Iwona i Lech Cieœlakowie
Konkurs z jêzyka polskiego dla gimnazjalistów Wiadomoœci i zadania
Autorzy: Iwona Cieœlak, absolwentka Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczycielka jêzyka polskiego w Zespole Szkó³ nr 7 w Toruniu; autorka Nowego szkolnego s³ownika ortograficznego. Jest egzaminatorem Okrêgowej Komisji Egzaminacyjnej w Gdañsku z zakresu czêœci humanistycznej egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego z jêzyka polskiego. W latach 2006–2011 prowadzi³a kursy dla gimnazjalistów przygotowuj¹ce do egzaminu z czêœci humanistycznej, organizowane przez Studium Oœwiatowe „Tutor”. Jej uczniowie zajmowali wysokie lokaty w konkursach kuratoryjnych w etapie wojewódzkim. Lech Cieœlak, absolwent Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczyciel jêzyka polskiego i sztuki w Gimnazjum w Cierpicach k. Torunia. Jest autorem programów w³asnych w zakresie rozwijania zdolnoœci artystycznych uczniów oraz przygotowania do egzaminu gimnazjalnego z czêœci humanistycznej. W pracy zawodowej jest animatorem wielu dzia³añ kulturalnych, wspó³pracuje z grupami uczniów w zakresie rozwijania zdolnoœci teatralnych, literackich, muzycznych i plastycznych. Autorzy wspólnie wydali cztery ksi¹¿ki: Egzamin gimnazjalny. Jak to napisaæ?, Sprawdzian szóstoklasisty. Jak to napisaæ?, Egzamin gimnazjalny. Jak to zrozumieæ?, Egzamin gimnazjalny. Jak to odczytaæ? Lektury obowi¹zkowe w gimnazjum.
Redaktor wydania:
Zdzis³aw G³owacki Redakcja techniczna:
Robert Ciechanowski Projekt ok³adki:
Miros³aw G³odkowski, Zdzis³aw G³owacki
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Tutor” Wydanie I. Toruñ 2011 r. Oficyna Wydawnicza „Tutor” 87-100 Toruñ, ul. Warszawska 14/2, tel./fax 56 65-999-55 Wysy³kowa Ksiêgarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl Druk i oprawa: Toruñskie Zak³ady Graficzne „Zapolex” Sp. z o.o.
ISBN 978-83-89563-55-2
Spis treœci
Wstêp
7
Wiadomoœci Fleksja
9
Temat i koñcówka Czêœci mowy Odmienne czêœci mowy Samodzielne i niesamodzielne czêœci mowy Nieodmienne czêœci mowy Czasownik Rzeczownik Przymiotnik Liczebnik Zaimek Odmiana zaimków Przys³ówek Przyimek Spójnik Wykrzyknik Partyku³a
Æwiczenia Fleksja
9 9 9 9 10 10 11 16 21 23 25 26 26 27 27 28 28 29 29
Zadania z konkursów
29
Zadania dodatkowe
34
Wiadomoœci Sk³adnia
37 37
Wypowiedzenie
37
Zdanie
38 38 43 45
Zdanie pojedyncze Zdanie z³o¿one Wypowiedzenia wielokrotnie z³o¿one
Równowa¿niki zdañ
46
Rodzaje zwi¹zków sk³adniowych
47 47 47 48 48
Zwi¹zek zgody Zwi¹zek rz¹du Zwi¹zek przynale¿noœci Wyrazy poza zwi¹zkami zdania
Mowa zale¿na i niezale¿na
49
Mowa pozornie zale¿na
49
Æwiczenia Sk³adnia
50 50
Zadania z konkursów
50
Zadania dodatkowe
59
Wiadomoœci Fonetyka
63 63
Narz¹dy mowy
63
G³oski
63 64
Podzia³ spó³g³osek
Litery
65
Sylaby
66
Upodobnienia spó³g³osek
66 66 67
Upodobnienie pod wzglêdem dŸwiêcznoœci Upodobnienie pod wzglêdem miejsca artykulacji
Uproszczenia grup spó³g³oskowych
67
Akcent wyrazowy
68
Akcent zdaniowy
69
Intonacja
69
Æwiczenia Fonetyka
70 70
Zadania z konkursów
70
Zadania dodatkowe
74
Wiadomoœci S³ownictwo i stylistyka
76 76
TreϾ i zakres znaczeniowy wyrazu
76
Synonimy
77
Antonimy
77
Wyrazy wieloznaczne (wyrazy polisemiczne)
77
Homonimy
