêdu na liczbê i rodzaj zawartych w niej w¹tków
Œwiat przedstawiony Wypowiedzi postaci Mowa niezale¿na Mowa zale¿na Mowa pozornie zale¿na
Odmiany epiki Gatunki epiki Gatunki mieszane (z pogranicza epiki, liryki i dramatu) Pytania i æwiczenia
Dramat Akcja w dramacie Budowa akcji dramatu tradycyjnego Zewnêtrzny podzia³ akcji w dramacie
Bohaterowie dramatu
10 10 10 10 11 12 13 13 14 16 16 17 18 20 25 26 29 29 30 31 31 32 32 33 33 34 34 34 35 37 37 38 38 38 39 39
Podzia³ tekstu dramatu Teatr i dramat grecki Klasyczne gatunki dramatyczne Tragedia Komedia
Teatr el¿bietañski — dramaty Szekspira Dramat romantyczny Dramat w³aœciwy Pytania i æwiczenia
Teksty publicystyczne Fakty i opinie w tekstach publicystycznych Gatunki publicystyczne Reporta¿ Felieton Notatka prasowa Recenzja Artyku³ informacyjny Teksty naukowe i popularnonaukowe
Pytania i æwiczenia
Teatr i film Teatr Najwa¿niejsze typy teatru
Film Zanim powstanie film...
Pytania i æwiczenia
Radio i telewizja Radio Telewizja Pytania i æwiczenia
Dzie³a sztuki jako teksty kultury Budowa dzie³a sztuki plastycznej Forma artystyczna Kompozycja Barwa Faktura
Treœæ dzie³a sztuki
Dziedziny sztuk plastycznych Rysunek Malarstwo Grafika RzeŸba Architektura Sztuka u¿ytkowa — rzemios³o artystyczne
Pytania i æwiczenia
39 40 40 41 42 43 43 44 45
47 47 48 48 50 51 52 53 54 55
56 56 56 57 57 59
59 59 60 60
61 61 61 61 62 63 64 64 64 65 65 66 66 67 67
S³owniki i encyklopedie
70
Rodzaje s³owników
71 71 71 71 72 72 72 72 73
S³ownik jêzyka polskiego S³ownik ortograficzny S³ownik wyrazów bliskoznacznych S³ownik frazeologiczny S³ownik poprawnej polszczyzny S³ownik wyrazów obcych S³ownik etymologiczny Encyklopedia
Inne s³owniki
73 73 73 73
S³ownik interpunkcyjny S³ownik skrótów i skrótowców S³ownik symboli
Pytania i æwiczenia
74
Inne teksty kultury
75
Wykresy Mapy Tabele Pytania i æwiczenia
75 76 76 77
Czêœæ
2.
Odbiór tekstów kultury Komunikat jêzykowy Funkcje tekstów Pytania i æwiczenia
Interpretacja tekstu Pytania i æwiczenia
Styl i stylizacje Styl Styl urzêdowy Styl potoczny Styl artystyczny Styl retoryczny Styl naukowy Styl publicystyczno-dziennikarski
Stylizacja Archaizacja Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) Stylizacja œrodowiskowa Stylizacja biblijna Parodia
Pytania i æwiczenia
80 80 82
83 84
85 85 85 86 86 88 88 88 89 89 90 91 91 92 93
Aluzja literacka
95
Pytania i æwiczenia
95
Znaczenie dos³owne i znaczenie przenoœne Znaczenie przenoœne w utworach poetyckich Pytania i æwiczenia
Znaczenie alegoryczne na przyk³adzie Biblii Pytania i æwiczenia
Znaczenie symboliczne na przyk³adzie Ma³ego Ksiêcia Pytania i æwiczenia
Groteska Pytania i æwiczenia
Perswazja Teksty reklamowe Teksty propagandowe Pytania i æwiczenia
Obraz poetycki i obrazowanie Obraz dynamiczny Obraz statyczny Obraz plastyczny (barwny) Pytania i æwiczenia
Nastrój w utworze poetyckim Pytania i æwiczenia
Cytat i parafraza Pytania i æwiczenia
Prawda historyczna i fikcja literacka Pytania i æwiczenia
Wartoœci zawarte w utworze Pytania i æwiczenia
