Iwona i Lech Cieœlakowie
Sprawdzian szóstoklasisty Jak to napisaæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia Autorzy: Iwona Cieœlak, absolwentka Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczycielka jêzyka polskiego w Zespole Szkó³ nr 7 w Toruniu; autorka Nowego szkolnego s³ownika ortograficznego. Lech Cieœlak, absolwent Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu; nauczyciel jêzyka polskiego i sztuki w Gimnazjum w Cierpicach k. Torunia. Autorzy wspólnie wydali równie¿: Egzamin gimnazjalny. Jak to napisaæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia, Egzamin gimnazjalny. Jak to odczytaæ? Lektury obowi¹zkowe w gimnazjum, Egzamin gimnazjalny. Jak to zrozumieæ? Poradnik dla ka¿dego ucznia.
Redaktor wydania:
Zdzis³aw G³owacki Recenzja i korekta:
Beata Zasada Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, ³amanie i przygotowanie do druku:
Robert Ciechanowski, RC PRO
rcpro@rc-pro.eu
Projekt ok³adki:
Miros³aw G³odkowski, Zdzis³aw G³owacki
Ksi¹¿ka Sprawdzian szóstoklasisty. Jak to napisaæ? jest zbiorem opracowañ wiêkszoœci form wypowiedzi omawianych i stosowanych w szkole podstawowej. Zawiera dok³adne informacje o ka¿dej z form, szczegó³owe wskazówki dotycz¹ce pracy nad redagowaniem tekstu, a tak¿e przyk³ady wypowiedzi z zaznaczonymi najistotniejszymi dla niej elementami. Ponadto w ksi¹¿ce zosta³y zawarte kryteria oceniania wraz z punktacj¹ dla wszystkich opisanych w niej rodzajów wypowiedzi. Sprawdzian szóstoklasisty. Jak to napisaæ? pomo¿e ka¿demu uczniowi w doskonaleniu umiejêtnoœci wypowiadania siê w dowolnej formie, a tak¿e pozwoli dobrze przygotowaæ siê do sprawdzianu szóstoklasisty.
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Tutor” Wydanie III. Toruñ 2009 r. Oficyna Wydawnicza „Tutor” 87-100 Toruñ, ul. Warszawska 14/2, tel./fax (0-56) 65-999-55 Wysy³kowa Ksiêgarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl Druk i oprawa: Toruñskie Zak³ady Graficzne „Zapolex” Sp. z o.o.
Spis treœci Zamiast przedmowy
4
Charakterystyka
5
Instrukcja
10
Kartka pocztowa
13
List
15
Notatka
21
Og³oszenie (zawiadomienie)
25
Opis
27
Opowiadanie
38
Plan
44
Podziêkowanie
47
Przepis/przepisy (regulamin)
49
Recenzja
52
Reklama
56
Sprawozdanie
58
Streszczenie
62
Telegram
65
Zaproszenie
68
¯yczenia
71
Æwiczenia
73
Zamiast przedmowy Po przeczytaniu poradnika autorstwa Iwony i Lecha Cieœlaków pt. Sprawdzian szóstoklasisty. Jak to napisaæ? pomyœla³am: „Jak¿e ³atwo dziœ siê uczyæ!”. Poradnik zawiera opracowanie wszystkich wskazanych w standardach dla szko³y podstawowej form wypowiedzi (instrukcji, kartki pocztowej, listu prywatnego i oficjalnego, notatki, og³oszenia, ró¿nych form opisu, opowiadania, przepisu, sprawozdania, zaproszenia), a nawet poszerza ten zakres o charakterystykê, plan, podziêkowanie, recenzjê, reklamê, streszczenie, ¿yczenia. Ksi¹¿ka przeznaczona jest przede wszystkim dla uczniów, ale mo¿e stanowiæ równie¿ pomoc dla nauczycieli czy rodziców szczególnie zaanga¿owanych w edukacjê swoich dzieci. Opracowane w poradniku formy wypowiedzi u³o¿one s¹ w kolejnoœci alfabetycznej. W ka¿dej z nich znajdziemy: ogólne informacje o danej formie wypowiedzi, wskazówki dla pisz¹cego, przyk³adowe teksty, kryteria oceny. Czytelna, jednolita konstrukcja ka¿dego omówienia stanowi zapewne du¿e u³atwienie w korzystaniu z ksi¹¿ki. Niew¹tpliw¹ zalet¹ poradnika jest prosty, rzeczowy jêzyk. Uczeñ znajdzie tu tylko najwa¿niejsze informacje przekazane w bardzo zrozumia³y sposób. Wskazówki dla pisz¹cego formu³owane s¹ w 2 os. lp., co niew¹tpliwie u³atwia komunikacjê. Czytaj¹c je, uczeñ natknie siê na wiele wa¿nych informacji praktycznych. Autorzy przy okazji formu³owania wskazówek podaj¹ s³ownictwo, przydatne wyra¿enia, zwroty. Czasem, jak przy opowiadaniu, bardzo obszerne, co stanowi du¿e u³atwienie dla pisz¹cego. W tego rodzaju poradnikach zamieszczanie przyk³adowych tekstów jako ilustracji przedstawionych wczeœniej informacji teoretycznych nie jest niczym nowym. W Jak to napisaæ? uczeñ znajdzie zaznaczone w tekstach i wyszczególnione na apli elementy ich struktury. Ka¿d¹ teoretyczn¹ wskazówkê bêdzie wiêc móg³ zweryfikowaæ w praktyce. Poza tym zamieszczone w ksi¹¿ce przyk³ady s¹ naprawdê ciekawe: odwo³uj¹ siê do znanych szóstoklasiœcie lektur, sytuacji ¿yciowych bliskich odbiorcom, czasem zawieraj¹ cenne rady czy wskazówki dotycz¹ce postêpowania w okreœlonych sytuacjach. Przemycony w ten sposób delikatny dydaktyzm wp³ywa na kszta³towanie w³aœciwych postaw wobec otoczenia u nastoletniego odbiorcy. Kolejnym niew¹tpliwym atutem jest aktualnoœæ poradnika. Mam tu na myœli nie tylko celne wpisanie siê w potrzeby ucznia, ale równie¿ fakt, ¿e m³ody cz³owiek niejednokrotnie ma okazjê siê o tym przekonaæ, czytaj¹c np. recenzjê filmu Mój brat niedŸwiedŸ czy znajduj¹c wzmianki o adresie mailowym jako mo¿liwej formie kontaktu podawanej w og³oszeniu. Ponadto autorzy poradnika zamieœcili w nim jednolite, czytelnie sformu³owane kryteria oceny omówionych form wypowiedzi. Kolejna bardzo trafna decyzja, gdy¿ wspó³czesna szko³a nie mo¿e dobrze funkcjonowaæ bez kryterialnego oceniania. Powinni je stosowaæ nauczyciele, powinni je znaæ uczniowie i ich rodzice. D¹¿my do tego, by nasz uczeñ mia³ œwiadomoœæ, ¿e jego praca oceniana jest na kilku p³aszczyznach, a brak sprawnoœci w zakresie ortografii i interpunkcji nie dyskwalifikuje go jeszcze jako myœl¹cego, oczytanego m³odego cz³owieka. Uczeñ szko³y podstawowej, który siêgnie po poradnik Iwony i Lecha Cieœlaków Jak to napisaæ?, na pewno nie poczuje siê rozczarowany. Mo¿e te¿ na pytanie: „Czy nauka mo¿e byæ przyjemna?” odpowie twierdz¹co...
Beata Zasada Recenzentka jest egzaminatork¹ Okrêgowej Komisji Egzaminacyjnej w Gdañsku, przewodnicz¹c¹ zespo³u egzaminatorów w Toruniu. Pracuje jako nauczycielka jêzyka polskiego w Zespole Szkó³ nr 7 w Toruniu.