77
Neologizmy
78
Archaizmy
78
Eufemizmy
79
Kolokwializmy
79
Wulgaryzmy
79
Zwi¹zki frazeologiczne
79 79
Pochodzenie zwi¹zków frazeologicznych
Styl Styl urzêdowy Styl potoczny Styl artystyczny Styl retoryczny Styl naukowy Styl publicystyczno-dziennikarski
Stylizacje Stylizacja archaiczna (archaizacja) Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) Stylizacja œrodowiskowa Stylizacja biblijna Parodia
S³owniki i encyklopedie S³ownik jêzyka polskiego S³ownik ortograficzny S³ownik wyrazów bliskoznacznych S³ownik frazeologiczny S³ownik poprawnej polszczyzny S³ownik wyrazów obcych S³ownik etymologiczny Encyklopedia Inne s³owniki
85 85 85 86 87 88 89 89 89 90 91 92 93 93 94 94 94 95 95 95 95 96 96
Æwiczenia S³ownictwo i stylistyka Zadania z konkursów Zadania dodatkowe
Wiadomoœci S³owotwórstwo
97 97 97 106 108 108
Budowa wyrazu pochodnego
108
Wyrazy z³o¿one
111
Skróty i skrótowce
111
Æwiczenia S³owotwórstwo
114 114
Zadania z konkursów
114
Zadania dodatkowe
118
Wiadomoœci Nazwy w³asne
119 119
Nazwy miejscowe
119
Nazwiska i ich odmiana
121
Odmiana i pisownia nazwisk obcych
123
Æwiczenia Nazwy w³asne
125 125
Zadania z konkursów
125
Zadania dodatkowe
126
Wiadomoœci Wybrane zasady pisowni
128 128
Pisownia rz, ¿
128
Pisownia h, ch
129
Pisownia ó, u
129
Pisownia ¹, ê
130
Pisownia om, em, on, en
131
Pisownia w i s po literze spó³g³oskowej
131
Pisownia wybranych przyrostków
131
Pisownia wybranych przedrostków
132
Pisownia j, i
132
Pisownia ³¹czna i rozdzielna
133
Zasady u¿ycia wielkich liter
138
Zasady u¿ycia ma³ych liter
140
Dzielenie wyrazów
141
Æwiczenia Wybrane zasady pisowni
142 142
Zadania z konkursów
142
Zadania dodatkowe
145
Wiadomoœci Interpunkcja
147 147
Kropka
147
Œrednik
147
Przecinek
147
Wielokropek
151
Myœlnik (pauza)
151
Dwukropek
151
Pytajnik
152
Wykrzyknik
152
Nawias
153
Cudzys³ów
153
Æwiczenia Interpunkcja
154
154
Zadania z konkursów
154
Zadania dodatkowe
154
Wiadomoœci Poprawnoœæ jêzykowa
156
Æwiczenia Poprawnoœæ jêzykowa
162
156
162
Zadania z konkursów
162
Zadania dodatkowe
165
Odpowiedzi Fleksja Sk³adnia Fonetyka S³ownictwo i stylistyka S³owotwórstwo Nazwy w³asne Wybrane zasady pisowni Interpunkcja Poprawnoœæ jêzykowa Bibliografia
168 168 169 173 174 176 176 177 180 181 182
Wstêp
Ka¿dego roku kurator oœwiaty w poszczególnych województwach organizuje dla uczniów gimnazjum konkurs z jêzyka polskiego. W zarz¹dzeniach i regulaminach publikuje informacje o zasadach organizacji konkursu, podaje cele i wymagania stawiane ich uczestnikom. Adresatami konkursu z jêzyka polskiego s¹ uczniowie zdolni, wykazuj¹cy szczególne zainteresowanie przedmiotem, prezentuj¹cy rozleg³¹ wiedzê i umiejêtnoœci humanistyczne. Konkurs jednak nie tylko sprawdza poziom wiedzy i umiejêtnoœci. Obowi¹zuj¹ca literatura i zakres wymagañ — wed³ug za³o¿eñ organizatorów — ma wspieraæ rozwój uczniów, rozwijaæ ich zainteresowania poznawcze i uzdolnienia oraz wdra¿aæ do samokszta³cenia i przygotowania do nauki w szko³ach wy¿szego szczebla. Wiedza i umiejêtnoœci uczestników konkursu sprawdzane s¹ podczas eliminacji szkolnych, rejonowych i wojewódzkich. We wszystkich etapach konkurs ma formê pisemn¹, czasami dochodzi równie¿ czêœæ ustna. Konkurs przedmiotowy z jêzyka