Motywy Pytania i æwiczenia
96 96 97 99 100 101 102
103 105
107 107 108 110
111 111 112 112 114
116 117
119 120
122 124
125 127
129 129
Bibliografia
131
Skorowidz
132
Wstêp
Poradnik gimnazjalisty Jak to zrozumieæ? jest swego rodzaju kontynuacj¹ poprzedniego opracowania zatytu³owanego Jak to napisaæ? Równie¿ w tym przypadku g³ównym celem by³o przygotowanie takiego poradnika, który pomóg³by uczniom gimnazjum w opanowaniu wiadomoœci i umiejêtnoœci, jakie zawarte s¹ w standardach wymagañ egzaminacyjnych z zakresu przedmiotów humanistycznych. Przypomnijmy, ¿e standardy te obejmuj¹ kompetencje ucznia w dwóch zasadniczych obszarach: 1. Czytanie i odbiór tekstów kultury 2. Tworzenie w³asnego tekstu Proponowane poni¿ej opracowanie dotyczy pierwszego obszaru, w zakresie którego przede wszystkim „Uczeñ: czyta teksty kultury (...) na poziomie dos³ownym, przenoœnym i symbolicznym; interpretuje teksty kultury, uwzglêdniaj¹c intencje nadawcy; odró¿nia fakty od opinii, prawdê historyczn¹ od fikcji, dostrzega perswazjê, manipulacjê, wartoœciowanie; wyszukuje informacje zawarte w ró¿nych tekstach kultury (...); dostrzega w odczytywanych tekstach œrodki wyrazu i okreœla ich funkcje (...); dostrzega i analizuje konteksty niezbêdne dla interpretacji tekstów kultury (...), dostrzega wartoœci wpisane w teksty kultury”. W tym miejscu nale¿y wyjaœniæ, jak nale¿y rozumieæ tak czêsto powtarzaj¹ce siê w standardach pojêcie tekstów kultury. Otó¿ tekstami kultury s¹ zarówno wszystkie teksty literackie (mieszcz¹ce siê w obrêbie trzech rodzajów literackich), a wiêc teksty o charakterze artystycznym, jak te¿ inne teksty pisane, np. teksty publicystyczne, popularnonaukowe, Ÿród³a historyczne, instrukcje, s³owniki, encyklopedie itp. Pojêcie tekstów kultury obejmuje swym zakresem równie¿ formy bêd¹ce wytworami myœli i uczuæ cz³owieka lub efektami jego dzia³añ praktycznych. Dlatego te¿ do tekstów kultury nale¿¹ dzie³a sztuki (malarstwo, grafika, rzeŸba, architektura, fotografia — zwykle dostêpne w postaci reprodukcji), wytwory sztuki u¿ytkowej (np. meble, stroje), przekazy radiowe, telewizyjne, filmy, widowiska teatralne, a tak¿e inne przekazy informacji, jak np. mapy, wykresy, tabele, schematy. Tak szeroko rozumiane teksty kultury uczeñ gimnazjum powinien odczytywaæ i dokonywaæ na nich czynnoœci przewidzianych w standardach wymagañ. Poradnik Jak to zrozumieæ? u³atwi gimnazjaliœcie zdobycie niezbêdnej wiedzy o wszystkich najwa¿niejszych rodzajach tekstów kultury oraz pomo¿e w nabyciu umiejêtnoœci ich odczytywania i rozumienia. St¹d ksi¹¿ka sk³ada siê z dwóch czêœci: 1. Teksty kultury — zawieraj¹cej najwa¿niejsze informacje o wszystkich rodzajach tekstów kultury, ich klasyfikacji, budowie, cechach charakterystycznych; 2. Odbiór tekstów kultury — zawieraj¹cej informacje o zjawiskach zwi¹zanych z odczytywaniem i interpretowaniem tekstów kultury, np. o znaczeniu przenoœnym, symbolicznym, stylizacji, perswazji, kontekœcie dzie³a i wpisanych w nie wartoœciach.
8
Jak to zrozumieæ?
W obydwu czêœciach poradnika zamieszczono wiele przyk³adów dzie³ literackich obrazuj¹cych rodzaj omawianego przekazu lub zjawiska teoretycznoliterackiego. Ponadto uczeñ korzystaj¹cy z poradnika mo¿e sprawdziæ swoj¹ wiedzê, dziêki znajduj¹cym siê pod rozdzia³ami zestawom pytañ i æwiczeñ. Bardzo wygodne dla u¿ytkownika jest równie¿ umieszczenie na marginesie najwa¿niejszych pojêæ omawianych na danej stronie oraz skorowidz terminów na koñcu ksi¹¿ki. Na koniec warto podkreœliæ, ¿e poradnik Jak to zrozumieæ? adresowany jest do uczniów na ró¿nych poziomach edukacyjnych. Mo¿e byæ on uzupe³niaj¹cym podrêcznikiem dla gimnazjalistów, jak te¿ pomocnym Ÿród³em wiedzy dla uczniów klas pierwszych szkó³ œrednich przy powtarzaniu materia³u. Wreszcie mo¿e byæ cenn¹ pomoc¹ w pracy nauczyciela polonisty. Mamy nadziejê, ¿e poradnik Jak to zrozumieæ? spe³ni oczekiwania wszystkich, którzy bêd¹ z ró¿nych powodów zajmowaæ siê tekstami kultury — pomo¿e w ich odczytywaniu i zrozumieniu. Z ¿yczeniami wielu sukcesów autorzy
Czêœæ
1.
Teksty kultury
Teksty literackie Twórczoœæ literack¹ dzieli siê zwykle na trzy rodzaje literackie: lirykê, epikê i dramat. O zakwalifikowaniu danego utworu do jednego z rodzajów decyduj¹ trzy czynniki: a) postawa podmiotu literackiego wobec œwiata przedstawionego, b) sposób ukszta³towania wypowiedzi, c) budowa œwiata przedstawionego (kompozycja). liryka
Liryka
podmiot liryczny
Najwa¿niejszym wyró¿nikiem liryki jest obecnoœæ osoby mówi¹cej — podmiotu lirycznego. Poznajemy prze¿ycia, odczucia, myœli, wra¿enia i przekonania podmiotu lirycznego, co wyra¿a siê równie¿ w organizacji jêzyka wypowiedzi. Dziêki zastosowanym œrodkom poetyckim wiersz mo¿e przekazaæ wiele treœci, oddzia³uje na wyobraŸniê czytelnika, wprawia go w zadumê, zastanawia. Podmiotowi lirycznemu podporz¹dkowany jest ca³y œwiat przedstawiony. Ze wzglêdu na sposób wyeksponowania podmiotu lirycznego mo¿na wyró¿niæ: lirykê bezpoœredni¹, lirykê poœredni¹ i lirykê zwrotu do adresata.
liryka bezpoœrednia
Liryka bezpoœrednia Osoba mówi¹ca ujawnia siê w pierwszej osobie („ja”). Przedstawia swoje prze¿ycia, myœli, stan ducha. Wówczas wypowiedŸ podmiotu lirycznego staje siê wyznaniem. Jak dobrze Mogê zbieraæ jagody w lesie myœla³em nie ma lasu i jagód. [...] Jak dobrze Jestem z tob¹ tak mi serce bije myœla³em cz³owiek nie ma serca. (Tadeusz Ró¿ewicz, Jak dobrze)
Dla liryki bezpoœredniej charakterystyczne s¹ czasowniki u¿yte w 1. osobie — w tekœcie zaznaczone zosta³y t³ustym drukiem. liryka poœrednia
Liryka poœrednia Osoba mówi¹ca nie ujawnia siê wprost, lecz ukrywa siê za opisem, sytuacj¹, dialogiem. Nie prezentuje wiêc swoich stanów uczuciowych w formie wyznania, ale poœrednio.