Charakterystyka Charakterystyka jest niejednorodn¹ form¹ wypowiedzi. Zawiera w swej strukturze zarówno elementy opisu, jak i opowiadania. Celem charakterystyki jest przedstawienie, zanalizowanie (wyodrêbnienie i podanie najwa¿niejszych cech) i zinterpretowanie (okreœlenie, ocena pozytywnych i negatywnych cech, zachowañ) postaci. Nale¿y w niej uwzglêdniæ: przedstawienie postaci, jej wygl¹d zewnêtrzny, cechy charakteru i osobowoœci (temperamentu), cechy psychiki, a tak¿e zainteresowania, pogl¹dy, stosunek do otoczenia. Uwaga!
Charakterystyka nie powinna byæ sporz¹dzana wed³ug jednego schematu — ka¿da postaæ wymaga indywidualnego sposobu prezentacji. Bardzo wa¿nym elementem pracy nad charakterystyk¹ jest wczeœniejsze zebranie jak najwiêkszej iloœci informacji o prezentowanej postaci. Informacje te musz¹ byæ posegregowane w odpowiednie grupy (osobno cechy charakteru, psychiki, zachowania itd.) i poddane selekcji — nale¿y oddzieliæ to, co najwa¿niejsze, od tego, co dla prezentacji postaci jest mniej wa¿ne. Po tych czynnoœciach mo¿na przyst¹piæ do sporz¹dzania charakterystyki.
Rodzaje charakterystyki Ze wzglêdu na to, kogo charakteryzujemy, wyró¿niamy charakterystyki: l
indywidualn¹ (prezentacja jednej postaci);
l
zbiorow¹ (prezentacja jakiejœ grupy ludzi, œrodowiska spo³ecznego);
l
porównawcz¹ (zestawienie przynajmniej dwóch postaci w celu ukazania ró¿nic i podobieñstw).
Charakterystyka mo¿e byæ równie¿: l
bezpoœrednia — piszemy wprost o wygl¹dzie i cechach charakteru postaci, np. Robinson ³atwo nawi¹zywa³ kontakty z innymi ludŸmi. By³ œmia³y, uczciwy, trochê ³atwowierny. Przeciwstawi³ siê woli rodziców, którzy nie chcieli, aby zgin¹³ tak, jak jego bracia. Wybra³ morze, dziêki czemu prze¿y³ najbardziej niesamowit¹ przygodê — ¿ycie na bezludnej wyspie. By³o to jednak mo¿liwe tylko dlatego, ¿e posiada³ wiele bardzo wartoœciowych cech, a przede wszystkim potrafi³ zachowaæ pogodê ducha i nigdy nie traci³ nadziei.
l
poœrednia — ukazujemy postaæ poprzez zaprezentowanie jej otoczenia (pokoju, w którym mieszka, miejsca pracy), sposobu zachowania wobec innych, jêzyka, jakim mówi (np. gwara podhalañska), np. Na jego biurku zawsze le¿a³y jakieœ kartki porzucane w nie³adzie, a tak¿e o³ówki, d³ugopisy, kolorowe flamastry. Na pó³ce nad biurkiem ksi¹¿ki rozmaitej gruboœci piêtrzy³y siê niedbale u³o¿onymi stosami, jakby co chwilê ktoœ siê-
6
Jak to napisaæ?
ga³ to po jedn¹, to po drug¹, a póŸniej szybko odk³ada³, nie zwracaj¹c ju¿ wiêkszej uwagi, gdzie j¹ umieszcza. l
statyczna — postaæ jest ukazana jako swoisty model, wzór posiadaj¹cy cechy po¿¹dane (postaæ idealna) lub jest to postaæ o niezmiennym charakterze, zachowaniu itp.;
l
dynamiczna — przedstawiamy kogoœ konkretnego, kogo osobowoœæ ulega rozwojowi, zmianie.