polskiego obejmuje treœci okreœlone w podstawie programowej oraz treœci wykraczaj¹ce poza podstawê, wskazane w regulaminie szczegó³owym konkursu. Uczniowie wykazuj¹ siê umiejêtnoœci¹ tworzenia w³asnego tekstu, znajomoœci¹ zagadnieñ z zakresu gramatyki, ortografii, analizy i interpretacji tekstu Ÿród³owego, wskazan¹ w regulaminie literatur¹, a czêsto równie¿ wiadomoœciami z wiedzy o kulturze. Ksi¹¿ka Konkurs z jêzyka polskiego dla gimnazjalistów to opracowanie, które ma pomóc uczniom w przygotowaniu siê do tego konkursu. Zawiera rozdzia³y poœwiêcone poszczególnym dzia³om gramatyki, jak: fleksja, sk³adnia, fonetyka, s³owotwórstwo, s³ownictwo i stylistyka. Ponadto zamieszczone s¹ w nim wybrane zasady pisowni i interpunkcji oraz dzia³ poœwiêcony nazwom w³asnym i poprawnoœci jêzykowej. Ka¿dy z rozdzia³ów zawiera czêœæ teoretyczn¹, ze szczególnym uwzglêdnieniem sytuacji problemowych, oraz zestawy zadañ konkursowych z odpowiedziami. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e zadania zosta³y zaczerpniête z testów wojewódzkich konkursów z jêzyka polskiego organizowanych przez kuratoria oœwiaty w ostatnich latach. Uczeñ, korzystaj¹c z poradnika, nie tylko skutecznie powtórzy wiadomoœci, ale równie¿, wykonuj¹c zadania konkursowe, utrwali i zweryfikuje swoj¹ wiedzê dziêki zawartym w nim odpowiedziom. Ksi¹¿ka jest równie¿ doskona³¹ pomoc¹ dla polonisty — jako kompletne Ÿród³o wiedzy i zbiór trudnych zadañ konkursowych. Mo¿e byæ z powodzeniem wykorzystywana na zajêciach kó³ zainteresowañ, lekcjach jêzyka polskiego oraz podczas indywidualnej pracy ucznia. Warto zachêcaæ uczniów do udzia³u w konkursie. Najlepsi z nich mog¹ uzyskaæ tytu³ laureata lub finalisty. Laureatami zostaj¹ uczniowie, którzy przekroczyli okreœlony w regulaminie próg punktów. Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami laureaci konkursu s¹ zwolnieni z odpowiedniej czêœci egzaminu gimnazjalnego na podstawie zaœwiadczenia stwierdzaj¹cego uzyskanie tytu³u laureata, co jest równoznaczne z uzy-
8
skaniem z tej czêœci najwy¿szego wyniku. Ponadto otrzymuj¹ celuj¹c¹ ocenê koñcow¹ z jêzyka polskiego. Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e s¹ przyjmowani do wybranej przez siebie szko³y ponadgimnazjalnej niezale¿nie od kryteriów zawartych w statucie danej szko³y. Korzyœci maj¹ równie¿ finaliœci konkursu, czyli uczniowie, którzy uzyskali ni¿szy procent punktów. Oprócz tytu³u finalisty, wpisywanego na œwiadectwie w czêœci dotycz¹cej szczególnych osi¹gniêæ ucznia, zdobywaj¹ okreœlon¹ liczbê punktów przy rekrutacji do szko³y ponadgimnazjalnej. Maj¹c na uwadze jak najlepsze przygotowanie uczniów do konkursu z jêzyka polskiego, polecamy równie¿ korzystanie z nastêpuj¹cych poradników naszego autorstwa: l
l
l
Jak to zrozumieæ? — zawiera wiadomoœci niezbêdne do analizy i interpretacji tekstów literackich oraz æwiczenia sprawdzaj¹ce; Jak to napisaæ? — zbiór wskazówek dotycz¹cych redagowania ró¿nych form wypowiedzi wraz z przyk³adami oraz kryteriami oceniania; Jak to odczytaæ? — powtórka lektur gimnazjalnych. Z ¿yczeniami sukcesów Autorzy
Wiadomoœci
Fleksja Fleksja to dzia³ gramatyki zajmuj¹cy siê odmian¹ wyrazów, ich klasyfikacj¹ i podzia³em na czêœci mowy.