Teksty literackie
11
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...] Jêk szklany... p³acz szklany... a szyby w mgle mokn¹ I œwiat³a szarego blask s¹czy siê senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny... (Leopold Staff, Deszcz jesienny)
W powy¿szym fragmencie podmiot liryczny nie ujawnia siê bezpoœrednio, lecz swoje myœli i stan ducha (smutek, melancholiê) wyra¿a za poœrednictwem opisu deszczu. Zdarza siê, ¿e podmiot opowiada o pewnym wydarzeniu. Wówczas wiersz ma formê ma³ej scenki, w której wystêpuj¹ elementy fabu³y. Na plan pierwszy wysuwa siê œwiat przedstawiony, a podmiot liryczny pozwala wypowiadaæ siê bohaterom. Sytuacja liryczna nale¿y do œwiata przedstawionego i nie odnosi siê do podmiotu lirycznego. Jednak poprzez zaprezentowan¹ sytuacjê podmiot liryczny wyra¿a swój stosunek do tematu, problematyki, tradycji, jêzyka itp. Idzie Kasia borem lasem, koszyk jagód niesie, A¿ ci jej rusa³ka zast¹pi³a w lesie. „Odpowiedz, dziewczyno, na te trzy pytania, Bo ciê za³askocz¹ moje ³askotania: Co kwitnie bez kwiatu? bez powodu bie¿y? Co œniegiem bieluchnym w skwarnym lecie œnie¿y?” Rozœmieje siê dziewczê i na to odpowie: „Woda bez powodu bie¿y po d¹browie, A paproæ bez kwiatu zakwita po lesie, A œnieg letni — piana, któr¹ woda niesie”. (Teofil Lenartowicz, Rusa³ka)
Liryka zwrotu do adresata Cech¹ charakterystyczn¹ tej odmiany liryki jest bezpoœrednie zwrócenie siê podmiotu lirycznego do adresata („ty” lirycznego). Adresatem mo¿e byæ osoba lub grupa osób, zjawisko, pojêcie. Wiersz mo¿e mieæ wówczas charakter wezwania lub apelu. Szukajcie prawdy jasnego p³omienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg... Za ka¿dym krokiem w tajniki stworzenia Coraz siê dusza ludzka rozprzestrzenia, I wiêkszym staje siê Bóg! [...] Ka¿da epoka ma swe w³asne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieœcie wiêc wiedzy pochodniê na czele I nowy udzia³ bierzcie w wieków dziele, Przysz³oœci podnoœcie gmach! [...] (Adam Asnyk, Do m³odych)
Dla liryki zwrotu do adresata charakterystyczne s¹ czasowniki u¿yte w trybie rozkazuj¹cym — w tekœcie zaznaczone t³ustym drukiem.
liryka zwrotu do adresata
12
Jak to zrozumieæ?
Podzia³ liryki ze wzglêdu na temat liryka
– mi³osna
Lirykê mo¿na równie¿ klasyfikowaæ ze wzglêdu na podejmowany temat. Wyró¿niæ mo¿na nastêpuj¹ce odmiany: lirykê mi³osn¹, lirykê refleksyjno-filozoficzn¹, lirykê religijn¹ i lirykê patriotyczn¹. Liryka mi³osna — koncentruje siê na wyra¿aniu uczuæ mi³osnych, doznañ erotycznych. w twoich doskona³ych palcach jestem tylko dr¿eniem œpiewem liœci pod dotykiem twoich ciep³ych ust zapach dra¿ni — mówi: istniejesz zapach dra¿ni — roztr¹ca noc w twoich doskona³ych palcach jestem œwiat³em [...] (Halina Poœwiatowska, wiersz z tomu Hymn ba³wochwalczy)
– refleksyjno-filozoficzna
Liryka refleksyjno-filozoficzna — wyra¿a pogl¹dy na temat istoty ¿ycia, cz³owieka, œwiata, wartoœci. kamyk jest stworzeniem doskona³ym równy samemu sobie pilnuj¹cy swych granic wype³niony dok³adnie kamiennym sensem o zapachu który niczego nie przypomina niczego nie p³oszy nie budzi po¿¹dania [...] (Zbigniew Herbert, Kamyk)
W pierwszej zwrotce wiersza podejmowane s¹ rozwa¿ania o doskona³oœci kamienia, natomiast w kolejnych wystêpuj¹ argumenty potwierdzaj¹ce postawion¹ tezê. – religijna
Liryka religijna — dotyczy prze¿yæ religijnych, stosunku cz³owieka do Boga. Mo¿e mieæ charakter pochwalny, dziêkczynny lub b³agalny. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary? Koœció³ Ciê nie ogarnie, wszêdy pe³no Ciebie, I w otch³aniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...] (Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie)
Powy¿szy wiersz jest dziêkczynn¹ modlitw¹ skierowan¹ do Boga. – patriotyczna
Liryka patriotyczna — podejmuje aktualne problemy ¿ycia spo³ecznego i narodowego. Czêsto pe³ni funkcjê agitacyjn¹ — jej celem jest bezpoœrednie oddzia³anie na czytelnika. Liryka patriotyczna mo¿e mieæ równie¿ charakter refleksyjny. Wówczas przedstawiane prze¿ycia dotycz¹ np. mi³oœci do ojczyzny, smutku po utracie niepodleg³oœci itp.