Pisz¹c charakterystykê: u
zbierz wszystkie mo¿liwe informacje o postaci, dokonaj ich uporz¹dkowania i wybierz te najistotniejsze dla scharakteryzowania postaci;
u
wybierz taki rodzaj charakterystyki, który najlepiej pozwoli ukazaæ postaæ;
u
sporz¹dŸ plan charakterystyki uwzglêdniaj¹cy: Ä wygl¹d zewnêtrzny postaci, Ä temperament (pogodny, gwa³towny, mi³y, k³ótliwy itp.), Ä cechy charakteru (silny, s³aby, odwa¿ny, tchórzliwy, szlachetny, podstêpny, pracowity, leniwy itp.), Ä psychikê (marzyciel, zagubiony, pewny siebie, zamkniêty w sobie, otwarty, szybko nawi¹zuj¹cy kontakty, egocentryk, ciekawy œwiata itp.), Ä cechy intelektualne (zainteresowania, zdolnoœci, umiejêtnoœci, wiedza itp.), Ä postawê moraln¹ lub œwiatopogl¹d (system wartoœci, którym kieruje siê postaæ w ¿yciu), Ä przyk³ady zachowañ lub sytuacji obrazuj¹cych cechy postaci, Ä w³asn¹ ocenê bohatera, Ä podsumowanie ukazuj¹ce ogólne wartoœci reprezentowane przez postaæ (Co odbiorcy mo¿e daæ poznanie postaci, jego losów? Jakie wnioski po¿yteczne dla czytelnika mo¿na wyci¹gn¹æ z charakterystyki tej postaci?);
u
pamiêtaj, by na pocz¹tku zaprezentowaæ postaæ, zaczynaj¹c na przyk³ad od s³ów: Jednym z bohaterów ksi¹¿ki X jest...; W ksi¹¿ce Y ukazane jest œrodowisko uczniowskie w XIX wieku; Uwaga!
Po zaprezentowaniu postaci wskazane jest podanie uzasadnienia jej wyboru, potrzeby jej charakteryzowania. u
stosuj s³ownictwo oceniaj¹ce, charakteryzuj¹ce, a tak¿e porównania i zwi¹zki frazeologiczne;
u
przedstawiane cechy postaci staraj siê uzasadniæ odpowiednimi przyk³adami zachowañ, sytuacji z jej udzia³em;
u
unikaj schematu kompozycji charakterystyki; poszczególne cechy, elementy osobowoœci musz¹ byæ prezentowane w kolejnoœci uzale¿nionej od osobowoœci postaci, tego, co jest w niej najbardziej wyraziste;
u
zadbaj o poprawnoœæ i estetykê wypowiedzi.
Charakterystyka
7
Przyk³ad 1.
Staœ Tarkowski to g³ówny bohater znanej powieœci Henryka Sienkiewicza pt. W pustyni i w puszczy. Ch³opiec urodzi³ siê i wychowa³ w Afryce, mieszka³ w Port-Saidzie, ale dziêki ojcu zawsze czu³ siê Polakiem. To w³aœnie ojciec, w przesz³oœci uczestnik powstania styczniowego, a obecnie in¿ynier pracuj¹cy przy budowie Kana³u Sueskiego, wpaja³ synowi mi³oœæ do kraju przodków. Dla Stasia by³ on wzorem patrioty i prawdziwego mê¿czyzny. Matka ch³opca pochodzi³a z Francji i zmar³a przy jego narodzinach. Stasia poznajemy w ksi¹¿ce jako czternastoletniego ch³opca o jasnych w³osach i niebieskich oczach. Bohater powieœci by³ dobrze zbudowany, wy¿szy ni¿ rówieœnicy, silny i wysportowany. Doskonale p³ywa³, œwietnie jeŸdzi³ konno i celnie strzela³. Zna³ jêzyk