Fleksja
Temat i koñcówka Wszystkie wyrazy odmienne sk³adaj¹ siê z dwóch czêœci: tematu — czêœci wyrazu powtarzaj¹cej siê we wszystkich formach odmiany wyrazu; z tematem zwi¹zane jest znaczenie wyrazu, np. brat, brat-a, brat-u; pol-e, pol-a, pol-u;
Temat
koñcówki — czêœci wyrazu, która wystêpuje po temacie i zmienia siê podczas odmiany, np. brat-¨ (brak koñcówki fleksyjnej), brat-a, brat-u, pol-e, pol-a, pol-u.
Koñcówka
W temacie mog¹ zachodziæ obocznoœci, czyli wymiana samog³osek lub spó³g³osek. Przyk³ady
Tematy oboczne
Obocznoœci tematu
dó³, do³-u, dol-e
dó³, do³-, dol-
ó:o, ³:l
las, las-u, lesi-e
las, lesi-
a:e, s:s’
dobr-y, dobrz-y, dobr-ych
dobrz-, dobr-
r:rz
wez-mê, weŸ, wzi-¹³
wez-, weŸ, wzi-
e:¨ (e ruchome), z:z’
Uwaga!
G
e ruchome to e znikaj¹ce w niektórych formach odmiany wyrazu. ¨ — oznacza brak koñcówki fleksyjnej.
Temat i koñcówkê wyodrêbniamy podczas odmiany rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków i czasowników.
Czêœci mowy Odmienne czêœci mowy
Odmienne czêœci mowy Czêœæ mowy
Podstawowe znaczenie
Podstawowe pytania
Czasownik
Oznacza czynnoœci i stany, np. czytaæ, spaæ.
co robi? co siê z nim dzieje? w jakim stanie jest?
Rzeczownik
Oznacza rzeczy, np. dom, piórnik; • osoby, np. cz³owiek, kucharz; • zwierzêta, np. pies, ¿yrafa; • roœliny, np. drzewo, ró¿a; • zjawiska przyrody, np. burza, ulewa; • czynnoœci i stany, np. czytanie, sen; • cechy, np. zielonoœæ, m¹droœæ.
kto? co?
10
Fleksja — Wiadomoœci
Czêœæ mowy
Podstawowe znaczenie
Podstawowe pytania
Przymiotnik
Oznacza cechy, jakie posiadaj¹ rzeczy, osoby, zwierzêta, roœliny, zjawiska przyrody, czynnoœci i stany, np. dobry, czarny, niskie, nag³a, niewyraŸne, spokojny.
jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje?
Liczebnik
Oznacza liczbê, np. piêæ, szeœcioro; kolejnoœæ, np. pierwszy, dwudziesty.
ile? który z kolei?
Zaimek: • rzeczowny • przymiotny • liczebny
Oznaczaj¹ osoby lub przedmioty, np. ja, on, coœ; zastêpuj¹ inne czêœci mowy, np. swój, jakiœ, ileœ, tyle.
