2010 oroipena zor fusilatu eta desagertuak oiartzunen by Oiartzungo Udala

Andoni Lekuona Berasategi Soziologoa

s ĂŤ

ah Q

a Q

Oiartzungo Udala, 2010 Egilea: Andoni Lekuona Berasategi Koordinadore orokorra: Xabier Aranburu Sagarzazu Lege gordailua; SS-996-2010 Oiartzungo Udalak ez du derrigorrez bat egiten egileek egin ditzaketen adierazpenekin.

Aurkibidea S a rrera

Auzolanean .................................................................................................................05 Herria età auzoak................................................................................................05 “Oroipena Zor” taldea ....................................................................................... 06 “Kattin Txìki” taldea ......................................................................................... 07 Andoni Lekuona Berasategi. Soziologo baten bizialdia ........................................08 Hitzaurrea / Pròlogo: Joseba Goñi Galarraga Hurbilketa historiko berriak ............................................................................ 11 Nuevas aproximaciones históricas....................................................................15 1. a ta la : A ta r ik o a 1.1.- Oroipena Zor (Oiartzun 2004 / Urtekaria)

19 ...................................................19

1.2.- Oroipena Zor II (Oiartzun 2005 / Urtekaria)................................................ 20 1.3.- Oroipena Zor III (Oiartzun 2006 / Urtekaria) .............................................. 22 1.4.- Cure zorra (Oiartzun 2004 / U rtekaria)......................................................... 23 1.5.- Biktimak età biktimak (Oiartzun 2007 / Urtekaria) ................................... 24 2. a ta la ; B ik tim e ta z e g u n k a rie ta k o n e r e a r tik u lu a k _________

2.1.- “Biktimak età herri memoria” .......................................................................... 31 2.2.- “Las victimas y la memoria del pueblo” ......................................................... 32 2.3.- “Intzirien basoa” età “Correcciones” ............................................................. 33 2.4.- “Los quieren muertos y, además, olvidados” ................................................ 34 2.5.- “Hilik nahi dituzte eta ahaztuta, gainera” ....................................................... 35 2.6.- “Muertos olvidados” (Ed. San M artin )........................................................... 36 2.7.- “Un sí, pero para todas las víctimas” ............................................................. 37 2.8.- “Baiezkoa bai, baina biktima guztientzat” .....................................................38 3. ata la : K r o n ik a k e ta g o g o e ta k

3.1.- Oiartzun 2005 / Urtekaria ...............................................................................39 3.2.- Oiartzun 2006 / Urtekaria ...............................................................................43 3.3.- Oiartzun 2007 / Urtekaria ...............................................................................46 3.4.- Oiartzun 2008 / Urtekaria ...............................................................................56 4. ata la : F u s ila tu e ta d e s a g e rtu e n z e r r e n d a e ta b io g r a fi la b u r r a k 5. ata la : E ra n s k in a k

65 __ ___ ^

5.1.- Bertsoak eta kantak ........................................................................................... 71 5.2.- Berriemaileak eta idazle laguntzaileak........................................................... 78 5.3.- Bibliografi lab u rra..............................................................................................78 5.4.- Aurkibide onom astikoa..................................................................................... 79

. ^ —i '■ • - -•' •■ 'k>. ' .

................ .;

>V,v <. • • - • - V .'¿.^

'■ ■ i-

;;

' .......... ' •••

*'•-í’«*

.....................,,.........r.3 a§ÿv^.._;i'---........ : L'^í,'í^Trrr-jrr.íi' ííitófeii ' ” ÇA-. ' ''^' ■ ■■ ' * ^ ■>-' •'* Oi'.r «k¿4»W. .. o ».

''■**

■;" \ ’Vj:w,é* ‘.S&ft

■ .-■ ■ -.■ ¿f ' ¿

’^ a ^ ^ 'Â Î 'iÎ iîV ÿ Î f fe¿flÉ£r-*í^-5*i Íziu ’’^ í ?

- . - . ............................

.............................

m .

. . . . . .

a«s{:.>yi

xy.

"?y

-’ U>

Si.'-- -"'.T' p í:

:¿í#;1í-

I Í*J

‘^ ZI-i. y/- ...

. . .Ç.'-«•-.—••.

. , - ..............■ . .

ft'V . •,.■<>0'..*..::.:^........... «■d#Vÿ»îïjtfâï5'-ÎÎ^J* ^ 4 ím-rag-

::í

Auzolanean Hasiera-hasieratik gauzak garbi jarri ditzagun. Nahiz eta esku artean duzun lan hau, jabe-izen batekin atera, liburuaren egile bezela; ekintza berria, zabala eta sakona da. Hain zuzen, nahiko epe laburrean, gizon batek bakarrik nekez atera zezaken moduko langintza da. Garbi adierazten du horrek, nik asmoa lagunartean zabaltzen hasi aurretik, nahiz eta idea nahiko argi izan, lagun bila hasi nintzala, langintza berrian, bakarrik senti ez nedin, lagunen beroan lan egitea errezagoa delako; lagun desberdinen iritziak eta eskarmentuak pilatzen hasi nintzala, oso ongi ezagutzen ez dudan egoera batean, zer bidetik eta ñola jokatu asmatzeko. Garai batean, EHNE sindikatua martxan jartzeak ere taldearen indarra eskatzen zuan bezela, gure langin tza berriak ere talde-lana, auzolana eskatzen zuan, baserri-inguruan estimatzen den langintza, hain zuzen. Egia esan, normalean hain izen ona duen auzo lan horrek, gure artean, Oiartzunen, alegia, beste izen batekin ere ezagutzen déla, hain airosoa ez dena: "mal-ogra” alegia, herri-hizkerak herritatarrentzat eskatzen dan debaldeko esku-lanari ematen zion izena, hala-hola egiten den lanari ematen zitzaiona. Horrek ez du esan nahi, debaldeko lan guztiak hala-holakoak ziranik; batzuk izaten zirala baiziketa, behar bada, herri-gizonak nahi baiña ugariago. Guk, gure lanerako jaso dugun ekarpena, borondate honekoa izan déla aitortu behar dugu eta, holako ekarpen bat jasotzeak, eskerrak emateko gogoa sortzen du eta lanean segitzekoa ere bai.

Herria eta auzoak____________________________________ Giza-taldeetan lan egin beharra egokitu zitzaigunok, beti zailtasun berarekin egin dugu topo. Euskeraz esaten ikasi genduena: “zenbat buru, hainbat aburu”. Buru bakoitzeko iritzi desberdin bat edukitzea, iritzi askotxo edukitzea izango litzake baiña giza-taldeetan lan egin dugunok, normaltzat jotzen dugu, giza-taldeetan, era batekoak edo askotakoak izaten dirala, eta idea batzuen inguruan gizakiak elkartzen saiatu beharra izaten dala, taldeari indar ema teko bidé bakarra, elkartzea baida. Izan ere taldeetan, normaltzat jotzen da iritzi desberdiñak sortzea eta idea trukaketak izatea eta ideen inguruan taldeak sortzea. Pentsa-bidean, idea desberdiñak izatea, alderdi aberatsa bezela hartu ohi da baiña, ekin-bidean, bidé desberdiñak izateak, indarrak sakabanatzeko arriskua sortzen du eta, neurri berean, indarrak ahultzekoa ere bai. Hortan ibili geranok, arrisku horren berri badugu eta jakiñaren gaiñean ibiltzen gera eta jokatzen dugu. Noiznahi gertatzen den gauza da eta hórrela hartu behar da. Konparaketa bat erabiliaz. Hartu dezagun herri bat, den bezelakoa. Hartu dezagun herri bat, den bezelakoa. Herri guztiak auzoz osatutako erakundeak dira; auzo bakoitzak bere nortasuna du, bere izaera. Baiña, auzoak elkarri lotuaz eta elkar-tuaz, herri bat osatzen dute; izan ere, auzoak elkarri lotuaz, herri guztiak, auzoz osatutako erakunkundeak baidira. Auzoak, eremuekin eta jendeekin, herriak osatzen dituzten bezela, era berean, giza-taldeak ere, talde haundiagoak osatzen dituzte eta, modu horretan, Herriak sortzen dira, auzo-auzoka. Auzoak herria osatzen duten bezela, giza-tal deak, ekintza-taldeak sortzen dituzte eta osatzen dituzte, ekintza desberdiñak sortzen dirán neurrian. Hain zuzen, ekintza desberdiñak talde desberdiñak eragiten dituzte baiña horrek ez du zertan elkarrenganako lotura autsi behar; aldatu bai, ekintza aldatu den bezela, baiña herri beraren barman jarrai dezakete eta, normalean, ohiturazko loturaren indarrez, elkarrenganako loturak agindu behar luke. Horixe da, hain zuzen, “auzolanaren” joera: bizitzak eraginda eta ekintzak eraginda, sortzen dira auzoak, edo aldatu edo aldendu ere bai, hain zuzen, auzoetako bizitza bera aldatzen dijoan neurrian eta indarrean. Gerra Zibilaren era askotako kalteak aztertzen ari geran honetan, talde bakoitzaren nortasuna eta helbideak garbi eduki behar ditugu, nahaspil hontan tranpazko talderik gure artean sartu ez dedin, iruzurrak egiteko bidea iriki ez dedin. Auzoak beren bu- ruaren jabe izan behar dute baiña elkar hartzeko bidé eta lotura zuzenak erreztuaz, behar den bakoitzean, martxan jarri dezagun eta bidea iriki dezagun. Esku artean darabilkigun gaian, Gerra Zibileko fusilatu eta desagertuen gorputzak aurkitzen saiatu eta familietan egindako kalte eta ondamendi guztiak ordaintzeko moduak egin eta gerra horrek sortutako kalteei erantzun bat bideratzen saiatu gera; lan hoietan gabiltzanok; azkeneko hamar urte hauetan, Oiartzunen gabiltzan taldeak bi gera: zaharrena, “Oroipena Zor” taldea, eta “Kattin Txiki” taldea, gazteagoa, baiña, Udalaren diru-laguntzarekin, lan asko egin dueña eta, garrantzitsuena: Karrikako Iragorri baserriko kamio-bihurgunean, lurpetik atera dirán 5 gorpuen hezurrak, gaur Oiartzungo hilerrian dauden hezurrak, lurpean topatu eta lurpetik atera eta Herriko kanposantura ekarri eta beste edozein hildako bezela, kanposantuko hezur-tokian lurperatu dituztela. Lan ederra izan zen eta pozik hartu genduen parte ekintza horretan. Izan ere bi taldeek, lan batzuetan elkarrekin lan egin dugu eta, batez ere, Iragorriko hilerriko lanetan eta zeremonietan elkarrekin ibili gerala, “Iragorriko hezur maitatuak”, lurpetik kanposan tura, beste oiartzuar gehienak bezela, zeremonietan parte hartuaz eta lagunduaz.

^‘Oroipena Zor” taldea Taldearen sorrera eta partekideak zein diran eta noia bildu giñen eta elkartu giñen, “aooyko Oiartzun” urtekariaren 45. eta 46. orrietan argitaratu genuen. Bidezkoa eta nórmala den bezela, familian Gerra Zibila zela-ta, familikoren bat galduta zutenak izan ziran, bileretan parte hartuaz eta sortzen ziran gasto txikiak, bakoitzak bere patrikatik ordainduz, taldea osatu zutenak. Detaile gehiago jakin nahi duenak, jo beza urte hortako rebistara eta han aurkituko ditu. Hasierako taldea osatu zutenak hauetxek dira: Juan Mari Berrondo Lasarte (argazkiko 5 zb), Aranguren baserriko nagusia, Dn Pedro apaiz idazlearen anaia, guardia zibilak, herriko bi gizonek lagunduta, aitaren bila etorri ondoren eta hau falta zela ikusirik, Joxe Mari 18 urteko anai gaztea, etxean preso hartu eta aitaren ordez eta ixilpean Endarlatzan fusilatu zutena eta Andoni Lekuona Berasategi (argazkiko 4 zb), kalekoa; suertez, EHNE baserritarren sindikatua martxan jartzerakoan, elkarrekin ibiliak eta lan egiñak. Lehenengo elkarrizketa, 2002k0 abenduaren 2yan izan zen, Dn Pedro Berrondo anaiaren hileta-ehzkizunean, zeozer egin zitekela pentsatzeko eta erabakia hartzeko. Bestetik, taldeko kide zen, Imanol Irigoien Aranbarri (argazkiko 3 zb); Elizalden bizi dena; Iruiñeko San Kristobal Portean fusilatu zuten Exkerreneko Mañuel Irigoien-en üoba, Roman anai medikoaren semea; Kosme Lizaso Le kuona (argazkiko 6 zb.), Oiartzabal baserrikoa, herriko bertsolaria, Iturriozkoa; Altzibarren fusilatu zituzten bi gazteetako baten, leruko Segundo Lekuona Albisturren iloba: bai eta ere, Joxe Ramon Olaziregi Zulaika (argazkiko 1 zb), Antxuskikoa, Anduitzeneko Maria Josefa Olaziregi, Ibarburu, etxeko atarian, bala galdu (?) batek hildako neska gaztearen iloba eta Jabier Arbelaitz Berrondo (argazkiko 2 zb.), Maria Josefa beraren ezkontzazko iloba, Elizaldekoa; eta Andoni Lekuona Berasategi, (argazkiko 4 zb) Elizaldekoa; orain Hendaian bizi dena eta ixilpean fusilatutako Etxetikiko bi osaben iloba; Juhan Lekuona Etxabeguren, ezkongaia eta Martin Lekuonaren Etxabeguren, ixilpean eta auzirik gäbe fusilatutako apaizaren iloba. Beraz, guztira sei kide dira eta oraingoz ez da jende gehiago sartzeko asmorik. Nolanahi ere Taldearen asmo guztiak ez dira bete, batez ere garrantzitsuena: “Desagertuen oroitarri egoki bat altxatzea, lehengoaren barrenean edo bazterrean, oroipenari firme eutsiko dioena eta herriko “fusilatuen eta desagertuen” liburua, -gaurkoa oraingoz hasiera bat besterik ez dana—urteekin, notizi berriekin eta zehatzekin gizentzen joango dena. Hoiek izango dira gaurkoz, berririk sortzen ez den bitartean, gogoan gordetzeko gure asmoak. Eta, jakiña, urterò, herriko hildakoen omenezko eguna ospatuz, s6ko gerrateko “fusilatu eta desagertuen” oroimenezko zeremoni bat, ofiziala edo ixilpekoa, oroitzen diranak asmatuko dute noia egin; gure hasierako, sakoneko, gogoari, “oroipena zor” esaerari erantzungo dion ekintza bat antolatuko dute; bakoitzak bere taldeak egiten duanaren ospakizunean parte hartuz.

“O roipena Zor” taldea: 1.- O laziregi Zulaika, Jose Ramon 2.- A rbelaitz Berrondo Jabier 3.- Irigoien Aranbarri, Im anol 4.- Lekuona Berasategi, Andoni 5.- Berrondo Lasarte, Juan Mari 6.- Lizaso Lekuona, Koxme

^^Kattin Txiki” taldea Nahiz eta beranduago jaiotako taldea izan, “Kattin Txiki” taldea aitatu beharra dago; taldea martxan jarri aurretik, “Oroipena zor” taldean hasiera batean, personalki beren lana eskeiñi zutenak izan ziran, batez ere, etxekoen artean bakarren bat galdua zutenak. Hasiera batean, beste asko bezela, bildur p kk a batekin, hirurogeita hamar urteko bildurra ez baida nolanahi ahaztutzen. Egia esan, berehala bildurra galtzen joan ziren eta, azken aldera, gerrateko notiziak oso Berri bila ibili giñanok, asko eskertzen dugu giro berri hori. Esan beharrik ere ez dago, baiño, dudarik ez dut egiten, Kattin Txikik ere eskertza-sentimentu berdiñak dauzkala, aitorketak eta notiziak eskeiñi dizkioten guz tientzat. Honela dio, taldeak aurkeztu zuen bere nortasunaren oiñarria eta muiña: “Taldea 2005an sortu zen. Taldea sortu ahal izateko gauza asko batu ziren; batetik, Iragorriko Kanposantuaren berri zuen jendea, eta luijabe berria prest zegoela hobi komuna aurkitzeko. Bestetik, herrian desagertuak ditugu, eta horien senideek haiekin zer gertatu zen jakiteko nahaia eta beharra zuten. Taldearen helburua 3óko gerraren inguruko memori historikoa berreskuratzea da. Gure eremua Oiartzun da. Gure herrian zer gertatu zen jakin nahi nahi dugu, gero gure herrikideei zabaltzeko. Lau Haizeetara Gogoan plataformako partaide gara era berean. Gure antzeko taldeak Euskal Herrian hedatuak baitaude. Elkarlana lagungarria da; isiltasunean mantendu nahi izan duten izugarrikeriak agerian uzteko ezinbestekoa.” Garbi utzi nahi dugu, ekintza bakoitzean jaso dugun laguntza eta animoa, oso baliogarria izan déla; asko estimatu dugula eta, aukeraz baliatuz, laguntza hori publikoki aitatzea eta eskertzea atsegina eta lagungarri izan zaigula. Beraz garbi geldi bedi gure esker onaren testigutza, kide bakoitzaren izenean eta “Oroipena Zor” taldearen izenean. Jakiña, pentsatzen dut, nahiz eta ez gatoz bakoitza partikularki aitatzera; garrantzitsuenak, urtez urte eman ditugu, urteko txostenean eta liburuaren azkenean ere berrituko ditugu. Izan ere lan hau, izenarekin aditzera eman dugun bezela, “auzolanean” alegia—herri-ekintza bat izan déla eta jende askoren laguntzarekin egindakoa. Taldeko lana aurrera ateratzen eta ekintzak martxan jartzen eta bukatzen lagundu diguten pertsonak dira gure eskerrik onena merezi dutenak. Urte bakoitzean eta liburu hontan ere bai, aurkibidean, laguntza eta laguntzaile garratzitsuenak aitatuko dira; gure esker onaren seiñale da eta berdin “Oroipena Zor” taldearena.

“ Kattin Txiki” taldea: 1.- Goiaz Labandibar 2.- M iren Irigoien 3 .' Joxan M itxelena 4.- Txem a Gaztelum endi 5.- Jon Gaztelum endi 6.- Joxe Krutx Ezeiza 7.- Iñaki Arbelaitz 8.- Ram on Gaztelum endi

Andoni Lekuona Berasategi. Soziologo baten bizialdia Andoni Lekuona Berasategi, Oiartzunen jaioa dugu, I932an; Errepublikaren garaietan, beraz. Hortik etorri zitzaion Andoni Kepa izena ere, nahiko saltsa ekarri zioena: Errepublikak onartu, Franko antieuskaldunak galerazi eta, hau hildakoan, bai Espaiñian eta bai Frantzian, berreskuratzeko paperekin borrokatu beharra ekarri zioena. Gerra zibilak, lau urterekin arrapatu zuan Andoni. Jaiotzez kaletarra izanik, gerra zelata, Andoniren familiak, ama ren jaiotetxera, “Karrikako Behin Berri”, mendiko baserrira jo zuen eta han esnatu zen Andoni bizitzara, baserriko giroan, eskola lanean serio hasi arte. Mendian ere eskola bazegoen eta negu-aldian, “Azain ostatura” joaten ziran oiñez, hiru ordu-laurdenez, edozein langile bezela, zakotea bizkarrean hartu eta egun-pasa egiñez, Okilegiko Ramonita neskatxarekin eskola-gaiak ikastera. Hórrela, baserriko bi-zitzak haren bizitza osoan, joeretan, asmoetan eta ekintzetan izan zuen bere eragiña. Ikasketak ere, naiz eta Gazteiz eta Donostiako seminarioetan apaiz karrerak eskatzen zituenak ikasi, ikuspuntu hau gogoan izan zuen beti. Haren parrokiko lana, Itziarren hasten da I957an eta bereiziki Lastur-ko auzoaren ardura hartzen du eta parroki osoaren mailan, berriz, gazteen kargua hartu zuen, orduan “Baserri-gaztedia” deitzen zen elkartearen barruan. Gauzak hórrela, iQóogarren urtea, oso mugitua suertatu zen Euskal Herriko zenbait herrialdetan. Batetik, udaberrian Jose Antonio Agirre Lehendakariaren heriotza gertatu zen eta honek lurrikara txikia baiña nabarmena ekarri zuen, han eta hemen, Agirreren alde jendetzak bilduaz eta haren aldeko manifestaldi serio eta errespetuzko jendebilketak bultzatuaz. Urte horretan beste ekintza garrantzitsu bat ere gertatu zen: 339 apaizek ñrmatutako adierazpen-manifestua, An doni tartean arrapatu zuena. Oraindik gaztea zen horrelako ekintza bat martxan jarri eta aurrera ateratzeko. Baiña berak ixilpean aitortu izan zuen bezela, siñadura bila ibili zen bere lagun eta ezagunen artean. Esan ohi zuen bezela, izenpetzen aurrena bera izan zela eta lagunen artean izan zirala, siñatu zutenak eta ez zutenak. Apaizen agiri horrek, frankismoaren zapalkuntzaren alderdi batzuk gogor salatzen zituan eta nazio arteko hedabideetan asko zabaldu zen. Estaduko komunikabidetan, berriz, agiriaren kontrako salaketa gogorrak eta iraingarriak altxa ziran denbora luzean, asteetan. Garaiko hemerotekak ikustea nahikoa da hortaz ongi jabetzeko.

Zigortutako gutxiren artean zegoen Andoni eta Itziartik Aiako Altzola auzora izendatu zuten i960, urteko urrian ; esan ziotenez (obispoak berak esana), “por buscar firm as entre los posibles candidatos” (a la firma). Harén defentsa, berriz: “Se trataba de sujetos mayores de edad” eta “el primero en firm arfiii yo mismo porque estaba de acuerdo con el documento en su conjunto”. Eta firmatzaile-gaien artean batzuk firmatu zuten eta beste batzuk ez; eta kasu ba koitzean eta denetan, “askatasun osoz”. Dena déla, Andoniren bizialdian, bidé berria hartzera lagundu zuen eta, hiru urte geroago, igó^an, zailtasunak zailtasun, soziologia ikasketak egiten jartzen du Parisen hiru urtez . Andoniren joerajakiñik, baserri munduari begiratzen zioena alegia, bere ikasketak ere joera berdina hartu zuten; Lizentzi-gradurako aurkeztu zuen lanak ere bidé hori hartu zuen. Hitzez-hitz, honela zion frantzesez: “Techniques de Gestion Agricoles et leur application à Guipuzcoa”, Paris, le 30 de avril 1965; hau da, ‘Kudeaketa-teknikak nekazaritzan eta hauen aplikaera Gipuzkoan’ gero, bere erakusaldietan erabili ohi zuena, ikasgai bezela. Parisen soziologi-ikasketak bukatu eta bueltakoan, igòòan, Zabalegin, Donostiako Kutxa Munizipalaren Nekazarieskolan sartzen da, zuzendari batzordean, soziologo azterlari bezela eta nekazari-ekonomiako profesore bezela. Eskola emateaz gain, azterketa gaietan oso urte aberatsak izan ziran Andonirentzat. Urte hoietan, “SLADECO” izeneko ikerketa kooperatiba elkartea martxan jartzen bultzatzen du eta zenbait lanetan parte hartuz eta eskolan, berriz, Zabalegin alegia, bi liburu burutzen ditu: i.- “Baserriko irabazbideak - El Caserío Rentable”. Lekuona Andoni eta besteak; bi hizkuntzetan, euskeraz eta gazteleraz emana; baserriko ekonomi-azterketa orokorra egiteko modeloa eta langintza bakoitza ikertzeko moduak; Zabalegi, nekazari-eskola - Donostiako Kutxa Munizipala, Donostia, igògan eta 2.-“Estudio socio-económico del caserío guipuzcoano 1971”. Lekuona A. y otros; Ed. Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián - Escuela Rural Zabalegui, San Sebastián, 1973. Franco diktadorearen heriotzarekin, igyóan, gizarte gaietako oiñarrizko bi lege ateratzen dira; partidu politikoena bat eta sindikatuena bestea, oiñarrizko bi lege, ekintza berriak egiteko bideak irikiz. Lekuonak, hasiera batean, sindikalgintzaren berri emateko, beste gehiagoren artean, sindikalgintzaren berri emateko, beste gehiagoren artean, probintzi osoan hitzaldiak emanaz ekin zion lanari eta bai eta ere, sindikatoaren bailaretako antolaketa moldatuz, bertako sindikaHsten batzordeak izendatuz, sindikatoen araudia aplikatuz eta kargudunak izendatuz eta probintzikoekin harremanean járriaz. Berehala etortzen da beste probintziekin lan egin beharra, batez ere, esne-arazoak ziralata; Kantabriako itsas ertzeko sindikatuen arteko bilerak antolatzen dira, Santandarren batzuetan, Oviedon askotan eta tarteka, gaiñera, Madriden bukatzen ziranak, ministerioan edo beste erakunde ofízialetan. Lekuonaren garaian suertatu ziran, bai eta ere, Estadu Espaiñolak Europan sartzeko baldintzak eta betebeharrak erabakitzeko antolatu ziran negoziaketak. Hauek jarraitu eta baserritarren eskaerak eta beharrak bildu eta Europari agertu behar zitzaizkion. Lan hori obeto zuzentzeko, Euskal Autonomiako Nekazari Erakundeen Elkartasun bat moldatzen da, Kontseilu izena hartuko zuena eta hiru probintzietako, Kamarak, Sindikatuak eta Kooperatibak osatzen zu tena; Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin, negoziaketak hurretik jarraitu eta baserritarren eskabideak azaltzeko bahoko zuena. Izan ere negoziaketa-saioak Bruselasen tarteka egiten ziran eta bilera hoietan baserritarren interesak aztertu eta erabakiak hartzen ornen ziranak eta, normalean luzarorako izango ziranak. Baiña normalean, nekazarielkarteak, sindikatuak, kamarak, kooperatibak ez zuten erabakien berririk jakiten, Bruselasen izan ziran negoziatzaileak handik bueltan etorrí eta argitasunak eman arte. Beranduegi, noski; erabakia hartua zegoelako askotan edo bideratua behintzat. Berehala konturatu ziran esandako nekazari elkarteak, Bruselasen Euskal Autono-miako erakundeak beren presentzia agertzearen eta negoziatzaileekin harremanak antolatzearen beharretaz. Hortarako, Nekazari-erakundeen artean, langintza hontarako, Bruselasko harremanetarako, EHNEKO sortzen da, hau da, Euskal Herriko Nekazari Erakundeen Kontseilua. EHNEKOk bere lana aurrera atera zezan, Bruselasen ofizina bat iriki zen, eta persona bat izendatzea erabaki; zen; hasieran Bruselasen bizi zan pertsona bat eta luzatu gabe, hemendik bialdutako bat, gutako bat izendatu zen. Izan ere Lekuonak kontatu ohi duen bezela, negoziaketako bi urte garrantzitsuetan, 1984. eta 1985. urteetan, hamabi aldiz Bruselasera joan beharra izan zuen. -gogoan izan Lekuonak frantzesa normalki hitzegiten duela eta elkarrizketa asko errezten duela- negoziaketak hala eskatuta. Kontuan harturik, biaje bakoitza, joan-etorria eta bertako lana -bilerak, elkarrizketak, kortesiazko bisitak, baserriak ikustea, merkatuak eta ab ar- 5 bat egun behar izaten zirala gutxienez; hain zuzen, 5 egun eta 12 biaje, 60 egun osatzen dutela eta Bruselasera zijoana, nekez joaten zela bakarrik, gehiagotan bi pertsonekin eta negoziaketa-garaian gehiago ere bai. Beraz hilabete osoak behar izan zirela. Dena déla, EHNEKOk egin zuen lana, lan ona eta serioa izan zela, aitortu aitortu beharra dago. Praktikan, garbi ikusi zan, negoziaketa garaian EHNEKOren Bruselasko presentzia oso garrantzitsua izan zela, baiña bai eta ere garbi zegoen Bruselasko erakunde ofízialetan parte hartzea, eguneroko lanean, COPA izeneko (Comité de las Organizaciones Profesionales Agrícolas de la Comunidad Económica Europea) erakundean parte hartzeko esku-

bidea, gaur.gaurkoz, estadu-mailako erakundeei lotua eskubiderik eta, beraz, pasilo-lana egin beharra izango déla eta lagunarteko lana izango déla, gehienbat EHNEKOk Bruselasen egin dezaken lana. Sentidu honetan, EHNEKOk bere presentzia izan du COPAn eta barrera ona ere bai. Pentsa dezagun eta bultza dezagun, nekazari-antolaketa ere, beste gaietan bezela eta, behar bada, arrazoi haundagorekin, nekazaritzan geografiak hainbesteko garrantzia duan gai ba tean, herrialde desberdiñak, ardura bereizia behar dutela eta antolaketa eta erakunde bereiziak ere bai. Herrialde txikien presentzia alegia. EHNEKO, Bruselasko erakundeen atarira eramaten saiatu zen Lekuona beste asko bezela. COPAko talde desberdi ñak EHNEKOren ordezkoak bisitan hartu zituztela, bai eta ere COPAko batzorde bereiziak; gai jakin batzuetaz informazioa trukatzeko eta ikuspuntuak eztabaidatzeko prestatu izan zirala. Hala ere, egia esan, Europa irikiago eta herri txikien errespetu gehiago duen bat opa diogu COPAri eta, batez ere, EHNEKOri eta EHNEKOk aurkezten duan Herriari, Euskal Herriari.

E txetxiki b aserria Lekuonatarrak

B eh in b erri b a se rria Berasategitarrak

Hitzaurrea / Prologo Hurbilketa historiko berriak Joseba Goni Galarraga Historialari-doktore, profesorea Aski izan ote zen agian Franko hil ondoko hamarkada bat eta trantsizio politiko moderatu hura, gerrakoan garaituak izan zirenei buruzko irain eta bidegabekerien prozesu luzea itxi eta sendatzeko? Iduri zuen egoerak baldintza hoberenak zekartzala orduko bi partidu poHtiko haiekin, protagonistak eta lehenik zapalduak izan zirenak biak, Euskal Herrian EAJ igsyan eta PSOE i939an Estatu espainolean, berrogei urte geroago, diktadura erortzearekin, legez botearen jabe egin zirenean, lehena berehala (1977) Euskal Herrian eta bigarrena zenbait urte geroago i982an, hamar kada batean gobernuaren jabe izan zelarik. Hala bada, esan gabe doa, XX. mendearen azken hamarkadako urteetan herri mugimendu sakon bat jaiotzen dela Espainian ezarritako demokraziak erakusten zuen hutsune handi bat salatuz, gerrakoan galtzaile gertatu zirenen sektore bati eman zitzaion trataera itsua eta begirune ezari zegokionean, zeren eta erabat galtzaile zirenez, inor ez bezala sentitzen baitziren biktima. Izen soilak baino ez ziren agertzen hildakoen zerrendetan eta “desagertuak” deitu sailekoen kalifikazio juridikoa zeramaten soilik, inongo erregistrotan ez ziren aintzat hartu, eta lurperatuak izan zireneko dataren ezlekuaren berri ematen zen. Ez zuten halaber am alurraklekujakinetan erakusten duen bere bihotz ona gozatzeko eta beren hezurrak horietan desegiteko aukerarik izan. Zinez derrigorreko auzia zen gerraosteko bakezkoak halako itxiera gaitza izana salatzea, eta izuikara bat bitarteko baina, errealitate deseroso honen berreskurapen historikoa gauzatu egin zen. Egia da bestetik, demokraziaren lehen urteetan eta klase politiko berriaren isilpeko akordio baten bidez, nahiago izan zutela hauekiko oroitzapena gordean edukitzea, zeina egungo egunean isilpeko ituna ez ezik ahanztura itun ^bezala kalifikatzen den. Berebat Euskal Herrian eta berdin abertzale munduan nahiz euskal Sozialisten artean, fusilatuen eta desagertuen aldeko ospakizunak eta aipamenak, lurperatuak eta abar non izan ziren identifikatu gabeei buruz esan (1) CASTRO, L. Héroes y caídos. Políticas de la memoria en la España contemporánea (Madrid, 2008)

nahi da, famihen etsìpen isilaren baitan egon dira, soiHk inoiz edo behin gerrako lagun edo militante batzuen ekimenez beti penetan egon gabe, lore sortatxo bat ohore bezala bakoitzari bere hilerrian ipini ezinaren aurrean, antolatu izan diren zeremonia batzuk salbu. Uka ezina zaigu demokraziaren etapa berriak, legeztapen berria sortzeaz aparte, gerrakoan galtzaile gertatu ziren zenbait kolektiboren alde, eta zehazkiago esanik, hainbat eskala desberdinetako funtzionario militar eta zibil eta Es tatuaren administrazioko adar ezberdinetako jendeari buruz, ahalegin batzuk egin zituela, errepublikar politiko ospetsuekin harremanak egiten, idatziz eta bisitatuz, eta exiliatuekiko arrêta berezia ipiniz, zeren gehienek Frantziara jo baitzuten, Europan II. Mundu Gerra zela-eta arrisku handiagoan gertatu zirelarik. Hala ere asko eta asko inoiz ez ziren itzuli beren aberrira eta nahiago izan zuten Amerika aidera jotzea, hauetarik hainbat, kultura eta zientzia alorretan jantziak zirenez aski arrakasta ezagutu baitzuten, eta gauza bera beste batzuek ekonomiaren arloan. Frankoren kartzeletako preso taldea berdin, beren epaiketa sumarisimoen, zigor fisikoen, gosea, hotza, eta abarren soka luzea jasan zutenek ere merezitakoak zituzten zer nolabaiteko omenaldiak. Hitzaurre honek goraipatu nahi duena desagertuen kolektiboa da, beren bizitzek zer azken izan zuten inoiz jakin ez den haiena, egun oraindik ere haiei buruzko dokumentu eta beste lekukorik ez dugularik. Hori izan da urteak joan ahala erreakzio kolektibo bat sortzearen arrazoia inolako moduan ulergarria ez den isiltasun horren kontra, egungo demokrazia honek hogeita hamar urte luze agintean daramatzan arren. Trantsizioko lehen egun haietako hitz ederrez jantzirik bakearen eta alde bietako biktimen ohorea aldarrikatuz eta iraganeko urratsetara ez itzultzea agindu bazuten ere, hitzak baizik ez, hala-hala XX. mendeko azken hamarkadan gorputz hartzen hasiko da sentipen berri bat ingurune ezberdinetan, ez bakarrik aipaturiko biktima haien seme-alaba edo biloben artetik, baita beste herritar askoren artetik ere, beharrezko ikusten zen eginkizun bati heltzekoasmoarekin: gerrakoan desagertuak izan ziren haien aztarnak bilatu eta gauzak bere lekuan ipintzea beharkizun bezala beren buruari ezarriz. Gaiari buruzko eztabaida XX. mende azkenetan joango da sendotzen, han-hemenka herri mugimendu isil eta gogotsu bat desagertuei buruz sortzen delarik ahozko lekukoen bilketa eratzeko ahaleginetan, familia bakoitzaren laguntzarekin izenen zerrenda osatuz eta bereziki lanbide horri benetan ekinez: hobi desberdiñak lokalizatu eta hustea izan zen ondorengo lana, beti ere ahozko informazio ahuletan fìdatuz eta borondaterik azkarrenaz jantzirik, esan behar. Hala bada, hogei urte luze hauetan aski bultzada ezagutu du zeregin honek gizartearen aldetik eta erakunde publikoak ere beharturik gertatu dira laguntzera, "Oroitzapen historikoaren berreskurapena " deitu mugimenduaren izenpean. Bi erakunde publikoren aitorpena izan zuen 2002 urtearen amaieran: Madrileko Parlamentua (XI/20) eta Eusko Jaurlaritzako Lehendakaria (XII/10), artean Estatuaren Administrazio zentralean ideiak sarbiderik ez zuen arren, erakundeek beren bidea egiten hasi ziren oroitzapen historikoa berreskuratzeari zegokionean. Hartan, 2006. urtea etorriko da, Gerra Zibila hasi zeneko hirurogeita hamargarrena, eta orduan bereganatuko du izaera ofìziala, botazio eta partaidetza publikoaren bitartez, bai espainiar parlamentuan bai eta europarrean. Beste tik, Amnistia Internazionala erakundeak bere babesarekin ez zion ospe gutxi eman auziari, bat ez baina hiru doku mentu eskaini baitzituen, adieraziz, frankismoaren garaiko errepresio ekintzak gizadiaren aurkako krimenen mailan hartu behar zirela. Argi eta garbi premiatzen zituen agintari publiko espainiarrak behar zen justizia eginez biktimen oroitzapen eta ohoreari buruz, bederen zor historikoa zenez, historiari begira. Hala berean, kontuak garbitzea eska tzen zitzaien bai materialak bai eta moralak garaituak izan zirenen bigarren eta hirugarren belaunaldiko ondorengoekiko (seme-alaba eta bereziki bilobak). Gure Erkidegoan Oroitzapen Historikoaren Berreskurapenerako Elkartea deitzen dena ari da lan honetan, Arantzadi Zientzia Elkartearen babespean dagoen talde espezializatua da eta Antropologia Fisikoa Sailaren baitan dagoena. Lan handia egin du 2000. urtetik eta hona, Gerra Zibileko 300 biktima atzeman eta lurpetik atera ditu, hemen eta Espainiako zenbait eskualdetan. Hasiera bateko borondatezko zereginak eta sari gabejokatzeak ez du balio jada, zeren eta kontuan hartu behar baita taldea osatzen dutenak gaur egun arkeologoak, antropologoak eta medikuak direla (irakasle unibertsitarioak). Euskal ekipo honek Arantzadi Elkartearekiko lotura bilatzearekin esan beharrik ez dago zer nolako ospea ekarri dion euskal kulturaren barne hain errotua eta abegitsua den erakundeak. Aipaturiko Antropologia fisikoa Departamenduak urterò ematen du bere lorpen eta aurkikuntzen berri. Hauetariko lehena, handiki miresgarria nahiz eta gure geografiaren barne ez zen izan, zera izan zen, Leongo Bierzo eskualdekoa, non iQSóan erailak izan ziren 13 errepublikar zibilen gorpuzkiak lurpetik atera bazituzten 2000. urtean. Gipuzkoan lehenbiziko aurkikuntzak 2002an burutu ziren Arrasateko Kutxetxiki leizean eta Zaldibian bietan bina gorpuzki atera zituztelarik. Ez da batere harritzekoa lehen arrakasta hauen ondotik, hainbat udalek bere deia luzatzea (Elgoibar, Hernani, Oiartzun, Andoain, etab.), inola ukatu ez dielarik bere lana Espainiako beste alde batzuetatik luzatu zaienari ere (Ourense, Burgos, Asturias...). Argi azaltzen digu 2004an argitara eman zen txostenak Eusko Jaurlaritzako Justizia Departamenduarekìn eginiko ituna, non aditzera ematen diren Euskadiren barne 2003-2004an egin diren hobi miaketak, hala noia Intxorta (Ber-

gara), Antsiategi (Elgeta), Mutriku eta era berean Pikoketa (Oiartzun) hein batean hustua zegoen 16 lagunen gorpuzkiekin. Bizkaian, aldiz, Muxika, Arrieta eta Zornotza udalerrietan, eta Araban azkenik, Koartango, Gesaltza eta Etxaguen, etab. osatzen da zerrenda. Beste akordio bat Eusko Jaurlaritzako Gizarte Arazoetako Saz'/arekin lankidetzan egin duena Euskal Herriko Unibertsitatearen (EHU) proiektua da artxiboetako dokumentazioaren bilaketa lana egiteko gerraosteko errepresio politikoa arakatuz eta hala berean frankismoaren lehen garaiko kartzela arazoaren dokumentazioaberreskuratuz. Noticias de Gipuzkoa egunkariak 20o8/o9/o6ko Manuel Ciftientesen idazlanean 2.500 pertsona kalkulatzen dira Euskal Komunitatean desagertu zirenak, hauetarik 1.100 gipuzkoarrak, beti ere ulertu behar delarik gerran hil zirenetatik at erailak, atxilotu eta fusilatuak izan zirenak direla. Frantzisko Etxeberria, Arantzadiko Antropologia Saileko zuzendari denaren hitz batzuek ongi laburbiltzen dute Gerra Zibilaren garaian biktimari zegozkion eskubideak zeintzuk ziren: bere azkenari buruzko egia ezagutzera ematea, epaile agintariak agerian emaniko Justiziaren eskubidea eta azkenik egindako kaltearen medeapen eskubidea, gerrakoan desagertuei dagokienean egungo egunak arte ezagutu ez dena. Hitzaurre hau amaitu aurretik irakurlearen eskumenean ipini dezagun, azken hitza nirea dela esan gabe, liburu honen antzeko idazlan esanguratsu eta ohoragarrien zerrenda, orientabide eta helburu bera dutenez, gerraosteko errepresioaren oroitzapena ez itzaltzea, zoritxarrez askorentzat eta kasu bat baino gehiagotan, arazoa ezagutzeko lehen aidia izango delakoan. Liburu guztiok, azkeneko hogei urte baino gehiagorik ez dute adinez eta Gipuzkoa Ekialdeko marko geografiko bilduan kokatzen dira (Andoain-Hondarribia), eta bestetik, elkarrekin hurbiltasun estua duten herriak dira, eta ondoko hauek bederen, ia-ia muga egiten dutenak Oiartzunekin, hala noia Irun, Hondarribia, Lezo, Pasaia eta Hernani. Adierazi nahi dugu baita ere zerrenda honetatik at gelditzen direla Euskadiren Historia Orokorrak deitu ale edo tomo mamitsuak (historia politikoa nahiz militarra lantzen dutenak izan arren). Apalagoa da gure asmoa, lekuko monografien izaera dutelako, non zentzu osoa duen oraindik Oroitzapen Historikoaren Berreskurapena delakoak. Hauetarik zenbait aipaturiko mugimendu azkar hori sortu aurrekoak dira. Lekuko historiaz ari garenez, esan nahi dugu ez dugula han eta hemen aldizkari ezberdinetan argitara emaniko hainbat idazlan aipatzeko ardurarik hartu, nahiz eta lan interesgarririk badagoen herriko jaietako egitarauetan, eta elkarrizketa edo dokumentu ez berdinetan. Ondoko liburu horietara mugatuz, gure eskerrona erakutsi nahi genieke Bidasoa aldeko herriei eta Donostia inguruneari, hots, lehenago esan bezala Gipuzkoa ipar-ekialdeari. Esan dezagun, zerrendako 1 eta 5 zenbakidun liburuak, hein batean behintzat, ezohikoak direla eta azpimarratzea merezi dutenak; 1 zenbakiduna aitzindari eta eredu bilakatu delako material idatziaren eta ahozko tradizioaren bilaketan. Gerra garaiko lekuko biziak dira eta alfa-betaren arabera herriz herri arakatzen baitu Nafarroako geografia zabala. Hala berean, 5 zenbakidunak kalitate apartekoa du, bertan biltzen baititu Gerra Zibilaren amaiera ondoko gertaera nagusi eta lehenak. Lekukotasun hunkigarriak zinez, eta askatasun osoarekin erakutsiak gainera; gerratik iheska Iparraldera joan zirenen eta garai hartako sinesgarritasun handiko gertaerak aipatzen dira; notaritzan egin dako deskarguak, garantia osoko eta zintzotasun nahiz seriotasun handikoak diren azalpenak, izan ere Caldera ze rrenda bati erantzun behar zitzaion eta erantzunak bideratzekoan bakoitzak bere sinadura ipini behar zion dokumentuari. Hona hemen hamaika libururen zerrenda: 1.-

B atzu en artean. N a v a r r a 19 3 6 . D e la e sp e r a n z a a l te r r o r . Tafalla 1986. O bra goiztiarra benetan (gure eskuetan 2004 urtea, zortzigarren argitaraldia). A ltaffaylla kultur taldea kolektiboaren liburu aitzindaria dugu berau, berehalaxe ondotik eto rri ziren idazlanentzat erreferentzia eta inspirazio bilakatu zena. M etodo soil eta sendoa erabili zuten, alfa-betaren arabera herri bakoitzean ahozko eta idatzizko inform azioa arakatuz Erresum ako hiriburua izan, m erinaldeak edo herririk koxkorrena izan, eta gainera, ahal izanik, gerrako biktim a askoren fotografiak bildu zituztelarik.