angielski, francuski, czêœciowo arabski i oczywiœcie jêzyk polski. Zawsze by³ zainteresowany tym, co dzia³o siê dooko³a, równie¿ sytuacj¹ polityczn¹ ówczesnej Afryki. Wykazywa³ równie¿ znajomoœæ geografii, przyrody i kultury. Uczy³ siê pilnie i osi¹ga³ dobre wyniki w nauce. Ka¿d¹ woln¹ chwilê spêdza³ nad Nilem lub nad wodami Kana³u Sueskiego. Staœ by³ nie tylko zdolny i energiczny, ale odznacza³ siê wyj¹tkow¹ dzielnoœci¹. Sw¹ odwagê udowodni³ wielokrotnie. Mia³ przy tym sk³onnoœæ do zbytniej pewnoœci siebie i lubi³ siê chwaliæ. Czêsto podkreœla³, ¿e jest ju¿ prawie doros³ym mê¿czyzn¹. I rzeczywiœcie, ch³opiec w sytuacjach trudnych potrafi³ zdobyæ siê na czyny bohaterskie, pe³ne ryzyka i poœwiêcenia. Potrafi³ stan¹æ oko w oko z lwem, a nawet zabiæ swoich przeœladowców. Zawsze stara³ siê przezwyciê¿aæ trudnoœci, jakie wraz z Nel spotyka³ w czasie wêdrówki. W wielu sytuacjach Staœ wykaza³ siê tak¿e du¿¹ zaradnoœci¹ i pomys³owoœci¹. Ju¿ na pocz¹tku porwania chcia³ zostawiæ œlady — wyrzuci³ rêkawiczki, wiedz¹c, ¿e ojcowie bêd¹ ich szukaæ. PóŸniej kilkakrotnie próbowa³ uciec z Nel, a w czasie drogi przez sawannê doskonale radzi³ sobie z ró¿nymi niebezpieczeñstwami i problemami. Jeszcze jedn¹ cech¹ charakteru ch³opca by³a czu³oœæ i opiekuñczoœæ, jak¹ wykazywa³ wobec Nel. By³ gotowy poœwiêciæ dla niej wszystko. W czasie drogi przez pustyniê nie dopuœci³, aby j¹ uderzono, a póŸniej zawsze dba³, by dziewczynka nie by³a g³odna i spragniona. Wielkim dramatem i wyzwaniem, któremu sprosta³, by³a dla ch³opca choroba jego towarzyszki. Staœ mia³ jednak nie tylko zalety, ale i wady. Czasami bywa³ trochê zarozumia³y i zbyt pewny siebie, ale uwa¿am, ¿e wynika³o to z jego m³odego wieku. Bohater powieœci Henryka Sienkiewicza bardzo mi zaimponowa³ mêstwem i zaradnoœci¹ w trudnych sytuacjach. Podoba³o mi siê równie¿ to, ¿e by³ dobry dla s³abszych i opiekuñczy w stosunku do swojej towarzyszki. Jednak jest to przede wszystkim postaæ z ksi¹¿ki przedstawiaj¹cej wydarzenia sprzed ponad stu lat. Dziœ œwiat wygl¹da inaczej i ¿ycie ch³opców te¿ jest inne. Mimo tego trzeba przyznaæ, ¿e czytaj¹c powieœæ W pustyni i w puszczy, wci¹¿ mo¿emy siê od Stasia wiele dobrego nauczyæ.
Przedstawienie postaci. Podstawowe informacje o postaci i sytuacji, w jakiej siê znajduje.
Wygl¹d zewnêtrzny.
Umiejêtnoœci i zainteresowania bohatera.
Przedstawienie cech charakteru i psychiki postaci.
Przyk³ady zachowañ potwierdzaj¹ce cechy charakteru.
Cechy charakteru. Przyk³ad wydarzenia potwierdzaj¹cy cechê charakteru.
W³asna ocena postaci. Ogólny wniosek wynikaj¹cy z analizy postaci. Wniosek koñcowy.
8
Jak to napisaæ?
Przyk³ad 2.