Odpowiadaj¹ na pytania czêœci mowy, które zastêpuj¹.
Nieodmienne czêœci mowy
Nieodmienne czêœci mowy
Czêœæ mowy
Podstawowe znaczenie
Podstawowe pytania
Przys³ówek
Oznacza w³aœciwoœci czynnoœci, np. szybko bieg³; stanów, np. smacznie spa³.
jak? gdzie? kiedy?
Zaimek przys³owny
Oznacza sposób, miejsce, czas wykonywanej czynnoœci lub stan, np. tak, jakoœ, tam, gdzieœ, wtedy, kiedyœ.
Odpowiada na pytania przys³ówka.
Przyimek
Oznacza relacje miedzy czêœciami zdania pojedynczego: • przestrzenne, np. nad rzek¹, pod sto³em, za gór¹, przy stole; • czasowe, np. od rana, do wieczora, przed tygodniem; • celowe, np. po zakupy, na ryby; • przyczynowe, np. ze strachu.
Spójnik
Wskazuje na stosunki wspó³rzêdne miêdzy czêœciami wypowiedzenia pojedynczego oraz na stosunki wspó³rzêdne i nadrzêdno-podrzêdne miêdzy wypowiedzeniami np. i, oraz, ale, wiêc, bo.
Partyku³a
Wyra¿a lub uwydatnia rozkaz, pytanie, przypuszczenie, zaprzeczenie, ¿yczenie, np. ChodŸ no.
Samodzielne i niesamodzielne czêœci mowy Samodzielne czêœci mowy
Samodzielne czêœci mowy maj¹ w³asne znaczenie i s¹ odrêbnymi czêœciami zdania, np. Moi koledzy wyjechali (trzy wyrazy i trzy czêœci zdania).
Niesamodzielne czêœci mowy
Niesamodzielne czêœci mowy znaczenie zyskuj¹ w po³¹czeniu z innymi (samodzielnymi) czêœciami mowy, np. Jacek i Ola nie napisali listów do rodziców (osiem wyrazów i cztery czêœci zdania; wyrazy niesamodzielne: i, nie, do — zyskuj¹ znaczenie w po³¹czeniu z innymi wyrazami).
Fleksja — Wiadomoœci
11
Czêœci mowy
samodzielne
niesamodzielne
rzeczownik czasownik przymiotnik liczebnik zaimek przys³ówek wykrzyknik
spójnik przyimek partyku³a
Czasownik
Czasownik
Odmiana i formy gramatyczne Czasowniki: l
odmieniaj¹ siê przez osoby, liczby;
l
wystêpuj¹ w trzech czasach: przesz³ym, teraŸniejszym i przysz³ym;
l
wystêpuj¹ w trzech trybach: orzekaj¹cym, rozkazuj¹cym, przypuszczaj¹cym;
l
mog¹ wystêpowaæ w trzech stronach: czynnej, biernej, zwrotnej;
l
mog¹ posiadaæ aspekt dokonany lub niedokonany;
l
mog¹ wystêpowaæ w okreœlonej formie rodzaju;
l
wystêpuj¹ w formie osobowej i formach nieosobowych.
Odmianê czasowników przez osoby, czasy i tryby nazywamy koniugacj¹. Koniugacja to równie¿ model odmiany czasownika, czyli zbiór jego form fleksyjnych.