2.- A r r a s a te I 93 à. B e la u n a ld i e te n a . (Arrasate, 1987). Izenburuaren data ikusita ez dezakegu pentsa obra hau IL Errepublika eta G erra Zibila bitarteko (1931-1939) urte horietara m ugatzen denik. Liburuak bere lehen lerroetatik XX. m ende hasie ran kokatzen gaitu eta m ende hartako A rrasate industrialean gertatu borroka sozio-politikoen m onografia da nagusiki, nahiz eta zer nolako dram a suposatu zuen gerrak herrian eta ondoko errepresioa ere ongi erakusten duen (fusilatuak, deportatuak, kartzelatuak, iheslariak, etab.)- H erriko gertaera politikoen eta 1936 aurretiko protagonista esanguratsuenen eduki mamitsuek kontsulta liburu egokitzat bihurtzen dute; zentzu batean hau ere liburu aitzindaria dugu, zeren ondoren datozenak baino 20 urte aurretik argitara em an baitzen 3.-

L asa B ergara, X ab ier. G er r a z ib ila a n d o a in d a r r e n b e g ie ta tik . S a ia k e r a . Andoain, 1994. G erra eta egilearen gerraosteari buruzko lehen saiakera, bere grina guztiarekin landutako gaia. G aur egun halako gorakada izan du gai honen azterketak, non bigarren liburu bat em an duen argitara gai bera landuz. (Ikus zerrendako 6 liburna).

4 - B a rru so B ares, P. D e s tr u c c ió n d e u n a c iu d a d y c o n s tr u c c ió n d e u n N u e v o E s ta d o . I r u n e n e l p r im e r f r a n q u is m o . (Irun 2003). A zpitituluak, edo höbe, obraren bigarren tituluak aski ongi azaltzen du bere edukia, gerraostean zentraturik baitago, hala ñola atzerrira joandakoen itzulia, am andak edo errepresio ekonom ikoak, herriko adm inistrazioan eta irakasleen artean entresakak egiteko legea, etab. Bibliografía zoragarria em aten du egileak liburu honetan eta tartean bere zenbait lan i9 3 i-i9 4 s e k o m arko horretan gure historia aztertu nahi duenarentzat aditu bezala hartzeko m oduan.

^ ^ ^ ^

L a G u e rr a C iv il e n E u z k a d i. I36 te s tim o n io s in é d ito s r e c o g id o s p o r J o s e M ig u e l B a r a n d ia r a n . Aurkezpena: Jose Maria Cam bra - Jean Claude Larronde. Bidasoa argitaletxea, 2005. Egungo Historiaren Institutua. M ilafranga (Lapurdi). Gorago kom entatu dugu.

6.- Lasa B ergara, X ab ier. A h o z k o h is to r ia o r o im e n e a n lo k a r tu ta k o a h o ts a . G erra Z ib ila r e n (19 3 6 -19 3 9 ) era g in a G ip u z k o a k o h e r r i b a te k o b iz itz a s o z ia le a n . A n d o a in : A s k a ta s u n a r e n a id e eta F r a n k is m o a r e n a u r k a b o r r o k a tu z u te n a k o r o itu z . Andoain 2006. Eredutzat bar daitekeen liburna, inform azio età argazki bilketari dagokionean. 7--

Irigoras, A njel. H e r r i z a p a lk u n tz a r e n le k u k o b a tzu k . 193 6-20 0 6. L e h e n , o r a in età b eti. E s k u b id e g u z tia k her r ita r g u z tìo n tz a t. Argitalpen Erroteta (Zegam a 2006).

8.- P ortu gal A rteag a, X ab ier. P a s a ia 19 3 1-19 3 9 Z a n p a tu e n o r o im e n e a n / L a m e m o r ia d e lo s v e n c id o s . (Pasaia 2007). Pasaia tituluak, besterik gabe, zera esan nabi du, egileak abiapuntutzat izen horretako badiak berekin hartzen dituen biru guneak sartzen direla bertan (Donibane, San Pedro-Trintxerpe età Antxo). Liburu elebiduna età inform azio handia dakarrena dokum entu nahiz argazki aldetik età luxuzko paperduna, gainera.

9.- A izpu ru , M. (zu zen d ari), A p aolaza, V ., G om ez, J.M ., età O driozola Jon. E l o to ñ o d e 1 9 3 6 e n G ip u z k o a . L o s F u s ila m ie n to s d e H e m a n i. (Argitara Alberdania, Irun 2007). A ski aipatua da herri honetako hilerria, Ondarretako kartzelatik burbil zegoenez, horregatik puntu borretan m etatu ziren 3óko udazkenean beste gabe fusilatuak eta presaka batean abandonatuak izan zirenen hainbat gorpu. Herria bera eta hurbileko Donostia hartuak izan zireneko lege itxurazko errepresioa gehitu behar zaio honi. Frankism oaren isilaldi luzean hilerri hau sinbolo bilakatu zen eta errom es gune zapalkuntza isilera kondenaturik zeuden guztientzat. Egokitzat em an zen hör lurperatuak izan ziren guztien oroitzapenetan m onum entu bat eraikitzea bertan. Certaera honek eragin handia izan zuen, zeren eta bertako biktim a haien izen edo identifikazio soilaren gainetik historiako lan baten ekarpena luzatu baitu, Donostia eta bere ingurunean ig s ó k o udazkenean gerraren sarraskiak oro har adierazten dituen obra bilakatu delarik. Liburu hau zalantza handirik gabe bere hantusteagatik, oraingoz esan dezakegu Euskal Herrian G erra Zibilari buruzko obrarik onenetarik dugula.

10.- L eku on a Ilu nd ain , A . G a r a i b a t, m ila is to r io . H o n d a r r ib ia e ta Ir u n g o N a z io n a lis te n te s tig a n tz a k b ild u z (19 3 1-19 5 1). Argitara: Irun eta H ondarribiako EAJ/PNV Uri Batzarrak. 2007.

11.- A g irretxe M itxelena, J.L., C ontesta G arm en dia, A ., L eon N anclares, A . Z ig o r tu a k I lu n p e tik a rg ita r a . F r a n k is m o a r e n b ik tim a k L e z o n , 19 3 6 -19 4 5 . (Lezo 2008).

(1) CA STRO , L. H éroes y caídos. Políticas de la m em oria en la E spaña contem poránea (M adrid, 2008)

Nuevas aproximaciones históricas Joseba Goñi Galarraga Doctor en Historia, profesor ¿Fue acaso suficiente un primer decenio tras la muerte de Franco en que una moderada transición política lograra cerrar y curar un largo proceso de agravios de la que los vencidos en la Guerra Civil eran deudores? La situación pa recía reunir las mejores condiciones cuando (1977-1982) cuando las dos partidos políticos, protagonistas primeros de la derrota bélica: en Euskal Herria el PNV en 1937 y en el Estado español el PSOE en 1939, a los cuarenta y un años (1936-1977) volvían a recuperar por las urnas el legítimo poder tras el largo paréntesis de la dictadura, el primero de inmediato (1977) en Euskal Herria y para muchos años (1977-2009) y el segundo, tras breve espera, en 1982 con un dilatado decenio inicial de gestión de gobierno. Frente a esto, es un hecho que a la altura del último decenio del siglo XX, va a surgir en España un movimiento po pular de fondo que denunciará una gran laguna de la instaurada democracia en el tratamiento y consideración de un sector de ciudadanos perdedores en la guerra, más víctimas que ningún otro segmento dada su condición de perde dores en estado absoluto, pues reducidos a meros nombres, agrupados en un colectivo con la calificación jurídica de “desaparecidos”, no constando su muerte en registro alguno, ni datación ni localización de su enterramiento, allí donde la madre tierra con su infinita generosidad habría de custodiar, quizás en un inacabado proceso de descalcifi cación, huesos yertos de imposible identificación. lEn verdad había que denunciar el hecho de una reconciliación posbélica mal cerrada, mediante un sobresalto de recuperación histórica de tan incómoda realidad! Cierto que en los primeros años de la democracia y en un acuerdo tácito de la nueva clase política, se prefirió optar por una actitud de la memoria de la guerra más bien contenida y que hoy día se ha llegado a descalificarla no sólo de pacto de silencio sino de pacto del olvido K También en Euskal Herria y en el mundo abertzale y socialista vasco, las celebraciones y referencias a los fusilados y desaparecidos no identificables por su lugar de enterramiento etc., se mantuvieron en un resignado reducto de patriotismo familiar, sólo roto en ceremonias íntimas de familiares, ex combatientes o colegas de partido en estado de resignación, sin poder depositar siquiera en cementerio alguno un ma nojo de rosas por todo homenaje. No puede negarse que la nueva etapa democrática, además de crear una legislación reparadora para importantes co lectivos perdedores de la guerra, en concreto, el del funcionariado militar y civil en sus múltiples escalas y ramos de la administración del Estado, trató de reavivar, a través de variados testimonios: visitas de ilustres políticos republi canos o de sus hijos en el exíHo, prestando atención a los exilados para quienes la huida de su patria a Francia, Bél gica etc. fue para recaer en una Europa con la II Guerra Mundial a las puertas y cuyas consecuencias fueron doblemente penosas para unos huidos de nuestra guerra en fase de adaptación en tierra extranjera, muchos de los cuales jamás retornarían a su patria; el exilio americano tenía una imagen más agridulce pues para los mejor dota dos pudo ser ocasión para rehacer sus vidas en el campo del saber cuando no en el económico. El colectivo de los pre sos en las cárceles franquistas con su cortejo de juicios sumarísimos, castigos físicos, hambre, frío, etc tampoco fueron olvidados y tuvieron su parte de reconocimiento a la que tan merecedores eran. El colectivo a quien este prólogo desea enaltecer es el de los miles de desaparecidos de los que jamás se pudo llegar a saber nada cierto del trance final de sus vidas ni se posee todavía hoy rastro alguno documental o físico de su exis tencia. Ello ha provocado que con el paso de los años haya nacido una saludable y justa reacción colectiva contra la incomprensible timidez que en esta parcela de la reconciliación nacional ha dado muestras la democracia actual, con más de treinta años de vigencia Junto a la tesis oficial de los inicios de la transición, con lemas como “paz y honor a todos los caídos” y que no vol vamos a las andadas, en el último decenio del siglo XX comienza a tomar cuerpo una nueva sensibilidad en diversos círculos no sólo de hijos y nietos de las víctimas, sino de simples ciudadanos descubriendo la permanencia de una tarea pendiente de obligado cumplimiento: la búsqueda y localización del bloque de los calificados como desaparecidos de la guerra, condición obligada de su justa rehabilitación. El debate público en torno al tema adquirirá una consistencia entrados ya en el nuevo siglo surgiendo acá y allá un movimiento ciudadano anónimo y voluntario con el objetivo de programar una recopilación de testimonios orales sobre los desaparecidos, catalogando sus nombres en complicidad con testimonios familiares y sobre todo echán dose al monte a localizar y exhumar fosas comunes, fiados en frágiles informaciones orales aunque armados con una quijotesca voluntad de búsqueda. Tarea ésta que en los últimos veinte largos años ha adquirido una vigencia social y un obligado apoyo legal por parte de las instituciones públicas bajo la denominación de movimiento de “Recuperación de la Memoria Histórica” (Oroi tzapen historikoaren berreskurapena”). A l caer el 2002, dos declaraciones de instituciones públicas: la delParla-

mento de Madrid (20/XI) y la del Lehendakari del Gobierno Vasco (10/12) sin que la idea tuviese aún cobertura d guna de la Administración centrai del Estado, abrieron la vía institucional de respaldar dicha tarea de recuperación de la memoria histórica. Será el año 2006, a los setenta años del comienzo de la Guerra Civil, cuando adquiera carácter oficial la citada ex presión, a través de intervenciones públicas con sus correspondientes votaciones casi unánimes en los parlamentos español y europeo. Por su parte la organización Amnistía Internacional habría de prestigiar con su aval el tema, de dicando nada menos que tres documentos para conceptuar como crímenes contra la humanidad los actos represivos del franquismo, instando a los poderes públicos españoles a tal reconocimiento, otorgando la debida justicia a la me moria y al honor de las víctimas, siquiera de cara a la historia - deuda histórica -, si bien debieran así mismo cance larse cuentas materiales y deudas morales con cuantos herederos de segunda y tercera generación (hijos y sobre todo nietos) de los vencidos pudieran existir. En nuestra Comunidad Autónoma la Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica está en manos de un selecto grupo de especialistas universitarios acogidos a la Sociedad de Ciencias Aranzadí en su Departamento de Antropología Física que desde el año 2000 ha trabajado en la exhumación de más de 300 víctimas de la Guerra Civil, naturalmente contabilizando trabajos de investigación también en otras áreas de España. El régimen de volunta riado y sin apoyo económico alguno de la primera hora ya no es posible, habida cuenta de la obligada conjunción de arqueólogos, antropólogos y médicos (profesores universitarios) en la tarea. La adscripción de nuestro equipo vasco a la citada institución de la Sociedad Aranzadiana caía por su peso dado el prestigio en la cultura vasca de tan arrai gada y entrañable institución. El citado grupo del Departamento de Antropología fìsica en un memorial anual rinde cuentas de su logros y ha llazgos, el primero de ellos, espectacular en grado sumo aunque sucediera fuera de nuestra geografía vasca, en con creto el año 2000 en el Bierzo leonés desenterrando una fosa de 13 civiles republicanos ejecutados en 1936. En Guipúzcoa, los primeros resultados de hallazgo de fosas se dieron en 2002 en la sima de Kutzetxiki de Arrásate y en Zaldibia con el resultado de dos cuerpos en cada fosa. Nada extraño que aAranzadi a partir de sus primeros éxitos lluevan demandas de ayuntamientos de otros pueblos (Elgoibar, Hernani, Oiartzun, Andoain, etc) solicitando su con curso, sin que nuestro grupo excluya llamadas de colegas de otros puntos de España (Orense, Burgos, Asturias, etc.). La memoria publicada en el 2004 nos da cuenta de la renovación del convenio de colaboración con el Departa mento de Justicia del Gobierno Vasco, al tiempo que enumera la excavación de fosas del 2003-2004 en Euzkadi, re cuperando restos humanos en fosas de Intxorta (Bergara), Ansiategi (Elgeta), Mutriku y también en Oiartzun (Pikoketa) con una fosa descubierta para 16 individuos en parte vaciada. En Bizkaia los municipios de Muxika, Arrieta, Amorebieta) y en fin en Araba, Kuartango, Salinas de Añana y Etxagüen, etc. engrosan la lista. Otro convenio de co laboración con el Departamento de Asuntos Sociales del Gobierno Vasco ha incorporado al proyecto a la Universi dad Vasca (euskeraz Euskal Herriko Unibertsitatea= EHU) engrosando el campo de búsqueda al ámbito de la documentación de archivos sobre el tema de las represalias políticas de la posguerra, a fin de rescatar la documen tación carcelaria de la época del primer franquismo. El periódico Noticias de Gipuzkoa del 6/IX/2008 en artículo de Manuel Cifuentes cifra en 2.500 las personas de saparecidas en la CAV de las que 1.100 serían gipuzkoanos, entendiendo por asesinados, a toda persona muerta fuera de una acción de combate, en su mayor parte, fusilados tras detención. Unas palabras de Francisco Etxeberria, director del Departamento de Antropología deAranzadi resume los derechos que a toda víctima de los tiempos de la Guerra Civil les son debidos y que son tres: el darse a conocer la verdad de su suerte final, el derecho a la justicia explicitada públicamente por la autoridad judicial y, en fin, el derecho a la reparación debida, vacío existente hasta hoy día por lo que a los desaparecidos de la guerra se refiere. Concluyamos estas palabras prológales poniendo en manos del lector, sin pretensión alguna de ser exhaustivos, un significativo y honorable listado de trabajos similares al de este libro, regidos todos ellos por la misma orientación y finalidad de que no se apague la memoria de la represión posbélica que, para muchos y desgraciadamente en más de un caso, se trata simplemente de conocerla por primera vez. Libros, todos ellos, nacidos en los últimos veinte años y de pueblos situados en el reducido marco geográfico de la Guipúzcoa oriental (Andoain-Hondarribia), pueblos por añadidura, con estrecha vecindad y mayoritariamente limítrofes o casi con Oyarzun, como son Irún, Hondarribia, Lezo, Pasaia, Hernani. Advertimos que en este listado de obras quedan excluidos las voluminosas Historias generales de Euzkadi (sean de historia política o militar). Nuestra pretensión es más modesta, ciñéndonos a obras publicadas con carácter de mo nografías locales donde la expresión de Recuperación de Memoria Histórica tiene todavía pleno sentido. Obras es critas alguna de ellas antes de que naciera este citado poderoso movimiento. Puesto que de historia local se trata, advertimos que tampoco hemos querido ocuparnos del inmenso lote de artí culos sobre nuestro tema publicados en revistas locales con ocasión de sus fiestas patronales anuales y que contie

nen trabajos de minuciosa búsqueda oral y documental muy apreciables. Al ceñirnos a los libros citados, queremos rendir un homenaje de gratitud al conjunto de pueblos del Bidasoa, Oarso aldea y entorno de Donostía, es decir a la Gipuzkoa nord-oriental, antes citada que han sido agraciados con tales libros. Las obras n°. i y 5 del listado son de alguna manera obras excepcionales y se merecen un subrayado particular; el n° 1 por su condición de libro pionero y como tal modélico en la búsqueda de material escrito y tradición oral de tes tigos vivos de la época bélica y cuyo contenido está ordenado alfabéticamente, pueblo a pueblo, en la vasta geografía navarra. A su vez el libro n°. 5 goza de la excepcional calidad de acoger testimonios sobre hechos excepcionalmente próximos a los acontecimientos, por no calificarlos de coetáneos, pues son anteriores al fínal de la Guerra Civil. Tes timonios anímicamente pasionales, pero prodigados en clima de plena libertad, posibilitada por la reciente arribada a Iparralde en huida de la guerra y, por lo mismo, textos de gran credibilidad cronológica; descargos por añadidura realizados ante notario-recopilador cuya honorabilidad y seriedad científicas ofrecen plena garantía, pues invitaba a los declarantes a acogerse a un Cuestionario de preguntas para mejor encauzar su torrente emocional, solicitando al final de la declaración su firma. He aquí el listado de los once libros: 1.-

B atzu en artean . N a v a r r a 19 3 6 . D e la e sp e r a n z a a l te r r o r . Tafalla 1986, puesta en circulación en tan tem prano año (en nuestras m anos la octava edición de 2004). Libro pionero del colectivo A ltaffaylla kultur taldea, enseguida convertido en publicación de referencia e inspiración de intentos posteriores, utilizando el sencillo y contundente m étodo de ordenar el ras treo de la inform ación oral y escrita de cada pueblo por orden alfabético (sea la capital del Reino, cabeceras de m erindad, lu gares de m ínim a entidad poblacional, etc ...) identificando, si posible, fotográficam ente a las víctim as de la guerra.

2.- A r r a s a te 19 3 6 . B e la u n a ld i e te n a . (Arrasate, 1987) La datación cronológica del título con la expresión que le sigue como argum ento conclusivo del libro, no debe llevarnos a creer que es una obra ceñida a los ocho años de la II República y la G ue rra Civil (1931-1939); el libro cuyas prim eras líneas nos sitúan a com ienzos del siglo X X está más cerca de una m onografía de las luchas socio-políticas del A rrasate industrial del XX, sin que p or ello se deje de prim ar el dram a hum ano que para la po blación fue la guerra y la represión posterior (fusilados, deportados, encarcelados, huidos, etc.). El m aterial fotográfico de acontecimientos políticos del pueblo y de sus m ás significados protagonistas de años anteriores a 1936 lo convierten en un libro de obligada consulta; libro pionero en algún sentido, pues publicado 20 años antes que las obras que a continuación siguen. 3.-

Lasa B ergara, X avier. G erra z ib ila a n d o a in d a r r e n b e g ie ta tik . S a ia k e r a . Andoain 1994 - Prim er ensayo sobre el tem a de la guerra y posguerra del autor, que sin duda le fijó en su pasión por la tem ática; obra ésta hoy superada por el es pectacular crecim iento que al m ism o esquem a ha im preso en su segundo libro sobre el tem a (n°. 6® de este listado).

4.- B a rru so B arés, P. D e s tr u c c ió n d e u n a c iu d a d y c o n s tr u c c ió n d e u n N u e v o E s ta d o . Ir ú n e n e l p r im e r f r a n q u is m o . (Irún 2003). El subtítulo, o mejor, el segundo título de la obra acota con oportunidad su contenido, más centrado en la posguerra, en puntos com o las represalias a exilados a su retorno, la represión económ ica com o m ultas, legislación de puradora en la adm inistración local y en el m agisterio, etc. La m agnífica bibliografía con abundante presencia de trabajos del m ism o autor del libro nos ahorra ulteriores elogios a un especialista de nuestra historia en el m arco de 1931-1945. 5.- L a G u e r r a C iv il e n E u z k a d i. 13 6 te s tim o n io s in é d ito s r e c o g id o s p o r J o s é M ig u e l d e B a r a n d ia r á n . Presenta ción; José M aría G am bra - Jean Claude Larronde, Editions Bidasoa, 2005. Instituto H istoria Contem poránea, M ilafrancaVillefranche (Lapurdi) France, com entado m ás arriba.

6.- L asa B ergara, X ab ier. A h o z k o h is to r ia o r o im e n e a n lo k a r tu ta k o a h o ts a . G er r a Z ib ila r e n ( i 93 ^~^939) era g in a G ip u z k o a k o h e r r i b a te k o b iz itz a s o z ia le n a n . Andoain: A skatasunaren alde eta Frankism oaren aurka borrokatu zutenak oroituz. A ndoain 2006. Libro m odélico en cuanto búsqueda inform ativa y tarea de recopilación fotográfíca. 7.-

Irigoras, AngeL H e r r i z a p a lk u n tz a r e n le k u k o b a tzu k . 19 3 6 -2 0 0 6 . L e h e n , e r a in eta b eti. E s k u b id e g u z tia k her r ita r g u z tio n tz a t. Argitalpen Erroteta (Zegam a 2006).

8.- P ortugal A rteaga, X avier. F a s a ia 19 3 1-19 3 9 Z a m p a tu e n o r o im e n e a n / L a m e m o r ia d e lo s v e n c id o s . (PasaiaPasajes 2007). El título de Pasajes sin m ás concretización, se debe al planteam iento de partida del autor de abrazar la histo ria de los tres núcleos adm inistrativos que abraza la bahía portuaria (San Juan, San Pedro-Trintxerpe y Ancho). Libro bilingüe con m uy im portante inform ación docum ental, m aterial fotográfico y soporte de papel de gran lujo. 9.- A izpu ru , M (d irector), A p aolaza, V ., G óm ez, J. M ., y O driola Jon. E l o to ñ o d e 19 3 6 e n G u ip ú z c o a . L o s j i is i la m ie n to s d e H e m a n i. (Argitara A lberdania, Irún 2007). Conocida la notoriedad del cem enterio de este m unicipio, no lejos de la cárcel de O ndarreta y p or ello punto en que se acum ularon cadáveres de fusilados no encausados precipitada y fur tivam ente abandonados en el lugar en el otoño del ’36. A ñádase la represión paralegal que siguió a la conquista del propio pue blo y de la ciudad de D onostía tan próxim a. En el largo silencio del franquism o este cam posanto se convirtió en sím bolo y punto de peregrinación para los vencidos condenados al silencio. Se im ponía que la nueva situación política perennizara el lugar, con la erección de un m onum ento en mem oria de todos los enterrados. Ocasión óptim am ente aprovechada de dicha erec ción para im pulsar la redacción de una obra de historia con m ayor proyección que la m era identificación de las víctim as; obra enfocada a una reconstrucción global de la guerra en el otoño de 1936 en San Sebastián y su entorno. Libro sin duda de refe rencia por su am bición y que de m om ento cabe calificarlo com o uno de las m ejores de la G uerra Civil en Euskal Herria. 10.- L eku on a Ilundain, A . G a ra i b a t, m ila h is to r io . H o n d a r r ib ia e ta Ir u n g o N a z io n a lis te n te s tig a n tz a k b ild u z (19 3 1-19 5 1). Argitara: Irún eta H ondarribiako EAJ/PNV Uri Buru B a tza rrak , 2007. 11. - A girretxe M itxelena, J. L., Contesta G arm endia, A ., León N an clares, A . Z ig o r tu á k illu m p e tik a r g ita r a . F r a n k is m o a r e n b ik tim a k L e z o n , 19 3 6 -19 4 5 . (Lezo 2008)

?‘^i.;> «(X) i:v0âè>s^e

a»J -

‘í- “•> ' •

v.l '.

¿c^'

--•••. ?•:/::> :?t:.'uíiliü^r.v Í'.-i'X.-'ríñZ’f

■ ^"'~W‘' '

coi- •■ ■ ‘■ -■'^'>i"'^í^ <*r ■ '. •.■>::t's^'ílH\ btí5 j -• ' ; • ■ > ' -ii-< l.«t: r':_í

»n^-+ç4j oíf'v ■ 3r>t^;K.'-: t.' -Ki^î.-nài’îSff ¡« a<5 Í^’'^f*H*'í?*^fÍiÍfMdÍÍ tp^ìà^iyìÌR C%*íímíí’^

iïŸs

fív(Víí¿#riw;vrr

- :‘. -'r,:

íríÍÍ^ 'FÍ# f.í^ --■ ; 5 ''^;

•in^-.i/-..'V .;■\ ¡''y

> • ; ' ;'.► f 'é

■■•i.iirrtSt

i"T-5L‘

•^.B^itefiçS^SwaS «fti.tûîiw, ; ?li1ï 3f-.. ;i'.'r -ATT?

r^ Á -

............................................ ...

• ír-ígrií <>.-ii Id ;ft -Tr<í.4 ¿ i.-.-: ■ -'•;■' ■ ;• rv'- ;-• :.yi-:-^^.;^ í'V ift': ■•' -••; .'á*vvr

r'-l'^^t

1. atala

Urtekarietako artikuluak 1.1.- Oroipena Zor (Oiartzun 2004)

H istoria

GERRA ZIBILEKO BIKTIMAK, O R O IPE N A Z O R a k ín a , e d o ze in e k p en tsa d e z a k c e n e z , ta m ilia k o a k g a r e n a k go go an iz a n d it u g u b e ti g e r r a z ib ilc k o g u r e b ik t im a k , c t x c k o b ik t iin a k . B id e z k o a d a e ta b e re z ja io tz e n z a iz u n a , g a in e r a . E g ia e s a n , g e r r a z ib ilc k o h a u r r a n aizen h o n e k , beste a sk o k b e z a la , o ro íp e n -m a ila desb e rd in ak izan d itu . G e rra te a re n h a sieran , la u urte n itu en ean , g u re b a i la n ez zen le k u r ik e ta ez zu e n z e n tz u r ik ; g e r r a k e ta h e rio tz a k z íren ik ere ez gen ekien e ta , b e ra z, z e r eta n o la k a k ziren iru d ik a tu ezin ak ziren g u r e tz a t. F r o n te a k a le ín g u r u a n z e b ile n b it a r t e a n , fa m ilía k a m a re n ja io te tx e ra , m en d ik o b a se rrira j o zu en ; ez genuen so ld a d u rik eta a rm ar ik iku si ere cg in . B e ra z, ka su h o rre ta n . e ra gin z u ze n ek o rik eta psikolog ik o rik ez gen duen izan . H a in b a t h o b e,.segu ru a sk i. B a tn a . fa m ilia r i g e rta tu z ire n h e r io t z a b a sa ti e ta a n k e rre z e z g e n u en e z e r ja k in , e z z ig u te n e z e r e sa n , isilik pasatu z e n . E ta , z o ritx a rrez , b a z e g o c n z e r esa n a eta z e r kontatua. H ain z u z e n . aitaren partetik. b¡ o sa b a g a id u ge n itu en : o sa b a Ju lian . O ia r tz u n g o u d a letxea n p r e s e n ta tu . E rre n te ria ra e ra m a n e t a , a rra sto rik u tzi g a b e . d esagcrtu z c n a , eta o sa b a M artin , a p a iz a , O n d a rre ta k o k a rtz e la n e g o n o n d o rc n , H e rn a n ik o h arrob iz u lo a n . fu s ila tu e t a . fa m ilia k o e n e z k u t u a n . b e rta k o h ile m a n lurperatu zu ten a. B i h o iek a sk i e z b alira bezala . a ltare n le h e n g u s u b a t. K in k ir r ik iñ e n e k o T x o m in E tx e b e ste E txa b e gu re n e ta , am aren p a rtetik, K arrik ako A u x k e n e baserrik o leh en g u su a , Z e le stin o G a zte lu m en d i B e ra sa te g i. B e s te g a u z a a skorek in b e za la ezar i a n - e z a r i a n . g a u r g a u z a b a t e t a b ih a r b e s t e a , argu d io ak zekarren h arira. jak ite n jo a n g in e n . gu ulertz e k o gal gin en eta g u re au rreko ek e sa te k o g o g o a zeuk a te n n e u r ria n . E g ia e s a n , g a ia k b e ra k e re e z z u e n h itze g ite k o a skorik la gu n tze n , h eriotzek a le g la . Hauen o ro ip e n a k m a lk o a k eta negan-a z e k a rte n , b a te tik , eta z o tin a e ta a rn a se stu a . b e s te tik . A m a r e k in e rra z a g o a z e n h itz e g it e a ; a ita re k in e z in e z k o a e ta o sa b a r e k in n a h ik o n e k o s o a e t a . a s k o ta n . z e h a r k a e ta p r e s a k a .. B a in a tra g e d ie z ja b e tz e k o e ta o in aze a re n neurria hart z e k o n a h ik o a iz a n z e n . E ta . j a k in a , h o ri g e rta tz e n b aze n e t x e k w n artcan . la gu n ek in e ta a u zo k o e k in ezin e zk o b ihurtzen zen eta b este a id erd ik o ek in e ta agin tariek in . b e rriz . h ala e d o h o la isilik p asatzea hohe. N o s k i. u r te e k in . g u e re h a z te n e ta g u r e p o s tu ra k ze h a zte n jo a n gin en . G u g a z te o k , g a u z a g u ztien gain etik , eto rk izu n e ra k o . gu re H erria aurrera ateratzek o pre-

paratu behar gen d u en . H ori zen b e h a rrezk o en a , etorkizu n a m o ld a tu , prestatu. B a in a . ja k in a , g u re h ild ak o ak e z g e n itu e n a h a zte n g u r e b a ita n . g u re b arru an , g u re artean: hau d a. isilp ean . bazterrean z e g o e n a k zer pentsatu e ta ze r e sa n g o zu en beldur: b ak ark a b izi e ta sufritu beharreko scn d p en ak baitziren h aie k , b a tcz e re fusila t u e z e t a d e s a g e r t u e z g e n e u z k a n b ih o t z o n d o k o scn tip e n a k . E ta h ó rre la jo a n ze n g u re urne g a ra ia eta g a zte g a ra ia , ik a sk e ta e ta p r o fe s io g a ra ia e re b a i, eta g u re hiJdakoek e z zuten g u re b iz itza n , g iz a rte -b iz itza n , lagunartean lek u rik izan. G a u za k h órrela, uste zitekeen F ra n co d iktad orea hil z a n e a n . le h e n a g o e g in d a k o o k erra k z u z e n d u k o z ire la e ta , beste g a u z a askoren artean. gerra g a ra ik o h ild ako e ta d e s a g c r tu e n iz e n a . iz c n o n a e ta z e g o k ie n le k u a aito rtu k o z itza ie la . B id e z k o a z im d ie n . E ta ctorri z e n . d iktadu ra batetik n a zio norm al baten jo k o d em okratik o ra igaro n ahia eta beharra; alderdi p o litik o e k , Franc o r e n h e r io t z a r e k in e s n a tu e d o j a l o z ir e n a k , b id é b e rria k ir ik itz e a r i e k in z io te n e ta b a ld in tz a b e rria k e ra ik itzeari. H ain z u z e n , b ald in tza hoietan sartzen zen . le h e n g o k o n tu z a h a r ra k a h a z tu , b a z te rre a n u tzi e ta b iz itza benñ bati h asiera e m a tea. Izan e re . ge iia tu ta k o eta e m a n d a k o p a u so g u z tia k e z b aitzire n e d e rrak eta tx a lo g a rria k iza n : a ld e ra n tziz b a iz ik , k asu b atzu eta n , h eriotzak e ta d esage rk e tak izan z ira n . gerra krim en ak a ie g ia , trib u n eiatera pasatu b e h a r z u te n a k . B a in a e z . alderdi p o litik o e k erabaki zuten leh en g o g a u z a k isilean p a s a t z e a , e ta e t o r k iz u n a r i b e g ir a tu e ta m o ld a tu b ehar z e n , b iz ik id e tza , p o litik a b iz itza a legia: leh en go g a u z a k barkatu eta ahaztu e g in b ehar ziren .

H is to r ia

OROIPENA ZOR - II SA R R E R A : Joan zen urtean, 2004 an alegia, Oiartzunen, gure gerra zibilean fusilatuak edo desagertuak izan zirenen zerrenda plazaratu genuen (ikus “ G erra zib ileko biktim ak; oroipena zor” . Oiartzun 04 urtekaria). Hain zuzen, liortik datorgaurko artikuluaren izena ere, Oroipena zor. //, lehengo urtekoaren jarraipena dela adierazteko. Eta, jakina, lehenengo gauza, plazaratu genituen okerrak zuzentzea izan da, eta aurrenekoa, zenbat diren kasu horretan aurkitzen diren per tsonak argitzea. Lehengo urtean egindako zenbaketak 19 pertsona desagerturen berri ematen zigun. Hala ere, kopuru horrek zuen garrantzia ikusirik eta segurtasun gehiago izatearren, artikuluaren bukaeran. dei publiko bat egin genuen ezer gehiago zekienik bazen gurekin hartu-emanean jarri zedin. Egia esan, ez dugu erantzunik eta, batez ere, berririk jaso. Hobeto esan, hitzez jasotako notizia etorri zitzaidan lagun baten bidez. Zein izan zitekeen jakiteko irrika bizia piztu zitzaidan, baina Altzibarko fusilatuak zirela jakindakoan, lehengo urteko z^rrendan zeudela garbi zegoen guretzat. Nolanahi ere hartu beza berri emaileak, Lizarreko Juan Mari Landa iagunak, gure esker ona. Beraz, lehengo urteko numeroetan eta pertsonetan geldi Andoni LEKU O NA

tzen gara, 19ko zenbakian alegia.

Kontu hau Oiartzungo Udalak ateratako Gau iluna, 1936 izeneko bideoan ere aztertzen da, eta 20 pertsonako zerrenda ematen du. Ez nuen parte-hartzerik izan lan horretan, garai hartan emaztearen herrian. Bretainian, nengoelako. Nolanahi ere gauzaren berri zekiten pertsonak ibili ziren, eta gehienean behintzat herriko gorabeherak ezagutzen dituzten jendea zen, Haien ustetan, 20 dira desagertutako oiartzuarrak. Baina zerrenda horretako lauren arrastorik ez genuen aurkitu eta, urratu beharrean, dudakoen zerrenda asmatu genuen. Beraz desa gertuen kopurua lórajaisten da kasu horretan, eta gure iritzia, orain artekoa, 19an gelditzen da. Beraz, biktimen zerrendan ez da aldaketarik izan, eta bakoitzak, aurreko artikuluan bezela, alfabetoko sailkapenean lehen emandako zenbakia gordetzen du. Beste aldetik, biktimen gaiarekin jarraituaz, aurtengoan, bakoitzaren berriak biltzeari ekin diogu; gehienean etxekoekin eta ezagunekin hitz eginez. Egia esan, oso gustura egin dudan lana izan da, nahiz eta oso erraza ez izan. Kaltetuen etxeetan asko kostatzen da familikoen heriotzez hitz egitea eta berriak aipatzea; mina sortzen du kanpokoen aurrean mintzatzeak. Xabier Irigoien, Exkerrenekoak, nire txikitako eta betiko Iagunak, aiboko agirían dioen bezela, gerrate-denborak beldurra sortzen zuen. Beraz, haurrak ginenok. 4 urte nire kasuan, ez genuen etxe ko tragediez gauza handirik jakin, ez ziguten-eta gauza handirik esan. Familiako gurasoak zirenentzat, etxeko desagertu bat zauri bat zen, ebaki ikaragarri bat, eta edozein zaurik bezala, gaia ukitzea bera isilpean zegoen; oinazea berritzen zuen eta ahai zen gutxien ukiitzea eskatzen zuen. Horí izan zen gure esperientzia. Normalean, beraz. etxean ez genuen kontu eta zehaztasun askorik jasotzen.