Pani Joanna Sadowska jest nauczycielem jêzyka polskiego. Pracuje w naszej szkole dopiero od trzech lat. Mimo to wszyscy uczniowie bardzo j¹ lubi¹ i darz¹ du¿ym zaufaniem. Pani Joasia jest szczup³¹ blondynk¹ w œrednim wieku. Ma proste w³osy, które zwykle nosi upiête w kok. Jej twarz ma bardzo ³agodne rysy. Niebieskie, pogodne oczy i czêsto pojawiaj¹cy siê uœmiech sprawiaj¹, ¿e pani Joasia wzbudza w uczniach sympatiê. Ubiera siê skromnie i doœæ tradycyjnie, ale zawsze dba o elegancjê. Lubi nosiæ drobn¹ bi¿uteriê. Nasza polonistka jest osob¹ pogodn¹ i mi³¹, ale te¿ wymagaj¹c¹ i zdecydowan¹. Pracuj¹c z uczniami, zawsze mobilizuje ich do aktywnego i samodzielnego rozwi¹zywania zadañ, lecz nie czyni tego gwa³townie. Stara siê, aby uczeñ rozumia³ to, co musi wykonaæ, i próbuje go do tego zachêciæ. Czêsto wykazuje du¿¹ cierpliwoœæ. Charakterystyczn¹ cech¹ pani Joasi jest umiejêtnoœæ szybkiego nawi¹zywania kontaktu z innymi osobami. Jest otwarta i szczera, co nie zawsze jest przyjemne dla tych, którzy próbuj¹ coœ ukryæ. Wielokrotnie zdarza³y siê takie sytuacje, w których nasza polonistka upomnia³a kogoœ lub wytknê³a niestosowne zachowanie. Nie zwraca³a przy tym uwagi na to, czy dany uczeñ jest prymusem czy s³abeuszem, ani te¿ jak¹ ma opiniê. Jest nauczycielem sprawiedliwym. Cennymi cechami tej nauczycielki s¹ równie¿ pomys³owoœæ i poczucie humoru. Na lekcjach jêzyka polskiego du¿o siê dzieje. Czêsto przygotowujemy krótkie scenki teatralne lub inscenizacje fragmentów omawianych lektur. Bawimy siê w re¿yserów, scenografów, a czasami jesteœmy te¿ choreografami lub malarzami. Niektóre sytuacje s¹ bardzo œmieszne i wszyscy razem z pani¹ œwietnie siê bawimy. Zainteresowania pani Joasi zwi¹zane s¹ g³ównie z literatur¹ i kultur¹. Za ka¿dym razem, gdy uczniowie pytaj¹ o coœ, co dotyczy literatury, filmu, teatru czy malarstwa, zawsze otrzymuj¹ wyczerpuj¹c¹ odpowiedŸ. S¹ jednak dziedziny, którymi siê nie interesuje lub których nie lubi, a do czego siê przyznaje. Tak¹ dziedzin¹ jest na przyk³ad informatyka. Nasza pani czêsto mówi, ¿e potrafi korzystaæ z komputera, ale nie czyni tego z przyjemnoœci¹. Uwa¿am, ¿e pani Joanna Sadowska jest nie tylko dobrym nauczycielem, ale te¿ dobrym cz³owiekiem. Lubi to, co robi, i swój zawód wykonuje z pasj¹. Szanujê j¹ i mam do niej zaufanie. Cieszê siê, ¿e w³aœnie ona uczy mnie jêzyka polskiego.
Charakterystyka
9
Kryteria oceny — CHARAKTERYSTYKA Sprawdzana czynnoœæ Zakres Uczeñ:
Liczba punktów
pisze tekst w pe³ni zgodny z tematem; odpowiednio dobiera postaci
1
trafnie dobiera przyk³ady
1
przedstawia postaæ
1
opisuje wygl¹d zewnêtrzny postaci
1
nazywa i uzasadnia cechy charakteru, usposobienia itp.
1
formu³uje ocenê postaci, wnioski, opinie
1
kompozycja
pisze tekst o trójdzielnej kompozycji; pisze tekst spójny i logicznie uporz¹dkowany
1
poprawnoœæ jêzykowa
przestrzega poprawnoœci jêzykowej (dopuszczalne 3 b³êdy)
1
przestrzega regu³ ortograficznych (dopuszczalne 3 b³êdy ortograficzne)
1
przestrzega poprawnoœci interpunkcyjnej (dopuszczalne 3 b³êdy)
1
stosuje akapity, odstêpy, marginesy; pisze czytelnie
1
zrozumienie tematu
charakterystyczne cechy formy wypowiedzi
ortografia i interpunkcja estetyka