Tryby czasownika
Tryby czasownika Tryb orzekaj¹cy (oznajmuj¹cy) Czasownik w trybie orzekaj¹cym mo¿e wystêpowaæ w trzech czasach. Czas teraŸniejszy Aspekt
Liczba pojedyncza Niedokonany
Osoba
Liczba mnoga
Dokonany
Aspekt
Niedokonany
Osoba
1. ja
widzê
1. my
widzimy
2. ty
widzisz
2. wy
widzicie
3. on ona ono
widzi widzi widzi
3. oni one
widz¹ widz¹
Dokonany
12
Fleksja — Wiadomoœci
Czas przesz³y Aspekt
Liczba pojedyncza Niedokonany
Liczba mnoga
Dokonany
Aspekt
Osoba
Niedokonany
Dokonany
Osoba
1. ja
widzia³em
zobaczy³em
1. my
widzieliœmy
zobaczyliœmy
2. ty
widzia³eœ
zobaczysz
2. wy
widzieliœcie
zobaczyliœcie
3. on ona ono
widzia³ widzia³a widzia³o
zobaczy³ zobaczy³a zobaczy³o
3. oni one
widzieli widzia³y
zobaczyli zobaczy³y
Czas przysz³y Aspekt
Liczba pojedyncza Niedokonany
Liczba mnoga
Dokonany
Aspekt
Osoba
Niedokonany
Dokonany
Osoba Forma z³o¿ona
Forma prosta
1. ja
bêdê widzia³ bêdê widzieæ
zobaczê
2. ty
bêdziesz widzia³ bêdziesz widzieæ
3. on
bêdzie widzia³ bêdzie widzieæ bêdzie widzia³a bêdzie widzieæ bêdzie widzia³o bêdzie widzieæ
ona ono
Forma z³o¿ona
Forma prosta
1. my
bêdziemy widzieli bêdziemy widzieæ
zobaczymy
zobaczysz
2. wy
bêdziecie widzieli bêdziecie widzieæ
zobaczycie
zobaczy
3. oni
bêd¹ widzieli bêd¹ widzieæ bêd¹ widzia³y bêd¹ widzieæ
zobacz¹
one
Tryb rozkazuj¹cy Uwaga!
G
Czasownik w trybie rozkazuj¹cym l
nie ma form czasu ani rodzaju,
l
nie ma 1. osoby liczby pojedynczej, w 3. osobie trzeba dodaæ s³owo niech lub niechaj.
Liczba pojedyncza Aspekt
Niedokonany
Liczba mnoga
Dokonany
Aspekt
Niedokonany
Dokonany
Osoba
Osoba
1. ja
1. my
piszmy
napiszmy
2. wy
piszcie
napiszcie
2. ty 3. on ona ono
pisz ü ý niech pisze þ
napisz ü ý niech napisz¹ þ
3. oni one
ü ý niech pisz¹ þ
ü ý niech napisz¹ þ
Fleksja — Wiadomoœci
13
Tryb przypuszczaj¹cy Uwaga!
G
Czasownik w trybie przypuszczaj¹cym nie ma form czasu.
Liczba pojedyncza Aspekt
Niedokonany
Liczba mnoga
Dokonany
Osoba
Aspekt
Niedokonany
Dokonany
Osoba
1. ja
pisa³bym
napisa³bym
1. my
piszmy
napiszmy
2. ty
pisa³byœ
napisa³byœ
2. wy
piszcie
napiszcie
3. on ona ono
pisa³by pisa³aby pisa³oby
napisa³by napisa³by napisa³oby
3. oni one
pisaliby pisa³yby
napisaliby napisa³yby
Strony czasownika Nazwa strony czasownika Czynna
Konstrukcja formy • osobowa forma
czasownika
Bierna
• po³¹czenie oso-
Zwrotna
• po³¹czenie oso-
Strony czasownika
Przyk³ad 1.
Przyk³ad 2.
czasownik przechodni
czasownik nieprzechodni
czesze ubra³a
jest czesany bowej formy czasownika byæ, zo- zosta³a ubrana staæ i przymiotnikowej formy czasownika (imies³owu przymiotnikowego) bowej formy czasownika i zaimka zwrotnego siê
czesze siê ubra³ siê
le¿y
U¿ycie w zdaniu
Relacja miêdzy podmiotem i czynnoœci¹.
Mama czesze córkê. Ø Dziewczynka ubra³a choinkê. Ø Ksi¹¿ka le¿y na pó³ce.
Wykonawca czynnoœci jest podmiotem zdania (mama, ch³opiec, ksi¹¿ka).
Córka jest czesana przez mamê. Ø Choinka zosta³a ubrana przez dziewczynkê.