H is to r ia

OIARTZUNGO HILERRIAK Etxetik kanpo, berriz, oraindik. gutxiago. Batetik, kartzela eta heriotza zigorrak isilpean izaten zirelako eta, beste tik, jende artean hit2 egiteko beldurra zegoelako. Gogoan izan, hasiera hartan, Oiartzunen, — bal, Oiartzungo kanposantuko paretaren kontra— fusilatzen zituztela, hiltzeko erabakia zuten presoak, herrietako lista beltz famatu eta beldurgarrietan markatuak zeudenak. Izan ere, Oiartzunek. zoritxarrez, gerraren hasiera ezagutu zuen eta h>ertako hilerria izan zen, abusu guztiei, ez bakarrik herrikoei, ingurukoei ere bai, erantzuteko erabili zena, gerraren inguruan sortu zen hilketa-eginkizunari erantzuteko erabili zena. Garbi dago Donostiako kartzelatik, Ondarretatik, “en liber tad” ateratzen ziren asko, Hemanin, herriko harrobian edo hilerrian hiltzen zituztela, eta Oiartzunen ere ez gutxi. Aranzadi Zientzia Elkarteak bere txostenean dioenez, (ikus, “ Informe relativo para recuperar los restos humanos de la Guerra Civil en la carretara de Artikutza” ): Hasieran, herriko kanposantuan: “La semana siguiente a la entrada de las tropas rebeldes en Oiartzun fueron detenidas 25 0 personas de una población que tenía 5.260 habitantes. En su cementerio .'te cometieron } JOfusilamientos de gentes llevadas desde otras poblaciones de Gipuzkoa e incluso de Navarra" ibid. pag. 9 ). “Asimismo, en Oyarzun fuenm fusilados el ¡2 de febrero de 1940 los ( 7) prisioneros replubicanos del Batallón de Trabajadores número 142, destacado en el Valle..:' (ibid. Pag. 10). Beraz, kontu horietan 117 hildakoren numeroa osatzen dugu, Oiartzungo gerrateko hilobirik handiena, dudarik gabe. Kontua da, Oiar tzungo kanposantua herriko kaskotik nahiko hurbil dagoela eta, jakina, tiroz hiltzen zituztenez, jendea berehalaxe konturatu zela, tiroak entzun ahala, zer gertatzen zen eta zain egoten zela tiroak kontatzeko, batez ere, banakako tiroak, tiro de gracia delakoak, gau hartan hil zituztenak zenbat ziren jakiteko. Askotan, gauerdi eta goizaldean, sukalde eta balkoietan, talde txikitan bildu eta entzuten zituzten tiroak eta hortik sortzen ziren notiziak eta esamesak. Hori da, behintzat, gure gurasoengandik jakin genuena. Pentsa, gero, zer-nolako giroa eta sentimenduak izango ziren gure herrian eta gure familietan. Beldurra sartzeko eta errespetua jartzeko omen zen... Beldurra sartu zúle la dudarik ez dago, baina errespeturik ez.

Oroioena zor ANDONI LEKUONA

ehin b a tez g e h ia g o , h iru g a rre n a da a u rte n g o a , Espainiako G erra ko O ia rtz u n g o 'Fusilatu eta D esagertuen Z e rre n d a k o ' pe rtso ne n g o ra b e h e re kin ja rra itu k o d u g u . Eta o ra in g o a n ere, fa m ilia k o e k in h a rtu -e m a n e a n ja rri gara eta, beti bezala, oso harrera ona izan d u g u g u re e g in kizu n e a n . Eskertzekoa da eta asko eskertzen d ie t inte resa tu g u z tie n izenean e ta „ bai eta ere, ne ro n e n izenean. Eskertzekoa batez ere g a u rk o a g iria k, fa m ilik o e k g u re eskuetan utzi d iz k ig u te n a k ; idazki ind a rtsu eta, era berean, h u n k ig a rria k , bai Larzabalgo Sebastian M itx e lena 'M itx e ' fu tb o lis ta gaztearen ka rtz e la k o h e rio tza a u rre ko e sku titza , dardara so rtze ko m o d u k o a eta bai eta ere A n d u itz -e n e b a serriko beste gazte a re n , M aria Josefa O la ziregiren, h e rio tza ikusi zuen eta 70 u rte g e ro a g o k o n ta tz e k o eta korajea e tta , a n im o a izan d u e n fà m ilik o a re n p o rta era . ’ O ngi b e te du g u k g u re idazkiei ja rri d io g u n Izenburua: 'O ro ip e n a z o r' esaera, alegia. Bai, zorra o rd a in d u du. Bi idazki hauek dira g u re g a u rk o lanaren a rd atz eta zutabe, d u d a rik gabe. Osagarri bezala ja rtz e n d u g u Isasa O la n ore n eta Joxe Luis M a xim o re n berri e k a rrik o d u g u (M a rtu te n e n ja io zen, Errota baserrian, eta A rd o tx e ne baserrian bizi izan zen); A n d u itz -e n e k o M a ritx u O laziregiren egun berean (nahiz eta bezperan z a u ritu a izan) eta paraje berean eta bera bezala baia ba te z h ild a koa . Zoritxarrez, h o n e ta z ez d u g u berri askorik jaso eta d a u ka g u n a bere h o rre ta n a te ra k o d u g u . Eta, a zke nik, 'Fusila tu e n eta D esagertuen Z e rre n d a tik ' ka n p o baina garai h a rta k o giroa zer zen ja k ite k o , E xkerreneko Roman Irigoien M itxe le n a A Itz a k o m e d iku a k s u fritu zuen e p aike ta re n berri d a k a rg u , haren sem e Im anol, Irigoien A ra n b e rrik em an d ig u n a . Esan nahi da ka rtzelan e g o n ziren b a tz u k libre ere atera zirela alegia. Z o ritxa rrez g u tx ie g i. B egiratu bestela O ia rtz u n g o 'Fusilatu eta D esagertuen Z e rre n d a ri', 2 0 h ild a k o re n ze rre n da luzeari, alegia. W aW a

Historia

GURE ZORRA Hori zen politikoek erabaki zutena, bake-bidea ireki eta indartzeko markatu zuten eginkizuna. Politikoak ez ginenak, alderdiko gizonak alegia, bakoitzak bere profesio eta konpromisioari jarraitu zion. Duda rik ez dago gerra eta gerra ondorenak sufritu izan genituenak, ez genuela inondik ere berriz hasteko gogorik. Behingoz, politikoek lan erraza zuten eta ez zuten zailtasun ikaragarririk aurkitu. Dena déla, poli tikoek hala erabaki zutelako eta partikularrak egoera berrian lekua haiiu behar zutelako — lanpetuak, ale g ia — "fusilatuak eta desagertuak” baztertuak izan ziren ekintzetan, Gure aurrekoan jokaera, “ pavSatakoa barkatu bai baina ahaztu ez” . ez genuen bete. Neure burua ere hor sartuko nuke, eguneroko lanak osorik hartzen gintuen eta ez zen astirik beste ezertarako, Baina beti gogoan geneukan lehen esan dugun aurrekoen jokaera. “ barkatu bai baina ahaztu ez” . eta guk sentitu eta gure egin genuen Jokaera hori; guretzat zor bat zen; gutxienez oroipena zor genuen. bakoitzak zezakeenaren neurrian.

Neronek ere, gureak gogoan neuzkala, ñire profe sio lana arintzen hasi zenean, aurrekoez zer edo zer egin behar nuela pentsatu nuen.. Piztu zitzaidan gogoa eta laister etorri zen bultzada. Hain zuzen ñire lagun diren Agurtzane Juanenak eta Joxe Azurmendik torturatuen gaia eta biktimen gaia plazara atera zutenean. Ñire artikuluak, Euskaldunon Egunkarian datorrenak. 99 /8/5 eguna dakar. eta izena, berriz, Biktim ak eta herri-m em oria. B era z su-etenaren garaikoa da eta biktima guztiei buruzko gogoeta egi ten da. Gerra zibilarekin hasi eta su-etena artekoak (orduan) kontuan hartu behar ziren. Era askotako biktimak izango lirateke: hilak, desagertuak. eriak eta elbarriak. erbesteratuak, alde batekoak eta bestekoak. Denentzako erakunde bat. batzorde bat izango denez, denen ordezkari den Jaurlaritza edo Legebiltzarrak hartu beharko luke parte. Biktim en kaiteordainak zehaztu beharko lirateke eta lista batzuk e g in , aitorpen bat b e ze la. H orretarako batzorde zabal bat antolatu beharko litzateke eta batzorde

Historia

K attin-T tikik Iragorrin fu sila tu ak izan zire na k kontuan hartzen ditu eta ez dugu ezagutzen o ia rtzu a rrik kasu liorretan sartzen denik. Dena dela, talde bakoitza ez da bere eginkizun bakarrera m ugatzen eta, ja kina, elkar lana ere egokituko zaiguia eta egingo dugula uste dut. Lehen ere, Iragorritik gorputzak kanposantura ekarri zirenean, ez zen dudarik egin, kanposantuan lekua em an eta oroitarria altxatu eta aurkitu ziren gorpuak lurparatu eta g ordetzeko. O rain , berriz, gu gara Irag o rriko go rp u e n o ro ita rria n “fu sila tu eta d e sa g e rtu e n tza t” lekua eskatzen ari garenak. Aurtengoz, 21 hildakoren zerrenda zehaztu genuen eta hilarria zizelkatu; baina, le h e n go o ro ita rria re n e g ile a re kin hitz e g ite rik ez g e nuen izan eta, beraz, m onum entua e rre sp e tatze a rre n ,m ugan ja rri genuen hilarria, herriko “fusilatu eta desagertuen” zerrenda dakarrena. Iragorriko kanposantuan hildakoen fam iliekin eta, z e r esanik ez, Kattin-Ttikiko taldekoekin, hitz egin beharra izango da. Ez da, noski, eragozpenik izango. O rain g o z, bi ta ld e a k, b a koitza bere kontura era tu e ia bere la n e tan ari dira. Egia esan, biak e re n ahiko berriak dira eta ez elkarlanean eta ez bestean, ez dute ohiturarik. Denborak ekarriko du ohitura eta, behar izanez gero, arauak ere bai. O raingoz, garbi dagoena da talde bietako kide izan litekeela. Hori da, behintzat, nire kasua; bi taldeen ekintzak eta jo e ra k ja rra itze n ditut eta ez dut oztoporik aurkitu. Dena dela, ongietorria egiten diogu elkarte berriari eta etorkizun oparoa eta aberatsa izan dezala opa diogu herriaren onerako.

2.-G ERRATEK0 BIKTIMEN OROITARRIAK

2 . 1 Zergatik? Zertarako? Gogoetak eta eztabaida 2 .1 .1 -.“ L o s q u ie re n m u e rto s y, a d e m á s , o lv id a d o s ” :

NOTICIAS de GIPUZKOA, 28/07/06: Tribuna Abierta

Los quieren muertos y, además, olvidados POR ANDON! LEKUONA*

UNO, que lleva seis años investigando y escribiendo sobre la “lista de fusilados y desaparecidos" ("Orolpen ze rre n d a ") de la G u e rra Civil en O iartzun, su pueblo natal, lee con a so m b ro y con rabia co n ten id a lo que publicaba recientem ente la prensa diaria (21.05.06). En realidad, mi prim era reacción fue de “déjennos ente rrar en paz a nuestros m uertos”, hasta que me di cuenta de que nuestros m uertos no existen com o muertos, que engrosaron la lista de los “desaparecidos”. Es el caso de nuestro tío, el cura Don M artin, que salió de la cárcel de O ndarreta, según el director, “en libertad" (sic) y, sin duda, para se r ejecutado en la cantera de Her nani, y el tío Julián, que se presentó a requerim iento de la G uardia Civil en el A yuntam iento de O iartzun, del

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

que sa lió en coche -hubo testigos presenciales, com o su sobrino Juan Mari Lekuona, fallecido recientem en te - hacia R entería sin que se tuvieran m ás noticias en su fam ilia de su paradero posterior y definitivo. No pasaron de se r "desaparecidos” , com o han existido en otros países com o en Argentina, Chile, etc, pero que, en este caso. 70 años después no han m erecido ningún reconocim iento personal y no entran en la cate goría de “víctim as del terrorism o” y, en consecuencia, se les ha regateado toda ayuda m aterial adecuada y to d o re co n o cim e n to p e rso n a l. A n te s, d u ra n te la g u e rra , los q u isie ro n m u e rto s y lo c o n sig u ie ro n con las arm as, con la G uerra Civil. Pero no están contentos y ahora los quieren “m uertos y, adem ás, olvidados"; sin m em oriales ni recordatorios, fuera de nuestra m em oria y si posible, fuera de la historia y, por supuesto, de su historia, la contada por ellos.. Hem os tenido un ejem plo palpable en la inauguración del m onum ento q ue el colectivo O roituz, los fa m ilia res de los “afe ctad o s” y el A yu n ta m ien to de A ndoain, han de d ica do a los 22 fu sila d o s de la localidad para renovar su m em oria y m anifestarles el reconocim iento y los sentim ientos de piedad y casi de agradecim ien to hacia los que personifica- ron la posición contra el llam ado "alzam iento nacional" que, en realidad, no era m ás que un “pronunciam iento m ilitar” , puro y duro: la acosum brada revuelta m ilitar tan española contra la R epública d em ocrática y le gítim am ente in stituida y contra el G o b ie rn o igu a lm e n te d e m o crá tico . En buena lógica dem ocrática y en consonancia con mi m odo de pensar y de actuar norm al, tendría que haber asistido al citado acto o. por lo m enos, podría haber asistido al m ism o. Pero no fue así, fundam entalm ente, porque no m e enteré y, sobre todo, porque en esa época estaba com prom etido con la im prenta para te rm in a r el texto del artículo O roipena zor, III del A n u a rio O iartzun 0 6 ., dedicado precisam ente p or te rce r año consecutivo a la lista de F usilatu eta D esagertuen zerrenda, es decir, la “Lista de fu silados y d e saparecidos d e l p u e b lo ’’. Es decir, se trata de mi aportación al conocim iento de las 20 víctim as que com ponen esta lista en O iartzun y que vam os rescatando cada año del olvido al q ue los som etió la barbarie de un régim en sin justicia para los pri sioneros vivos, que fueron e jecutados sin tribunales ni ju icio s norm ales ni siquiera m iliatres; ni una piedad m ínim a para sus vecinos vilm e n te e jecutados y ene m isto sa m en te olvidados en fo sa s com unes, no p erm i tiendo ni tan siquiera los funerales públicos que no se niegan a ningún ciudadano del pueblo y, p or supuesto, ni la sepultura personalizada. Son m uertos que no existen com o m uertos. Es más. No quieren que existan, com o escribe mi colega oiartzuarra y am igo X a bier Irigoyen -que perdió a su padre con tres años- al hablar de su padre oficialm ente “salido en libertad"(sic), es decir, en lenguaje de código cifrado, “desaparecidos sin de ja r rastro alguno". “Hórrela ez zen lekukorik gelditzen. Ez pertsonarik, ez dokum entorik, fam ilietako oinaze gordina baizik". (Ikus O iartzun 05 urtekaria, O roipen z o r - li , artikulua). Es d e cir de esta form a, no quedaba ningún testigo, ni personas, ni docum entos sino el d o lo r crudo de las fam ilias” . Y ahí nos encontram os noso tros. Esta vez nos tendrán enfrente a los que hem os heredado la honra de nuestros padres y hem os aclam a do “O roipena zo r”. Sí, señor; les debem os el recuerdo y la m em oria a nuestros m uertos y espero que no q ue rrá im pedirlo el portavoz de PP, el sr. Juan Carlos Cano, que, p or cierto, no contento con no honrar (?) con su no presencia al acto, se perm ite d ar lecciones y hacer consideraciones q ue piden, por supuesto, nuestra con tra consideración. Desde esta perspectiva nuestra de “V íctim as de la G uerra Civil" del 36, la postura y las declaraciones del citado político desentonan, d ich o de una form a suave, fron ta lm e nte con nuestra reivindicación. C a lificó el hom enaje de “desafortunado” por qu e re r “e vo ca r viejos sentim ientos y sufrim ientos q ue únicam ente pueden conseguir a viva r rencores que deberían e sta r ya desterrados, transcurridos 70 años". Si

fuera un asunto personal entre el señor C ano y un servidor, le diría que se acuerde de sus m uertos y me

diga sinceram ente si su evocación puede se r "viejo sentim iento y sufrim iento que únicam ente p u e d e ... avivar rencores (¿viejos?) que deberían e sta r ya desterrados” ... Y todo, cuando se trata de m uertes crim inales, sin ju ic io s ni defensa alguna, por “rebelión, por terrorism o m ilitar” y, sin derecho a saber cóm o ni dónde fueron enterrados y, hoy, ¡si señor!, a los 70 años no sé personalm ente dónde están m is dos dos tíos “desapareci dos". Ivie gustaría saber su apreciación y sus sentim ientos personales. Pero el problem a trasciende nuestros se n tim ie n to s personales. En su nota de prensa se a d ivinan o tro s p la n tea m ie n to s ajenos. H abla de actos

O ia rtzu n X a n íste b an a k 2 0 0 7

Historia

“desafortunados", cuando se trata de hechos de hace 70 años y se reducen a un reconocim iento de ser las víctim as y los testigos de una época som bría que la sociedad española no ha sabido ni ha querido afrontar ni resolver con cierta equidad y dignidad, y lam enta el hom enaje y un m onum ento a unas víctim as fusiladas. ¿Por qué esta oposición? Porque se tiene m iedo a que se pida, com o en Sudáfrica, Argentina y otros países la creación de lo que hace siete años llam é “A diskidantza eta Egiaren aldeko Batzordea", es decir la “C om i sión en pro de la R econciliación y de la Verdad", que estudiaría cada caso, tanto para resarcir los perjuicios o ca s io n a d o s com o para e va lu a r las resp o n sa b ilid a d e s co n tra íd a s. (V é a se mi a rtícu lo ; L a s v ic tim a s y la m em oria del p u e blo , Deia , 1999/8/27 y 29; Gara 1999/8/29 y Egunkaría , 1999/8/05). A quella iniciativa mía no tuvo respuesta y m urió en los despachos del Parlam ento de G asteiz sin obtener ni tan siquiera un acuse de recibo. Incom prensible para un s e rvid o r Pero la necesidad sigue en pie y tiene cada vez m ás m ayor urgencia en pro de una transición verdadera que no ha habido en España, y dejém enos de “quiquiriquis” fáciles y vacíos. En España no hubo una reconciliación y pediría a las llam adas “victim as del terrorism o” (com o si la rebelión m ilitar y la G uerra Civil no hubieran sido por su barbaridad y salvajada, los m iles de m uertos habidos y la represión seguida, el m ayor terrorism o del siglo X X en España) un esfuerzo para reconocer que hay otras víctim as y no se arroguen la exclusividad del victim ism o en el Estado, y abran precisam ente una vía al respeto m utuo y a la reconciliación estatal. Hay q ue reco n o ce r a las “víctim as de la G uerra C ivil y de la represión po sterio r" e in ve n taria r los casos existentes y los individuos de cada grupo. Ya sabem os que la nue-va Ley de la M em oria Histórica está en el telar, pero no sabem os lo que va a dar de sí ni cuando va a se r realidad. P or nuestra parte, seguirem os con el trabajo com enzado. Es decir, e studiar el fenóm eno de las víctim as de la G uerra Civil en cada m unicipio. C om enzam os en O iartzun hace tres años en contacto con los fam iliares el inventario de esas víctim as que lo hem os concretado en una lista de 21 q ue hem os denom inado “O roipen z e rrenda” . P osteriorm ente hem os ido elaborando, tam bién en contacto con las fam ilias, lo q ue se sabe de cada víctim a; fotos, cartas y algunos com entarios. Llevam os con este A n u a rio O iartzun 06 de agosto 2006, la tercera rem esa con el título genérico de O roipena zor, I, II y III . y toda esta actividad debe term inar, de acuer do con el Ayuntam iento, concretada en un m onum ento con la lista exhaustiva de todos los “fusilados y desa parecidos" cuya m em oria estam os reivindicando. No pod em o s ni debem os o lvidarlos de ninguna m anera, porque no se puede adm itir una Transición y m enos una Reconciliación que se basa en la derrota y la ani quilación de una parte de un colectivo im portante de una com unidad cultural en su sentido profundo, diríam os antropológico. Y

lo que pretendem os realizar en O iartzun puede realizarse en cualquier m unicipio. Estam os al tanto del

m onum ento que se prepara en Hernani, principal lugar de e jecuciones de la cárcel de O ndarreta — fuim os co n vo cad o s co m o "a fe cta d o s” con el fu sila m ien to del tío cura M artín Lekuona—

m ie ntra s se prepara un

m onum ento del país entero. ¿Por qué no? Hace seis años lancé com o un sueño la idea de crear el bosque de G ernika y denom iné “intzirien basoa” para todo tip o de víctim as que se han dado entre nosotros. Q ue el sueño se convierta en relidad. Y, p or supuesto, no estaré esperando el perm iso del s r C ano y, menos, del PP. En cam bio, espero el ánim o, la sim patía y el apoyo de todos los que han tenido que su frir m ucho y durante m ucho tiem po las botas del franquism o im perante.

* Sociólogo, Sobrino de dos Lekuona de Oiartzun, “desaparecidos” en m anos franquistas.

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

2 .1 .2 -“ L o s m u e rto s o lv id a d o s ” ,

Muertos olvidados^ PO R E d u a r d o S a n M a r t ín

Lo cosieron a navajazos en un callejón. Los jefes de sus verdugos habían decreta do un alto el fuego perm anente nada m enos que siete años antes. Robert M cCart ney ha sido, hasta ahora, la últim a victim a inútil de un banda terrorista europea. M urió en enero de 2005, y los dirigentes del IRA, con el fin de sa lva r la cara, se ofrecieron a la familia para ajusticiar a los responsables del asesinato. Es su estilo. Lo llevan escrito en la sangre. En la de sus víctim as, se entiende. Justicia sumaria y sin defensa. La única que conocen. La que aplicaron a todo gas durante «los años turbulentos», que es el eufem ism o con el que en el Reino Unido se alude a las tres décadas de escabechina perm anente en el UIster. Catherine, una de las hermanas, rechazó el ofrecim iento y apeló a los únicos tribunales decentes, los de la ju s ticia ordinaria, los m ismos que ponen en jaque, siem pre que les conviene, a los terroristas de las pistolas, Y los de la pluma. Cuando, m eses m ás tarde, el IRA decretó el cese de todas sus «actividades arm adas», a Catheri ne M cCartney aún se le escuchó decir: «La gente utiliza palabras com o «histórico» y «sin precedentes», pero, al final, el progreso están siendo m uy lento». Desde entonces, poco o nada se ha vuelto a hablar de Robert M cC artney y de su cuerpo agujereado. En el UIster, «las víctim as son las olvidadas» (C. McCartney, de nuevo). En efecto, un m uerto, uno más, arrojado al olvido en aras del «proceso». De m uertos preteridos se habla m ucho en España últim am ente. Me llam ó la atención en su m om ento, de e ntre toda la literatura de urgencia producida al efecto, un artículo firm ado en N oticias de G ipuzkoa el pasa do m es de ju lio y reproducido un m es después en G ara. En su título, el sociólogo y e scrito r nacionalista A ndo ni Lekuona clam aba: «Los quieren m uertos y, adem ás, olvidados». Se refería, naturalm ente, a «sus m uer tos». A los que desaparecieron en O yarzun durante la G uerra C ivil. De los casi mil ejecutados por ETA, hoy en trance de de sa pa re ce r por el sum idero de la desm em oria, ni una palabra. Faltaría más. El diario portavoz de ETA/Batasuna identificaba al au tor com o «sobrino de dos «desaparecidos» en m anos franquistas», P ilar Ruiz es madre, no de un «desaparecido», sino de un asesinado m uy cerca de O yarzun, en el vecino pueblo de A n d o a in , A ju sticia d o por ETA a sa n g re fría . De m ue rto s olvid a d o s h a blaba ta m b ié n , el vie rne s pasado, esa «m adre coraje» que se niega a esfum arse y que se ha convertido en la conciencia inquisidora de la cúpula directiva del socialism o vasco. El corazón de los com pañeros del PSE se com punge, de creer les, con el recuerdo del hijo de Pilar, Joseba Pagazaurtundúa, pero actúan com o si su m em oria im portara exclusivam ente para drenar los lagrim ales. Nada de aquello por lo que com batió Joseba, y ta n tos otros, se ha discutido en los bucólicos bosquecillos de las afueras de Oslo. Su m em oria se ha convertido en una herencia estéril, e incóm oda, para los que dicen ser sus cam aradas. El presidente Z apatero no m uestra ni el m enor asom o de duda sobre la vía que ha em prendido para «aca bar con la violencia». Y exhibe una seguridad en sí m ism o que produce escalofríos en quienes nos encon tram os m ás cóm odos en la hum ildad de la duda socrática, y pensam os, desde el m ayor de los respetos, que las cosas podrían haberse producido de una m anera bien distinta, con un m enor coste en m em orias arrum badas. P or el cam ino q ue vam os, tal ve z los Lekuona de O yarzum de sca nsa rá n un día tranquilos; a ellos nadie les invitó a pactar el futuro con (os verdugos de sus tíos. A Pilar Ruiz, y a los fam iliares de los otros mil a sesinados por ETA, es eso exactam ente lo q ue se les está pidiendo. ¡Cóm o considerar entonces exagera d a s sus a p e la cio n e s a la sa n g re de un hijo cuya m uerte, por d e sg ra cia , no habrá s e rvid o para nada! Un núm ero m ás en la nóm ina de m uertos olvidados. Diario ABC - Madrid, Spain, 06 /10/2 3..

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

2 .1 .3 -, “ U n s í p e ro p a ra to d a s la s v íc tim a s

A n o o n i L e k u o n a , s o c ió l o g o

Llevo años, 7 en los diarios, — véanse m is artículos; “B iktim ak eta H e rri m em o ria " de 1999/8/5 en EGUNK A R lA y “Las V ictim as y la M em oria d e l Pueblo" en DEIA, 27/8/1999 y en GARA, 28/8/1999— , com entando y reivindicando el rol y la m em oria de las víctim as de la guerra civil de 1936 y de la represión franquista. En mi caso la de m is dos tíos, fusilado uno, jo ve n sacerdote de R entería y “desaparecido” el otro, tras presen tarse en el ayuntam iento de O iartzun y, por extensión, la de los que se encuentran en parecida situación. En concreto, mí prim era reacción surgió a raíz de la publicación de un artículo de mi am iga bibliotecaria Agurtzane Juanena y el com entario al m ism o realizado por mi tam bién am igo, el filósofo José Azurm endi. Agurtzane en su com entario {'T orturaren biktim ak”, EG UNKARIA, 1999/3/2) presentaba su caso de un careo en la com isaría policial y del interrogatorio “extrem o” sufrido que dió con su cuerpo m alherido en la santa (I) calle. José Azurm endi, p or su parte, (Ver: “B iltim ak: torturatuak", EG UNKARIA, 1999/3/21) presenta unas reflexiones sobre torturas y la clasificación entre las víctim as. Para el señor Azurm endi, no cabe duda de que los torturados, com o Agurtzane. form an tam bién parte parte de las víctim as y, desde luego, con unos sufri m ientos personales y físicos superiores a los que pueden su frir los fam iliares de las víctim as com o sería mi caso. Y, sin em bargo, hoy en día da la im presión de que no existen m ás “víctim as que las del terrorism o” . Insistía, por mi parte, en recordar y recalcar la m em oria, nuestra m em oria no histórica sino cercana y viva de to d os aquellos que fueron fusilados o desaparecieron violentam ente durante la guerra civil y cuya exis tencia com o m uertos -¡trá g ic a paradoja!— no consta en ninguna parte ni en ningún papel. Es decir son nues tros “desaparecidos” . Por supuesto, no eran las únicas víctim as de la guerra civil pero eran las que en Argentina, por ejem plo, han ocupado el prim er plano de la política nacional durante décadas y siguen ocu pando aun hoy en día los tribunales. La buena acogida q ue tuvo m i artículo en la prensa diaria -p u b lic a d o en tres diarios del Territorio— me im pulsó a d ar un paso m ás en mi iniciativa. Así. de entrada, hice una lista de posibles interesados y decidí e nviarles por correo un do ssie r con mi artículo y otros sobre el m ism o tem a con una carta de explicaciones. Mi propuesta abarcaba ta n to la investigación sobre el núm ero y la identidad de “desaparecidos y fusilados de la G uerra Civil” com o la edificación de un m onum ento a su m em oria que bien pudiera se r un bosque a d a p tado precisam ente en Gernika, Pasaríam os, de esta form a, a tener, ju n to al árbol inm em orial y sagrado, el “G ernikako basoa", el bosque de G ernika. Es más. Me atrevía a soñar un bosque am plio, de robles para m ás señas, con zonas diferenciadas p or grupos de víctim as y lo bautizaba con el nom bre de "Intzirien basoa", es decir “E l bosque de los gem idos", “Le bo is des gém issem ents". Entre las respuestas, m erecen se r subrayadas la de la Lendakaritza y la del Sr. O bispo M ns Setien. La Lendakaritza, en carta del 29/12/99, adem ás de agradecer el "conocim iento del proyecto de recordar a todas las víctim as del d o lo r y del sufrim iento que ha padecido el Pueblo Vasco”, afirm a que la “propuesta le m ere ce su consideración y respeto" en la que “tiene que tener protagonism o el Pueblo Vasco" y me com unica que “ hem os dado traslado de una copia de la m isiva al Presidente de la C om isón de D erechos H um anos del Parlam ento Vasco”. Pero la respuesta que m ás llam ó mi atención fue la del obispo M ons Setien por llevar la fecha del 19/01/00, es d e cir precisam ente la víspera de su renuncia definitiva al obispado de San Sebastián y cuando yo habla perdido toda esperanza de obtener una respuesta. A bogaba él por crear una com isión de responsables políticos y de fam iliares que dinam ice y dirija la concepción y la creación del m em orial a los fusilados y desaparecidos de la G uerra Civil. La C om isión de D erechos Hum anos del P arlam ento Vasco optó olím picam ente p or la no-respuesta, lo que llam aba todavía m ás la atención. Q ue ni la copia entregada por la Lendakaritza ni el dossier enviado perso-

O ia rtz u n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

nalm eníe no m erecieran ni tan siquiera un sim ple acuse de recibo de parte del C om isión del Parlam ento era, francam ente, un silencio que rozaba la falta de educación en general y de una postura inaceptable: ignorar por no d e cir m enospreciar las víctim as de la G uerra C ivil que fueron ejecutadas en pleno descam pado o desaparecieron sin dejar rastro; víctim as que estaban precisam ente en m anos de la autoridad franquista. Bien es verdad que la legislatura autonóm ica 1998-2001 fue m uy activa y, sobre todo, clarificadora. Hubo pro blemas para crear la Com isión de la Víctim as por el rechazo de la “Asociación de Víctim as del Terrorismo (AVT) dei País Vasco”, el Colectivo de Víctim as del Terrorism o (COVITE), a asistir a la Com isión en que participara Josu Urrutikoetxea - q u e fue elegido, no lo olvidemos, en las elecciones al parlam ento— e, incluso, a aceptar la propuesta de PNV, EA y de EH de crear una ponencia 'd e todas las víctim as de la violencia, incluyendo las organizaciones terroristas “no tipificadas” com o es el caso de los GAL, Batallón Vasco-Español etc. En una reunión con los representantes del “G rupo de V íctim as del Terrorism o” , su portavoz indicó que habían reclam ado “que la ponencia de la C om ision fuera e xclusivam ente para las Víctim as del Terrorism o, no de la violencia en general, (....) ya que “tendería a (....) que la sociedad olvide todos estos años de terror y m uerte” ....(ve r Hem eroteca de la época). Uno tiene su dificultad para d ilucidar si se trata de una brom a o una provocación para hacer reaccionar a algún parlam entario som noliento de la cám ara representativa. Es decir que las víctim as de la guerra civil y del franquism o, a los 70 años de su desgracia, quedarían, a peti ción de! “G rupo de Víctim as del Terrorism o” , e xcluidos de la ponencia de las victim a s porque no pertenecí an a la “victim as del terrorism o". ¿Será posible? Piden no sólo la prioridad sino la exclusión de las víctim as prim eras, las de la guerra civil que no habían recibido ninguna ayuda ni indem nización; quieren im poner una obligación de solidaridad a los vecinos, no sabem os por qué regla de tres. ¿70 años de espera y de sufri m ientos no es una razón m ás que suficiente para concederles esa prioridad? ¿No cabe una tabla de priori dades y una com isión de aplicación que ju zg u e cada caso y dictam ine con unos criterios de equidad? ¿No cabe m ás piedad y, sobre todo, m ás justicia? De a h í precisam ente la llam ada de este artículo; “ Un sí pero para to d as la victim as” que lanzo a las “víctim as del Terrorism o” recordándoles que no son únicos y que pien sen en otros q ue han tenido m uchos m uertos, fusilados y desaparecidos, sin ninguna indem nización . De hecho, la C om isión de D erechos Hum anos, con sus m ás y sus m enos, aprobó constituir una ponen cia de "víctim as de la violencia" con los votos de PNV, EA y EH y con la acusación de los de P P , PSE-EE y UA de q u erer “tapar” la voz de las victim as del terrorism o con la constitución de una ponencia que acoja a todas las víctim as de la violencia. A pesar de todo. La C om isión fu e trabajando y elaborando con la p re sencia de los restantes m iem bros, el dictam en que presentó, tras dos años de trabajo, para su aprobación p or el pleno. Así, presentado a finales del año 2000 no obtuvo el acuerdo de la m ayoría de la C om isión, y, en consecuencia, los dos años de trabajo se quedaron en "papel m ojado", com o subrayó un diario. Los partidos llam ados “constitucionales", es decir, el P P , PSE y UA forzaron una votación y rechazaron la ponencia en su integridad, con consideraciones políticas. Pero este grupo no tuvo posibilidad de sacar adelante su ponencia a fa vo r de la exclusividad porque no poseía el quorum necesario. C om o colofón a la ponencia y sus avatares, el P arlam ento Vasco, a instancias de PP, PSE y UA, tributó un hom enaje a los fam iliares de las víctim as de la violencia. Un acto que estuvo perturbado por la polém ica de la costitucíón de las ponencias sobre las víctim as y su objetivo que acabam os de analizar y que trajo la ausencia de los grupos C ovite y AVT. Presidió el acto el presidente de la Cám ara P ariam entaria Juan María A tutxa. Repartió, por orden alfabético, a los fam iliares de 141 víctim as de ETA, los diplom as con la im agen del árbol de Gernika, sím bolo tam bién del Parlam eno. Y

¿las víctim as de la guerra civil y de la represión franquista; es d e cir las victim as q ue no pertenecen al

grupo de víctim as del “ no-terrorism o"? Seguro que están archivadas, bien archivadas, las ponecias y las víc tim as. Las víctim as-m uertas, por lo visto, de una guerra civil no es terrorism o; las “d esapariciones” tam poco - lo de Argentina p or ejem plo y sus abuelas era un ju e g o de niños— , y la m uerte por represión en cunetas olvidadas tam poco supone un daño a indem nizar, etc. etc

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7 ,

Historia

en ese m om ento uno q ue se ha im puesto a sí m ism o com o una deuda - “oroipena zor”— la recupera

ción de la m em oria de sus m ayores, cam bia de cam po de acción; la política y el parlam ento y aborda el estu dio y la recopilación de los datos de las personas que ha localizado com o posibles víctim as y realizado su investigación a base de entrevistas, diarios, archivos de juzgado, libros de historia etc. Y para e m p e za r m ás fácilm ente me lim ito a mi pueblo natal, O iartzun, población de 4.500 habitantes en 1936 en donde las pri m eras indagaciones me dan 19 víctim as que, fueran fusiladas o desaparecidas. Cada año publico en el anuario O iartzun 04, etc. lo que he indagado durante el a ño y ya han salido las entregas, 04, 05, 06 que supo nen 55 páginas de texto. P or supuesto, adem ás de to m a r nota del núm ero de muertos, se habla con la fam i lia, se tom a nota de lo que sepan sobre el m uerto: las cartas, las fotos, todo lo q ue se encuentre. El año pasado, el 70 aniversario de la guerra civil y al ju zg a r que la cifra de 21 víctim as corresponde a la cifra rea!, de acuerdo con la Corporación M unicipal, se acordó levantar una lápida con la inscripción de todos los “fusilados y desaparecidos” del pueblo, nacidos o dom iciliados en él. {ver foto pág. 15). A lgo parecido ha ocurrido en A ndoain. Han hecho un trabajo m uy serio y com pleto de las m uertes y las represión de la guerra en el pueblo en el que han encontrado 22 víctim as- m uertas y com o recuerdo del m ism o han levantado un m onum ento en una zona de recreo y de paseo, m onum ento llam ativo con la lista de los muertos. También Hernani celebró la inauguración de un m onum ento m uy im portante con una larga lista de unos 200 ejecutados y m uchos de ellos que provenían de la antigua prisión de O ndarreta que salían de la cárcel "en libertad” para se r ejecutados en Hernani así com o en Oiartzun. Precisam ente, la inauguración del m onum eto de A ndoain, me obligó a tom ar parte en el com entario del hecho. En la prensa diaria, apareció entre otros el com entario del concejal del PP que, no contento con no a sistir al acto se perm itió hacer unos com entarios que m e obligaron a reaccionar fuertem ente; “e vo ca r vie jo s sentim ientos que únicam ente p u eden co n se gu ir a viva r viejos rencores q u e ...". R ecordarie adem ás del título de mi artículo: “ Los quieren m uertos y, adem ás, olvidados, que sim plem ente los m onum entos “a los C aídos por Dios y por España" llevan casi 70 años de presencia en nuestros cem enterios y , en calidad de vecinos, los hem os tolerado sin pedir su e xp u lsió n ...Y precisam ente ese com entario trajo otro com entario, respetuoso, del señor San íviartín, subdirector de AB C .es de IVIadrid, subrayando los “M uertos o lvid a d o s"q u e se dan en el m undo, en cierto m undo. Com o dice mi interiocutor, me refiero “a m is m uertos” , a m is “desa parecidos" diría yo, que han esperado 70 años para tener una inscripción en el cem enterio de O iartzun. ¿Y los m uertos p or ETA qué? Pregunta el señor San M artín. Pues son mil, p or lo visto, pero le recordaría los fusilados y desaparecidos en Nafarroa, según Altaffailla, en “Navarra 1936; De la Esperanza al terror", 1992. Se puede leer en la página 21: D espués de p e in a r nuevos archivos, A ltaffailla consigna 2.789 com o mínimo". En O iartzun, 21: A ndoain, 22 y 138 pe rso n a s m ás identificadas en Hernani. Se habla de 1000 “desapareci d o s” en G ipuzkoa: sí, “desaparecidos” , (y no asesinados), que no pescribe. Y le diré a él y a todo el que quiera oir, que iré investigando en mi entorno y creando nuevas lápidas y m onum entos a nuestros muertos. No les podem os olvidar, “O roipena zo r”; deber de memoria.

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

2. atala

Biktimetaz egunkarietako nere artikuluak 2.1.- “Biktim ak eta herri-m em oria” (Egunkaria, 1999/08/05)

iritzia

Biktimak eta herri-memoria ANO ONI LEKUO NA [S o zíologoa ]

g u n k an hontan bertan nere lagun-zahar Jo x e A zurm endi flÀ losofoak oso a rtik u lu sak o n a eta garran tzltsu a plazaratu zuen oraln déla hllabete batzuk Izenbuni bonekln; Biíctimafc; T o rtu ratu afc {EGUNKARIA. 99.03.21). Halako zlrrara eta hotzlkara sentltu nuela garbi altortuko dlzuet. Ez. noskl, Joxek, filosofo arglak. blktlm en Ik u s p u n tu teo iik o sak o n e ta h o tz b a t a u rk e z te n d u e la k o . e z a g u n a za ig u n A gurtzane J u a n e n a re n k a su a dakarrelako baizik. Agurtzane b era d a gauzaren berri hltz gutx ltan hobeklen eta zorrotz e n a d le ra z te n d u e n a : (Ik u s 1999.03.02. EGUNKARIA) «inork (salbuep e n b a t kenduta) ez b altlt galdetu: Zer gertatu zltzaizun kom lsaldeglan? Nolata n bota zenuen zeure b u ru a bigarren p lsu batetik?». Trantze estua, latza. larria . d u d a rlk g a b e , n e s k a gazte b a te k bere bizla hoirelako arrlsk u an jartzeko. Zer gertatu zen? Hitz biían esanda, tortu ra tu a izan zela. Baina bai Joxe eta bai n i h u n k itu e ta d a rd a ra tu gin d u e n a ez zen izan to rtu rak izan zirela Jakitea, bai zik e ta A gurtzane gure ezaguna e ta la g u n a to rtu ra tu a izan zela Jakitea. Egia e s a n , ez d a d e n b o ra a s k o A g u rtzan e ezagutzen d ú d ala eta, ezagutu galnera. nere bibliotekako ibUerak direla eta.

Blktlmen arazoa B iktim a hitzarekín gauza asko adierazi litezke. Gure kasurako, gerraren edo gerra-egoeraren eraginez k altetu a bezela h a rtu dezakegu. G ure k a s u a dlogunean, E uskal Herrietaz ari gara eta gerra, berriz, oinarrian 36ko gerratea izango li tzake bere ondorio guztlekin. Sakoneko e ta oin arrik o ik u s p u n tu horl kon tu an h a rtu gabe ez dago E u sk a l H erriko gizaldi hon tak o h isto ria e ta gorabehera guztiak argitzerlk eta ulertzerik. Jakina. ÉTA ere histori ho rta n sartuaz. Hirurogei u rte horietan e ra batera edo bestera kaltetuak izango lirake biktimak. Kalte ak desberdiñak izan diren bezala. biktimak ere desberdiñak izango dira. E ta oraiD, b a k e -p ro z e s u a k Ira u te n duen neurrian eta. beraz, indartzen di joan heinean. ord u a dator biktim a guz3en arazoa, orokorrean. gogoz h artu eta ^piriiuen e ta blhotzen bakea ere, erroJk basita, egiteko. Hor sartuko iJrateke, aklna. gerran e ta arm etan bizia galdu

bezala —ijltoak adibidez— etajo era h o ri zutenak e tà h au e n fam iliakoak. aJde t>aez d u t b atere gustokoa, B aina ez d u t bi tekoak eta bestekoak; g e n a garaian eta dè ho rretatik eram an n a h i nire gaurko ondoren. kartzeletan egon ziran ak eta, zer esanik ez. arrastorik utzi gabe desagertu ziranak; gerra ondoren herbestera Oroitzapen mingarriak ihesi Joan b e h a r izan z u te n a k e ta k ar H ain zuzen, A gurtzaneren idazkia izan tzeletan, konzentrazio-kanpoetan, land a, u r r u ti ^ o eta sakonago jotzera bulgilè bataioietm e ta d e s te rru a n su fritu tz a tu n a u e n a . H onela dio; «Diskrezioa zutenak; ord u an eta gara! guztietan tor m aite du g u e u s l^ d u n o k . bai. bain a n i tu ra tu a k izan direnak: BataiIonEspanoi ri (ere) iru d itzen zait |u . G a l e t a E T A ren rea gehiegizko diskrezioa m en d e h e rio tz a J a dela». E ta hor, euskaldus a n d u t e n a k e ta n o k gizatalde bezela d u a b a r e ta a b a r,,, Ez Lehenengo, biktima g u n J o k a e ra a ip a tu e ta d a g o k it n ir i e t a e z naiz g au z a lista oso bakoitzaren kalteak Juzgatzen da. Ni ere punt u h o r ta n e r a b a t àd o s b a t egiteko. Egoklenago. B aina esan dugun ordaintzea izango na, agintailek etalebezala gizatalde b aten oige-biltzaiiek —E us litzateke; kalteak ez narrizko Joera denez. ez kal Herri osokoak— d a h o ri g a u e tik goizera la n h a u b e r e g a in dira berdinak eta a ld a tu k o e ta b e s te bidè h artzea izango litzaordainak ere ez, b atzuk h a rtu beharko di te k e e ta , b e h a r b a tugu, da. hauen lagim tzabaina denak dira Batetik. biktim a bakoi re k in b a tz o rd e bere iz i e t a in d e p e n kontuan hartzekoak tz a r e n k a s u a k d a u d e , A g u rtzan e ri a sk o k o s ta diente b a t eratu, azbazaio b erea azaltzea eta te rk e ta k e ta galdeb e s te a s k o ri e re b e r d in ts u g e rta tu k o k etak egin ditzan, k altetu guztien eskazaio. O roitzapen m ingarriak Izaten dira b id e ak jaso eta ordainketa egokiak erab ik tim en en ak e ta b a rru k o za u ri zahab a k itz e k o e ta . b a i e t a ere, gaizk ileei rrak berritzeko bild u rra izan ohi d u bik kontuak eskatzeko, tim ak eta. zer esan ik ez, p ia zara aiera Jak in a , lehenengo, bikü m a bakoitza b eh a r direnean. B ilu zik jartzea bezela. ren k alteak ordaintzea izango litzateke Neroni ere h o n e la k o ze rb a it gertatzen eta, hori, legeak e ta o h itu ra k ko n tu a n zait. nahiz eta bizitza osoan gizon publih a rtu a z . a h a i den a z k a n e n ko n p o n d u k o a izatea to k a tu . N erea —ez d u t etxeb e h a r d ire la g arb i geldi bedi. G ehiago korik n ah a si n ah i arazo hon etan —. egia oraindik; k altetu en ta ld eak ere o n artu e s a n , ez d a b e s te m u n d u k o k a lte a : ditezke b e re n in te re s a k ah a i d e n ego1960. u rte a n . F ran co ren g o b em u a s a kien defenditu ditzaten. B ain a b a d a Jola tu z —ta rte a n to rtu re n araz o a— 339 kaera b at. ik u sp u n tu orokorretlk inolaz apaizek agiri b at atera genduen eta. on ere o n artu ezin Utekena: talde b atek edo dorioz, beste blrekin. zlgortua izan nintalde ÌDatzuk beste en gainetik leh en tatzen, orduko gotzaiak ftziartik Aiako Als u n a edo be re z ita su n a esk atzen d u tezolara. Pagoeta m endira bialduz. Baina, n ena. K alteak ez dira, no sk i, b erd in ak egl-egitan ez d u t nere b u ru a biktim ataz e ta ordainak ere ez ondorioz, b ain a den a k d ira k o n tu a n hartzek o ak , Ez zaio hartzen. an azo irik ik u ste n terrorismoaren bikäB aina ezin zaio biküm a bakoitzari edo m entzat erak u n d e aparteko b a t sortzeafamilikoei testigutza esk atu eta. gutxiari. zenbait p artid u k esk atu d u te n beza go noski, egunkarietan egltea. Testigunla. Joxe A zurm endiren hitzetan «aiiaza tz a hortek. egiten diren ak . lehen esan puruko Biktimak» e ta «pariak» bereiziz. d ak o A df5kidantza eta Egiaren aldeko Horrelako zerbait gertatzen dela pentsaEuskal Batzordeak¡aso eta gorde dezak e artxibo orokor b at eginez Euskal Hetz en d u t a s k o ta n J u d u e k b e re n b ik ti m etaz hitzegiten du te n ean . azkenengo rria re n Memori historikoa izan Utekena. Bairia E rak u n d e horrek, Jasotzaile hug en ^ tean beste bìktim arik izan ez balitz

ts a izan b eh a rre an biltzaile ere izan be h a rk o lu k e . h e rrlz -h e rri. testigutzali p ap e ra k e tà artxibo gu ztiak m latuz et Jasoaz.

latzirlen basoa? B aina au rrerag o Jo b e h a rra dago H en Memoria berrltze honetan. Memori his torikoajasotzerakoan. Joera b at. lekua) e ia tegiak g e n a b u k ae ra n zeuden beza la uztekoa izan zen; txikizioa bere h a r t a n u tz i. g o r r o to a re n p iz titz a r r a r e i a tz a p a r r a k u tz ita k o a r r a s to a bezela h órrela, p ertso n a k erretzeko erabili zi ran labeakA uschw itz etaab arre tan . La b e h o rie k ik u s te k o a u k e ra r ik ez d u izan. eta. egia esan . irrik a h au nd irik e d u t. Ik arag arria izan b e h a r d u dudaril gabe. Antzeko ze rb a it g ertatu zitzaidai F rantzlako O radour h erri m artiria ikus n u en e an . (Ikus Oiartzun 85 u rte k aria O radour e t à Gemìfca). A lem anak, ihe s i a n z ijo a z te n a k . m ila t a b o s te h u r —330 kalean— biztanlegoko herri osoi arm etan h a rtu eta gizonezkoak tiroz hi zitu zten e ta em ak u m e eta h a u rra k eli •zan aa rtu araz i e ta elizari s u em an zio ten, G uztira 642 p ertso n a hil zirela ziur ta tu a dago. De Gaullek. FTantziako Es ta tu a k , O rad o u r b ere h a r ta n zaintzea erabaM zuen eta g au r ere h a rta n Jarrai tz en d u . B ix itaix ilik eta to k isak ratu b a te n b ezek . ellz b a te a n bezela egiten da. E u sk ald u n o k ere b a d u g u gure herri m artiria, G em ik a h ain zuzen. B ertan ez dago g erra garaiko ez a rra s to rik eta ez harreslrik. Beraz, Oradoui^o ered u a jarraitzerlk ez dago b ain a horrek ez d u zer eginik ez dagoela esan nahi. Nere partetik am e ts b a t egin d u t. E u sk a ld u n e n disfcrezioaren b a rru a n herr! m em oria zaitzeko e ta in d artzek o le k u b a t eraiki beh a r d u g u G em ikan; behairezkoa zai gu. G em ik arik berriz izan ez dedin eta beiaunaldi b erriak gogoan izan dezaten. E uskal H erria m endi eta baso h e n ia danez gehienbat. baso b a t izango ìitzake; b ertak o zu h aitzez o satu tak o a; h aritza izango litzateke nere gustokoa, e ta b a s c a n txoko desb erd iñ ak eginkizim desberdinekin: expUkazioa, testigulzak, listak. argazkiak, zinem a, artea, eskultura k e ta a b a r. Iz e n a e re a u k e ra tu a daukat; Intzirien basoa. Amets h u tse ta n geldituko ote da gure biktim en oroitegi beharrezko hau?

2.2.- “Las víctim as y la mem oria del pueblo” (Gara, 1999/08/29)

I iritzia

GARA •

1999 aftunua - 29 igandea

kolaborazioak

n el diario “ Egunkari« " p u b lica b a hace a lg u n o s m t s e s mi viejo amigo y filóso fo Jusé Azurmendi un artí culo profundo e importante CM) el título de «Biktimak: torturatuak». L es confieso sinceram ente que me pro dujo una sensación fuerte y u na esp ecie de esca lo frío especial su lecnva. No pre c is a m e n te p o rq u e J o sé , agudo filó sofo , presentara un es tu d io te ó rico frío y pro fun d o sobre la s v íc t i m as, sino por tratarse del caso co o citto de Agurtiane Juanena. E s justam ente la m ism a A g u rtz a n e la que nos ofrece en po cas pala bras la m ejor descripción de su c a s o (V id e G A R A 1999-2 -23). . Nadie (salvo un caso) me ha pregunta do: ¿que (e pasó en la com is ü fa ? ¿C ó m o te tiraste desde un segundo piso?». Sin lugar a dudas una situa ción dramática, terrible pa ra que una joven ponga su vida en peligro de esa ma nera. ¿Qué había sucedido exactamente? En dos pala bras. que había sido salva jem ente torturada. Pero lo que nos conmovió verdade ram ente a José y a m í no fue el conocinuenlo de que había habido (onuras, sino de que había sido torturada nuestra am iga y conocida Agurtzane. E a realidad nu h ace mucho tiempo que la conozco con motivo de mis investigaciones en bibliote cas, pero el imaginar en ese trance a esa mujer jo v en , v iv a y atenta, se me co n vierte en una pesadilla, en un mundo sin sentido, en definitiva, en tragedia inhe rente a todas las víctimas y a sus famiUarei.. E l t&mino víctima puede abarcar diversas realidades. En nuestro caso podríamos extenderlo a iodos los afec tados por la guerra y por las consecuencia-i de la misma y. al referimos a la guerra, nos referim os a la guerra del 36 y sus secuelas. Es que no se puede explicar ni comprender la historia y los avalares del País Vasco en este siglo sin ter>er en cuen ta esa perspectiva básica y profunda, incluyendo, por supuesto, el fenómeno ETA com o pane de esa historia. Y en esos sesenta años ha habido afecta d o s de toda suerte y. dei m ismo modo que los daños y perjuicios han sido diferen tes, tam bién lo serán las víctimas. Y . p recisam en te, ahora que se mantiene el proceso de paz y, por lo tanto se va afianzando, parece que ¡le ga el momento de afrontar el problem a de lo d o s los afectado.« en su conjunto con coraje para que se haga realidad desde la raíz la paz d e los espíritus, la paz de lo s co ra zo n es. Entrarían, por supuesto, los que per dieron *u vida en la guerra por heth<>s de arma.!, y »us fam ih a res, de uno y otro bandii, los que sufrieron en las cárceles en iicmpus de guerra así com o los que de saparecieron sin dejar nin

Andoni Lekuona • Sociólogo

Las víctimas y la memoria del pueblo

No se puede pedir a cada victima o a su familia que presenten un testimonio y, menos, un testimonio público. Estos testimonios, los que se hagan, podrían enviarse al organismo que hemos denominado "Adiskidantza eta Egiaren aldeko Euskal Batzordea»

gún rastro; los que tuvieron que huir al exilio para evi tar represalias como los que pen aron en la s c á r c e le s , cam pos de concentración, en tos batallones de trabaja dores y en el destierro; los que fueron torturados en tonces y en todos los tiem pos; los que fueron ejecuta dos a manos del Batallón Español. G A L o ETA. etcé tera. etcétera, etcétera. No me in cu m be a m í. ni me «iento capaz de hacer una lista ex h a u stiv a . L o más adecuado, lo normal sería que lo s parlam entos y las ejecutivas -d e todo ei País V a sc o - a&umieran esta ta rea y, quizá, con la ayuda de estos estamentos se cre

ara una comisión específica e independiente para efec tuar las investigaciones y las en cu esta s necesarias, para recoger las demandas de todos los afectados y de terminar las indemnizacio n es c o rre sp o n d ie n te s al mismo tiempo que las res ponsabilidades individuales y colectivas que correspon dan. Ha habido en ouvs lu gares. por ejemplo en Sudáfrica. experiencias de este tipo que nos pueden servir de pauta en nuestra búsque da de una pacificación au téntica. Q u izá no esté de más el recordar de paso ei p e n sa m ie n to de N e lso n Mandela que recientemente presentaba su artículo con este título-divisa: «Pardon ne. mais n'oublie pas» (Le M onde. 7 - 8 - 99 ), es decir, perdona pero no lo olvides. En cuanto a las indemni zaciones. estarían en primer lugar ias individuales, que deberían ser resuellas lo an te s p o s ib le te n ie n d o en cuenta las leyes y los hare mos de indemnizaciones en uso. M ás aún. N o debería haber inconveniente en que se cre aran c o le c tiv o s de afectados para que defien dan sus intereses como me jo r entiendan. Pero existe una tendencia que, desde un punto de vista global y en aras de la reconciliación, no puede ser aceptada en absoluto: la de los grupos que. por encima de los de más, exigen una prioridad o una atención especial. Por supuesto, los daños y per juicios padecidos no son de igual entidad y, en conse cuencia, las indemnizacio nes no pueden ser iguales, pero todas las víctimas son d ig n a s d e a te n c ió n . No existe ninguna razón, por lo tanto, para la creación de una comisión especial para las «víctim as del terrorism o" com o han pretendido algunos partidos o, en pala bras de José A zurm endi, haciendo una distinción en tre «víctimas de raza pura»

y «víctimas parias». Es esta la sensación que siento a veces cuando oigo defender a los judíos a sus víctimas de últim a guerra mundial com o si no hubiera habido otras víctimas -lo s gitanos, por e jem p lo - y. evidente mente. es una actitud que no me resulta nada agrada ble, Pero no quiero llevar mi r e fle x ió n de h o y por esos derroteros. Dejemos el asunto en manos de la co misión de las víctim as, en manos de la com isión que A g u rtz a n e de n o m in a «Adiskidantza eta Egiaren aldeko Batzordea». que ha ría el papel de ju ez sensible pero ¡ü mismo tiempo inde pendiente. Es precisamente e! escri to de Agurtzane el que me ha impulsado a ir m is lejos y a profundizar en el tema. D ice así: «Diskreziua maite dugu euskaldunok, bai. bai na niri iruditzen zait gurea geh ieg izko diskrezioa dela». Q u izá habría que disünguir dos niveles diferen tes: el in d iv id u a l y e l colecüvo en los que pueden variar las actitudes y de he cho varían fuertemente. Pe ro no me cabe duda de que e x iste una tendencia a la discreción en la comunidad vasca. Y al tratarse de una tendencia profunda de una colectividad no puede cam biar de la noche a la maña na y nos veremos obligados a utilizar otras vías. Por una pane estarían los casos individuales. A Agur tzane le ha costado mucho el revelar su caso y a los demás les pasa algo pareci do. Suelen ser unos recuer dos muy penosos los de la víctim a y tiene m iedo en volver a abnr las viejas he ridas interiores y más. por supuesto, cuando tiene que exhibir en público. A lgo asi com o el desnudarse piiblicamenie. A mi mismo me sucede lo mismo bien que en tod.i mi vida profesional me ha lo c a d o ac tu a r en hombre público. En rcali-

dad mi caso no ha sido un caso espectacular: en 1960. 339 sacerdotes publicamos un documento denunciando el régimen de Franco -entre otros puntos ¡a existen cia de las torturas- y, en re presalia. fui castigado jumo con otros dos, por el obispo m andándom e de Itzia r a A lz ó la de A ya , al monte Pagoeta. A llá pasé tres años de mi juventud a una hora a pie de la carretera m is pró xim a. sin más m edios de comunicación con el mun do exterior que la radio y el teléfono (Vide Zulaika Juseba. “ Enem igo s, no hay enemigo", página 25 ). Pero sinceramente, nunca me he sentido una víctima. Mucho mayor impacto ha tenido en mi vida la muerte trágica de mis dos tíos, her manos de mi padre. Martín, joven sacerdote de 28 años, fue apresado en Rentería y llevado a la cárcel de Ondaireta en San Sebastián, Po cos días después fue fusila do en la c a m e ra de C a la rreta (H ernani) y su cu erpo se halla en su c e menterio, junto ai cadáver liel gran Aitzol entre otros. Fue todavía más duro e l ca so d e l tío J u liá n , de 36 años. En la vísp e ra se )e presentaron dos m ilitares acompañados por dos veci n o s de O ia rtz u n . N o le apresaron en el momento pero con la o bligació n de presentarse al día siguiente en e l A y u n ia m ie n to . En efecto, se presentó según lo co n v en id o «ardi zaharra baino mantsuago» en pala bras de nuestra tía Pilar, Vieron como le llevaban en un coche a Rentería > no .se supo m.is de él en nuestra fam ilia En consecuencia entraría en la lista de los desaparecidos. Y, evidente mente, reivindico la memo ria de mis dos tíos desapa re c id o s trá g icam en te en manos de las autoridades franquistas, Pero no se puede pedir a cada victima o a su familia que presenten un testimo nio y. menos, un tesümonio público. Estos testimonios, ios que se hagan, podrían enviarse at orgaiusnio que hemos denominado -A d iskidaniza e lj Egiaren aldeko Euskal Batzordea". que po dría recogerlo> creando un archivo que .sena la «M e m oria liis ló r ic a del País V asco - Pero ese orgaiiis nu'. alíenlas de .iccplai, ten dría que asumir una acliiiid a iiiv a e iii\esU(:.ii puehi» p o i pu eblo \ ieco ¡:ci lotesiimoiiios. k's diKunicn (lis \ tos aichivos l\'i su piieslo, iciulrian qur coiii,ii i.t>n li>s mi'ihos huiti.iiii's s ecoiioiiikos neccs.mos IV io h a biia que ii mas lejos en la rcsiiivr.uion ilc 1,1 Mt'im'ii.i klcl l‘ iiehli> 11,1 h.ibiilo iiii.i lendcnxa en l,i t.onsei\.kion de l,i memo

n a histórica que cu nsitte en guardar los lugares y los m onum entos, es d e c ir la desolación, tal coroo que daron al final de la guerra, com o el zarpazo d» ta bes tia inmunda del o d io , así los hornos crem atorios en A u schw itz y otros. N o he tenid o o ca sió n de visitar esos lugares y, la verdad, no me atrae d e m a sia d o . Tiene que ser tem ble. Sufrí una reacción parecida al v i s ita r O ra d o u r e l p u e b lo mártir de Francia (Vi<fe en el anuario "O ian zu n 85 ". Oradour eta Geniika). Los alemanes que iban de reti rada tomaron en armas un pueblo entero de 1.500 ha bitantes, 330 en el casco, y fusilaron a todos los hom bres mientras reunían las mujeres y los niños en la iglesia, a la que dieron fue g o . Se ha certificad o que perdieron la vida 642 per sonas. De G aulle. es decir el Estado francés, decidió conservar tal cual el pueblo de Oradour y así sigue hoy en día. habiendo creado un nuevo poblado en las cer canías. La visita se realiza, asi se recomienda, en silen cio, com o en un lugar sa grado. como en una iglesia. Uno siente una e ^ c i e de e s c a lo fr ío y g u a rd a una h u ella in o lv id a b le . Tam bién es mundialmente co nocido el Muro de las La mentaciones com o testigo de la memoria de un pue blo. Y en am bos casos el lugar y los restos juegan un papel muy importante tan to en la conservación como en la renovación de la me moria de un pueblo. También los vascos tene m os nuestra v illa mártir. O em ika mundialmente re conocida. No se conservan ni muros ni restos de la ca tástrofe y. por lo tanto, ni el caso de Oradour ni el de Jerusalén pueden sen ’ir de ejemplo. Pero eso no signi fica que no cabe h x 'e r na da. Pot mi parte, tengo un i.ueño que ocupa mi pensa miento desde hace tiempo Dentro de la -d iscreciónpropia de los vascos, pero necesitamos de un espacio de recuerdo, precisamente en Gemika, para que no se vuelva .1 repetir un nuevo G em ik a y para que no lo olviden las nuevas genera cio n es D ado que el País V asco es un te m io n o fo restal en su mavor parte, se trataría de un Iv'sque plan tado con .árboles auióclonos del país. Mi preferen cía por los iwbles com<' el A rb o l de G ern ik a Kn ese Ih' s»juc habría duervos rincones con di\ersas fun ciones y ■'bjftnos' lestiufcvnios, c\plii.Mcioncs, Ustjs. t'otoc:.:íijs. \ ideos \ t*I niv-. '•s>»ltiu,is También ici ;;i' rlf|;id -' c! nombre, es decir -r .l K 's iju f de lo s gem í ¡If .U's . /< T iHÍo elli' sin .isjv M e m o s , d e n tio de l.i '-discicsioii'- ii,idi..ional , Quédala en simple sue fto este nienioii.il oioiio ci neces.ino ’ •

2.3.- “Intzirien basoa” (Manuel Aizpurua) eta “Corrección” (Deia, 1999/09/01)

OPINION

J^E R C O L E S 1 SEPTIEMBRE 1999 J X Í M

ELATHLETIC NO FINANCIO LA CENADEPLENTZIA

Ante el revuelo armado, es conveniente aclarar que la pantagruélica cena preparada por Benito Sánchez y su equipo para la Peña P e l o t e e de Plenteia no hie financiada por las mil pesetas diarias de subvención de Fer nando Otxoa. En realidad, las 365.000 pesetas del Athletic que fíguraban como subvención corres ponden al club de fútbol de Plentzia, ayuda do por el histórico club vasco como otros equipos vizcaínos. Se mezcló la pelotay el fútbol, eso es todo. l¿ s finanzas de los pelotazales marchan viento en popa. Ahora mismo, en las finalísimas del jueves dfa 2, San Antolín, fiestas dei pueblo, van a meter cerca de mil personas en el hermoso Jai Alai. Esta vez, con taquilla. Más el sorteo de las cestas. Corredores no hay, pero se cruzan p u e sta s «de boquilla». Ayer se habrá disputado la penúltima jor nada. Todo preparado, salvo sorpresas de órdago, para que a la finalisíma lleguen los fa voritos: R ^ro-C astillo contra CaubekaSantiago. Me decía Paco García, presidente de la Peña, que ayer martes todos mantenían twlavía alguna < ^ió n . Ya se verá. Si llega Gaubeka a !a final del jueves, atención al de Armintza, con enormes ganas de revancha después de su desgraciada actua ción del sábado. Estuvo descono cido. Para frenarle. Javí Castillo, 44 años, ex alumno de Indautxu, bancario en Deusto, que se pre senta todavía con su hija («Hala, aíta») con el thvíode la joven. Mañana jueves, a las 6,30, como siempre, partido para tercer y cuarto puesto y gran fi nal. Doscientas pesetas cuesta la entrada pa ra los no socios. En premios se ventilan 250.000 pesetas. No proceden del Athletic, que conste, y perdonen por el error.

JOSE RAMON BASTERRA (Leioa)

«INTZIRIEN BASOA», «EL BOSQUE DE LOS GEMIDOS»

Raxidimc«« itara lacnaM t o a tM « a * w

«Mnraiwt. ■PDiSt* nacra^MiM gnucuUaaCn, aiMi<wna*>

girmiaiilíTiMr

xtnMCfcHWa»

dir(uitnv i3vitr»D(iA ■ '•Um ■ d jw m n M id n M y

uarapvMccnD conapoDrai ICTiMoy

»«

Son muchas las coincidencias para hacer oídos sordos al pàlpito que rezuma el artícu lo de Andoni Lekuona «LAS VICTIMAS Y LA MEMORIA DEL PUEBLO», el recorte de Iñaki Anasagasti sobre las palabras del psiquía tra Carlos Castilla del ñ n o en su artículo «MIRAR AL FUTURO, RECORDANDO EL PASADO», a los que uno la insistente peti ción de Información de una asociación de jó venes de mi pueblo de Zumaia que han que dado impresionados por lo visto en el Museo de la Fundación Sabino Arana: éxodo forza do, a la zona bélica de Bizkaia en el 37, de mil niños, mujeres y ancianos guipuzcoanos, de los que la cuarta parte eran de Zu maia, con la que se actuó, según ellos,"a lo Kosovo", con muertes de por medio. Hay que destacar la tremenda afirmación de Castilla del Pino sobre la necesidad de re cuperar [a «merrtoria anónima de quienes vivieron una etapa marcada por la figura mas nefasta en la historia de España desde el neolítico» (D. Francisco Franco Bahamonde). la discreción que amamos los vascos se gún Agurtzane y Andoni Lekuona y la va liente ruptura de pudor de Andoni para ex poner su «caso»: las espeluznantes muertes y desapariciones de sus seres queridos y su destierro personal a la extinta Alzóla de Aia.

No puedo evitar el revivir la patética peti ción de clemencia a través de aquella «Ftadio París» casi inaudible del bueno de Alberto Onaindia «Sacerdote Dr. Olaso» a Doña Pilar Primo de Rivera para apelar a la memoria de la sangre de los hermanas de ambos... Todo eso y mucho más, y Andoni en su destierro, sin decimos ni mu, el colmo de la discre ción, trabajando en la moribunda Alzóla y recibiendo nuestras impertinentes visitas... Pero creo que ha dado en el blanco con lo del "Intiziríen basoa-el bosque de los gemidos". Serán muchos los gemidos, de uno y otro la do. Yo creo en el abrazo de los muertos y en la reconciliación de los vivos. Aurrera Andoni, zurekin nauzu eta beste asko ere bilduko zaizkizu. Será un placer plantar retoños del gran roble y lograr que los gemidos dejen paso al sosiego en nuestro pueblo. MANUEL AIZPURUA (Aia)

CORRECCION Agradezco la acogida que di^ensaron a mi articulo «Las víctimas y la memoria del Pueblo. (DEIA, 27 y 29 del 8 del 1999) en el que he reflejado mis reflexiones personales en tom o al tema bien delicado y siempre hu mano de las víctimas, de todas las víctimas. Por cierto, ha tenido una aceptación amplia, hasta en tres diarios vascos. Pero en la primera entrega de DEIA ha ha bido algún trastorno que ha supuesto la su presión de varias líneas que, a mí entender, tienen su importancia. En concreto, en la cuarta columna termina el listado de clases de víctírneis con esta frase «los que fueron torturados entonces y en todos los tiempos». En mi original, no termina ahf la enumera ción sino con esta frase seguida de otras consideraciones. Concretamente: «los que fueron ejecutados a manos del Batallón Es pañol, CAL o ETA. etc. No me incumbe a mí ni me siento capaz de hacer una lista ex haustiva. Lo más adecuado, lo normal sería que ios Parlamentos y las Ejecutivas -de to do el País Vasco- asumieran esta tarea y, qui zá, con la ayuda de estos estamentos se crea ra una comisión específica e independiente» y sigue el texto original en el texto de OCIA. Pienso que no se pueden pasar por alto las víctimas más recientes ni el papel que debe rían jugar los electos y los gobiernos corres pondientes. En definitiva, cuatro líneas que se me an tojan importantes y dignas de ser nombra das. ANDONI LEKUONA (Hendaía)

DANARI EMANDA DROGARIK GABE Refiriendome a la parida de "Atzedenik EZ Drogarik gabe". en esta península de Barata ría (antes ínsula) puede pasar de todo. Pero en mi periodico. DEIA, tampoco ayu dáis mucho. No veo que digáis como debe ser este reclamo. En lekeitiano. y en todos los sitios en que los he podido constatar, A TOPE es para no sotros "Danari emanda-, por lo que el car tel debía decir: DANARI EMANDA DROGARIK GABE, no tenemos porqué jugar con la estética de SIN y EZ. Si hallan solución me jor. mejor MANUEL ALONSO ZUBEROCOITU (Lekeitio)

2 0 0 6 U iU iU f w i 80 * . j g a n d f P E IA

Iritz¡a27

Los quieren muertos y, además, olvidados Andoni Lekuona UKO QUE Qeva seis años investi gando y escribiendo sobre l a ‘'lis ta de fusilados y desaparecidos" de U G iierra Civil en O iartzun ("Oroipen Zerrenda"), su pueblo natal, lee con asom bro y con ra bia contenida lo que publicaba recientem ente la prensa diaria. (21.05.06). E n realidad m i prim e r a redacción fue de “Déjennos » t e r r a r en paz a nuestros muertoe", h asta que me di cuenta de que nuesQvs m uertos no existen como m uertos, que engrosaron la lista de los “desaparecidos". Asi nuestro tio el cu ra D. M artin, que salió de la cárcel de O ndarre ta, según el director, "en liber tad" (sic)y sin duda, p ara ser eje cutado en la cantera de H em ani y el tio Ju liá n que se presentó a requerim iento de la G uardia Ci vil en el Ayuntam iento de Oiarteun del que salió en coche-hubo testigos presenciales, como su sobrino Ju an M ari Lekuona, fa llecido recientem ente- hacia R entería sin que se tuvieran más noticias en su fóoiilia de su p ara dero posterior y definitivo. No p asaron de s er "desaparecidos", como h a n existido en otros paí ses como en A i^ n tin a , Chile, etc., pero que en este caso, 70 años después, no han merecido n ingún reconocim iento p e rs o n al y no «ntran en 1» categoría de

“victim as del terrorism o" j? en consecuencia, se les h a regatea do toda ayuda m aterial adecua d a y todo reconocimento perso n a l Antes, durante la guerra, los quisieron m uertos y lo consi guieron con las arm as, con la G uerra Civil. Pero no están con tentos y a h w a los quieren “m uertos Jí además, olvidados", s in mem oriales n i recordato rios: fuera de nuestra m em oria y si posible, fuera de la historia y. p o r supuesto, de su historia, la contada por ellos. Hemos tenido un ejemplo pal pable en la inauguración del mo num ento que el colectivo Oroi tuz, los fam iliares de los "afecta dos" y el A yuntamiento de Ando ain h ^ dedicado a los 22 f\isilados de la localidad para renovar su m emoria y m anifestarles el reconocimiento y los sentim ien tos de piedad y casi de agradecim ienlo hacia los que personifi caron la posición contra el lla m ado "alzamiento nacional" que. en realidad, no e ra m ás que u n "pronunciam iento m ilitar”, puro y duro: la G uerra Civil con tra la República dem ocrática y legítim am ente instituida y con tra el Gobierno igualmente de mocrático. En buena lógica dem ocrática y en consonancia con mi modo de p ensar y de actuar normal, ten dría que haber asistido al citado acto o. por lo menos, podría ha ber asistido aJ mismo. Pero no fue asi; fundam entalmente, por que no m e enteré y sobre todo, porque en ese época estaba com pro tm-t ido conia im prenta para term inal' el texto del articulo “Oroipena zor, III" del A nuario “O iartzun 06", dedicado precisa m ente por tercer arto a>n*ecutiv oa la lista de"F usílatuetaD es-

( ^ r t u e n ze rre n d a". Bs decir, m i aportación a l conocimiento de las 20 victim as quecom ponen es ta lista en O ia rb u n y que vamos rescatandocada año del olvido al que los sometió la barbarie de un régim en sin justicia p ara los p ri sioneros vivos que fueron ejecu tados sin tribunales n i juicios, consiguientes rú una p ie ^ d mí nim a para sus vecinos vilmente ejecutados y enemistosam ente olvidados en fosas comunes, no perm itiendo n i tan siquiera los funerales públicos que no se nie gan a ningún ciudadano del pue blo y, por supuesto, n i la sepultu r a personalizada. Son m uertos que noexistencom o m uertos. Es más. No quieren que existan, co mo escribe m i colega oiarteuarra y a m ^ Xabier Irigoyen -q u e perdió a su padre a los tres añ o s- al hablar de su padre ofi cialm ente "salido en libertad” (slc), es decir en lengwOe co rriente, “desaparecidos sin dejar rastro alguno". "H órrela ez zen lekukorik gelditzen. E z pertsonariX, ez dokum entorik. familietako oinaze gordina baizik”. (Dcus '‘O iartzun OS” urtekaria, "Oroipen zor-H", artikulua). De esta form a no quedaba ningún testigo, n i personas, n i documen tos sino el dolor crudo de las fa m ilias. Y ahí nos encontramos noso&os. Esta vez nos tendrán enfrente aloe que hemos heredado la hon ra de nuestros padres y hemos aclamado "Oroipena zor"; sí. se ñor: les debemos el recuerdo y la m emoria a nuestros m uertos y espero que no querrá impedirlo el portavoz de PR S r Ju a n Carlos Cano. que. por cierto, no conten to con no h o n rar (?) con su nopresencia al acto, se perm ite dar lecciones y hacer consideracio nes que piden, por supuesto, nuestra contra-íonsideración. Desde esta perspectiva nues tra de "Víctimas de la G uerra Ci vil" del 36. la postura y las decla raciones del citado político des

siete años llam é "Adiskidantea eta Egiaren aldeko Ba-tzordea”, esdecir la "Comisión en pro de la Reconciliación y de la Verdad”, que estudiarla cada caso tanto p ara resarcir los perjuicios oca sionados ¿como para evaluar las responsabilidades contraidas? (Véase m i artículo: "Las vícti mas y la m emoria del pueblo", DELV, 1999/8/27 y "Gara" 1999/8/29 y “Egunkaria”, 1999/8/05). Aquella iniciativa m ía no tuvo respuesta y m urió en los despachos del Parlamento de Gasteiz sin obtener ni tan siquiera u n acuse de Hay que reconocer a las recibo. Incomprensible “ Víctimas de la Guerra Civil y para un servidor. Pero la necesidad sigueen pie y la de la represión posterior” en el urgencia es cada vez más franquismo e inventariar los mayor y más necesaria en casos existentes pro de una transición ver dadera que no ha habido en España y dejémenos de “cocom ente puede... avivar rencores ricos” fáciles y vacíos. E n Espa (¿viejos?) que deberían estar ya ña n o hubo una reconciliación y desterrados».... Y. todo, cuando pedirla a las llamadas “victimas se tra ta de m uertes criminales, del terrorism o" (como si la rebe sin juicios n i defensa alguna, por «rebelión, por terrorism o m ili lión m ilitar y la G uerra Civil no hubieran sido p o r su barbaridad ta r ) y sin derecho a saber cómo y salvajada, los miles de m uertos n i dónde fueron enterrados y habidos y la represión seguida, hoy, ¡sí señor!, a los 70 años no sé el mayor terrorism o del siglo XX personalm ente dónde están mis en España) im esfuerzo para re dos tíos "desaparecidos". Me conocer que hay otras victim as y gustaría saber su apreciación y no se arroguen la exclusividad sus sentim ientos personales. del victim ism o en el Estado y Pero el problema trasciende ab ran precisam ente una via ai nuestros sentim ientos persona respeto m utuo y a la reconcilia les. En su n o tad e prensa se adivi ción estatal. Hay que reconocer a n an otros planteam ientos aje nos. Hablar de actos "desafortu las “Victimas de la G uerra y de la represión posterior" e inventa nados" cuando se tra ta de hechos r ia r los casos existentes y los in de hace 70 años y se reducen a un dividuos de cada grupo. Ya sabe reconocimiento de ser las victi mos que la nueva Ley de Memo mas y los testigos de u n a época som bría que la sociedad españo ria Histórica está ahi, pero no sa bemos lo que va a d ar de si cuanla no h a sabido ni ha querido dosea una realidad. afrontar n i resolver con cierta Por nuestra parte, seguiremos equidad y dignidad y lam enta el con el trabajo comenzado. Es de homenaje y u n monumento a cir, estu d iar el fenómeno de las unas victim as fusiladas. ¿Por víctim asdela G uerra Civil en ca qué esta oposición? Porque se da municipio- Nosotros comen tiene miedo a que se pida, como zamos hace tres años en contacto en Sudáft-ica, A ^ e n tin a y otros con los familiares, el inventario países la creación de lo que hace

entonan, dicho de u n a forma suave, frontalm ente con nuestra reivindicación. Calificó elhomenaje de <(desafortunado» por que r e r «evocar viejos sentimientos y sufirimientos que ùnicamente pueden conseguir avivar renco res que deberían estar ya deste rrados, trascurridos 70 años». Si fUera u n asunto personal entre el sr. Cano y u n servidor, le diría que se acuerde de sus m uertos y m e diga sinceram ente s i su evo cación puede ser «viejo senti m iento y sufrim iento que única-

precisam ente de esas victim as que lo hem os concretado en una lista de 20 victim as que hemos denom inado “Oroipen zerren d a”. Posteriorm ente, hemos ido elaborando, tam bién en contacto con la familia, lo que se sabe de cada victim a, fotos, cartas y algu nos comentarios. Llevamos con este del anuario “O iartzun 06" de agosto de 2006, tercera remesa con el titulo genérico de “Oroipe na zor, I, n y n i”. Y toda esta acti vidad debe term inar, de acuerdo con el ayuntam iento del puebb, concretado en u n monumento con la lista exhaustiva de todos los "fusilados y desaparecidos", cuya m emoria estamos reivindi cando. No podemos n i debemos olvidarlos de ninguna manera, porque no se puede adm itir una transición y menos una reconci liación que se basa en la derrota y la aniquilación de una pertede u n colectivo im portante de una com unidad cultural en su senti do profundo, diriam os antropo i d e o . Y lo que pretendemos rea lizar en O iartzun puede realizar se en cualquier municipio. Esta mos a l tanto del monum ento que se prepara en H em ani. principal lugar de ejecuciones de la cárcel de O ndarreta -í^ilmos convoca dos como “afectados” con el fusi lam iento del tio cura M artin Lecuona-, m ientras se prepara un monum ento delPais e n te ra ¿Por qué no? Hace seis años lancé co mo un su ráo la idea de crear el "bosque de G ernika" y denomi né "Intzirien basoa” para todo ti po de victim as que se han dado en tre nosotros. Que el sueño se convierta en realidad. X por su puesto, no estaré esperando el perm iso del Sr. Cano y menos, del PR En cambio, espero el áni mo. la simpatia y el apo>o de to dos los que han tenido que su fiir mucho y durante mucho tiempo las botas del franquism o impe rante. A n d o n i L e ku o n a k sociologo

“ SOY ALEMAN, HABLO EUSKERA” Carm en Torres Ripa CON LOS añ o s a l D r F ried rich E rn s t B eyhe le llam o Federico. Me re s u lta m ás fácil. A dem ás, m i c a re n c ia de idiom as m e h ace p r o n u n c ia r m al los vocablos y n i e l p ro ta g o n is ta se reconoce en m is p a la b ra s . l,ag u n as,.. A F ederico le conocí en Yemen, v olando so b re el golfo de A den. "Soy a le m á n y h ab lo e u s k e r a '. Esa p a rtic u la rid a d m e acercó a él en un avión á ra b e . Es u n científico sabio, un arq u eó lo g o de le n g u as m u e rtas, p ro feso r de la u n iv e rsid ad de F ra n fo u rt. P ues Federico, después de añ o s de m a n te n e r n u e s tra am ista d po r e-m ail. v ie n e a conocer R uskadl. Ha o rg a n iia d o un g ru p o de estudiosos p a ra o ír e l idiom a q ue él ha p racticad o en A lem ania. Kstá em ocionado con el viaje. Kn su cu a d e rn o de r u ta fig u ra ( ^ r n l k a . el p u en te do P o rtu g alete . el m o n a sterio de L azkao.... L u g a res que h a ap ren d id o a a m a r s in haberlos p isad o nunca. Uno de ios su eñ o s que

ro n d a su cabeza d e p en sad o r es llev arse a A lem an ia u n esq u eje d el á rb o l de G ern ik a. 1.a p reciad a re liq u ia q u ie re p la n ta rla en u n p a rq u e de F ra n fo u rt p a r a s e r o tro árb o l de G ern ik a re p a rtid o p o r la g eo g rafía de E u ro p a. ¡C uántas raíces puede te n e r un recu e rd o d e am or...! P a ra nu ich o s vascos el árlKil de la C asa d e J u n ta s de G e rn ik a p u ed e ser u n o m á s d e los m uchos q u e viven d e n tro de n u e stro s bo sques y. sin em b arg o , c a d a h o ja del ro b le m ilen a rio e n c ie rra sueños, añ o ran z as, m elancolía, sa n g re y d icha. El árb o l es u n sím bolo de p erm an en cia. Un sím bolo de los p rin c ip io s q u e rig e n n u e s tra convivencia. El roble, n u estro p a r tic u la r ro b le, es u n árb o l noble, señ o ria l. f\ierte y digno. Federico q u ie re g u a rd a r en su tie r r a el aro m a d e n u e s iro roble. V isto con la fria ld a d p io s a ic a del día a día e ste deseo p arec e u n cap rich o de arque<')lot!o tra sn o c h ailo . pero as» se ha ido tejien d o el pasado. 1.a h isto ria es a c u m u la r reliq u ia s d e te r n u r a y

re liq u ia s d e d e sa m o r C oronas con esp ad as, im ág en es d e sa n to s con r e tra to s de h erejes, tra je s de encajes y sedas con a rm a d u ra s . El tiem po va a p ag an d o la fu erza d e los colores. De m uchos lu g a re s sólo n o s q u ed a e l a ire y la creen cia d el paso de Dios e n tr e los h o m b res p o r u n o s cam inos. G u a rd a r en u n árb o l la perm an en cia de la h is to ria es m ^ c o . Es a t r a p a r el tiem po y r e p a r tir lo p o r la sab ia de las r a m a s com o u n ju g o do vida e te rn o . Al f\n. la ete rn id a d es perm an en cia. C reem os p o r los objetos q u e w m o s. C reem os e n la fráid l d u ra c ió n de la h is to ria p o rq u e a lg u ien supo g u a rd a r con m im o esa h isto ria , l'n a p a r te de la h is to ria q u e vagaba en los siglos sin medir. P o r el p la cer d e salH^r m ás Federico q u ie re v en ir a E usk ad i. p ero tien e m iedo de n o s a b e r g u a rd a r com o es debido el te so ro d e los n -cu erd i» . UuizMs p o r eso q u ie re llev arse el esqueje n sieo de u n árb o l. Un ro b le qtie sp p la n tó en ( W n ic a p a r a c u id a r la m em oria.

iriTzia Hanan 5

I baiii tKrbM.2O06kQabuauattn}b

ik nahi dituzte, eta ahaztuta, gainera Horren adibide argia Izan dugu Oroituz taldeak, «biktimen» senitartekoek e ta Andoaingo Udalak herriko 22 fusila tuei - h a i e k gogoei u r te d aram atz at g erra - ratzeko, aitortzeko eta «altxamenzibilean n ire ja io te rrían . du nazionala» izenekoaren aurka O iartzunen. «fusilatu eta borrokatu zirenekiko erruki senüd esag erra razitak o en ze- m endua eta ia esker ona adierazterrenda» (Oroípen zerrenda) iker- • ko— eskainitako m onum entuatz en e ta b o n i b u ru z idazten, eta reninaugurazioan; egia esan, jazah arritu tae taa m o rratu taira k u rri rraldi m ilitar hutsa izan zen; legez d u tc a ^ g u tn e g u n k a rie ta n a g e r- sortutako errepuhlika demokratitutakoa(06/05/21).Egiaesan,«utz koaren eta gobem u demokratikoiezaguzuegurehildakoakbakean aren aurkako gerra zibila. ebcHzteD» pentsatu nuen aurrena, Demokrazia kontuan h artu ta. gure hildakoak hildako gisa ez di eta ñire p en tsa eraeta jokaerarerela existltzen konturatu nintzen k in b a t eginez, jo a n egin behar a rte ; «desagertuen» zerrendan n u e n ekitaldi h o rre ta ra . edo, d au d e la, alegia. H orien a rte a n behintzat, joan nintekeen. Ez zen daude gure osaba M artin, apaiza. hala izan, ordea. Jabetu ez nintzeO ndarretako kartzelako zuzenda- lako, batetik, baina, batez ere, ga riaren arabe ra handik «aske» ate ra i h a rta n konprom isoa h artu ta r a zena—Heroaniko harrobian hil nuelako inprim ategiarekin Oiarzezaten, nosU —, bal eta osaba Ju ízan OSurtekariko O ro çen aarZ ff n a n ere, G uardia Zibilak eskatuta artikulua amaitzeko, hirugarren «fusilatu eta desagertuen zeO iartzungo udaletxera joan zena e ta h an d ik B rren teriara n tz era- rrendari» eskainitakoa. H au da, m an zutena —izan ziren horren ie- O iartzungo zerrenda osatzen du kukoak. Ju an Mari L ^ o n a iloba, te n h c ^ i biktimen inguruko ñire besteak beste— . harrezkero gure ekarpena egiteko. U rtez u rte ari fam iliak e z z u e n h a re n berrirík gara ahanzturatik berreskuratzen presoekin inolako ju stizia rik ez izan. H aiek ez zioten utzi «desager zuen erregim en anker harte ahaztuak» izateari; beste h ain b at he- tarazi zituenak. Inolako epatmarriaM etan ere izan dira halakoak, hai eta epaiketarik gabe hil zituz A i^ ra tin a n e ta Txilen, adibidez, te n . inolako erru k irik gabe eta, b ain a k a s u honetan. hirurogeita doiloikihil ondoren, hobi komuneham ar urte geroago, ez dute mere- ta n ehortzi eta ahantzarazi zituz zi izan inolako aitortzarik, e ta ez ten. Ez zuten utzi hileta publikoa dira sartzen «terrorismoaren bik- egin ziezaieten ere, eta hori ez zaio timen» artean; ondorioz, zuhuiite- ukatzenherriko inori; ezta banaka riaz Deurtuz edozein dini laguntza ehortzzitzatenere.noski. edota aitortza pertsonala. Lehen, Hildako horiek ez dira hildako gerra garaian, hilik nahi zituzten. gisa existitzen. A re gehiago: ez e ta arm en bidez lortu zuten hori. dute nahi existí daitezen. ñire adisgerra jjbilarekin. Ez daude pozik, kide eta lagun Xabier Irigoien oiarprdea, e ta «hilik» n ah i dituzte tzuarrak ida tzi bezala; hiru u rte zio ra ln eta, gainera, «ahaztuta», tuela hil zioten h a n aita, ofizialki oroitzapen ekitaldi edota oroiga- «aske» (SIC) atera omen zen arren; rririk gabe; gure oroimenetik kan- «molako aztam arik utzi gabe desagertua» esan nahi du horrek hizpoeta, ahal bada, baita h i s t i ^ t i k ere; beren historiatik, noski, haiek keraarruntean. Oraingo honetan aurrez aurre kontatzen duten horretatik.