Podmiotem jest rzecz lub osoba, wzglêdem której jest wykonywana jakaœ czynnoœæ.
Ø
Ø
Ø Ø
Córka siê czesze. Podmiotem jest Ch³opiec ubra³ jednoczeœnie siê sam. wykonawca i przedmiot czynnoœci (czynnoœæ wykonywana przez podmiot wzglêdem samego siebie).
Uwaga!
Istniej¹ czasowniki, które nie maj¹ form strony biernej. Nazywamy je nieprzechodnimi. Np. biegaæ, krzyczeæ, spaæ. Czasowniki, które maj¹ formy strony biernej, nazywamy przechodnimi, np. napisaæ — zosta³ napisany, malowaæ — jest malowany.
G
14
Fleksja — Wiadomoœci
Aspekt czasownika
Aspekt czasownika Czasowniki mog¹ posiadaæ aspekt niedokonany lub aspekt dokonany. Niedokonane czasowniki oznaczaj¹ trwanie czynnoœci lub stanu w przesz³oœci, teraŸniejszoœci lub przysz³oœci (czynnoœæ nie zosta³a zakoñczona), np. czyta³em, czytam, bêdê czyta³, wraca³em, wracam, bêdê wraca³. Dokonane czasowniki oznaczaj¹ zakoñczenie czynnoœci lub stanu w przesz³oœci lub w przysz³oœci i nie posiadaj¹ formy czasu teraŸniejszego, np. przeczyta³em, przeczytam, wróci³em, wrócê.
Forma osobowa i nieosobowa Osobowe formy czasownika to formy, które powstaj¹ podczas odmiany przez osoby, czasy, tryby (patrz: tabela). Nieosobowe formy czasownika
Nieosobowe formy czasownika
Bezokolicznik
1. Bezokolicznik — nieodmienna forma czasownika o zakoñczeniu -æ lub c, np. graæ, wzi¹æ, biec, móc.
Formy zakoñczone na -no, -to
2. Formy zakoñczone na -no, -to, np. wykryto, uszyto, schowano, narysowano.
Imies³ów przymiotnikowy
3. Imies³ów przymiotnikowy — forma czasownika o odmianie przymiotnikowej (posiada w³aœciwoœci zarówno czasowników, jak i przymiotników), odmieniaj¹ca siê przez przypadki, liczby, rodzaje. Rozró¿niamy dwa typy imies³owów przymiotnikowych: czynne — temat 3. osoby liczby mnogiej czasu teraŸniejszego czasowników niedokonanych + przyrostek -¹c + koñcówki przymiotnikowe: -y, -a, -e, -ego,-ej itd. myœl¹ — myœl¹cy, myœl¹ca, myœl¹ce bierne — temat czasu przesz³ego lub teraŸniejszego czasowników przechodnich + przyrostki: -n, -on, -t + koñcówki przymiotnikowe: -y, -a, -e, -ego,-ej itd. czytam — czytany, czytana, czytane wybi³ — wybity, wybita, wybite
Imies³ów przys³ówkowy
4. Imies³ów przys³ówkowy — forma czasownika oznaczaj¹ca czynnoœæ lub stan, ale podobnie jak przys³ówek pozostaje nieodmienna. Rozró¿niamy imies³owy przys³ówkowe: wspó³czesne — temat 3. osoby liczby mnogiej czasu teraŸniejszego czasowników niedokonanych + przyrostek -¹c, np. myœl¹ — myœl¹c
G
Uwaga!
Imies³ów wspó³czesny oznacza czynnoœæ wykonywan¹ równoczeœnie z czynnoœci¹ wyra¿on¹ przez czasownik w formie osobowej wystêpuj¹cy w tym samym wypowiedzeniu, np. Id¹c ulic¹, podziwia³em kamienice. Czytaj¹c lekturê, bêdê robi³ notatki.
uprzednie — temat czasu przesz³ego czasowników dokonanych + przyrostki: -wszy (po temacie zakoñczonym na samog³oskê), -³szy (po temacie zakoñczonym na spó³g³oskê), np. przeczyta³ — przeczytawszy usiad³ — usiad³szy