Andoni Lekuona Saoobgoa

• ! ' ;

i :

Lapurrak Hona hem en sarritan entzun eta irakur daitekeen salaketa. Udaletako hainbat zinegotzi, tokatzen ez « n e n zaion kargua eskuratu duelako, lapurra déla erabaki du orojakileak. Eta, jakina, dim ititzenez duten n e u m a n .^ u r tu lapurra. Zarautzengertatuaknakarom honetara. Hiruzinegotziren dimisloak exijituz pankartak eta paskinaknoiznaiii..-Azkenestropadetan,esaterako, pa per ugari barreiatuz erakutsi zuten hiru zinegotzira o k a rg u a riu k ü ^ in beharra. Horretarakodena da inündul)eharbaldin bada, iraindu eta kito. ZA£ko lehendakaria. Lapurra berariazko pankarta handiakere ezziren falta, arraun munduaren ■urrean Zarauzko A rraun Elkarteko lehendakana lapur salatzeko. Aski da! Kuriosoa da zenbait kasutan nolako ctika bikoitza erabiltzen den. Dlotenez, zinegotzi batzuk, bidegabeki kai^uaz jabetu direlako, lapurrak dira. Eta

edukiko gaitu zte gure gurasoen oh o rea ja ra u n ts i e ta «Oroipena zon> aldarrikatu dugunak. bai jauna; oroim ena eta oroitzapena zor dizkiegu gure hildakoei, eta espero dut PPren bozeramaile Juan Car los Canojauna hori galaraztenez saiatzea. Izan ere, ekitaldian ^ r tu ez izana gutxi ez, eta ausardia du, gero, g u n irakaspenak eman eta gure begirunea eskatzen duten gogoetak egiteko. 36ko gerra zibilaren biktimon ik u s p ^ tik , pohtikari horren adierazpenak gure aldarrikapenen guztiz kontrakoak dira, goxo esateko. «Zonlxanekotzat» jo zuenom enaldia, «hiruro geita h am ar u rte jo a n eta gero, ahaztuta beharko luketen aspaldiko ezinikusiak piztu besterik ezin egin ditzaketen sentim endu eta sufrimenduak gogora e k a rtz e ^ tik». Cano jaunaren eta nirearteko arazo p ertsonala baino ez balitz, h aren hildakoez gogoratzeko esango nioke, eta esan ea «aspaldi-

Ez ditugu inolaz ere ahaztu behar, ezin baita o n a rtu kultur kom unitatearen zati handi baten zapalkuntzan eta suntsitzean —zentzu zabalean. antropologikoan— oinarritutako trantsiziorik, eta are gutxiago adiskidetzerik

ZU zen Dan aRi BERmAkrá<ijrten eskun^ plazdratzendtu

C2dute2sook»kler(

-espaaak bame-baro

6ehmKmoztEKoetubded du HebdítxretxdbKlji beh* dira, wt>-átwen*

etdherruakraMd ttOn§>benorio

ko ezinikusiak piztu besterik ezin sioko biktiniak. eta kasuak eta tal egin ditzaketen sentim endu eta de bakoitzelco pertsMiak sailkatu. sufrim endua» den haiek gogora Badakigu Memoria Historikoaren ekartzea... Eta, guztia, erailketa Legea prestatzen a n direla, baina doilorrak, epaiketa etadefentsarik ez dakigu noraino iritsiko den eta. gabeak, «jazarraldiaren, terroris noiz onartuko duten. Gurealdetik, mo mili tan-aren ondorio», eta non hasitakoarekin jarraituko dugu. eta ñola hobiratu zituzten jakiteko Hau da, gerra zibileko herri bakoieskubiderik em aten ezdutenak di tzekobiktimakikertzen. Biktimen rela kontuan h artuta. Bai, jauna! fam iliek lag u n d u ta, orain h iru G au r egun, h iru ro g eita ham ar urte hasi genuen zerrenda. eta ho urte g e ro í^ , ezdakit nire bi osaba gei izen bildu ditugu Oroipen ze «desagertuak» non dauden! Zure rrenda deitu dugun horretan. On iritzi eta sentimendu pertsonalak doren, eta familiek l^ u n d u ta b e tiere, biktim a bakoitzari buruz jakin nahiko nituzke. Sentimendu pertsonaletatik ha- dakiguna bildu dugu: argazkiak, ratago doa arazoa. Bestelako plan- gutunak eta iruzkin batzuk Herri team en d u ak n ab ari dira zure ko u rte k arian arg itaratu ditugu. prentsa oharrean. <(Zoritxarreko» Herriko udalaren arabera, fusilatu ekintzez mintzo zara orain déla hi eta desagertu guztien zerrenda zerurogeita ham ar urtekoez, eta aro hatzak izan b ehar du la n horren ilun hartan biktima eta lekukoak guztiaren emaitza. Haien oroitza izan zirela aito rtz era m ugatzen pena ari gara aldarrikatzen. Ez di zara, Espainiako gizarteakjusti- tugu inolaz ere ahaztu l>ehar, ezin ziaz eta duintasunez konpondu eta baita on artu kultur komunitateaau rre egin nahi izan ez dueña, eta ren zati handi baten zapalkuntzan d eito ratu ^in d itu zu biktima fusi eta suntsitzean —zentzu zabalean, latu en aldeko om enaldia eta mo- antropologikoan— oinarritutako n um entua. Zergatik au rk a egite tra n tsizio rik , e ta a re gutxiago hori? Z e i^ tik o n aten dubeldurra adiskidetzerik. Eta Oiartzunen egin nahi duguA diskidantza e ta E giaren aldeko Batzordea sortzeko eska ahal iza . n a beste edozein herritan ere teak, Hegoafrikan, Argentinan eta daiteke. Badakigu H em an in ere beste ham bat herrialdotan tiezala? m onum entua prestatzen ari diieHau da, eragindako kalteak kon- la. Hantxe hil zituzten O ndam tapontzeko eta gertakari haien eran- ko kartzelako preso gehienak. tzule ñor den aztertzeko, kasu t>a- Osaba M artin Lekuona apaizaren koitza banan-banan aztertuko lu- fusilatzea zela eta, biktim a gisa keen batzordea? Hori eskatu nuen deitu gintuzten, eta herrialde osoorain déla zazpi u rte egindako arti aren monum entua ari ziren pres kulu batean. Ez zuen erantzunik tatzen. Zergatik ez? Oram sei urte izan nire ekimen hark eta Gasteiz- am ets gisa p roposatu n u en nik ko Legebiltzarreko bulegoetan Gernikako basoa sortzea, eta Inagaldu zen: h a rtu ez balute bezala rien basoa deitu nion, gure arteko kasurik egin gabe. U lertezina da biktim a guztientzat behar zuela niretzat jokabide hori. Behar hori pentsatuta. B etedadilaam etsa. hortxe dago oraindik, ordea. eta Eta. noslii, ez naiz Cano jaunaren gero eta premiazkoagoa da, Espai baim enaren zam egoi^o. are gunian oraindik izan ez denlsenetako taagoPPrenarenzain. Bama espe trantsizioa eto rd ad in . Utz ditza ro ditut, bal, Frankismoaren zapalgun alde batera adierazpen hutsa- kuntza luzaro s u fn tu behar izan lak. Aitortu egin behar dira gerra du te n en anim oa. begikotasuna ko eta horren ondorengo errepre- etababesa.

borrokaarmatuauíiunarazteko dim a bilduizan du tenak? Eta, kasu honetan bezala, herritarrei gupidarik gabe gau eta egun, aste eta jai, erasotzeko eta bizi arnasa galarazteko prest daudenak, zer dira? Zinegotziak irainduz eta m ehatxatuz zer lortu nahi dute? Indarra non dagoen orakustea? Karguaren ja b e egin izanaren ausardia ordainaraztea? Hainbat etxetako sufrimenduak areagotzea? Ezker abertzale m i^ m e n d u baten barruko akatsak eta hutsi^leakestaltzea? Beldurraren beidurrez, dimisioak lortzea? Zinegotzi guztiek dimitituko balute ere, osoeinaitza tristea izango litsatekehem honentzat. Indarpean eta belrturpean ereindako haziak ez baitezake friiitu onik eman. Helburua,bi-netan, zinegotzi aulkiakeskuratz<';i baldin bada.ezker abcrtzaleak ln-r-dk Anoetan zlwii bezala, ìndarkcria alde batera utzizeta bidè eia bi tarteko poiitikoak erabiliz kcinpondii beharrcku arazoa da. Kta, Anoeta aipatii dudanozgero, bitxia dahakearcnaldekoekiUlditikbueltangazU'koadn-

lak herrian z in ^o tz i batekm topo egui eta irainka ekitekoaukerd gaìdu ez izana. Ez nuke idazki hau nire siunm a udalari erakutsi gatte bukatu nahi. Benetan patetikoa zen, igandean, estropadaren ondoren, plaza ondoko errepide bazterrean ikusten zen koadroa. ArratsaldekoOS OOrak. Udaltzain talde bat. dirudteiiez.erabakui hartuzau). Bestetìk, bi udaltzain alkate anden-arekiii hizkitan Ertzainen furgoneta... Eta bienhitarieanplazan pan karta zinlzilik «Geroago kenduko dutgu» izan zen udallzainaren erantzuna. Eia bK'n bitartean hem uir baten, udalean zinep''tz' età lankiiii’ izan den ZAEko lehendakaniuxMi giza cskubidoak zapuzutik. AdonliandiagiaerakuL-ii lieharkoliikealkairtiX Aldenli politikwtan ere Iwdugu zer h iu taia rtu i '•Aidordi polit ikix’k hiikaJ-daiie pim ;u) uzten dizki.tte. ,bab<‘Sik}!al»<' »<‘h m i'ta ln rrita n Zarauzko k alifla n entzun izan dudan kp.\ii Ou7tu>n en> zer penlsatia eman bt^iardigiui ailorpeivi • MMUgiIdc.

Comentarios al artículo “Los quieren muertos y , además, olvidados”. Por Eduardo San Martín, director adjunto de ABC.

ABCl

OPINIÓN

H E M E R O T E C A > 2 3 / 10 / 2 0 0 6 > O P IN IÓ N

Muertos olvidados LO cosieron a navajazos en un callejón. Los jefes de sus verdugos habían ’O R E D U A R D O SA K M A R T IN

Actualizado 23/10/2006 - 07:25.30

LO cosieron a navajazos en un callejón. Los jefes de sus verdugos habían decretado un alto el fuego permanente nada menos que siete años antes. Robert McCartney ha sido, hasta ahora, la última víctima inútil de un banda terrorista europea. Murió en enero de 2005, y los dirigentes del IRA, con el fin de salvar la cara, se ofrecieron a la familia para ajusticiar a los responsables del asesinato. Es su estilo. Lo llevan escrito en la sangre. En la de sus víctimas, se entiende. Justicia sumaria y sin defensa. La única que conocen. La que aplicaron a todo gas durante «los años turbulentos», que es el eufemismo con el que en el Reino Unido se alude a las tres décadas de escabechina permanente en el UIster. Catherine, una de las hermanas, rechazó el ofrecimiento y apeló a los únicos tribunales decentes, los de la justicia ordinaria, los mismos que ponen en jaque, siempre que les conviene, a los terroristas de las pistolas. Y los de la pluma. Cuando, meses más tarde, el IRA decretó el cese de todas sus «actividades armadas», a Catherine McCartney aún se le escuchó decir: «La gente utiliza palabras como «histórico» y «sin precedentes», pero, al final, el progreso están siendo muy lento». Desde entonces, poco o nada se ha vuelto a hablar de Robert McCartney y de su cuerpo agujereado. En el UIster, «las víctimas son las olvidadas» (C. McCartney, de nuevo). En efecto, un muerto, uno más, arrojado al olvido en aras del «proceso». De muertos preteridos se habla mucho en España últimamente. Me llamó la atención en su momento, de entre toda la literatura de urgencia producida al efecto, un artículo firmado en Noticias de Gipuzkoa el pasado mes de julio y reproducido un mes después en Gara. En su título, el sociólogo y escritor nacionalista Andoni Lekuona clamaba; «Los quieren muertos y, además, olvidados». Se refería, naturalmente, a «sus muertos». A los que desaparecieron en Oyarzun durante la Guerra Civil. De los casi mil ejecutados por ETA, hoy en trance de desaparecer por el sumidero de la desmemoria, ni una palabra. Faltaría más. El diario portavoz de ETA/Batasuna identificaba al autor como «sobrino de dos «desaparecidos» en manos franquistas». Pilar Ruiz es madre, no de un «desaparecido», sino de un asesinado muy cerca de Oyarzun, en ei vecino pueblo de Andoain. Ajusticiado por ETA a sangre fría. De muertos olvidados hablaba también, el viernes pasado, esa «madre coraje» que se niega a esfumarse y que se ha convertido en la conciencia inquisidora de la cúpula directiva del socialismo vasco. El corazón de los compañeros del PSE se compunge, de creerles, con el recuerdo del hijo de Pilar, Joseba Pagazaurtundúa, pero actúan como si su memoria importara exclusivamente para drenar los lagrimales. Nada de aquello por lo que combatió Joseba, y tantos otros, se ha discutido en los bucólico.'? bosquecillos de las afueras de Oslo. Su memoria se ha convertido en una herencia estéril, e incómoda, para los que dicen ser sus camaradas. El presidente Zapatero no muestra ni el menor asomo de duda sobre la vía que ha emprendido para «acabar con la violencia». Y exhibe una seguridad en sí mismo que produce escalofríos en quienes nos encontramos más cómodos en la humildad de la duda socrática, y pensamos, desde el mayor de los respetos, que las cosas podrían haberse producido de una manera bien distinta, con un menor coste en memorias arrumbadas. Por el camino que vamos, tal vez los Lekuona de Oyarzum descansarán un día tranquilos; a ellos nadie les invitó a pactar el futuro con los verdugos de sus tíos, A Pilar Ruiz, y a los familiares de los otros mil asesinados por ETA, es eso exactamente lo que se les está pidiendo. iCómo considerar entonces exageradas sus apelaciones a la sangre de un hijo cuya muerte, por desgracia, no habrá servido para nada! Un número más en la nómina de muertos olvidados.

ABC

2.7.- “Un sí, pero para todas las víctim as” (Noticias de Gipuzkoa, 2007/07/21) iíAM 2007 8 2 0 . astelélyera

iritzia ! 1 1

GAURKOA

n sí, pero para todas as víctimas lev o años com en tan do y reivindicand o el ro l y la m em oria d e las victim a« d e la guerra civil d e 1936 y d e la represión franquista. En mi caso la d e m is dos dos. probablem ente fusilado uno. joven sacerdote de Rentería y «desaparecido» el otro, tras presentarse en el A yu n ta m ien to de O iartzun y. p o r extensión, la d e los q u e se encuentran en parecida situación. En concreto, m i prim era reacción surgió a raiz d e la publicación d e u n articulo d e m i am iga A gu rtzane luanena y el corrtentarío al m ism o de m i tam bién am ig o e l filósofo lo x e A zu n n en d l Im istia, po r m i parte, - ‘ Las Victim as y la M em o ria del Pueblo", 'E gunkaria’'. 1999/8/5; *D eia' y C A R A - en recordar y recak ar la m em oria, nuestra m em oria n o histórica sino cercana y vtva, d e todos aquéllos q u e fueron fusilado s o d e s p a re c ie ro n v iolentam ente du ran te la guerra civil y cu ya existen cia com o m u erto s -jtrig ic a paradoja!- n o consta en n in g u n a parte n i en p a p d a ^ n o . Es decir, son nu estros «desaparecidos». Por supuesto, n o eran U s únicas v íctim a s de la g u e ira d v il. pero eran U s q u e e n Argentina, po r ejem plo, han ocupado el p rim er p lan o de la politica nacional durante aAos y sigu en ocupartdo aú n h o y en día los tribunales. Proponía, tam bién, la creación de u n m m u m e n to a U m em oria de los desaparecidos y fusilado s de la guerra civil q u e pudiera ser u n bo cqu e precisam ente en G em ika, q u e bien pudiera llam arse Intzirien basoa. £1 Bosque de k » gem idos, l e boss des ffím isíem ents. La b u en a acogida q u e tu v o m i articulo m e im p u lsó a contactar po r correo co n irutituciones y personalidades q u e pudieran interesarse en las victinnas de U guerra ctvU, Entre tas respuestas m erecen ser subrayadas la de U Lehendakaritza y U del Sr, o bisp o M ons. Setlen. La Lehendakaritza, adem ás de agradecer el «con ocim iento del proyecto d e recordar a todas U s victim as», afirm a q u e «en U propuesta... tien e q u e ten er protagonism o el Pueblo Vasco» y m e com unica q u e «hem os dado traslado de una co pU d e U m isiva al Presidente de la Com isión de D erechos H um anos del Parlam ento Vasco». Pero ta respuesta que m ás llam ó m i atención fue la del obU po M ons, Setien precisam ente la víspera de su renuncia definitiva al obispado de San Sebastián, iU>ogaba él po r crear una com isión de responsables políticos y de fm U ia re s q u e dlnam izara y dirigiera U co w e p c ió n y U creación del m em orial d e los I fu»|Udos y desaparecidos de la guerra clvü. La Cím üstón de D erechos H um anos del Parlam ento \^sco o p tó olím picam ente por la no rcqiuesta, lo q u e llam aba todavía m ás la a t e n b ó a Q ue n i U copia entregada por la Ld iend akaritza ni el dosssier enviado pcTKMtalmente n o m erecieran tan siquiera un t t n p le acuse d e recibo de parte del Parlamento era u n silencio q u e rozaba la falta de educación y u n a postura Inaceptable- ignorar por n o decir BM K w preciar U l victim as de la guerra civil y su s tem iliares ¿Y su a c tu a d ^ ? En este sentido la legisiaiura autonóm ica. 1998-2001. fu e m u y ÉCUva y. sobre todo, cUrlAcadora. Hubo pio U ern as para crear la Com isión de U i

Vjctlnias^^elrediawjjiolcotcje^

Andoni LekU O na

Sociólogo

AVT y de (COVITE) a aceptar la p ro p u esu de PNV, EA y de EK de crear una ponencia «de todas las victim as de la violencia». El «Grupo de las V ictim as del terrorism o» había reclam ado «que la ponencia de ia Com isión fuera exclusivam ente de ias victim as del terrorismo, no d e la violencia en general (.„)», ya que «tendería a (.„) q u e la sociedad olvide todos estos años de terror y muerte». Uno tien e su dificultad para aclarar si se trata de u na brom a o de una provocación para hacer reaccionar a algún desorientado, Pero ¿qué autoridad tienen estas asociaciones, para erigirse en |uez al ser parte y decidir quiénes tienen derechos o n o a esas indemnizaciones?; y algo parecido al decidir quiénes tienen q u e ser m iem bros de las com isiones del Parlamento. V po co ayudan en la reconciliación en una posguerra q u e no acaba de cerrarse del tod o al pedir la exclusión de unas víctim as que han su frído m u cho co m o en cu alquier guerra. Es decir, q u e las victim as de la guerra civil y del franquism o, a los 70 años d e su desgracia, qued a r ia a a petición del «Grupo de V ictim as del Terrorismo», excluidos de la ponen cia de las victim as porque n o pertenecían a ias «victim as del terrorismo». ¿No seria m ás razonable estudiar una tabla de prioridades y de indem ruzaciones y crear u na com isión de aplicación que ju zgu e cada caso y dictam ine con unos criterios de equidad? ¿No cabe más com pasión y, sobre todo, m ás justicia? De ahí precisam ente la llam ada de este artículo; "Un sí pero-para (odas la víctim as" q u e lanzo a las autoridades y a las autodenom inadas «víctimas del terrorismo», recordándoles que n o son ellos los únicos y que piensen en otras victim as de la m ism a com unidad que han tenido m uchos m uertos, fusilados y desaparecidos; es decir, m u cho dolor sin ningú n reconocim iento, sin ningu na íridem nización en su y a larga vida. De hecho, la Com isión de Derechos Humanos, co n sus m ás y sus menos, aprobó constituir una ponencia de «víctim as de la violencia» con los votos de PNV, EA y EH y con la acusación de los de PP, PSE-EE y UA de querer «tapar U v o z de las víctim as del terrorismo». Esta Com isión, con la presencia de los restantes m iem bros, fue trabajando el dictam en que dos años después presentó al pleno para su aprobación a finales del año 2000, No obtuvo el aprobado de la m ayoría de la Com isión -EH estaba au sen te- y, en consecuencia, los dos años de trabajo se quedaron en «papel mojado». Es decir los partidos PP, PSE-EE, y UA, rechazaron la

Los m onum entos «a los caídos por Dios y por España llevan casi 7 0 años de presencia en nuestros cementerios. Mis «desaparecidos» han esperado 7 0 años para tener la primera lápida en el

ponencia en su Integrídad. pero n o tuvieron la posibilidad de sacar adelante la su ya a favor de la exclusividad por falta del quo ru m necesario Com o colofón a U ponencia y sus avatares, el Parlam ento Vasco, a Instancias de PP, PSE y UA. tributó un hom enaje a los fam iliares de las victim as de la violencia, u n acto que estuvo perturt>ado por la polém ica de la creación d e U ponencia y, sobre todo, el rechazo de parte de los co le a iv o s Covíte y AVT, tanto del hom enaje co m o de U form a de celebrarlo, (literalmente) «por falta de rigor organizativo». Y uno, u na vez más, sigu e sin entender algunos com portam ientos por m ucha verborrea q u e se les eche. Estos colectivos rehusaron participar en un acto en su propio hom enaje, organizado por un parlam ento. De hecho, presidió el acto el presidente de la Cám ara Parlam entaria luán M aría Atutxa, que repartió a los 141 familiares víctim as d e ETA representados los diplom as con la im agen del árbol de Gem ika, sím bolo tam bién del Parlamento. Y para las victim as de la guerra civli y de la represión franquista, ¿qué? Seguro que estarán bien archivadas, oh'idadas incluso, esas ponencias y esas víctimas. V isto lo cual, uno q u e se h a im p uesto a sí m ism o com o una deud a -« o ro i^ n o zor»- U recuperación de la m em oria y el h o n o r de sus mayores, cam bia de cam po de acción, desatiende la vía política y la parlam entaria y aborda e l estudio y la recopilación de los datos de tas personas q u e ha ido localizando com o posibles víctim as y ha realizado su investigación a base de entrevistas, revisión de periódicos, archivos de la Iglesia, del juzado, libros y publicaciones d e historia, etc. Para em pezar, me lim ito a m i pu eblo natal, Oiartzun, pobU ción de unos 4.S00 habitantes en 1936. Al cabo de cuatro años la investigación concreta en 2i las victim as «fusiladas o desaparecidas». En conclusión, el año pasado, en e l 70 aniversario de la guerra civil, de acuerdo co n la Corporación municipal, se decidió levantar una lápida co n U inscripción de todos los «fusilados y desaparecidos» del pueblo, nacidos o dorrüciliados en él. Algo parecido ha ocurrido en Andoain. Han hecho un estudio m u y se n o y com pleto de las m uertes y la represión de la guerra en el pueblo en el que han encontrado 22 víctim as m uertas y com o recuerdo han levantado u n m onum ento llam ativo con la lista de los muertos. Precisamente la inauguración del m onum eto de Andoain m e obUgó a tom ar parte en el com entario del hecho. En la prensa diaria (21/05/06) apareció, entre otros, el com entario dei concejal del PP que, no contento con no asistir, se perm itió decu: que et acto suponía para él «evocar viejos senüm lentos que únicam ente pueden conseguir avivar viejos rencores...». Hay que recordarle, sim plem ente, que los m onum entos «a los caídos por Dios y po r España» llevan casi 70 años de presencia en nuestros cem enterios y, en calidad de vecinos, hem os tenido que tolerarios sin pedir su destrucción. Precisam ente ese com entario trajo otro, respetuoso, por cierto, de Eduardo San Martin, director adjunto de Abc,es de M adnd, subrayando los «muertos olvidados» que se dan en et m undo Com o subraya m i interlocutor, yo m e refiero a m is muertos, «desaparecidos» dina yo, q u e han esperado 70 años para tener la prim era lápida en e l cem enteno de O iartzun ¿Y de los m uertos por ETA que?, m e pregunta el señor San M artin Pues que, por lo visto, son unos mil, pero no son los únicos, ni los mas numerosos, le reconlana que AllaffailU , Kultur Taldea, en su apreciado estu dio 'N avarra 1936. de la Esperanza al terror", consigna 2 7R9 com o m ín im o {numero de fusilados en Navarra) y se habla, po r otra parte, de unos 10 0 0 «desaparecidos» en Gipuzkoa. es decir, cninenes que no prescriben. Y pedinios y prom etem os q u e seguirem os co n U recuperación de su

cem enterio de Oiartzun

m em oria «Oroipeno zor» Deber de m em on a

kariiiBuiiatAx»7lcintom»

iriTzia Harían 5

3aiezkoa, bai, baina biktima guztientzat Andoni Lekuona SoBciogu azpi u r te d a ra m a tz a t e g u n k a rie ta n idatzizko ikuspuntuaK em aten eta a ld a rrik a p e n a k egiten. Espainiako gerrak eta errepresio fra n k ista k eragindako bikttm ek eta haien oroitzapenak duten bete b eh a rre n in g u ru an . N tri dagokidajiez. osaba b in buruzko galdera eg iten : b a ta , fu s ila tu a , seg u ru asko. e ta E rren teriak o apaiz gaztea; eta. b este a. «desagertua», O ia r t z u i^ Udalean aurkeztu eta gero. Eta. hedaduraz. antzeko egoe ratan dauden beste hainbat pertsonaren galdera eginez. Z ehatz-m ehatz esateko. A gur tzane Juanena liburuzainak —eta la g u n e re bad u t— Euskaldunon Egunkaria-a p la zaratu tak o artikulu baten eta hari Jose Azurmend i ñlosofoak —hori ere nire l ^ u na— egindako azalpenaien ondorio z e to rri zen n ire lehen erantzuna. N ik n eu k . bestalde, Biktim ak eta h e n ia r e n oroitzapena izeneko a rtik u lu a arg itaratu nuen —Eus kaldunon Egunkaría, Deia e ta Gara. 1999-08-05—, b a tik b a t. fis ^ iitia k o gerra garaian fusilatu zituzten edo bortizki desagerrarazi z itu z te n g u z tie n o ro itzap en a g c^ raraztek o , ez baitaude jasota «hildako» gisa —paradoxa tragikoa!—, ez inongo lekutan ez inongo p a p e re ta n . G u re « d esag er tuak». alegia. A rtik u lu h a r ta n p ro p o satu n uen, bide batez, nw num entu bat eraikitzea Espainiako gerran «desagerturiko e ta fusilaturiko» guztienoroim enez; baso bat izan zite keen, adibidez. G em ikan -G em ikako baso—, G ern ik ak o A rbola s a k ra tu a re n inguruan, Intzirien basoa ere dei zekiokeena. N ire a rtik u lu a ri eguneroko p ren tsan egin zioten b arrera ona ikusirtk, Espainiako gerraren in guruan jakin-tnina izan zezaketen erak u n d e eta pertsonekin harrem anetan jarrinintzen postaz. Jaso n itu e n era n tz u n e ta tik . besteak beste, Lehendakaritzak eta Setien gotzainak bidalitakoak aipatuko nituzke. Lehendakaritzaren gutu-

n e a n (1999-12-29), b a te tik , esker o na ag e rtu zidaten «biktim a guz tiak gogoraxazteko proiektuaren berri em ateagatik»;eta, bestetik, zioten «proposamen hartan... Eus kal H erriak parte h artu behar zuela». Gainera, jakinarazi zidatenez, «gutunaren kopia bat Eusko Legebittzarreko Giza E skubideen Batzordeko presidentean bidaltzeko ^ in d u a » em an zuten. Halere, Setien en eran tzu n a izan zen deigarrien a, niretzat, noiz idatzia izan zen ko n tu a n izanik (2000-01-19), E)onostiako<3otzaintzari b^iinbetiko ulw a aurkeztu zuen bezperakoa baita. Eusko Legebiltzarreko Giza Eskubideen Batzordeak, aldiz, ez zidan inolako erantzunik bidali. Halakoisilunea.ez zen ba tere jokaera onargania eta gizalegezkoa izan. A lde h o r r e ta tik , erk id eg o k o I^e g in tza ld ia (1998-2001koa) erag inkorra izan zen oso. eta, batik b at, zeharo a i^ tz a ile a . A razoak so rtu ziren B iktim en B atzordea eratzeko orduan, AVTk e ta Covitek baztertu egin baitzuten EAJk. EAk e ta EH k egindako proposam e n a —eg ia esateko, bo ikotatu egin zuten—: alegia «indarkeriaren biktim a guztiei buruzko» txost e n b a t eg ite k o p ro p o sam e n a onartzea. H ain zuzen, T e rro rism o aren biktimen bi elkarte horiek batzor de berezi b at e ta terrorism oaren biktim ez soUik ard u ratu k o zena eratzea exijitu zuten, terrorismoa re n Izua e ta h erio tzak ah a ztu ez daitezen, gainerako k a lte e n e ta hondam endien zum inbiloan. Eta biktimen artean ere berdin. Terro rism o a ren bik tim a k d ira soillk kontuan hartu behar direnak. Bai na zein dirajaim hauek eU zer es kubide dute, parte interesatua iza nik. batzorde horretan nork parie h a r tu beh a r d uen erabakitzeko. Bidezkoa izango litzateke, legebiltzarrak,hauda Herriarenahalmen a botoen bidez h a r tu duenak, lege eta lege dekretuz guztientzat balio lezakeen erabakiak hartzea eta em atea. baina ez talde pribatu b atek , nah iz eta erre sp e tu osoa merezi duten biktiinak Izan. Erabat am ai tu ez den gerraostea n elkar adiskidetzeko ahalegin

Azkenaurreko bidegabekerìa Itortzen: Julio askatu! DiKla gutxl, hiru urtez preso egonondoren, Ibaì Eder r a solidanoaren askata-<!una ospatu genuen Agoitzen- Oraingo honetan, berriz, berri txarrakdatoz: JuUo Villanueva solidanoaren atxiloketa. haìn zuzen ere.HMTelakoadaurtegia.inoizbukatzonczdensi^

tamalgarria. inoiz ahazten ez den istono amalgabea. JuJlok,c83in dela ha m aik a urte, bestfzazp i laguno-

kin hatera, urtegiko kabieak moztu zituen. Horren ondorloz, lau urte età hamarhilabeteko espetxezigo. ira ezarri zieten. età jadanik espetxean sarCen den h) •

zen Dan ani

h o rretan . bada, ez d u askorik lagim tzen h ain b at biktim a alde ba lera uzteko eskatzeak. Izan ere. 70 urtek o oinaze lazgarrien ostean, Espainiako g erraren e ta frankism oaren biktimak, aipaturiko txosten ho rretatik ap arte geratuko li rateke, h ain zuzen «Terrorismoa ren B iktim en» Taldekoek h ala eskatu rik , ezb aitzituzten «terro rismoaren biktimatzat» hartzen. H orrexegatik honako artik u lu honen golburukoa ere: Baiezkoa,

bai. baina biktima guztientzat-, agintariei eta beren b urua ((terro rism o a ren biktim atzat» izendatzen d u te n h oriei zuzendutakoa. (k ^ o ra ekarri nahirik, hain zuzen ere, halek ez direla biktim a bakarrak eta pentsa dezatelaapur bate an eriód% o honetako beste bikti m a batzuengan; horiek ere hil. fus ila tu eta d e sa g e rtu asko baitituzte beren familietan. Alegia oinaze handia. inolaz ere aintzakotz a t h a r tu gabekoa, e ta inolako kalte-ordainik Jaso gabekoa, 70 u r teko bizialdi luze, latz e ta oinazetsuarenazpian. Giza E sk u b id een batzo rd eak «Indarkeriaren biktimei buruzko» tx o ste n b a t eg in zuen, E A Jren, EAren eta EHren aldeko botoekin; PPk. PSE-EEk e ta UAk, aldiz, te rrorism oaren biktimak «isilarazl» n ah i izatea egotzi zieten. Batzor dea, bain a. tx o sten h u ra lantzen aritu zen hurrengo bi urtee tan, eta 2000. u rtearen am aleran aurkeztu zuen, talde guztiek onar zezaten. Ez zuen gehlengoaren onespena lo rtu —EHk ez zuen b llk u ra h a r ta n p arte h a rtu —; azkenean, be-

Eskatzen eta agintzen dugu aurrerantzean ere gure «desagertuen» oroimena berreskuratzeko ahaleginean arituko garela; «Oroipena zor» dugula

r a z , bi urteko la n guztia«ezereze-

a n » g » a tu z a ). T xosten h a ri b u n izko Ingunia b a rre i dagokienez. azken o h ar bat: PPk, PSEk eta UAk hala eska turik. Eusko Legebiltzarrak omenaldi bat eskalni zien «indaiteriaren biktimen;) senitartekoei. Aipa tu rik o tx o sten h a re n ii^ u ru k o polemikak nahasarazi z u a i dótaldi hura, batetik eta, bestetik eta ba tik bat, Covite eta AVT elkartekoek ekltaldia gaitzetsl ìzanak. Hó rrela, (rterrorismoaren biktimak» soilik izan ziran deituak eta 144 (amili besterik ez ziro i aurkezta H ori gu ztia ik u sirik . n ire jardun-eremua aldatzea erabaki dut, nire aurrekoei zor dledan ormtzapena età ohorea berreskuratzea rren . H ala n o ia bide politiko eta parlam entarioa alde b atera utzirik, biktim a izan omen zitezkeen pertso n el b u ruzko d a tu a k blldu e ta aztertzeari ekin diot. Lehenik eta behin, esan dezadao nife jaiote rrira b ak arrik m u g atu naizela. O iartzu n era, n o n 4.S00 biztanle bizi ziren 1936an, E ta, la u urteko ikerketen buruan, 21 biktima, «fu s ila tu nah iz desagertu» zehaztu abai izan d itu t , Bta.azksnik.ìM.Bspalnlakoger r a r e n 70. u rte u rre n a zeta-eta, Udalbatzarekin bat etorriz, hUarri bat eraikitzea erabaki zen, herriko «fusilatu eta d e s ^ e rtu » guztien izenak zekartzan idazkì e ta guzti —herrian jeùotako seme-alabenak edo Ijertako bizilagunenak—. Antzeko zerbait g ertatu d a Andoainen. Ikerlangarrantzizkoaeta e ta osoa egin dute. zinez, gerrak h errian eragindako hilen eta errep r e s io ^ n inguruan. Hala noia 22 biktim a/hil au rk itu dituzten, eta h aien oroim enezko m onum entu deigarri b at eraiki duten: 2006-0&20an inauguratu zuten hilen oroi menezko eskultura. haien izenak età izandako exekuzioak zerrenda b atean jasota zekartzana. H em a nin ere antzeko ekitaldi bat ospatu zu ten (2006-11-08); Ib arretx e Lehendakariai Ahaldun nagusiazen J. J. Gonzalez de T xabarrl jau n a, Justizia Sailburu Joseba Azkarraga eta Herriko alkate zen J A. Rekondoerehan izan ziren inaugurazio ekitaldian. Neronek ere parte

rugarren solidarioada. Urtegiak kaltetuok izanik. sotidancek ^ i n zutena eskertzeko luze jo beharko genuke. Ezbaitugu iitoizjakinen zein eg o eratan ^ n g o ginatekeen u rt^ ik o kabicak moztu izan ez balira eta urte OSO batez u rt^ sa gcidjtu Izan ez baUtz. Urtegitik beherako biztanleok izanik, ekintza hura burutzearren eta urtegia gelditzearren plazaratu zi ren arrazoiekin bat egiten dugu. eta ezin uka ekintza honen ezinbcstekotasuna inoiz baino garbiago gelditu dcna. Horrctaz jabetzeku. Area U irraren pwtaerari begiratu behar Ama Lurra behin eta berriz adlcraZ' ten ari da *Ta gardenean zuek egindakoarekin bat egi ten duela; hotzikarak ( 1.200 lurrtk«ri». ulhuak

h artu nuen «desagertuelff —torte an . b ertan fu sila tu a isan zen Dn M artin osaba a p a lz a r i^ /fíMoAoakoroitzean e k itald i b o rre ta ra egokltutako gorazarre k an ta kan(atuaz. A n d o ain g o m o n u m en tu a ren inaugurazioa zela-eta, bain zuzen. ekitaldi h ari buruzko gogoeta bat ^ i n behar izan nuen ezinbestean. Egunkari batek PHu) zinegotziaren iruzkina argitara tu zueo (20060&-21). H ura ez zen ^ t a k h a n izan. baina hizpide h artu z u e a Zinegotziaren uudiko, halako ekitakliek «aspaldiko sentimenduak gogwarazten dizkigute, a^aakUko herrak esn atzek o b aizik balio ez d utenak». Z in eg o tziari a b a z tu eg in bide zitzaion «CoMos por Dtos y por£g>ato>direlata)«iop>enezko m m u m a i tu ^ ia 70 urtez dlrautela gure hilerrietao; eta. auzokide d itu g u n ez, b ere h a r t a n o n a r tu b ehar izan ditugu. haiek eraistekorik esk atu gabe. Gogoeta hark, g a in e ra , b este b a t e k a rr i zuen, E d u a rd o S a n M artin M adrilgo zuzendari laguntzailea k b e g iru n e osoz id a tz ita k o a , n o lab alt arg ita ra em an n ah irik m u n d u a n izandako h ilotz ahaztu a k iM vertot ohHOaaos). N ire solaskideak nabarm endu zuenez, n i « n e u re h ild a k o e z e t a n e u re d esag ertu ez» a r i n a iz . n o sk l. O iartzungo h ilerrian h ilarri bat izateko 70 u rte a n itx aro n behar izan d u te n horietaz. «Età, ETAk h ildakoez. zer?», g ald etu zidan San M artinek. Bada, e ta dirudienez, m ila in g u ru direla esaten da età, jakina, ez dira bakarrak, ez eta ugarienak ere. Dena dela. gehiegi noski. Gogora ekarriko nioke. bai eta ere, Altaflailla Kultur Taldeak gutxienez 2.789 fusilatu aipatzen dituela Nafarroan, Navarra ¡93$,

De la e^teranza al terror {I992ìaeneko ikerlanean. Bestalde, Gipuzkoan ere 1.000 desagertu izan á re la ere aipatzen dute: «desagertu». bai. Eta eskatzen eta agmtzen dugu aurrerantzean ere gure «desagertuen» oroim ena berreskuratzeko ahaleginean antuko garela; <0 1 « pena zor» dugula

(barohun inguru buTTunbaleta mugunenduaktezkerreko magalaren inlslatze (m zesua) horren san ale baitira. Gizarieak. hala eie. entzungorrarena egttm du. dcus ez gertatuko ez balitz bezala. G isu tea. hala ere. zain dago. hondamaidia DOBheiduka Eutsi gofw. Julkx Zuek utzitatotesogantzan eten gabean w t o i dioguso, etsipenak harrapa ec gaitzan ■ O w dA ntenu !

ZUZENÆTA ;

n u T r y i '* •

-»k,.*

3.1.- Oiartzungo hilerriak (Oiartzun 2005)

IR A G O R R IK O ‘ K A N P O SA N TU A , ‘ H ILE R R IA ’ Dena déla, itxura danez, eragileak ere ez zeuden hain seguru. Izan ere, ez berehala baina bai azaro aldera, fusilamenduak, kale ingurutik alera eta mendi aldera eraman zituzten, etxebizitza eta jendarietik urruti. Eta, hórrela, sartzen gera Oiartzunek sufritu zuen gerrate bateko beste hondamendietara; armen txikizioaz gain, perlsonen sufrimenduetara; galtzaileek irabazleen partetik jasotzen duten ordain-zorra eta, askotan, heriotzarekin ordaintzen den zigorra eta gerra zibil batean negarrezko ondorenak ekartzen dituena: batetik, anaia arteko gerra delako eta, beraz, herritarra herritarrekin, laguna iagunekin, anaia anaiekin aurrez aurre eta aurpegiz aurpegi jar tzen du, bizia jokatuz gorroto giro batean; gurean. gainera, jokaera basati bat izatera bihurtu zen: heriotza zigorra erabakitzeko, aitatu dugun lista helízak zuen indarra; legerik, epailerik eta epaiketarik behar ez zuen jokaera. Hórrela argitzen dira gure artean arrastorik utzi gabe izan ziren “ desagertu eta isilpean fusilatuen" kasuak: listan zeudelako. Baina mila galdera sortzen dira: zeinek erabakitzen zuen ñor sartu lista horretan eta ñor ez? Zeinek izendatzen zuen jueza eta zer eskubidez erabakitzen zuen sententzia hori, pertsona bati bizia kentzerainokoa? Zer arrazoi edo zer bekatu zen kontuan hartzen zena eta heriotza zigorra merezi zuena? Zeini eskatu behar zitzaizkien eta zaizkie kontuak? Modu horretan, isilpean eta gordean egiten zen lana, zenbat auzokoren gorrotoa asetzeko. mendekua hartzeko eta ondasunak eskuratzeko eta lapurtzeko ez ote zen erabili? Gauza bat, behintzat, garbi dago hizketatu ditugun pertsonen artean: gure inguruan gauzak erabat aldatu zirela, epaiketa publikoak egiten hasi zire nean eta horrek salaketak ere publikoan egin beharra ekarri zuen eta testigantza ere bai. Hórrela, laster bukatu ziren salaketak eta lista heltzak. Lehenago, gauzak erraz eta azkar egiten zirenak, gero tribunalean aurpegia eman beharra ekarri zuen, eta hórrela bukatu ziren salaketak edo, gutxienez, gutxitzen eta isiltzen joan ziran. Txosten berean (ibid. 9 . orria) honela dio Aranzadi Zientzia Elkarteak; "A l principio, los fusilamientos se lleva ban a cabo en el cementerio. Según los testigos, los cadáveres eran arrojados al osario. Más tarde, y para que la población no tuviese conocimiento de las ejecuciones, los pelotones se desplazaron a la carretera de Artikutza. La mavoría de los fusilados fueron trasladados desde los lugares de detención locales a los que habían .sido condu-

H is t o r ia

eidos tras su detención. En otros casos, el traslado se produjo desde la cárcel de Ondarreta". Bai, Artikutzako kamio bazterrean. Iragorri baserriko bihurgunean, Karrika auzoan, ezkutuko eta isilpeko gorputz-zuloan. mendi/basoko hilobian. Inguruko jendeak “ Iragorriko kanposantua” izenarekin ezagutzen du gaur ere -Iragorriko Joxe Antonio Mitxelena Rekaldek esana— ; hain zuzen, Iragorriko terrenoetan dagoelako. Artikutzako kamioko kilometroei jarraituz, 14,150 Km-an aurkitzen da, Artikutzara goazela, ezker aldera. Dena deta, Iragorriko kanpo santua edo Iragorriko hilohia izena eman behar zaiola uste dugu. Hori izango litzake Oiartzungo gerrateko biga rren hilobia. Behin batez gehiago Aranzadi Zientzia Elkartearen txostena erabiliko dugu (Ibid. 11. orria); "Por las fuentes antedichas, podemos saber que en dicha fosa fueron inhumadas en octubre de ¡936 unas dieciséis perso nas de las que ocho fueron exhumadas y trasladadas al cementerio de Oiartzun en I 960. Posteriormente, en 1977, esos mismos restos fueron finalmente inhumados en una sepultura específica en un acto de homenaje en el que participó numeroso público y familiares. La sepultura mantiene su carácter distintivo en la actualidad". Puntu hontara iritsitakoan eta oroigarria eta oroitarria aipatutakoan, bidezkoa dirudi isilpean hil zituztenak eta ezkutuan lurperatu, azaldu ditzagula eta gure herriko gerrako hildakoen esandako oroitarri horretan, denen izenak jarri ditzagula. Izan ere, jaio ziren etajaiotzako agirietan azaltzen dira baina hildíikoen zerrendan ez. De.%agertuak dira. Eta, hain zuzen. hildakoen zerrendan ere egon behar dute eta garai polita da eta toki polita, gure agirian ager tzen den bezala, “fusllatuak eta desagertuak” , — noizbait idatzi dudan bezala, (Ikus EGUNKARIAn, 1999/8/5ean: "Biktimak eta Herri-m em oria” eta “ Las Víctimas >>la Memoria del P u eb lo ” , DEIA, ¡ 999 /8 /27 eta GARA ¡ 999/8/2 9 ”— gure hildakoen "oroitegian" eta oroimenean iraun dezatela eta luzaroan, gainera. Liburuetan eta zenbait agiritan, beste izen bat ere erabili izan da: Katin txiki alegia, Europa mailan famatua egin zen Katyn basoko hilerria gogoratuz. Izan ere, Bigarren Mundu Gerratea ari zela, hain zuzen, 1943an. Alemanek Errusiako Katyn izeneko herri txikiko bascan gorputz-zoluak aurkitu zituzten eta horien barruan 4.500 bat ofizial poloniarren gorpuak. buruan bala bat sartuta hildakoak. Alemanak, aurkitzaileak, Errusiarren bizkar bota zuten hilkelaren errua. eta Errusiarrak Alemanen bizkar. Denborarekin garbi gelditu da Errusiarrek egindako masakrea izan zela Katynen egindakoa. Mendiko, basoko gorputz-zuloa izatea eta isilpean gordean egindakoa izatea, horretan bi hilobiak berdintsuak dira, eta hori gogoratzea bidezkoa déla dirudi, baina izen bezala erabiltzeko ez dirudi egokia, hain zuzen, gure artean -Oiartzunen zer esanik ez— Katyn ezagutzen ez delako. Ondorioz, nire iritzia lehengo Iragorriko kcmpo.santua edo Iragorriko hilobia izenera doa. Eta iritziak ematen hasi garen kasuan, pentsatzen dut basoko hilobi izan zen horrek — alanbrezko itxiturarekin ere ezagutu izan dugu— leku egoki bat ¡zan behar duela: garbitu, txukundu baina arboladla zainduz eta gordez, aparkaleku bat egin eta, gure arbasoak gogora tuz, hilobiaren buelta harri ilararekin hartu eta gure arbasoen ohiturari jarraituz, cromlech bat, harrespil bat egin, hilarri batean hilobiaren esanahia eta izenak azalduz. Baina — hau ere azpimarratu beharko da— inguru hartan gorputzen-zulo eta hilobi gehiago badaudela pentsatzen dute inguruko baserritarrek. Beraz, Desagertuekin beste zor bat ere geratzen zaigu oraindik.

P IK O K E T A K O ‘ G O R P U T Z -Z U L O A ’, ‘ H ILE R R IA ’ Bada oraindik beste leku bat Oiartzunen gerra garaian gorputzak hartu zituena: Pikoketako baserria. Leku horren eta bertan gertatutakoaren berri Aranzadi elkarteak dakar bere txosten batean, "Informe relativo a la visita efectuada a Pikoketa (Oiartzun)... sobre la existencia de una fosa común perteneciente a la Guerra Civil ( ¡ 936)''. Txostenean ikusten danez, 1936 ko abuztuaren 1 In, Pikoketan aurkitzen zen errepublikano talde bat, gorriak deitua, Erlaitzeko gudari-taide handiaren laguntzailea. Talde horren eginkizuna zen, batez ere, kontrakoak non zebiltzan eta zer egiten zuten jakitea. Hain zuzen, bezperako gaua Pikoketan pasatu zuten. Bien bitartean, beste aldekoek Arraskularren eta Altzibarko Goikoetxea baserrian zeukaten beren egoitza, Beorlegi koronelaren agindupean. Donostiako kuarteleko indarrak errepublikanoen esku gelditu zirenez, Solchagak, Donostia utzi eta Irun menderatzeko erabakia hartzen du. Hórrela, militar talde batek, Ortiz de Zarate koronelaren aglndupean, Pikoketa hartu zuen, han zeuden milizianoak preso hartuz eta han bertan fusilatuz.

H is t o r ia

Honela dio Aranzadik bere txostenean (Aranzadi, 1. orria); “ De esa manera abordaron la posición de Pikoke ta. El caserío de Pikoketa, que contaba con una ametralladora, era la posición más avanzada de los republicanos que permitía vigilar j hostigar al enemigo con relativa facilidad. Cuando los milicianos destacados en ese lugar se disponían a desayunar en esa mañana del ¡1 de agosto, se encontraron que desde la niebla que atenazaba el lugar, surgieron varias ráfagas de metralleta que presagiaban el asalto de las tropas fascistas D e los quince jóvenes que defendían la posición sólo dos lograrían escapar Alejandro Colina y José Arocena. E l resto fu e hecho prisionero y fusilado inmediatamente contra las misnuis paredes del caserío. Nueve jóvenes voluntarios, el mayor de los cuales tenía 25 años y el menor 17, junto a cuatro carabineros .sellaron su compro miso revolucionario o. en el ca.<!o de los (pag. 2 .)agentes, su lealtad repuhlicana....Entre los nueve jóvenes fu.silados y con la excepción de Víctor Genua que pertenecía al PNV, el resto eran de filiación comunista, (“compuesto en su mayoría por jóvenes militantes de Las Juventudes Socialistas Unificadas” )Aranzadiren txostenean bada puntu bat harritu gintuena eta harritzen gaituena; hildakoen artean, 25 urtetatik 17 urte arteko bederatzi gazteak, oraindik jaiotzen eta hazten ari zirenak, preso hartuak, giltzapean zeudenak, zeudenzeudenean harEu, paretaren kontra jarri eta tiroz paseak izan ziren eta gainerakoak ere bai, Gauza jakina da. gerra te batean preso hartutakoak, armak utzi dituztenak, presoen eskubideen jabe direla; Genevako hitzarmenak ( 1929 ) puntu hori garbi uzten du. Hain zuzen, Irakeko azkeneko gerran, NBEren kontra Azoresen erabakitako gerra basatian eta hainbat abusu, tortura eta gehiegikeria, — bai Iraken bertan, bai Guantanamon— gaizki ikusiak eta salatuak izan ziren mundu guztian. Eta, gerrako atakez kanpo, heriotzarik ez zen izan. Baina Pikoketan, ez genevako hitzarmenik eta ez presoen eskubiderik ezagutzen zen. Gehiago oraindik. Aranzadiren txostenak 1978ko kronika bat dakar; Gazeta-ko zuzendariari egindako eskutitza, hain zuzen. Idazlea, A L C IB A R izenekoa da. Beharbada izen goitia izatea ere baliteke. Berak dioenez, Oiartzunen jaioa, nahiz eta txikitatik kanpoan bizi. Karta, hain zuzen, Gasteiztik dator. Kontuan izan, A L C IB A R zela, hain zuzen, Picabea Rafaelek, industria gizon eta periodista oiartzuar ospetsuak (Oiartzun 1868 -Frantzia 1946 ), erabiltzen zuen periodista izena. A LC IB A R horrek, hain zuzen, gerratean Oiartzunen ibilia ornen zen baserritar nafar batekin topo egin zuen eta Oiartzungo Pikoketako pasadizoa kontatu zion. ■ Yo conozco Oyarzun. -¡Qué! Reaccioné en seguida. Udformaría parte de la columna de los voluntarios requetés que. durante la gue rra, invadieron a Guipúzcoa por el Valle de Oiartzun? ■Efectivamente, me contestó. Desde luego deben guardar Vds muy mal recuerdo de no.sotros. -No muy bueno, por cierto, pues cometieron Vd.s bastantes tropelías. -derrámente. Nunca se me olvidará cómo en los comienzos ocupamos los primeros una de las alturas que rodean al pueblo. Hicimos dieciseis presioneros ; catorce chicos y dos chicas. Las dos chicas aproximadamente de la edad de e.sta, me dijo señalando a una hija .suya de unos diecioho años. En eso llegó el coronel Beorlegui.. -¿Quienes son éstos? Nos preguntó. -Unos prisioneros. -Aquí no se hacen prisioneros, nos contestó Beorlegui. Y aquel "animal ” (la expresión no es mía) los hizo fu si lar en el acto. Fueron, pues, fusilados por orden del coronel Beorlegui en persona. (Prensa 1978, Inform. Aranzadi, pag. 12)

Baina Beoriegik ez zuen beharbada Genevako hhzarmenaren berririk eta, okerragoa dena, haren bihotzak ez zuen ezagutzen errukiaren izpirik, hau da, gizatasunak beharrezkoa duen zutoinetako bat, bizikidetza gozatu eta posible egiten duena. Hain zuzen, horixe bera da gure gerra zibileko “fusilatu eta desagertuen historiarekin” egin

H is t o r ia

nahi izan duguna; desagertuak eta ahaztuta utzi zirenak eta ahanzturan segitzeko arriskua dutenak gogora ekarri, herri baten memorian beren lekua hartu dezaten, hain zuzen, behin ere galdu behar ez zuten eta behar ez duten lekua. Gure gurasoek ere gure gerra zibilari buruz zuten jokaera esaera batekin adierazten zuten; “ Barkatu bai, baina ahaztu ez” . Bai, ahaztu ez. Herri batek bere seme-alabak elkartasun minimo batean bizi daitezen, beharrez koa du elkarren ezagutza bat eta gutxieneko estimu bat, nahiz eta hilak eta joanak izan. Hain zuzen, garenak gara, zirenak izan zirelako. Pentsaera hori guk ere esaera batera ekarri dugu: orokorrean -hildakoei— “oroipena zor” (zaie) eta askotaz ere gehiago, gure etsaien esku eta herriaren alde bizia eman zutenean. Fusilatuen gorputzak, han bertan, Pikokela baserritik herri aldera goazela, 50 metrora, lurperatu zituzten, eta han segitu zuten ezeren seinalerik gabe, Marzelo Usabiaga, fusilatu baten anaia, 1976an, gorputzen zuloa non zegoen aztertzen hasi zan arte. Pikoketako pertsona batek lagundu zion langintza horretan. Aranzadiren txostenak azterketaren berri ematen duenean, (Aranz. Tx. 2 . orria), pertsona batzuen hezurrak jaso zituztela dio, eta zenbait oroigarri: oinetakoak, txanponak ere bai... hilkutxa bat betetzeraino. Hala ere giza-hondakinak geiditu ziren, ateratzea merezi ez zutenak. Geroago, gorputz-zulo horretan monolito kuadratu bat eraiki zen esaera hauekin: aide batean; “ G U SORTU GINEN/ ENBO R BERETIK/ SO RTUKO DIRA B E ST E A K eta beste aldean: ERAHILDAKO A SKA TA SU N AR EN A LD EK O BO R R O K A LA R IA K ; lauburu baten irudiarekin. Era berean, Pikoketan jasotako gorpuak Irungo hilerriko hilobi bereizi batean gorde ziren esaera honekin: EN M EM ORIA DE LOS FUSILADO S EN PIKOKETA. 1 l-VIII -1936 eta ondoren hildakoen izenak.

3.2.- Roman Irigoien eta beste zazpi oiartzuarren espetxeratzea (Oiartzun 2006)

ERANSKINA: R O M A N IRIGOIEN ETA BESTE ZAZPI OIARTZUARREN ESPETXERATZEA ¡Idazki hau eta bere esanahia ez da g u k martxan ja rri genuen Oiarizungo 'Fusilatuen eta Desagertuen Zerrendan'zuzenean. behintzat. sartzen, baina garbi dago gure bildum an sartu behar delà. Sententzia horren b e rri Imanolek eman bezain laster, nota bat preparatzeko eskatu nion garai hartako giroa, beldur eta errepresio giroa noia zen jendeak ikusi zezan. Bada beste p u n tu b a t arg itu nahi nukeena eta gure gurasoengandik jasoiakoa: gerrate garaiko nahaspila: denuntzia. beldurra. karizela, bahiketak. m ultak eta abarrak, asko g u txitu eta ia b u ka iu zirela. erabakiak publikoan eta ju izioeian eta legez hartzen hasi zirene an eta denuntzianteak izenak eta firm ak ematera behartu zituztenean: berehala bukatu om en ziren denuntzianteak eta denuntziak. Ramon Irigoien dugu b i egoera horien adierazie: kartzelan urte b a t baino gehiago egin zituen eta gero libre uzteko epaia eman zioten. H or doakizue a rtiku lu luze, sakon eta interesgarri hau. Romanen kartzelako eskutitzarekin batera. A J .j RO M AN IRIGOIEN MITXELENA, O iartzungo Exkerrenean jaioa, 1904ko apirilaren 2an, eta Altzan hila, 1978ko azaroaren 27an, 74 urte zituela. Zortzi anai-arreben artean gazteena, Altzako m ediku izana urte luzez. Emaztea: Benedikta Aranberri Muguruza (Elgoibar, 1905 ■ Altza, 2000). Bost seme-alaba: Manuel eta Roman (1940), M aitere (1942), M ariarantxa (1945 - 2005) eta Juan M ari (1948). Roman Irigoien Ondarretako kartzelan egon zen espetxeratua. Espetxealdiari buruz, hauxe datu ofizialek — oker, ikusiko dugunez— diotena: atxilotze eguna 1937-01-09a izan zen, eta aske utzi zutenekoa 1938-0328a. Guztira, beraz, urtebete, bi hilabete eta hemeretzi egun egin zituen, ofizialki, espetxean gure aitak, presoaldi prebentiboan, Ez dute. ordea, egia esaten

paperek (Dirección General de Instituciones Peniten ciarias. M inisterio de Interior. M ad r/d in stituziotikjaso tako agiriak), ezen, gordeta dugun 1936-10-05eko g utunak dioen bezalaxe («...más de dos meses y m edio sin saber nada, nada» idazten d io O ndarretatik bere andregaiari), ia sei hilabete lehenagotik hantxe baitzegoen gure aita, "5 . ziega - behean", zitalki atxiloturik..,! Eta. libre utzi zutenekoegunaridagokionez, pentsa dezagun ez zitzaiela akatsik itzuriko geuri bidalitako agirian, egiazko data beren komenientziara aurreratuz... (Lehen m ailako biktim atzat edukitzen gaituztenerako utzi beharko o te dugu kolpe batez ezabaturiko espetxeaidi honen eta gainerako egonaldiaren kalte-galeren errekiamazioa?). Beste zazpi oiartzuarrekin batera auzipetu, eta Causa sumarisimoa (n° 38 / 37) instruitu zion delako G erra-kontseiluak (Juzgado M ilita r Eventual N° 1 - Pla za de San Sebastián). Epaiketa data: 1938*02-07a, [Auzitegiko kideak: Juez Instructor, Manuel Bartolomé Udave, Com andante de Infanteria: Felipe de Cubas Urquijo, Capitán de C° de Artillería; Secretario, Gastón Guzmán Roullet, Suboficial de Infantería; "o tro : El A rtillero Segundo, Ricardo Hernández Sanjuán" (eskuz idatzia azken honi dagokiona)), Hauexek auzipetu zituzten kideen izenak: JENARO MITXELENA MITXELENA, BIXENTE LIZASO LIZASO, JAZINTO ORTOLAIZ UM EALDE, JUAN JOSE ARBELAIZ M lTXELENA, baita honen seme-alaba M ARTZIAL eta M A R IA LUISA ARBELAIZ AI2PURUA ere, eta DOLORES ZAPIRAIN AIZPURUA, azkenik. Kargua: "d e lito de auxilio a la rebelión", edo "d e lito de rebe lión m ilita r" (bietara agertzen baita paperetan). Herrisalatzailearen eskaera: bederatzi urteko presoaidi handia gure aitarentzat (eskaera bera Bixente Lizaso* rentzat; hamabost urteko presoaidi txikia Jazinto Ortolaizentzat; eta absoluzio librea gainerakoentzat). Guztiontzako absoluzio librea, abokatu defentsariaren eskaera. Hauxe dio, Román Irigoieni buruz, 1938-03*02ko (Burgos. "II A ñ o T riu n fa l") absoluzio-sententziaren atarikoak: «(...) Y e l procesado ROM AN IRIGOYEN MICHELENA, m édico de Alza, se destacó asimismo p o r su filiación nacionalista y p o r e l apoyo que prestó a la candidatura de dicho p a rtid o (Nacionalista Vas co) en aquellas elecciones; sin q ue haya constancia de q ue n i uno iJenaro M itxelena M itxelena] n i o tro procesado [gure aita) tom aran p a rte en actos o

m anifestaciones de hostilidad contra e l Ejército, n i innnediatamente antes n i ya iniciado e l glorioso M ovim ie n to d u ra n te e l cual, e l segundo co n tin uó p restando sus servicios profesionales... (...)». Eia aurreraxeago honela dio auzipetuei buruzko sententziak, ko n tuan-hartuzko ("co n sid e ra n d o ") bate an, o h iko te rm in o hanpatsuak darabiltzaia; «CONSI DERANDO que la falta de actuación probada de todos los procesados, excepfo JACINTO ORTOLAIZ. a l lado de los rebeldes y en actos o m anifestaciones de h ostilidad contra e l Ejército en e l p e rio d o de la dom inación marxista en la provincia de Guipúzcoa, y aún en e l tiem po q ue precedió inm ediatam ente al M ovim ie n to Salvador, envuelve su falta de responsa b ilidad pe n al p o r e l d e lito de rebelión m ilita r que. en grado de excitación ha apreciado e l M in isterio Fiscal para los que ostentaron alg ú n cargo en p artidos p o liticos frentepopulistas. n i de o tro d e lito alguno.». Eia hauxe, hurrengo kontuan-hartuzkoak dioena, Jena ro M itxelenaren eta Reman Irigoienen inguruan: «CONSIDERANDO q ue los procesados MICHELENA e IRIGOYEN. destacado e l p rim e ro en la p o litica nacio nalista de Oyarzun a n te rio r a l M ovim ie n to y el segundo p o r su profesión (m e d ikunizal y relaciones izquierdistas que frecuentó, pu d ie ra n estar incluidos en e l Decreto-Ley de W de de Enero de 1937 com o posibles responsables civilm ente de los daños y p e r juicios ocasionados p o r la rebelión; siendo de la com petencia de la Comisión de Incautación de Bienes la exigencia de este tip o de responsabilidades.«. Eta azkeneko kontuan-hartuzkoan: «CONSIDERANDO q ue procede, en consecuencia, la libre absolución de todos los procesados.». Eta am ailzeko, auzitegiaren epaia: «El Consejo de Guerra FALLA q ue debe absol ver y ABSUELVE librem ente a los procesados GENA RO MICHELENA MICHELENA. ROM AN IRIGOYEN MICHELENA, VICENTE LIZASO LIZASO, JACINTO ORTOLAIZ UMEALDE, JUAN JOSE ARBELAIZ MICHE LENA. MARCIAL ARBELAIZAIZPURUA. MARIA LUISA ARBELAIZ AIZPURUA y DOLORES ZAPIRAIN AIZPU RUA. p o r n o estimarles responsables de delitox». Epaitegiak, edonola ere, "zuhurtasunezko neurriak" hartzen d itu Jenaro M iixeienari zein Román Irigoieni dagokienez: «El Consejo llama, n o obstante, respe tuosam ente la atención de la a u to rid a d ju d ic ia l sobre la procedencia de re m itir a la Comisión de Incauta ción de Bienes testim onio de los particulares o b ra n tes en esta causa sobre los procesados GENARO MICHELENA y ROM AN IRIGOYEN para la incoación d e l correspondiente expediente, dada la posición destacada de ambos en e l nacionalismo.». Ez dakigu espediente honek inoiako on d orio rik izan o te zuen edo ez bi atxilotuengan. Nolanahi ere, behin absoluzioa emanda eta bion errugabelasuna ziurtatuta gero, zergaiik abiarazten d u ie espedientea? Izan ere, errugabetzat bazeuzkaten akusatutako delituez

("a u x ilio a ia rebelión" edo "rebelión m ilita r"), ñola zitekeen bi auzipetuok egin ez zuten delituak eragindako kalte-galeren balizko erantzule zibilak izatea («...com o posibles responsables civilm ente de los daños y perjuicios ocasionados p o r la rebelión...»)? Ez bururik ez buztanik ez duen beste inkoherentzia bat gehiago... (Bitxikeria gisa, hauxe; aitak uste zuen. bere xalotasunean, espetxean sartu eta hurrengo egunerako kalean izango zela, ezer ez baitzuen egin berak! Usteak, ordea, bi erdiak ustel; lehenengo gauean, egonaldiaren oroigarri b a l izateko asmoz-edo, gela marrazleari ekin zion; gela hura, baina, beste m ila bider marrazteko adina denbora izango zuen gerora ere gaixoak, urtebeie eta zortzi hilabete pasaixo igaro behar izan baitzuen espetxean prebentibo gisa...). Bizilza eta osasuna ere hondatu zizkion espetxealdiaren kontsolam endu eia aringarri bezala har genitzake bertan id a tziia ko erdarazko olerkiak (errom antze eia soneioak), estilo landu eia jasoan burulu ta ko ak. Poesia klasikoaren ereduzko lan liriko-erlijiosoen ild o lik, konstante bat da kartzelako olerki hauelan barkam en biblikoaren la u dorio eia gorespena: G urulziltzatuaren kontenplazioak barkam enaren b id e lik daram a o lza n ki apur b a t lehenago mendekuaren oihua bo ia tzea r zegoen preso errugabea. H orietako soneto balean (M i paciencia a s u frir mas ya n o alcanza... bertsoarekin basten dena, 1937-10O lekoa), adibidez, etsaiari barkalzearen berrespenean datza olerkiaren m uina. U rtebeteko itxtaidi jasanezinezkoan {«...un a ño de encierro interm inable...»), bere errugabetasuna haztaizean, zorigaiztoko bizitza hartara egolzí zuen salalzaile maltzur, ziial eta gorrotagarriaren aurka bultzatzen du hiraldiak, m endekuzko desirak zein suminak asmo gaiztoz b eteriko errugabea h a riu ta : « M i in o cencia a l palpar, la ira m e lanza / contra e l ser vil. a rte ro y detestable / que m e a rro jó a esta vida m ise rable. ! y a m i boca un clam or sube: ¡venganza!». Barkamen eta oinazearen ispilu den Jesús g u ru lzilizaluaren irudiaren aurrean, ordea, sentim en kristauaren sublim azioz. leunak iruditzen zaizkio oinazeak m endeku grina k m enderatzen dilu e n errugabeari, Malaxe d io le bi h iruko nagusiek; «Mas elevo los ojos, y p e n dien te / a l verte, m i Jesús, d e d o s maderos. / m od e lo de p e rdón y sufrim ientos, ¡s o b re cogido m i án im o se siente, ! y hu m ilde dom inando mis instintos fieros / suav-es m e parecen m is form enios.». M endekuzko talioiaren erreinuan — begia begi tru k— gaur egun ia pentsaezinezko den krisiau-barkam enezko heroi ekintza berea, baila beren buruak kristautzat dauzkaten asko eta askorenizai ere... (Are gehiago: zenbaitenlzat p o rro t pertsonala, ahanzlura edo saldukeria ere badena, alajaina...). Soilik b iktim a batzuenganako barkam en-adierazpe-

na ezinbesteko baldintzatzat exijitzen den garaiolan — presoak ezinbestean kondenatuak, zigortuak eta garaituak izan daitezen eskatzen den egunotan, ale gia— , ez digu, ez, nolanahiko lezioa em aten b ik ti mak bere ziegatik, kixote baten gisan, bere borreroei guztia barkatzen! Ez dira oierkietan soilik agertzen etsaiarekiko barkam enezko sentim endu hauek; kartzelatik ig o rrita ko g u tu n e ta tik gordetzen dugun bakarraren (arestian aipatu 1936-10'OSekoaren) hitzez hitzeko edukiaren arabera, barkam en-nahi bizi hauexek agertzen baitizkio gure amari ere; «...Ofrezcámosle, pues, con generosidad (Jainkoaril cuantas penalidades vamos sufriendo. Y perdonemos, tam bién generosamente, a quienes a nuestro e n tender nos hubiesen hecho algún mal, a fin de que p o r t i seamos perdonados. Que n o en vano asi lo repetim os una y o tra vez durante e l dia.». Aitagurean ikasitako barkam en fo r mula bera darabil espetxeratuak saidtzailearekiko... Eta guk ere — Don Romanen seme-alabok— barka tzen diegu, jakina, geure aitaren etsaiei, baina, ahaz tu, nolatan ahaztu gurasoei egindako gaitz eta kalteaz..,? Ez amnesiak erabat jo tze n gaituen arte behintzat! Espetxeratzeaz gain, desterrurako agindua ere (1940-1 l-2 7 a n , M adrilgo M inisterio de la Goberna ción - Dirección General de Sanidad-ek emandakoa) izan zuen gure aitak, herri m ediku gisa, Kantabria m endietako herrixka bakarti batera (Pesaguero) — hartz arrea egoera basatian ikus daitekeen eremuetan, elurteak eta izozteak noiznahi— , baina agindu hura ez zen, zorionez, bete. Edonola ere, íarriagoak jasan behar izan zituen bere anaietako batek, Mañuelek, zeina Iruñeko San Kristobalgo gotorlekuan atxiloturik zegoela fusilatu baitzuten frankistek (ikus A n doni Lekuonak, OIAR TZUN 04 eta OIARTZUN 05 aldizkarietan, fusilatu eta desagertuei buruz, OROIPENA ZOR I eta II izenpean, idatzitako artikuluak). Anaia zaharrena ere, Xepeino, hantxe izan zuten preso. Xalbador anaia. berriz — osa ba apaiza guretzat— . luzaroan erbesteratua egon zen, zeukan postutik — Villabonatik— Avilan galduta zegoen Casillas izeneko herrixkara bidali zutela |«(...,) / todo debido a la excéntrica situación de este pueblo y a las desdichadas comunicaciones e insuficientes

medios. marra bizkor bezain zehatzez pintatzen digu osaba apaizak herri koxkorraren egoera bihurria, bertatik, 1945-09-07an, igorritako gutun e ko pasarte batean). Gertaera hauen aurrean, eta lehena orainarekin lotuz, hainbat on d orio ateratzera ausartuko gara geu re aldetik: 1) Baldin eta paper ofizialetan halako faltsutzeak badaude, sinestezina badirudi ere... zer-nolakoak aurki ez genitzake — zabarkeriazko edo maleziazko huts egitez— , existitu, behin ere existitu ez diren papere tan, edota, agian m akurrago dena, suntsitu dituzten haietan?; 2) Aspaldiko asmakizuna déla, ez oraingoa soilik, errugabeak luzaroan preso prebentibo gisa atxilotuta edukitzea, egoera lazgarri honengatik inongo ordainik hartu gabe; 3) Aspaldikoa, halaber, atxilotuak torturatzea; epaiketak atzeratzea eta luzatzea; presoak sakabanatzea, urruntzea eta isolatzea...; 4) Aspaldikoa... norabide bakarreko indarkeria erabakitzea eta finkatzea; baita nortasun kolektiboaren kontrako errespeturik eza eta jarduera ere; 5) Betikoa, besteek ezartzen diguten geurea ez den justizia; 6) Betikoa, hitz batez, justiziarik ezaren bidegabeko justizia...; 7) Sekula barkamena eskatu ez duena, ezta barkamen-adierazpenik egin ere, ez déla ñor, berak bete ez duen hori beste inori exijitzeko; 8) Eta azken ondorioa: gerra galtzaileen oinordekook; m unduratu ginenetik gaurdaino bizi izan dugun egoera inposatu honekin, deseroso ez ezik, erabat gogoz kontra ere gaudenok; eta. hitz batez, mendekotasuník gabeko egoera hobe baten bila gabiitzanok, ahalegin handiak egin beharko ditugula, baldin eta geure giza eskubide eta zibil osoak noizbait eskuratzea nahi badugu, baila herri zahar honen aitorpen p o litiko zein juridikoa lortzea nahi badugu ere, aldi berean: ahaleginak egin beharko ditugu, eta ez nolanahikoak, gainera, euskara bera ere epaitegieta tik kartzelara daram aten egunotan. MANUEL IRIGOIEN ARANBERRI

Historia

2.2.- Herrietako oroitarriak: 2 .2 .1 -.O ia rtz u n g o a :

OROI PENA

ZOR

laz, azaroaren 1ean, e g uerdiko 12:00etan, herriko hilerrian, O iartzungo Udalak, O roipena Z o r taldeak buitzatuta, 36ko gerran fusilatu zituzten eta desagertu ziren oiartzuarren ohorez prestatutako O roipena Z o r oroitzapenezko ekitaidia ospatu zen, eta je n d e m ordoska tiurbildu zen . A ip a tu e k ita ld ia ri h a sie ra , K oxm e L iza so b e rtso la ria k, “ O ro ip e n a Z o r T a ld e ko ” kid e a k, e m a n z io n , o n d o re n g o bertso parea inprobisatuz.:

‘OROIPENA ZOR', “Fusiiaiu eta Desageiluen zerrenda.

1.- Ara nolako oroitarria

2.- O raindik ere ez gera aztu;

joan tzan gerrateko suak.

akordatzen gera sarrì;

Z e r paradero eram an zuten

noia negarrez geiditu ziran

jakintzun erri osuak;

zenb ait kale ta baserri.

izugarriak izandu ziren

Fam ilikoak bildu giñan da

garai artako kasuak,

esan genion alkarri,

Leku on atar A ndoni jaun ak

aien izenak kanposantura

ditu izenak jasuak.

b ear zirala ekarri;

Buru m akurka geiditu ziran

jakin nai dunak irakur ditzan

senide eta gurasuak.

betiko oroim engarri.

(D oiñua; “M utik ko xko r b a t itxu-aurreko")

Koxme Lizaso eia Anäoni Lekuona. omenaldiari hasiera ematen.

Oiartzun Xanistebanak 2007

Historia

O ndoren, M artin Beram endi, herriko Alkateak, igazko urriaren 26ean ospaturiko Udal Plenoan onaríutako G erra Z ibilean fusilatu eta desagertu ziren 21 oiartzuarrei inguruan burututako M ozioa irakurri zuen, om entzen zirenen izen-abizen guztiek aipatuz.

M ozioak íionela zion; “1936K O A L TX A M E N D U M ILITA R R A R EN , O N D O R E N G O G ERRA Z IB IL A R E N ETA DIKTADURA F R A N K IS T A R E N O N D O R IO A K J A S A N Z IT U Z T E N P E R T S O N E I B U R U Z K O O IA R T Z U N G O U D A LA R EN A KO RDIO A.

O iartzungo Udalak beharrezkotzat eta p rem iazkotzat jo du II. E rrepublikaren legezkotasuna eta zilegitasuna d e fe n d a tze a g a tik 1936. u rte ko u zta ila re n 18ko A ltxa m e n du M ilita rra ize n e z e za g utze n d u g un a re n eta haren ondorengo gerra zibilaren nahiz Francoren diktaduraren ondorio latzak jasan behar izan zuten pertsonenganako eta taldeenganako aitorpen politikoa, soziala eta etikoa agertzea. O iartzungo Udalak aitortzen du, kezkatuta, diktadu ra a m a itu o n d o ko tra n ts iz io p o litiko a re n g a ra ia n eta haren on d ore n e za rri zen erre g im en dem p kra tiko an , ez déla gauzatu izan inolako neurririk, ez politikorik, ez ekonom ikorik, ez kulturalik, gerra zibila galdu zutenen eta dikta d ura ko biktim en e rre a lita te latzaren gaineko berariazko ezagutza agerian jartzeko, eta, hala, neurri hohen bidez, ga ld u zutenen m em oria b e rre sku ra tze ko. Neurri h oriek gerra zibila galdu zutenek eta dikta d u ra k o b ik tim e k p a ira tu b e h a r iza n z u te n m ina eta o in a z e b id e g a b e a n o la b a it o rd a in tz e a , n a h iz e ta berandu etorri ordaina eta hein batekoa baino izan ez, a h a lb id e ra tu k o lukete, h ó rre la , e rre p re s a lia tu e n eta beren senideen egoera pertsonalari duintasun etikoa eta ekonom ikoa aitortuz.

Alkatea. Marlin Beramendi, hizketan eta At^doni Lel<¡Jona.

Oiartzungo Udalak baloratu eta babesten ditu egoera ahal den heinean konpontzeko Eusko Jaurlaritzak urte hauetan ezarri dituen neurri politiko eta ekonom ikoak, eta bere egiten du Eusko Jaurlaritza sustatzen eta Arantzadi Zientzia Elkartea gauzatzen ari den lana, hau da, ikerlanak burutzea. hilobi kom unak aurkitzea eta gerra zibilean exekutatuak izan zirenen edo desagertutakoen gorpuak identifikatzea. lido horretatik, euskal erakundeel eskatzen die beharrezkoak diren baliabide teknikoak eta ekonom ikoak bideratzeko, gorpuak aurkitu eta identifikatzeko egon daitezkeen eskabide berriei ere erantzuteko eta, hala, senideen esku jan^i ahal izateko, O iartzungo Udalak eskatzen die euskal erakundeei gerra zibila galdu zuen eta ja zarpena edo erbestea pai ratu behar izan zuen Euskal Herriko alderdiaren inguruko azterlan m onografikoak, entsegu historikoak eta jardunaldiak edo biltzarrak egin eta hedatu ditzatela, Euskal Herriko unibertsitate eta bestelako erakunde publik o e k in n a h iz p rib a tu e k in e lk a rla n e a n . Izan e re , a ld e rd i h o rre n e rre a lita te a e z k u ta tu e gin n a h i iza n da luzaroan, edo interesatuki garrantzi gabekotzat em an. Era berean e skatzen dio Estatuko G obernuari hartu ditzala garai hartako artxiboak eta dokum entuak aztertu ahal izateko oraindik ere ezartzen diren oztopo eta trabak gainditzeko beharrezkoak diren neurriak. O iartzungo U dalak babesten du gerra zib ilaren 70. u rteurrenaren inguruan E usko Ja u rla ritza n sortu den D epartam entuarteko Batzordea. eta Eusko Jaurlaritzari eta gainerako euskal erakundeei eskatzen die aitor-

Oiartzun Xanistebanak 2007

Historia

pen publikoa agertuko duen m erezitako om enaldi ospeisua egin diezaietela, eta, hala, fu sila tze kolektiboak egin zire n lekuetan, n a h iz lu rpe ra tze ko h ilobi kom unetan, e do g e rra ko g e rtaera a d ie ra zg a rria k izan ziren kokalekuetan, m onum entuak, hilarriak e do izaera anitzeko sinboloak jarriz, inoiz gertatu behar ez ziren hala ko g e rtaera la tze n behin b e tiko le ku ko tasu n a e m an da d ila e ta iraunarazi g e rta e ra horietan hil e do nozitu behar izan zutenen m em oria eta horiek borrokatzeko aintzat hartu zuten helburuaren memoria. Hórrela, O iartzungo U dalak gog oa n hartu eta om endu nahi ditu gerra zibilean fusilatu eta desagertutako oiartzuarrak; A L D A I M ITXE LEN A Bautista A L K A IN O IA R B ID E P atxi A R A N B U R U A G IR R E Leontzio A R A N B U R U IL L A R R A M E N D I Joxe M ari A R IZ M E N D IIR A S T O R Z A A n je l B E LA U N Z A R A N Z A P IA IN D om ingo BE R R O N D O L A S A R T E Joxe M ari E TXE BER R IA BU R U TA R A N Jeronim o E T X E B E S T E E T X A B E G U R E N Txomin G AZTE LU M E N D I BE R AS ATEG I Zelestino G OIA URBIETA Felix IR IG O IE N LAR R A Ñ AG A Jose M anuel IR IG O IE N M ITXE LEN A M anuel ISASA O LAN O Jose LEKUO NA E T X A B E G U R E N Julian LEK U O N A E T X A B E G U R E N M artin LEKUO NA A L B IS T U R Segundo M AR TIAR EN A R E K O N D O Bixente M ITXE LEN A S E IN Sebastian “M itxe" O LA ZIR E G I IBA R B U R U M aria Josefa O TAZ LIZA R R A LD E

Ja rra ia n , A n d o n i L ekuonak, e kita ld iko p a rta id e -a n to la tza ile bezala, e kita ld ia bu ru tze ko , a zke n hiru urte hauetan, egin behar izan zituzten jo e ra guztien berri em an zuen. (Kanposantuko ekintzan, 06/11/1 an, A n d o n i L e kuonak Oroipena z o r taldearen izenean ira kurri zuena) Z aiantzan egondu naiz, z e r hitz e ra b ili g a u rko egunaren esan-nahia adierazteko. Euskeraz, berehala datorrena, “h a u nd ia ” hitza da. E gun bereixia denean, “egun h a u nd la " dela esan eta la sa i gelditzen gera. Baiña, z e r da gaurko g u re e g una? Ez d u t uste, “egun h a u nd ia " dela esan ditekeenik: ez, noski, ka n p an a k jo , hiruezkila k jo eta festa haundikiro ospatzeko m odukoa. txanpain eta guzti. K an p a n a k jo tze ko ta n , h il ka n p an a k izan g o Urateke, zoritxarrez. Hala ere, ezin ukatu, p o z sakon b a t sentitzen dugunik, ix il izan arren, barrena sentip e n e z b ig u in tz e n d ig u n a e ta e to rk iz u n a itx a ro p e n e z ja n tz ia e s k e in tz e n d ig u n a . B ai, e g u n b e re iz ia eta g a rra n tzi haundikoa guretzat; bizitza oso bateko, 70 urtetako eta era a skotako sentipenak plla tze n direlako. G arrantzitsua, bestetik, gure urbileko m em oria kontuan h artzen dugulako; hau da, gure gura so a k gogoan h ar tzen ditugulako eta, z e n b a iti g utxiago gustatzen zaion arren, b a i eta ere gerra zibilean. fusilatuak eta desa g e rtu a k izan zira na k eta haien a sm o a k ere gogora ekartzen ditugulako.

Oiartzun Xanistebanak 2007

Historia

Iz a n e re , g u re a rte a n a s k o ta n e sa n e ta e n tz u te n g e n d u e n a e ta d u g u n a d a : “h a ie k (g u ra s o a k ) iz a n z ira la k o , g e ra g u ” eta, b a i eta ere, “h a ie k halak o a k iza n zira la ko . h o n e la k u a k g e ra g u " eta, g u re k a su a n , e u s k a ld u n a k , alegia; g a rb i nabarítzen den herentzib a te n ja b e .

G u z ti h o rre g a tik, b id e z

k o a e ta z u z e n a da, g u re a u rre k o a k g o g ora e ka rtze a eta pubU koki om entzea; e ta h a in b a t gehiago, asko su fri tu, beren bizia em an zuten gure fam ilikoak bezela diranen kasuan. Hortara dator, hain zuzen, gure gaurko Alkaíea. Martin Beramendi; bikarioa, Bom Uáizu eta Andoni Lekuona.

e k in tz a h a u e re . E m a n d io g u n iz e n

n a g u s ia k ere. "O ro ip e n a z o r" iz e n a k alegia, horixe adierazten du: gerra garaian, fusílatuak eta desagertuak izan ziranak omentzera. Izan ere. gure herriaren ibilian. golpe haundi bat, leherketa g o g or bat, eztanda b ildurgarri b a t gertatu zen: 36ko gerra zibila; gure herriaren ib ili nomnal hon autsi zuena eta herriaren eta herrítarren bizia eta bizitza ankaz gora ja r ri zuena, norm altasun guztiak autsiaz. Askotan, gerra. zibila deitzen diogu - g u ere ikuspuntu hortan askotan e ro ri gera— eta, egitan, norm altasun o s o z ja io eta b izi ze n errepublika batean, honen defentsan lan egiteko zin egin zuten m ilita r eta adm inistrazioko langileak, hain zuzen, arm etan altxa ziran agintaríen aurka, lege guztien kontrako indarkerizko a ltxaidi m ilita r b a t e ratuaz eta hauek, errepublika eta b izibide norm aleren, legezko bizibidearen aldekoak, ez zuten beste aterabiderik izan, arm ekin erantzutea baizik. A ltxa id i h o ri izan ez balitz, ez zen gure artean gerra zibilik izango. Guk h ori ongi ikusí genduen O iartzunen: A iako Ham ko b i aldeetatik, Pikoketatik eta Aritxulegitik, N a fa n oa tik beraz. ñola etorrì ziran gurera ondo arm aturík, militamak, erreketeak eta falangistak: hain zuzen altxaidi honen egileak eta eragileak. E z giñan gu iñora jo a n gen-a egitera; gure etxea defenditzeko prestatu giñan;. kanpotik zetozen aurkarien kontra defentsa antolatu beharra izan genduen. A rm ekin egindako A ltxaldia izanik, — eta h au lege-aldetik, lizentzi-aldetik, azken batean, kulpa-aldetik oso garrantzitsua da— gerra b a tek izan o h i dituen ondam endia eta txikizioa e ka rri zitu e n eta latzena, fam ilietako ezbeharrak, he río tza k eta tragediak. E ta trajedietan gogorrena, gerra zibila iza n zela, a n a l artekoa; h a u da, alde ba teko a k eta bestekoak, batzutan fa m ili bereko senideak zire la eta askotan h e rri bereko auzotarrak, hartuem anak autsiaz edo g u txienik asko zailduaz, e lka rri gerra egin beharrean aurkitu zirala. H artu-em anak zaildu eta o ke riu ziranean, g u re gurasoak, gurí, haurrak giñanei, gure jo k a e ra zuzentzeko, esaera batean laburb ildu ziguten jo ka e ra hori: "barkatu b a i (kristau le g e a ri ja rra itu z) baiña ahaztu e z ” eta esaera h on iza n da gure bizitzako gidaría, zuzenago edo okerrago bete izan duguna. H ain zuzen, jo ka e ra h orretatik ja io zen gure Taldeko esaera gidaría ere: "O roipena z o r”; “oroipena", h au da: “oroim enean gordetzen den ze rb a it da oroipena", iraganaren irudia eta ho rixe da, hain zuzen, g u re aurrekoe kin d u g un “z o rra "; ha ie n iza e ra eta n o rta su n a a h a ztu tze n ez uztea, h a ie k zu te n a sm o a e ta la n a ja s o eta a u rre ra a te ra tze a ; leh e n go a oroitzea, m em oria la n tze a eta eginkizun h a u berritzea. H o n da g u re a u rre ko e i begira dugun a p ostua eta zorra. Oroipen hortarako, ja kiña, orain 70 urteko gertaerak diranez, g a ra i hartako berriak ja s o beharra zegoen eta, esan o h i den bezela, itum etara jo beharra, gogoan izanik, batez ere, indarkeríz agintea hartu zutenak ahal zuten guztia egiten zutela konbeni ez zitzaien kontuak ixilik pasarazteko, ahaztu arazteko. H o ri g a rb i zegon guretzat. N ahiko o n g i ezagutzen g e ndun herriko fusilatu eta desagertuen kasua. Hala ere, ez zegoen inolaz ere hoien kasua publikoan agertzerík eta hortaz hitzegiterik. Baiña g a i hau aztertzearí ekln genion, orain déla 3 urte ingu ru eta oraingoan nahiko denbora hartuaz, erretiroa hartu berria nuelarik, eta arreta bereizia eskeiñiaz.

Oiartzun Xanistebanak 2007

Historia

Hasieran, hildakoen zerrenda e g ite ari ekin genion, je ndearekin, gerrateko b e rri ja k in zezaken je rìdearekin hitzegiñaz eta batez ere familikoekin. O so harrera orìa egin digute gehienean eta hildakoen berrietaz gain, etxean dauzkaten nota, eskutitz, idazki eta argazkiak gure esku utzi dizkigute. Fam ilitik kanpo ere, berri asko ja s o dugu, lagun, auzoko eta herriko ezagunen artean. H ortaz gaiñera, g a ra i hartaz hitzegiten duten zenbait liburu eta aldizkariak irakum ditugu eta, b e h ar beharrezkoa, g a i horretan lan egiten duten artxibo eta dokum entaziobibliotekekin hartuem anean ¡arriaz, batez ere Arantzadi, zientzi elkarteko nere lagunekin. Nahiko lan nekosua da baiña p o z haundiak eta ustegabekoak em an dizkiguna. Eta a h a l zela, berriak eta notiziak hartu ahala idazten jo a n gera eta, jakiña, bukatzeko, argitaratzen. Hortarako oso laguntza ona izan da Udalaren “O iartzun" urteka ria. H iru urte dira lan hortan a h gerala eta 3 artikulu oparo atera ditugu plazara. Baiña, o ra in d ik ere gelditzen zaizkigu plazaratzeko, etxekoekin, osabekin basita gaiñera, urrengo urteetan aterako diranak.. Izan ere lotsagarria da eta onartu eziña, O iartzunen — eta E u ska l H erriko beste h e rri gehienetan— , gerrako 3 urte, frankism oaren 3 6 urte, aginte berriaren 31 urte, d enak batera jo -ta , 70 urte pasa ondoren, herriko g e rra te ko 21 fusilatu e ia desagertuak o roitarri xu m e b a t ere ez zutela m ere zi izan, ez bakarka eta, gutxiago, taldeka. H e rriko h ile rria n m on u m e n to se n d o eta e d e r b a t b a d ag o baiña, h ain zuzen, iz e n ik gabea, aita rik ga b eko h a u rra k bezela. Z e r p e n tsa tu a eta z e rta z ke zka tua e m aten du g e rta kizu n horrek. G ogoeta ho rre n inguruan, fam iliartekoak. e lka r ezagutzen jo a n gera eta z e r egin liteken p e n tsa tu eta p a u soa k em aten. A urtengo hontan, fu sila tu eta desa ge rtu e n ze rrenda itxi, — g e h ie n a k b a rru a n d a u dela uste dugu— eta p la za ra ateratzea e ra b a ki dugu: oroitarria altxatzea. H o ri da, hain zuzen, o ro ita rriare n au rre n e ko p a u so a eta alka te ja u n a k a u rke ztu duena. Gure ustez, oso le ku egokian dago, m enditik, Irag o rri baserriko terrenoetatik, Iragorriko hilerritik ekarritako g o rp u tza k dauden leku berean, gerra berean eta zerrenda berean aurkitu ziranen eta diranen artean.. G ure e ske r zin tzo a k eta b e ro a k em aten dizkiegu agintariei, Herriko eta E lizako agintariei: h e rrita r guztiei, lagunei, auzoko, ezagun eta ka n p o tik etorritakoei. Gure m iña, g u re ezb e ha rra eta g u re oiñazea, lu ze a eta sakona izan da. Gure eskertza ere hala izan dedila. Nere eta g u re nahia, kanta batean bildu dugu. Hara noia:

1.- G idariak izan ziran.

2.- H ildako ak oroitzean,

Egin zu ten ham aika lan.(bis)

sentipen ak blhotzean.(bis)

G ure senide b ih otzekoak

B ehin betirako b lld u galtezen

g errak zituan eram an.

azken arnasa gaitzean,

Bizia zigu ten eman.

b lzitzaren arratsean,

G ogoan dezagun izan. (bis

G olko A ltaren Etxean. (bis)

D o iñ u a :“H ildakoak oro itze a n ”. Hitzak, A. Lekuona (Kanta hau m usika eta guzti, eskuz-esku em andako orrian dago)

G ero. Boni Urkizu. Iierriko bikarioak liartu zuen parte eta berak ordezkatzen duen elizaren izenean, gerra zibilean kaltedun suertatu zire n guztiei, baita, hauen senideei barkam ena eskatu zien eta am aitzeko gerra zibilean desagertu ziren 21 oiartzuarren alde egin zuen otoitzarekin bukatu zuen.

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

H auek izan ziren Boniren hitzak:

Afusilatuen omenaldian esandakoak ( 2006 - 11- 01 ) H ildakoen zerrenda horren buruan e za rriia ko b i hitzei: O RO IPENA Z O R beste b a t g ehituko nieke nik: “Bark a m e n a ”. E skatu beharrekoa eta em an beharrekoa. Elizaren o rd e zka ri gisa e torri na iz hona go iz honetan eta lotsaz bada ere, aitortu beharra d u t baduela Eliza h o rre k aspaldidanik z o r b a t eta ez txikia O iartzungo herriarekin. B adakit Elizaren ordezkariek ez zu te la ondo jo k a tu beti, g a u r gogoratzen ditugun eta asko k in o iz ahaztuko ez dituzten heriotza haien uneak. Beldurrak, ezin ulertuak, norberaren pentsakerak, auskalo ze rk urrutiratu egin zituen, askotan bezala, sufhtzen zutenengandik, ez zituzten b e h ar bezala aintzat hartu eta babestu eta isilik geratu ziren edo, okerragoa dena, diktaduraren a ldeko azaldu. U rteak jo a n dira g e ro ztik eta orduko jo k a e ra m a ku r edo okerreko harengatik ez du E lizak (E lizako agintariek) barkam enik eskatu. H orregatik nik g a u r lehenengo egin n a h i dudana horixe da: orduko p e ka tu eta koidarkeriagatik barkam ena eskatu. Justiziari eta kristau le g e a ri z o r diogu hori. H ildako haiek, gehienak behintzat, nire ustez, fededunak ziren eta honez gero barkam ena em ana diete hórrela jo ka tu zutenei. Eta ahndu egiten digu barrena h ó rr e la p e n ts a tz e a k . B a in a h a ie n o n d o re n g o e k a sm a tu o te d u te b e ste h a in b e s te e g ite n. N ire uste z, g e h e g i dira gure herrian orduko zauriak orain d ik ere o d o le ta n d a u d e n a k, z iu ra s k i injustiziak ekarritakoak, baina g a u r ere nekez senda daitezkeenak. Ez du zen tzu haundirik b e ti atzera begira egoteak a m o r r a z io a r i e ta g o r r o t o a r i e u ts i nahian. Egiatan, elkarri barkatu ezin dioten gizakiak ez dira la sa i b izi eta ezin aurki dezakete zorionik. Gizalegea k eta are gehiago kristau fedeak ez ote dute indarrik g u k e lka rri barkatu eta geure artean ahaztu beharrekoak ahaztu eta ezinbestean zuzendu beharrean dagoena zuzentzeko? Ez ote da h ori hildako horiek egin zutena eta gurí ere egiteko eskatzen digutena? B e h a r dena gogoratzea egokia da eta zuzena, m l neta kalte egiten duena gogoan edukitzea ez da ona. A zkenik. o to itza z o r die g u hildakoei. Esan dugu e ra h ild a ko h a ie k g e h ie n a k fe d e d u n a k iza n g o zire la eta hem en bilduta g a u de n o k ere asko eta asko sinesm endun gara. B idezkoa da, beraz, A ita ri otoitz egitea guk hildakoen alde, ho n ez gero Jesusen P iztueraren m isterioan sa rtu a k baitira, eta guztion alde eskatzea barkam en e ra ko ja rre ra e ta in d a rra izan d itzagun eta h eriotza zu ze n kon tra ko eta h a n k e r h a ie k n o la re b a it fruitua em an dezaten gure h erriaren onerako. Eta, A g u r Jaunak abestuz am aitu zen ekitaldia. Ekitaldia antolatu zuten partaideak, “O roipena Z o rT a ld e ko a k”, berriz, ondorengo hauek izan ziren; - ANDONI LEKU O N A BERASATEGI

- JU A N M A R IA BE R R O N D O L A S A R T E

- KO S M E LIZ A S O L E K U O N A

- J A B IE R A R B E L A IT Z BE R R O N D O

- JO S E R AM O N O L A Z IR E G I Z U L A IK A

- IM A N O L IRIG O IEN A R A N B A R R I.

J o s e M a ri S a n z b e rro E txe b e ste , “ E g a rriz ”

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

2.2.2- Oroituz Andoainen taldea

Gure historia hurbiia X a b ie r L a s a B e r g a r a ANDOAINGO OROITUZ TALDEKOA

O roituz, A n d o a in e n taldea 2 0 02an ja io zen, 36-39ko G erra Z ibile an za p a ld ua k izan ziren andoaindarren eskarm entua aztertu eta horien m em oria antifrankista Andoaingo herrian zabaitzeko asm oz. Argi geneukan herritarrek ez zutela behar bezala ezagutzen gerra hura, eta g a inera b iktim ek -h o rie ta k o asko gure artean oraindik bizi direnak- ez dutela ja so errekonozim endu m oral publikorik. A ntropologian eta historian zaletuek, eta herrigintzan m ugitzen garen herritar soilek osatu genuen taldea. E z gara aditu edo ilustratuak ezertan, baina gutxieneko sentsibilitatea bageneukan ikusteko gure bizilegunen, fam ilia rre n ... artean 70 urtetik g o ra ko p ertsonak bizi zirela, injustizia historikoa sufritzen ari zirenak; horien guraso eta senide asko inongo aitorm enik ja so gabe bakartasunean eta isilean hil baziren ere. hauekin garaiz genbiitzala oraindik uste genuen. G ure apaltasunean, "Egia, erreparazio, ju stizia " lem ari jarraiki, hiru bide ari gara jo rra tze n hasiera-hasiera足 tik. Lehenbizikoa, egiaren bilatzea; bigarrengoa, egia hori herrian jakinaraztea; eta hirugarrengoa, m aila instituzionalean eta gizarte m ailan G erra Zibileko biktim ekiko eta horien eskubldeekiko kontzientzia sortzea.

1.- Egia bilatzea H o rre ta ra ko z e r hobe lekuko zuzenen te stig an tza k ja s o tz e a baino. F ranco o ste ko tra n tsizio p o iitiko a k bazterrean utzi zituen 40 urtez isiltasunean eta beld u rre z a k a tz e n b iz itu b e h a r iza n z u te n b ik tim a k . O rdu ko kla se p o iitiko a k uko egin zio n egia e za g utzeari; botere faktiko frankistekin am nesiaren hitzarm e n a s in a tu z u te n , e ta h o rre n o n d o rio z u z e n e z , g a u r da eguna oraindik botere publikoek ez dakitela fu sila tu , d e sa g e rtu eta g a in e ra ko h ild a ko e n izenik em aten. G urekin biztrik dirauten biktim ak izan ditugu o ra in a rte in fo rm a z io itu rririk e m a n ko rre n a . G erra Z ibila bizitu eta sufritu zuten 200 bat pertsonek kolab o ra tu d u te o ra in a rte g u re kin , le ku ko tza k. a rg a z 足 kiak, agiriak...em anez

2.- Egia jakinaraztea Guzti horien lekukotzari eta irekita dauden artxibategi batzuetan topatutako inform azio baliagarriari esker, lib u ru m ard u la a rg ita ra tu dugu o ra in g u txi. Ahozl<o h isto ria : o ro im e n e a n lo ka rtu ta ko h isto ria . A n d o a in eta andoaindarrak ardatz izan arren, 36ko gerra pairatu zuten Euskal Herriko edozein herri eta herritarren bizipena isiatu ditzakete llburuak blitzen dituen kontakizunek. Liburuarekin, 3.800 biztanle zituen Andoainen frankism oak eragindako m apa errepresiboa azaldu nahi izan dugu. 650 orrialdeetan, 200 argazki eta 200 pertsonaren testigantzek hainbat datu jakingarri eskaintzen dizkigute. Fusilatu zituzten 22 herritarrez gain, beste ehunka pertsona egin ditugu identifikatu, erroldatu, argaz-

Oiartzun Xanistebanak 2007

Historia

kietan ja iri eta biografia pertsonalez hornitu: bi bandoekin frontera joan eta bertan hil zirenak, bonbardaketetan hildako zibilak, presoak, langile batailoiak jasandakoak, Europara eta A m e riketa ra exiliatuak, gaixotasunez hildakoak, ile m ozketa edo bestelako zapaiketak, lan bazterkeria, irainak.., jasandakoak,.. L ib u ru a z a parte, be ste m akina bat ekim en e gin d itugu urte hau eta n . H a m ar bat h itza id i a n tolatu d itugu herrian, h isto ria la rie kin e ta fu sila tu e n b iktim ekin; z e n b a it p u b lika zio ka le ra tu d itu g u; panel info rm a tib o ak, esku-oroigarriak, prentsa artikuluak, w e b orria Interneten (w w w .oroituz.oral ...

3.- G erra Z ib ileko b iktim ekiko eta horien eskub ideekiko kontzíentzia sortzea. Gerran eral! edo desagerrarazitako fam iliarrekin biltzen gara maiz, fusilatuen familiarrekin, batik bat; horien dram a pertsonala eta biktim a gisa dagozkien eskubideak herritarrei jakinaraztea eta agintariei eskatzea da gure asmoa. Xede hori ipar izanik, A n doaingo U dalarekin batera G erra Z ibile ko biktim en aldeko bi om enaídi publiko antolatu ditugu 2004an eta 2006an. Bigarrengoan, 22 fusilatuen aldeko m onum entua inauguratu zen Etxebem eta auzoan. Urterò, apirilaren 14an , O roituz Andoainen tal deak frankism oaren biktim en aldeko omenaldia antolatzeko ohitura du. Horiek dira A ndoaingo fusilatuak; Kruz A ldasoro Elizaso, José Am ilibia Saldias, M igel Am ondarain Z um eaga, Secundino Antón Sancho, José A ra n a Eb<enagusia, Faustino A ld a z Labaka, A ntonio Aranzabal Urrestarazu, Pio A rzallus A lbisu, Fran cisco Fernandez Usandizaga, N em esio Fernandez Argiarro, A m brosio G arcía C as cante, Juan A ntonio Irulegi Ulanga, Casiano Izquierdo Sanz, José Lasa Barandiaran, J o sé M ari M onge C astillo, B autista M artin e z F ernandez, G re g o rio M artínez Fernandez, Esteban O lalde A spuru, S ixto Prestam ero M artinez, Blas Rubio Peña, B ik to r S a ra ske ta R u iz eta M igel U rre ta b izka ia G e re ñ o . F a m ilia -a ita k g e h ie na k, gizasem e ezagun eta estim atuak ziren herrian; U G T edo ELA sindikatuko afiliatuak izaki, justizian eta gizarte berdintsu batekin am esten zu telako fusilatu zituzten. O so kritikoak gara egungo instituzioekin, ikusita ñola ari diren erabiltzen fusilatu horien eta gainerako biktim en m em oria. O roim en historikoa berreskuratzea eskultu ra k alb(a eta om enaldiak antolatzea baino gauza konplexuagoa da. Iruditzen zaigu autoprom ozioa bilatzen ari direla biktim en bizkar. Ekitaidi horietan fu sila tu eta d e sa ge rtu e n se n id e ak e le m e n tu a p a in g a rri g isa e ra b iltze n dira. Epe m otzeko errendim endu pu b lizita rio a re n printzip io a betetzen du e ra b a t politikoek, m onum entuak eta biktim en senideek bilduta osatzen den argazki m ediatikoak. Bien bitartean, apenas em an duten pausorik egia ikertzeko eta fusilatu-desagetuen ze n tsua egiteko, nahiz eta ja kin nazio a rte ko arautegien arabera horien kontrako delituek ez direla preskribitu; horien fam iliarrak ez dituzte benetako biktim atza t hartzen, eta, beraz, ETAk era g in d a ko biktim ei aitortzen zaizkie n e skubideak ukatzen zaizkie. Frankism oaren biktim en alde dihardugun Euskal Herriko talde gehienek egungo e rre alitatearen diagnosi berbera egiten dugunez, Lau H aizetara G ogoan izeneko Plataform a osatu berri dugu. gure a ldarrikapenak elkarrekin egiteko. Honako e ra k u n d ea k b iltzen gara berta n ; A h a ztu a k 1936-1977, A n d iko n a (O txa n d io ), Debag o ie n a ko F u sila tu e n S e n id e e n B a tzo rde a (A rra sa te ), Eusko A b e rtz a le E kin tza ANV, G eureak 1936, Izquierda Republicana, K a ttin -T tik i (O iartzun), M artxoak 3ko Biktim en Elkartea (G asteiz), M em oriaren Bideak (Nafarroa). O roituz (Andoain). La Rosa N egra (Iruñea) eta Uliako Taldea (D onostia).

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7 ’

Historia

2.2.3.-Hernaniko Udala

Oroipena Zor J esus M ar i G o m ez H E R N A N IK O U D A L A R T X IB O A

2 0 0 6 k o a z a re a re n 8an H e rn a n ik o h ile rria re n sarreran Francoren tropek 1936ko udazkenean H e rn a n in fu s ila tu ta k o ia b e rre h u n p e rts o n a k Agintariak: ezk.-e^ub. JJ. Glez de Chavam, äip. Nagusia; J.J. IbarreUe. Lehendakana; J.A. Rekofìdo, Alkatea. Joseba Azkarraga. JusSziako kontsdiaina eta A. Lekuona. ‘Hildakoen oroitzean'kanlatzen.

om e n tze aldera e g in d a ko e kita ld ia ba in o egun batzuk leh e n ag o A n doni Le ku on a re n H ilik n a h i

d itu zte eta, aha ztu ta , g a in e ra a rtiku lu a irakurri genuen. A rtikulu hura hainbat egunkaritan argitaratu zen, baita estatu m ailakoetan ere. Hona hem en Andonik egindako ze n b ait hausnarketa: gure hild a ko a k h ildako gisa ez dira existitzen (...) 70 urte geroago, ez dute m ere zi izan inolako a ito rtza rik (...) zu h u rke ria z neurtuz edozein d ira laguntza edota aitortza p e rtso n a la ”. "... g e rra g a ra ia n h ilik n a h i zituzten. eta arm en b id e z lo rtu zu te n h o ri (...) 'h ilik 'n a h i dituzte orain eta, gainera, 'ahaztuta': oroitzapenen e kitaldi edota oroigarririk gabe, gure oroim enetik kanpo eta (...) baita h istoriatik ere ( ...) ”. Hausnarketa horien ondoren hauxe eskatzen zuen: "utz iezaguzue g u re h ild a ko a kb a ke a n ehorzten (...) efa a hanzturatik berreskuratzen (...) inolako ju s tiz ia rik ez zuen erregim en a n ke r h a rk a h aztarazi zituenak (...) Oroim ena eta oroitzapena z o r dizkiegu ( ...) ”. Hori guztia han eta hem en egin izan diren ekintzak “hirurogeita h a m a r urte jo a n eta gero, ahaztuta beharko luketen aspaldiko ezinikusiak p iztu besterik ezin egin ditzaketen s e n tim e n d u eta su frim e n d u ak g o g o ra e ka rtze a g a tik" "zo ritxa rre ko tza t" \o dituztenei era n tzu n e z esan zuen. Ekintza "zoritxarreko” horiek “...biktim ak izan zirela aitortzera m ugatzen dira, (...) g iza rte a kju stizia eta duintasunez ko npondu eta [orain arte] aurre egin n a h i izan ez duena (...) A ito rtu e gin b e h a r dira gerrako eta horren ondorengo errepresioko [biktim ak] (...) Ez ditugu inolaz ere ahaztu b e h a r... ".

Z e r g ehiago esan dezakegu? A n d o n ik eg in d ako h a u sna rke ta e ta e rre kla m az io e kin b a t e g in e z — ez b a itira b e rria k, e z eta a zke n urte h a u e ta ko a k ere — , H e rna n iko Uda lak, Eusko Ja u rla ritza re n Ju stizia , Enpiegu eta G iz a rte S e g u ra n tz a S a lla re n e ta G ip u z k o a k o F o ru A ld u n d ik o G iza E s k u b id e , E n p ie g u eta G iz a rte ra tz e D e p a rta m e n tu a re n la g u n tz a eta la n kid e tza re kin , H e rna n i 1 9 3 6-2 0 0 6 p ro g ra m a jarri zuen martxan. Bi ekintza nagusi zituen pro gram a horrek. Bata, Gerra Zibila Hernanin gaia hartuta azterketa historiko bat egitea. Gai horren ardatz nagusia, Agintariak eta Hernanin Mdakoen zerrenda.

liska rra e ta e rre p re sio fra n kista G ip u zko an eta

gure herrian kokatzeaz gain, Hernanin fusilatu eta inolako agiritan ja so gabe lurperatutako pertsona guztien m em oria berreskuratzea da. Lan horren em aitza duela gutxi argitaratutako 1936ko udazkena Gipuzkoan. Hernaniko fusilatzeak liburua dugu. Oinarri historiko horreta tik abiatuz, eta EITB eta Aranzadi Zientzia Elkartearekin lankidetzan, — gai honen inguruan luzaro lan egindakoa baita— , Udazkena oraindik. M em oria de la Guerra Civil en H ernani dokum entala editatu zen, eta 2006ko azaroan eman zuen euskal telebistak.

O ia rtzu n X a n iste b a n a k 2 0 0 7

Historia

Eta, bestea, C arlos Lopez de Ceballos eskultorearen A rg i horm a ¡zeneko m onum entua. Inaugurazio ekítaldia 2006ko azaroaren 8an izan zen. Autonom ia Erkidegoko, G ipuzkoako eta Hernaniko agintariak eta "ahaztutakoen” senide asko bertan zirela. M onum entua leku enblem atiko batean d a g o ja rria , hiierriaren sarreran, frankisten osteek 1936ko udazkenean, Gerra Zibilaren testuinguruan, ia berrehun lagun hil eta inolako dokum entutan ja so gabe lurperatu zituzten lekuan. M onum entuan esaidi hau dago idatzia: “ ...e ta 1936ko gerran frankisten esku hiidako eta d esag ertutako guztiei, pertsonifikatu zuten ideala aintzat hartuz eta seku* la gertatu behar ez zuen traged iaren betiko lekukotasun b ezala” . Esaidi horren ondoan, fusilatu eta, b erriz diot, ino lako dokum entutan ja s o gabe H ernaniko hilerrian hobi kom unetan lurperatu zituzten 138 p ertso na iden tifikatu en izenak agertzen dira, eta u dazken odoltsu hartan m ilitarren eta 1936ko uztaillaren 18ko altxam enduaren aldeko ildako Hernaniarrenak.

f .

Amona bat Hemanin hHdakoen zemnda.

... no se c o n te n ta ro n co n m a ta r la vid a ( ...) p re te n d ie ro n m a ta r [ta m b ié n ] la m uerte m ism a (...) ... S/ intentaron (...) e n te rra rla m em oria de este pueblo (...) no han logrado [su] objetivo (...) U n p a is (...) se hace m ás grande p o r los que se fueron que p o r los que se quedaron (...) E z dute lortu beraien m em oria lu rperatzea... ... H a ie k h ilda d agoz eta g u g a re euren ahotsa (...) h ala iza n b e d i ¡

Por

e llo s i . .. N o s e puede co n stru ir sobre leyes de p unto final, no se p u e de co n stru ir sobre e l olvido (...) E zinezkoa da (...) isilpean b izi izan zarete zu e k ere eta h o ri ezinezkoa da, ahaztea ezinezkoa da, g o goratu b e h a r ditugu gauzak, g a u za k g a in d itze ko ... ...fu s lla tu a k iza n zire ne i, a g u r eta ohore

eta zuei. senideei, e s ke rrik asko

em andako ereduagatik.

Oiartzun Xanistebanak 2007

HISTORIA

1.- 2007 URTEKO GORABEHERAK: 1 . 1 F usilatu e ta D e s a g e rtu e n 2 0 0 7 k o e g u n a :

O R O IP E N A Z O R laz, azaroaren le a n , Santu Guztien egunean, herriko hilerrian, 36ko Gerran Fusilatuak eta Desagertuak izan zirenen monumentuaren aurrean, Oiartzun go Udalak, O roipena zor eta Katin Ttiki taldeek antolaíutako ekitaldia izan zen, Aitor Etxeberria alkatea, Juan Mari Berrondo eta Andoni Lekuona O roi pena Z or taldeko kideak ekitaldiaren buruzagi zirelarik. Egunari esannahia markatuz, Andoni Lekuonak eman zion hasiera ekitaldiari, eta taldearen esaera gogoratu zuen, esanez: “Oroipena zor, asmo horrekin Andoni Lekuona Berasategi, idazlea.

hasi ginen eta horretan jarraitu behar dugu, alegia".

Jarraian, A ito r Etxeberria herriko alkatearen parte-hartzea izan zen eta irakurri zuen oharra ondoren aurkezten dena izan zen: Egunon , eta mila esker hona hurbildu zareten guztioi. E gun h o n e ta n , h a m a rn a ka h e rrita r hurbiltzen da, jo a n ziren senitarteko eta lagunei ornen egitera. Ornen egiten zaie, bai, iza n z ire n h a ie k g o g o a n b e ti, eta a u rre z aurre, n o rb e ra k b e re m em orian gordetzen dituen oroitzapenei hegan egi ten uzten die. Baina gaur, “ahaztutzat" n ahi dituzten haien om enez b ild u gara hemen. Gaur, urte hauetan guztietan errepresioaren eta faxism oaren atzaparrek ire n ts i zitu zte n haien HITZA izan nahi dugu. Eta hitza diot, egiaren eta Justiziaren bide luze honetan, k e n d u z itz a ie n h itza , g e u k h a rtze n ez badugu, nekez e rre ko n o zitu ko baitzaie aspalditik merezia duten duintasuna.

Ezker-eskuin: Juan Mari Berrondo. Oroipena Zor taldekoa; Aitor Etxeberria, herriko alkatea: Andoni Lekuona, Oroipena Zor taldekoe.

B ide luze eta neketsua da, h o ri zinez dakigu. Horregatik, bide honetan ibilian, etenaldirik gabe aritu diren, dauden eta arituko diren senitarteko, lagun eta herritarrei nire besarkadarik zintzoena helarazi nahi d ie t Bidea ibilian egiten delako, animo eta aurrera! Hortaz, hitza hartu nahiko nuke nik ere, eta aprobatxatu nahiko nuke egun hauetakoren batean egunkari bate an irakurri nuen artikulu baten inguruan gogoeta bat egiteko; memoria, eta memoriarík eza. Hórrela zioen artiku luaren hasierak, eta harekin nago. Euskal H erri guztian torturatuak, jipoituak, fusilauak izan ziren ehunka herritar ditugu. Oiartzunen, eta oiar tzuarrak zirenak ere bai, makina b a t Batzuk,ama lurrak, bere emankortasunean agerrarazi zituen duela hilabete eskas. Beste batzuek, aldiz, ama lurrak gordeta jarraitzen dute, n o n b a it Aldiz, inoiz ez, ahaztuak!

Oiartzun Xanistebanak 2008

H ISTORIA

Desagertuen ospakizunean parte hartu zutenak.

Gure senitarteko, lagun, herritar hauen guztien fusilamenduen atzean ezkutaten diren arduradunak zein diren ohiukatzeko garaia ere badela uste dut; berriz ere, hasieran aipatutako artikulu harén harííik, erregeetatik basita, gobernadore, kontseilari, Gobernua bera lasai-lasai daude. Paradoxikoa da, bada, Argentina eta Txiíe bezalako herrialdeetan non errepresio faxistaren ondorioz milaka herritar fusilatu zituzen, Espainiar Justiziaren alardea eginez, Garzón epaileak ze r ausardia duen Piriochet bera epaitzeko. Akaso, Argentinan eta Txilen bakarrik a l daude fusilamenduen eta sekulako masakreen arduradunak? Zergatik ezkutatzen dira Euskal Herrian hainbat eta hainbat herriar fusilatu zituzten arduradunak? Justizia, lehe nengo mailako eta bigarren mailako herritarrentzat a l dago? Finean, galdera hauek guztiek, arrazoia dugula baieztatzeko b alio digute. Arrazoia du g u: gure senide eta lagunak errepresio faxistak eragindako “biktim ak" ere badirelako. Baina, zertarako sartu eztabaida antzuetan. Biktimak, eta biktimismoa. Gaur, eta herri honetan, egia eta Justiziaren bidean jarraituko dugula ozen baino ozenago esaten dugu. Jarrai dezagun, bada, bidean, hein batean bederen, memoriarik ez duten haiei memoriaz hitz egiten. Egiaren bidean arrazoia lagun dugulako, DUIN TASU N A izan dadila helmuga, izan zirenen omenez, direnen omenez eta izango direnen omenez: D U IN T A S U N A !! Segidan, berriro Andoni Lekuonak, Fusilatu eta Desagertuen izenak kantatu zituen: “ Eska dezaiogun Jaunari"; “ Entzun jauna, gure eskaria" jendeari kantaraziaz. Ondoreri, Hildakoak oroitzean, urtebete lehenago Andoni berak moldatutako kanta kantatu zuen. Eta bukaera, A gur Jaunak kanta jendeari kantaraziaz egin zen. Ekitaldiaren inguruan, jende mordoxka bildu zen, eta gehienak, bidezkoa denez, familia artekoak izari ziren. Joxemari Sanzberro Egarriz

Oiartzun Xanistebanak 2008

HISTORIA

51.-H ILD AK O AK OROITZEAN

Hitzak; Andoni LEKUONA

Musika Herrikma: "Uso polit bat, zer pena", Oiartzunen jasoa

:à dada-

ton

ha-

mai-

nak

bi-

ho-

zan

zj-

ran.

ko-

roi-

tze-

an,

sen-

ka tze-

lan.(bis)

Gu-

an.(bis)

Behin

bc-

ge-

rrak

ic -

az-

ken

Zlar-

an »a

mna-

egal-

t zi

gu-

ten

ren

rra-

tse-

man; an,

go-

Goi-

1.-Gidariakizan ziran; Egin zuten amaika laa(U s) Gure senide bihotzekoak gerrak zituen eraman, B êia ziguten entan. Gogoan dezagun izan.(bis)

ï go-

Ai-

e ko

K -ko-

r .d

ra-

bibil-

ù-

hodu

pc-

tzegai-

-K ratze-

man. an,

Bibi-

gun

zan.(bis)

E-

txe-

an. (bis)

zizi-

a tza-

e de là-

za fen

2.-HiUakoak oroitzean sentÿenak bihotzean. (bis) Behin betirako bildu gaitezen azken am asa gaitzean, bizitzarefi arratsean, Goiko Aitaren Etxean.(bis)

OIARTZUNGO FUSILATU ETA DESAGERTUEI ESKEIÑIA 2006/11/lan, A. Lekumia-kegokitua eta Hfierrian kantatua

Oiartzun Xanistebanak 2 0 0 8

HISTO RIA

1.2.- Ira g o rri h ile rrik o g o rp u zk in a k : “H E Z U R M A IT A T U A K ”

■ A n d o n i LE K U O N A

L e heng o urteak, 20 0 7 ko a k, em an duen ge rtakizun ik garrantzitsuena, O iartzun herrian, Iragorri hilerriko hezurren aurkikuntza izan da, d u d a rik gabe. U rte kari ho neta n b e rta n au rkituko dituzue bilake ta ho rretako xehetasunak; hau da, nekeak e ta pozak, giza ekintzetan asko tan g e rta tu ohi d e n bezala. B ai, nekeak e ta oinaze ikaragarriak izan ziren g u re fam ilietan, 1 9 3 6 uztailaren 1 8an dekiaratu ziguten gerrak, harritzekoa ez denez, oinazezko e ta negarrezko gertakizun ikaragarriak ekarri zituen. Eta, hain zuzen, 3 6 k o ge rrako oinazezko e ta negarrezko gertakizun ikagarri horiek b ig u n d u e ta baretzeko balio de za ke te Ira gorri b a serria n, K a rrika auzoan, ka m io ko b ih u rg u n e -b a z te rre k o m u n to txiki b a te a n , hiru ekin a ld ire n ondore n a g e riu dire n giza hezurrek. A ldizkari honetan be rtan aurkitu ditezke K attin tald ekoek, A rantzadi tald ekoen gidaritzapean, eg in d a ko lanak e ta aurkikuntzak. Inguruan ibili g a re n o k o n g i d a kig u batzuen e ta b e steen berri, egin zuten ahaleginaren e ta lanaren berri, alegia. Txalogarria izan d a e ta asko eskertzen diegu. H iru ekinaldi e g in ziren, 2 0 0 7 a n , bila ke ta lanetan, e ta hiruretan ag ertu nintzen, g o n b it bati e ske r eta, bai lehen e n g o a n e ta bai azke n e n g o a n , in g u ra tu zire n e n tza t, hala e s ka tu ta , hitz b a tzu k esa n b e h a rre a n a u rkitu nintzen. Lehene ngo egunean, m e ndiko kan posan tu hori zer izan zen adierazteko, -z a h a rre n a neroni izango nintzen, n o s k ie ta hirugarrenean, aurkikuntzaren esanahia argitzeko. Izan e re , p a ra je h o rre k , g u re tz a t, o ia rtz u a r a skorentzat eta, zer esanik ez, K arrikarekin zerikusia du gun o n tza t, a p a rte k o se n tim e n d u a eragiten z ig u la . K o n tu a n h a rtu , a m a D ib u rtx i, B e h in b e rri b a s e rrik o a g e n u e la e ta g e rra te g a ra ia n ha u rra n in tz e n h o n e k , o r d u a n 4 u r te , u r te p a re b a t B ehinb errin pa satu nituela e ta aste rò janariz horn itz e k o K a rrik a ra ja is te n g in e la , a s to e ta guzr. N ahiz e ta Iragorri K arrikako m endi aldean aurkitu e ta ez B e h in b e rrik o bidean, ba g e n e kie n Ira gorri ko zokoan p e rts o n a k hil zituztela e ta b e rta n lurpe ra tu zilu z te la , g u k p a rtik u la rk i k a n p o s a n tu a deitz e n g e n io n le k u a n . B a ... 7 0 u r te ta n , h a n d ik pasatzen gine n bakoitzean, ezer esan beharrik ez z e g o e n , is ilta s u n e a n p a s a tz e n g in e n , b a k o itz a bere baitan, bere sen tim entuak hausnartuz. Leku sakratu batean b a g e u n d e bezala, elizan bageund e bezala. Z e intzuk ziren, zen bat ziren jakin gabe, g u re o s a b e k in p a s a tu zen b e zala e ta pa sa tze n d e n b e z a la . G e rra te a n h ild a k o a k han z e u d e la , nahiz e ta s e in a le rik ez izan. A s k o ta n p e n tsa tze n e ta ga ld etzen g e nuen gu re hildako horiek benetakoak o te ziren?, non o te z e u d e n ? E do am ets bat b e s te rik ez o te zen, a m e s g a iz to a , g a in e ra . E ta hórrela pasatu ziren g u re haur e ta gazte urteak.

O iartzun X aniste ban ak 2 0 0 8

Iragorriko hilerrian, lurpean aurkitutako “hezur maitatuak': Ezkerretik eskuinera: Joxean Mitxelena, Iragorriko lurrsn jabea; Andorìi Lekuona, familia artekoa; eta Enrike Lekuona, herriko zmegotzia. 2007ko abuztuaren 29ar\, Oiartzunen emandako prentsaurrekoan.

H ISTORIA

G eroag o, orain de la ia bi urte, 2 0 0 6 k o abuztuan, e g o e ra hori e g unkarietako orrietara pasatu nuen ha usnarketa b a t eskainiz, e ta izen hau em an n io n ; “H ilik n a h i d itu zte eta ahaztuta, g a iñ e ra ”, erderaz, “Los q u ie re n m u e rto s y, a d em ás, o lv id a d o s ", E uskal H e rrik o 4 e g u n k a rita n a rg ita ra tu zen a e ta ze n b a it ald izka rita n e re bai. (Ikus, D E IA , 0 6 /0 7 ; B E R R IA , 0 6 /0 8 ; G A R A , 0 6 /0 8 ; N o t.G IP U Z K O A , 0 6 /0 7 ). H arrera o n a izan zuela ezin ukatu. E gia oso a adierazteko, esan b e harko genuke, "H ilik n a h i dituzte, ezkutatuta eta a h a ztu ta " H au da, hain zuzen, Iragorriko kan p o sa n tu ko g o rp u e k ag ertu digu íena , e ta orain, 70 u rte g e ro a g o zuzendu duguna. O iartzunen, “ O ro ip e n a zor" esaldiarekin e ta ta ld e a re kin atera gine n plazara eta, K attin Ttiki e ta A ranzadi ta ld e e i esker, je n d e arte ra eka rri d itu g u hezur hoiek: H IL IK D A U D E , d u d a rik ez, hezur bihurtuta, baina E Z D A U D E EZKUTATUTA, E Z D A U D E AH AZTU TA . E Z H O R IX E . H ain zuzen, h o rren gatik n o n b a it idatzi izan d u t e ta berritzen d u t: gu re “ H E Z U R MAITATUAK", etxekoak esku ratze rik izan ez du guno k, non da uden ez dakigutako, g u re “ d e s a g e rtu a k " izan ziren haiek ba lira bezala hartu d itu g u Iragorriko hilerrian au rkituta ko gorpuak. H órrela ag urtu nituen g o rp u ho riek 2 0 0 7 k o abuztuaren 28an em an genurn prentsaurrekoan, 2 0 0 6 k o 1 1/1 ean “ Fusilatu e ta D esag ertu en zerrend are n" e ta O ro ip e n a zo r ta ld e a ren aurkezpen eg unerako e ta noiznahirako e g o k itu e ta kantatu nuen H ild a k o a k o ro itzean kanta, Iragorriko hilerrian hitzalditxoa bukatzeko:

H ILD A K O A K O RO ITZEA N Gidariak izan ziren,

Hildakoak oroitzean

Egin zuten hamaika lan.(bis)

sentipenak bihotzean. (bis)

Gure senide bihotzekoak

Behin betirako bildu gaitezen

Gerrak zituan eraman,

azken arnasa gaitzean,

Bizia ziguten eman.

Bizitzaren arratsean,

Gogoan dezagun izan.(bis)

Goiko Aitaren Etxean. (bis)

1.3.- Ira g o rri h ile rrik o fu s ila m e n d u tik ih e s eg in zu e n a re n b e rria k Le heng o urte horretan, 2 0 0 7 a n , 1 9 3 6 a n Iragorriko ka n p o sa n tu tik h iltzaiie -pelo toiag andik ihes eg in zuen gizonaren sem eak aitaren berri em an zuen, e ta ho rtik jakin d u g u hil zuten hori E ugenio S arria Lekuona zela, Rasai San R edrokoa, 19 0 3 a n jaioa e ta be rtan bizi zena. P asaiko portua n lan eginez ateratzen zuan bizibidea. Iragorriko hilerritik ihes eg in on dore n, zaintzaileek atzetik bila atera zirela be gene kien lehe nag o ere, galdezka ibili zirela e ta Errenteria alde ra jo zutela ere bai, Trabaleku inguruan ihesi zihoala ikusi zutelako. D ena déla, Txikierdin zegoen arm adun ta l de ak, F a la n g is te k , z u rru m u rru a ja k in o n d o re n , in g u ra tu e ta h a rra p a tu z u te n B e rro n d o b a se rria re n o n d o a n e ta berehala han b e rta n tiro z hil zuten, 19 3 6 k o azaroaren 8an, E ugenio S a rria Le kuona hori. A uzoko batek, errukiz, hiltzaileek utzita ko go rputzari B e rro n d o k o o n doan lurra em an zion. H a n d ik urte batzuetara, alargunak, Zarauzko apaiz ba tek la g u n d u ta e ta S uazartako ba tek g id a tu ta , lurperatutako tokia n aurkitu zituen g o rp u tz ho ndarrak jasota, berekin eram an zituen Zarauzko kanposantura, A la rg u n a e ta b o s t sem e-alaba utzi zituen E ugenio S a rria Lekuonak, g u re fusilatuak. A larguna, M"“ Luisa M artikorena O lid e n zen; P asaian (S an P edro) 19 0 5 e a n ja io a e ta Z a rau tzen 1 9 9 8 a n hil zena. Fam ilia b o s t sem e-alabak osatzen zuten -z a h a rre n a k zazpi urte e ta bi g a z te e n a k -e ta Zarautzen jarri ziren bizitzen. S em e etako bat, Zarauzko esko la n ofizioa ikasi zuen eta, urte batzuk Zarautzen eg in on dore n, Z a ragozara jo a n zen lanera e ta han eg in zuen bere fam ilia e ta bere bizitza, erretiro a hartu e ta berriz etorri arte. S em e hau zen José Juan S arria M artikorena, O n Jabier Lezetari, D o no stiako M atia ospitalean, aitaren e ta fam iliaren zorig aiztoko tra jedia kon tatu ziona, e ta guk, oiartzua rro k, zein zen ja kin g a b e , eza gutze n g e n u e n a e ta e rre s p e tu oso z e ta sa m in ta su n b e te a n ja so tze n duguna. O rain, hildakoan, bere nahia, neurri batean, behintzat, be tetzeko m oduan gara, e ta be teko dugu. H ona ino Jabier Lezeta nire asp aldiko lagunak e ta O ia rtzu n g o b ikario izan zenak pa sa tu ta ko oharrak dira. O ro i p e n a zor ta ld e k o kargudun bezala, asko eskertzen dizkiogu, bai fam iliari e ta bai O n Jabierri ere, eskuratu dizkiguten

O iartzun X anistebanak 2 0 0 8

H ISTORIA

Iragorriko kanposantua: Aranzadiko Pako Etxeberria, Iñaki Egaña, Katin Txikiko kideak, Iragorri baserriko nagusia, zundaketa egiteko tresna eta teknikariak (200712/17). Andoni Lekuona, Iragorriko hilerria aurkezten.

datuak; interesarekin jasotzen d itu gu, g u re ge rra zibilaren e ta ge rra zikin a re n a lde rdia k argitzen jo a n ga itezen eta, ezeren e rre s p e tu rik gabe, gaixtoz hil zituzten p e rtso n a guztien izen o n a eta, han e ta hem en, m endian ere bai, Iragorrin bezala, p e rts o n a k ez ba lira bezala hil zituzte n p e rts o n e n izenak b ildu , ze rre n d a k eg in eta, b e h a r d e n íokian, oh orezko tokian, noski, ja rri ditza gun. G u re ta ld e a n g a rb i d a ukagu - e t a pe n tsa tze n d u t g e h ia g o ere b a t e to rriko dire la jo k a e ra h o rre k in - zerrend a ho rretan sartu b e h a r direla: O iartzune n jaioak, hem en bizi zirenak eta, gerraren ondorioz, fus ila tu a k e d o d e s a g e rtu a k izan zirenak; e ta be rdin O iartzune n lurp era tuak izan zirenen izenak, n o ngoa k dire n g a ld etu g a b e ; kan posan tua n daudenak, Iragorrin daudenak, Pikoketan d a uden ak e ta bai e ta e re bakarka lur pe ratu azituztenak, gure gaurko E ugenio S arria Lekuona bezala. Kasu honetan, fam iliak, alargunaren gidaritzapean, ho ndakinak non zeuden zekienez, Zarauzko kan posan tura eram an e ta lur be deinka tuan lurp era tu zituen. O n g ie to rria em aten d io g u E ugenio S arria Lekuonari e ta ga u r e d o biha r ho rrelako kasuentzako lekua zabaitzen ba da g u re herrian, pe n tsa tze n d u t kontuan ha rtua izango d é la zerrendan. N ire b o to a be h in tza t izango luke. O ng i etorri, beraz, E uge nio senidea.

A. Lekuona - Jabier Lezeta

O iartzun X anistebanak 2 0 0 8

HISTORIA

2.- 36ko GERRAKO 4 9 8 APAIZEN BEATIFIKAZIOAREN INGURUAN: 2 .1 .- B E A T IF IK A Z IO E Z D U D A N IR IT Z IA :

■ L E K U O N A A n d o n i - Maider lA N T Z I A zkeneko urte horretan, 2 0 0 7 k o udazkenean, 4 9 8 be atifikazioak e to rri ziren, E spainiako Elizak urriaren 28 an E rrom an osp atu zituenak. H arritzekoa ez denez, o sa b a M artin apaizaren bukaera jakinik, berehala etorri zitzaizkigun kazetariak iritzi eske. G u re kasuan, Joxe Luis, Juan M ari e ta Juien hildako anaien faltan, ge ld itzen garen Primi a rre b a zaharrena e ta ni, tartekoa, hartu gintuzten te s lig u e ta iritziem aile bezala. B atetik, biek, E TB ko K alaka saiorako, b id e o batean, osabaren berriak em an e ta g o g o e ta b a t eg in genuen. Eta, bestetik, nik, G A R A egunkariak eska tuta, be ste elkarrizketa bat em an nuen (Ikus G A R A , 0 7 /1 0 /2 8 -M a id e r lantzi-A ndoni Lekuona). B ideoa, E TBkoa, hem en em aterik ez dagoenez, notizia bezala uiziko dugu. G A R A eg u n ka riko elk a rriz k e ta M a id e r lA N T Z I kaze tariak zuzendu zuen e ta erantzu nak nik em a n d a ko a k dira. B ien a rie k o lana d e la esan dezakegu. Ez ahaztu ho rrelako kasuetan o h itu ra denez, kasete batean hartu zituela galdera-erantzunak. M a id er hori etxera, H endaiara, e to rri zitzaidan, e ta ongi ja s o zuen nik esa ndako a e ta nire pentsam endua, e ta 2 0 0 7 /1 0 /2 9 k o alean a te ra zen. B ien bitartean, nire lehen esaldtak zuzendu e ta osa tu nituen, baina ez zen garaiz iritsi e-m aila erredakziora, e ta nire bigarren ukituak ez ziren atera. Beraz, nire erantzun o so ak hem engo hauek d ira e ta egun horretan ateratakoak, zuzenak bai baina osa tu g a beak dira. Beraz, eg un horretan G A R A egunkarian o s a b a M a rtiñez ate rata koa, zuzena da, kase tean ha rtuta koa, ba in a o sa tu g a b e a e ta o sa tu b e harrekoa da. Izan ere, M aiderrrek, elkarrizketa zuzentzeaz gain, erantzunak g a rb ira pasatu zituen e ta zirrib orroa b ida li zidan. Nik alda keta batzuk sartu nizkion, e ta erantzuna bidali ere bai. Tamalez, berand u iritsi om en zen e ta ez zen inprenta ko testuan sartzerik izan. N ik orain, asti ge hiago rekin, o so a plazaratzen dut. Ez d a bi testuen artean kontraesan erabateko rik; g e hiago da, nabarm en kontua, adierazteko form a, ñabardura, gehienez ere.

A n do ni L E K U O N A /M a rtin L E K U O N A z e n a re n lloba “ Letra e ta irudiz ja n tz ita k o b u le g o batean hartu g a itu oiartzuarrak, H e nd aiako bere etxean, F u silatutako osa ba ezagutu ez bazuen ere, haren ga le ra sufritu d u fam iliarekin batera, e ta sentitzen d u tena ren e ta eskatzen du tenaren berri em an d io G A R A ri “ Ez goaz kalte-ordain bila, egiaren bila baizik. E gia azai da din nahi dugu". Lehene ngo g a ld e ra berehala e to rri zen: Elizak noia jo ka tu duen bere gizonekin; batzuk be atifikatuz e ta goraipatuaz e ta b e steak isilpean g o rd e z e ta asko tan ka n p o sa n tu tik ap arte lurperatuz e ta p e rtso n a bezala ahaztuz, elizkizunik ere e g in g a b e -h il-a g iririk ez zeg oelako aitzakia jarriz, entzun izan d u t- , “ G eroztik, 70 urte pasatu dira, e ta zer eg in du elizak horietaz ez hitz e g ite k o ? N on g a u d e ? Z e rta n ga b iitza ? Z e r kristautasun klase du je n d e horrek? Poz txiki b a t b a dauka t hala ere. Txikia, ezkutuan e ta isilpea n atera be har izan zelako. Bai, M A TE O M U JIK A , G azteizko gotzaiaren, apatz fusilatuen defentsak, e sku titz iriki ba ten izena zuen baiña ezkutuan zabaldu zen. (Ikus “ Im perativos d e mi c o n c ie n c ia c a rta ab ie rta al p re s b ite ro Dn José M igu el d e B arandiaran, P aris 1 9 4 5 ), G u re gaztetan, isilpean zabaldu zen sem inarioan, e sku titz hau, gure poza e ta anim oa pizteko". “ B ihotz zabaltasuna gauza b a t d a e ta justizia b e ste bat. Hain zuzen, Justiziarik ez d a eg in euskal kristauekin e ta euskal apaizekin. E ta zer e g in g o , o raingo an, E spainia ko elizak 70 urte b e ra n d u a g o ? la b o ste h u n b e a to izendatu d itu baina euskal apaiz b a t bakarrik e re ez! N on e ta Errom an, handikiro gainera: A ita S a n tu a k b e ra k ...H au ze r da, jaun ak? Juizio o s o zorrotza e ia ezkorra d a nirea. B adiru di, eliztar klase batek, be hin batez g e hiago , ge rrateko krude lke ria, txikizio e ta he rio tze z b a rk a m e n a e s k a tu be h a rre a n , a s p a ld ik o g u ru tz a d a re n “ S A N T U T A S U N A " ha ndim andi giroan, bai, handikiro, osp atzen eta, bestetik, ge rran e ta gerra ostean ikaragarri kaltetuak, b iktim a k izan zire nak, b e h in b a te z g e h ia g o a h a z tu a z e ta a z p ia n z a p a ld u a z . G u k z e r g a ld u rik ez d u g u ; b a in a e g ia ja k ite k o e ta zabaitzeko g o g o a bai, e ta g u re lanarekin ja rraituko d u g u e ta fam ilio k gu re h isto ria e g in g o d u g u Euskal Herrian",

O iartzun X aniste ban ak 2 0 0 8

HISTORIA

H onaino, neronek beatifikazioen m om entuan, nire iritzia e ta ikuspu ntua k azalduaz egin nituen adierazpenak. E ia badirudi, orain, lehen beatifikatuak izan zirenak, kanonizatzera doazela. Eta, berriz ere, be ld ur naiz zeremoni e ta teatro berdina eratuko ez ote duten. Erdi A roko gurutzada fam atu e ta zoritxarrekoa hura berrituz eta, bai eta ere, aspaldiko oroigarri e ta oinaze tristeak gaurkotuz. Z e r eg in ? B id è bazterretan go rputzak ateratzen ari garen honetan, Iragorriko kanposantuan lurpetik 5 pertsonaren hezurrak ateratzen aritu garen m om entuan, ez daitezela gurutzada izenarekin eta izanarekin etorri: gainbat gutxiago gotzain m aila e d o gorago aurkitzen diren kargudunak. G arbi eduki dezatela, ez garela isilik geldituko. Nire bi osabak isuritako o d olak ez lidake hori behin ere barkatuko, eta ez genuke beteko egin genuen prom esa. Izan ere, erabaki genuen leloak ere horixe dio: “ O ro ipena zor" alegia, go gora tu orain e ta beli.. H ain zuzen, gerratean, b id è bazterretan, fusilatu e ta d e sa g e rtu e n g o rp u a k agerrarazten e ta m em oria berritzen ari ga ren m om entu honetan, -O ia rtz u n e n be rtan , A rtiku tza ko b ide an, Ira g o rriko lurretako txokoan, 2 0 0 7 k o abuztuan a u rk itu g e n itu e n 5 g o rp u e n hezurren a n tze ra —, a sko ta n Io s a b a te n e d o o m e n tze ko ze rre n d a s in p ie ba ten la gu nizarik ere gabe, o ra indik onartzen e ta gogora razte n ez diren bitartean, pro b o ka zio hu tsa izango litzake be ste batzuk zerem oniatan ibiitzea, hain zuzen kanonizazio m ailara igoz, justu -justua n eliz-g rad utan den m ailarik golena. Ni ez ninteke zerem oni ho rretan eg on, ezingo nuke on artu Elizaren partetik, ge rra zibil bateko, anaia arteko gerra ba teko hildakoak, ta ld e k a banatzea, ta ld e k a om entze a e ta d e sb e rd in oroitzea. H ori ezin liteke, inoiaz ere, kristau legearekin uztartu e ta onartu. E ta ez d u t onartuko, nire d e sa d o sta su n a adierazi gabe.

3.- MARTIN LEKUONA ETXABEGUREN, APAIZ FUSILATUA 3.1.-Martin LEKUONAREN Bizitza Garaiko eta inguruko Arìdoni Kortaren iritzia:

■ Mikel UGALDE - Andoni KORTA M ik e l U g a id e re n a u rk e zp e n a : A N D O N I KORTA, L E K U O N A T A R M A R T IN E N E S K E R O N E K O M IR E S L E A H unkig arria d a benetan, M artin Lekuonaren hilketa de la eta, B e rm e o tik A nd o n i K orta errenteriarrak idatzirik utzi zigun gutuna. A paiz oiartzuarraz m intzatzerakoan, on M artinen lanak, ekintzak, ga zte langileak aska bidea n jartzeko kon prom isoa aipatzen ditu. Fruituak erakusten, nonbait, arbolaren izaera. A ndo ni K ortaren beraren lana ere, handik urteetara, ez zen nolanahikoa izan. Txikia bezain barrunbe ab eratsekoa zen A ndoni. Euskararen e ta euskalgintzaren alde etengabeko lanean aritu zena. Z e ru ko A rgian A ñ a rb e izenpean argi taratu ohi zituen herriko berriak. Jaiotzak, bataioak, ezkontzak, hiletak argitaratzen zituen sarritan. Jakin bazekien, nahiz e ta euskaldun gehienek euskaraz irakurtzeko zailtasunak izan, horrelako berriak je nd eak gu stura jasotzen zituela. Z aila d a A ndo ni K ortaren izaera hitz laburretan agertzea: Luzuriagako O ntzio letako bulegoan egin ohi zuen lana, bakarren bati ko n ta b ilita te a bide ratze n ere laguntzen zion, Familiarentzat, eu skararentza t eta, neurri handi batean, Ereintzarentzat bizi zen. A ndoni izan zen elkarte honetako antzerki taldearen sortzailea e ta lehen zuzendaria, H orretaz gain, hezitzaile on b a t izan genuen A ndo ni. G azteok saiotara berandu joan ohi baikinen, jend ea etorri zain, A ndonik ham aika pasadizo, gerrako kontu. ibiieraren eta gertaeraren berri eman ohi zigun, Inoiz on M artin Lekuonaz m intzatu zitzaigun. M aite zuen apaiza, m iresten zuen, H ilketaren berri haren ahotik jakin genuen, H orrelakoetan, A n d o n i K orta bera oso fe d e d u n a baitzen, patxadan m intzatu ohi zen, m ind ura go rdea z baina, aldi berean, eg ia ri z o r zitzaion a aitortuz. H am aika be ato izango d a bai, on M a rtin e ta A n d o n ire n laurden era iristen ez direnak.

Mikel UGALDE

i O iartzun X anistebanak 2 0 0 8

•

; 8Í?» ylsf.' W‘.’ «Ä C 'iÄ i0' . . , - _________________ _______ . f w r i f w í W H í T r > » ifts U l i » n « s îc :^ 3 îB

a?» «rterfi»»? #;*aiail j»;<*icvtiö ojfeiaua^ -;^.i

U H )|B B IlE É É in i|^ |]« ÍÍIK ► Í4a.:.V»;.:-u--P*ríW 4

^W ,

ïV *â

''im-r? ; D<íf^?w4 i'ij’ jV ■-.' .1 -. '.

iiibiftcËËiii- &Â» r^stitom ct

.e^gaSiinwS'îÎWbton

b ií í ^ f i- ^ r - v : / á t : i ^ ii-x’’

v Â M Î^.:

4. atala

Fusilatu eta desagertuen zerrenda eta biografi laburrak

1. A L D A I M IT X E L E N A , B a u tis ta Lartxa Larrea baserrikoa. Ugaldetxo. 34 ute. Lezon bizi zena; hiru alabaren aita; Hernanin fusilatua (?).

2. A L K A IN D O R R O N S O R O , P a txi San Joan kalekoa, Elizalde; Juana Isatsaren semea. 18 urteko langilea. «Fusilado a la entrada de las fuerzas fascistas».

3. A R A N B U R U A G IR R E , L e o n tzio Elizalde; herrian jaioa. 44 urte, abokatua. Karmen Baraibarrekin ezkondua. «Afiliado al PNV, muerto en Iruñea el 27 de octubre de 1936». Fusilatua.

4. A R A N B U R U IL A R R A M E N D I, J o x e M a ri Arrita, kale-baserrikoa. 25 urte. Ezkongaia. «Fusilado el 13 de noviembre de 1936».

5. A R IZ M E N D IIR A S T O R Z A , A n je l Donostian jaioa eta Oiartzunen bizi zena; Elizalde. 50 urte; epaitegietako prokuradorea; lau alabaren aita. Iruñeko San Kristobal gotorlekuan egon eta i936ko urriaren 2yan fusilatu zuten.

6. BELAUNZARAN ZAPIRAIN, Domingo Gartxiene, Iturriotz. 18 urte; ezkongaia; 7 anai-arrebaren senidea. «Tras un juicio militar sumarísimo, fusilado (en Altzibar) el 7 de setiembre de 1936».

7. B E R R O N D O L A S A R T E , J o x e M a ri Aranguren, Ugaldetxo. 18 urte; 5 anai-arrebaren senidea. Etxean preso hartu eta, aitaren ordez, (Ipar Euskal Herrira ihesi joana), Endarlatsan erail zuten.

8. E T X E B E R R IA B U R U T A R A N , J e ro n im o Larraburu, Ugaldetxo. 45 urtekoa; ezkondua; 13 seme-alaba utzi zituen, zaharrenak 20 urte eta gazteenek (bikiak), urtea baino gutxiago. Etxean preso hartu eta Endarlatsan balaz josiz eraill zutena.

9 . ETXEBESTE ETXABEGUREN, Txomin Kinkirrikeñene, Elizalde. 26 urte; ezkongaia; senideak: 5 anai-arreba. «Militante de Euzko Gaztedi, fue fusilado en Donostia (?) en diciembre de 1936».

l o . G A Z T E L U M E N D I B E R A S A T E G I, Z e le s tin o Aroxkene, Karrika. 35 urte; ezkondua; Errenterian bizi zena. 5 seme-alabaren aita -zaharrenak 8 urte eta txikienak 9 hilabete-. «Militante del PNV y sindi -calista afiliado a STV; (era empleado del Ayunta miento de Rentería). Fue fusilado el 20 de octubre de 1936».

11. G O IA U R B IE T A , F é lix iSSsan Oiartzunen jaioa, Altzibar auzoko Egieder baserrian. 51 urte zituela erail zuten. Margina. Arabako Kontrasta herrira joan zen lan egi tera. Eulaten (Nafarroa) ezkondu zen eta hantxe geiditu zen gerra hasi zen arte. Bere sei seme-alabekin batera herritik kanporatu zuten. Ondarretako espetxean sartu zuten preso eta “askatu” ondoren ez zen etxera itzuli.

12. IR IG O IE N L A R R A Ñ A G A , J o s é M a n u e l Xabale; Elizalde. 24 urte; ezkongaia, lau anai-arrebaren senidea. «Fusilado en Estella el 14 de noviembre de 1936».

13. IR IG O IE N M IT X E L E N A , M a n u e l Exkerrenekoa; Elizalde. 43 urtekoa, harakina; EAJko zinegotzia; 4 semeren aita; zaharrenak 7 urte eta gazteenak 19 hilabete. San Kristobal gotorlekuan aske utzi ondoren erail zuten.

14. IS A S A O L A N O , J o sé Ardotxene, Ugaldetxo; Donostian, Martutenen, jaioa. 36 urtekoa. Esnaon, belarretan zebilela bala batek jota hil zen.

15. L E K U O N A E T X A B E G U R E N , J u lia n Etxetxiki; Elizalde. 38 urtekoa, Martin Lekuonaren anaia. Udaletxera aurkeztu eta geroko berririk ez.

16. L E K U O N A E T X E B E G U R E N , M a rtin Etxetxiki; Elizalde. Errenterian gazteekin lan egiten zuen 28 urteko apaiza. Ondarretan kartzelatu, aske utzi eta urriaren 9an Hernanin fusilatua.

17. L E K U O N A A L B IS T U R , S e g u n d o leru, Ugaldetxo. 26 urtekoa. Lapurreta baten aitzakian epaiketa guztiz sumario baten bidez zigortu eta Gartxiteneko Domingorekin batera fusilatu zuten Altzibarren igs贸ko irailaren yan.

18. M A R T IA R E N A R E K O N D O , B ix e n te Oiartzunen jaioa. 36 urte; Altzibarko Herreroneko alaba Joakina Zalakainekin ezkondua, hiru haurren aita. Mitxerekin zebilela, bidean harrapatu eta heriosuhar hil zen.

19. M IT X E L E N A S E IN , S e b a s tia n Lartzabalgoa, Arragua. 25 urtekoa; ebanista; Rapid taldeko futbolaria (Mitxe); EAJko kidea. Bixente Martiarenarekin batean zauritu, harrapatu eta San Kristobal gotorlekuan fusilatua.

20 . O L A Z IR E G I IB A R B U R U , M a r ia Josefa: Anduitzene, Ugaldetxo. 17 urte zituen; ezkongaia; 6 anai-arrebaren senidea. Errekete talde bat etxe inguruan zebilela tiro galdu batek hil zuena. Faxistak abuzÂ tuaren 30ean Oiartzunen sartzen ari zirela eraila.

21. O T A Z L IZ A R R A L D E , L u is Borroka Zelaieta baserrikoa; Gurutze. 31 urtekoa; ezkongaia. IruĂąeko kartzelatik bueltan, kaletik etxera zihoala harrapatu eta desagerrarazi zuten i93Ăłko abenduaren isean.

D E S A G E R R A R A Z IA K Jakina da etxera itzuli ez ziren haiek modu batera edo bestera hil zituztela. Familiartekoak izan ziren arduratu ziren lehenengoak, jakina. Atxilotuta edo espetxeratuta zituzten senideak zein egoeratan zeuden eta etorkizunean zer gerta zitekeen jakin nahi izatea zilegi eta legezkoa zen. Kartzela barrutik noia zeuden adierazten saiatzen ziren. Zelestino Gaztelumendik bere emazteari Ondarretako kartzelatik bidalitako gutuna dugu horren adibide, egoeraren larria sumatuz, honela eman baitzion bere berri.

'i r , -

Zelestino Gaztelumendik etxekoei idatziriko azken gutuna.

:■?'

•'V>' ' I VAu 1a J A f iji*-»» •• • • • • • • • • * • • • • « *

5.1.- Bertsoak eta kantak

“Bertso batzuek jarriko ditut” Xalbador Zapirain Ezeiza “A taño” 11 Bi semek itzul egin dizute penetan emen utzita, pazienziya arzazu beti, Jaunak ala nai zuen ta Jaunari semiak ematia oso pozgarri baita gaurtik aurrera egin zerade bi seme martiren aita.

Bertso batzuek jarriko ditut jendiari adierazteko kulparik gabe sartu giñuztela giltzapian egoteko; ori gertatu biar zuenik iñork etzuen usteko ez det biotzik gertatu daña Aita, zuri esateko.

Bi anai maitek aldegin digu, jon dira emendík bestera, negarrak utzi eta betiko zerura irabaztera, laister guk pasa biar degun biria erakustera, orain bakarrik bagaude ere berriz alkalturko gera.

2 Negar malkuak saltatzen zaizkit gertaeran oroitzian, lau anaitatik kulparik gabe giltzape ortan bi ili ziran, ñola deitu giñuzten laurak, zori txarrez arratzian, geroztik ezta pozik agertu, Aita, gure biotzian.

Egun gutxiren aurria artu digute gure anayak, ayen ondora itzuli naidu gure biotzeko nayak, penak utzita igarotzeko zeruan egun alayak, noiz ez dakigu baño laister dek egingo digu artzayak.

12 Altza guztiyak ondo badaki gure berri ikusiya, kastigu au ez degula obra txarrez mereziya, Jainkuak berak bialtzen digu ar zagun pazientziya zeruan noiz bat kobratuko degù munduan irabaziya.

8 Beti deika ementxen gaude jarririk gora begira, ayen animak pozez beterik arkitzen dirán tokira, badirudi Jaunak csaten dula izar diztiren argira ni oso maite niñuten eta nerena etorri dira.

Agur, o Aita, etzaite aztu egin itzatzu otoitzak, Jainkuak berak arindu ditzan gure naigabe zorrotzak ortik urruti aldendu dira gure biotzeko pozak agur egiñaz, laztandu hainbat maitatzen zaitun biotzak.

Zori oneko nere anayak joan diralako emendik, pozik ez dagon mundu argal ta galdutakua ontatik zeruan daude beti gozatzen lagunduko digu nndik, kendu itzatzute zuon malkuak bizi dira ta oraindik.

14 Barkaziyua eskatzen dizut gure gaizkille danentzat gaizki esaka ta gezurretan aritu zaizkitzunentzat gure biotzak etzala izan otoitza baizik oyentzat ayek eta gu izan gaitezen betiko Jaun Onarentzat.

10 An goyan dago zeru ederra atsegin guziz betia, mundu onetan asko sufrituz irabazten da joatia, Jesusek berak bere eriyotzatz zabaldu zigun atia, berriz ere an juntatuko da gure famili maitia.

Agur, Aita, ta agur anayak, gañera parientiak, agur ezagun ongille danak, ontoika zauten tristiak, preso gaude ta ezin etorri gure senide maitiak, agur, ba, agur, ta ondo bizi libre zauzten guztiak.

Lengo fameli zoragarriya orain ez dago zurekin, bi fusilatu, bi giltzapian, daude, beste bik aldegin, beratzi seme asi dituzu, orain triste irurekin, Jainkuak ala nai zuen eta etzazu negarrik egin.

Peregrinuak bezela gatoz, egun bateko egoitza, kia bezeta aitutzen baita gure raunduko bizitza, egin biarrak atzera utzi, engañaturik gabiitza, jaunaren eskutik etortzen dira osasuna eta gaitza. 5

Zer da mundua? Zer alaigarri daukagu au maitatzeko, gure biotzak zer billatzen du emen ondo bizitzeko? Dana tristura, daña negarra aberats pobrientzako, zoratzen egon biar genduke mundu ontatik juateko

1,^ 5

Ber-tso ba - tzu - ek

1 ko

kul-pik - be sa r-tu

—

. ~~ñ— f^

ja-rri - ko

gin-duz

-----

r— 1 ---- — -------- ^— / ✓= a - die - raz - te-

di - tut

é jen-di - ai

te - la

gil-tza - pi - an

- go - te -

1 -i»-------- fIJ— ñ--^_ ----L

^----F Ho - ri

ger - ta - tu

be-har

ff ------- --------./--^----- /---•---- J.---- ^------/ / zu - e - nik i-nork ez zu - en us - te M

Ez det

b i- h o - tz ik

ger-ta > tu

||J da-,na,

ai-ta. z u ~ n

e -sa

te -

ko. Bertsoak: Xalbador Zapirain Ezeiza “Ataño”-k jarriak. Joxe Krutx Ezeiza Aizpurua “Kaxka” ezagunaren koaderno ba tetik hartuak. Doinua: "Bertso batzuek jarriko ditut". Juan Mari Lekuona Berasategiren "Oiartzungo Kantutegia" liburutik hartua (n o . orria). Oiartzungo Udala, 1999. urtea.

Koxme Lizasoren bertsoak: ^ ^ O r o ip e n a ’^

Gure artian gertatu zanak azkeneko gerratian, inistatziak lana du erri zibiHzatu batian; il baizituzten jende xumea eta apaizak tartian. Masakri ura ez da aztuko zaizkiak diraun artian.

Boluntario alkabuetiak eta guardia zibilak, etxetatikan artzen zituzten gizonak eta mutilak; aien gaiñera deskagatzeko pixtolak eta pusilak; ogeitaraño iristen dira tiroz josi eta ilak.

Doinua: “Beti penetan, beti penetan”.

^Oroipena Zor

(íá

Ara nolako oroitarria joantzan gerrateko suak. Zer paradero eraman zuten jakintzun erri osuak; izugarriak izandu ziren garai artako kasuak, Lekuonatar Andoni Jaunak ditu izenak jasuak. Buru makurka gelditu ziran senide ta gurasuak.

Oraindik ere ez gera aztu; akordatzen gera sarri; noia negarrez gelditu ziran zenbat kale ta baserri. Familikoak bildu giñan da esan genion alkarri aien izenak kanposantura bear zirala ekarri: jakin nai dunak irakur ditzan betiko oroimengarri.

Doinua: “Mutil koskorbat itsu-aurreko”.

“Gemika sutan

Doinua: kanta bretoia

Hìtzak: Andoni Lekuona 1 Ez da Gernikan negarra baizikan -Herria sutanEgazkiñak askotan bonbaz dutejosi, jendea igesi, -Herria sutan-.

Bonba txistua Eriotz gaistua. -Herria sutanEtxeko ateetan indarrez da sartu, bihotzak urratu, -Herria sutan-.

2 Nazi doixtarrak eta “francotarrak” -Herria sutanArratsaldez bostetan dena dute erre, errukirik gabe, -Herria sutan-.

Urruti lehen oraingoz Madriden, -Herria sutanPrado-ko saloietan jarri dute, horra! bigarren zigorra, -Herria sutan-.

^ a

Ez d a G e r-n i-k a n

^ —

______

p —

----------

E - gaz - ki - ñek

tan.

V —

—

— hr •

ga - ira bai - zi - kan: He-rri - a

11 Pistu bihotzak eta esperantzak. -Herria sutanEsna gaiten benetan euskaldun guztiak zahar ta gaztiak -Herria sutan-. 12 Euskadi bakar, hor dabil su ta gar, -Herria sutanArbolaren oiñetan baturik gabiltzan. zutik iraun dezan. -Herria sutan-.

Pablo Picasso, minbera da oso, -Herria sutanGernikaren penetan indarra du hartu. triskantza margoztu, -Herria sutan-.

1^—

Hor, herriz-herri dabil penagarri -Herria sutanArrotz-atzaparretan oialak ikara, betor Gernikara! -Herria sutan-.

Emazte, aurrak, ta hauen negarrak. -Herria sutanoiñaze-odoletan zoraturik dabiltz, karraxi ta antsiz. -Herria sutan-. 6 Gizon, abere, ferian han daude. -Herria sutanHauetxen bizkarretan lertu dute bonba, justizianonda! -Herria sutan-.

Franco zitalak egiñik ahalak. -Herria sutanGorriak gezurretan zituen salatu, lotsa denak galdu! -Herria sutan-.

Su eta garrak, inpernuko-indarrak, -Herria sutanGernika illunpetan digute estali, bizia itzali, -Herria sutan-.

•

— ñ —

as - ko - tan bon - baz

du-te

V M

J ----------1

•

----*_______

jo - si;

'----------J

jen -

11 h p -------<■—

J é ------- «

--------| r--J-

L- J

ge - si.

K--

.... m

H e-rri

-------------- ] : •

s u

------ J

tan.

Zeruetako gure osaba

H itzak eta doinua: Julen Lekuona (1963)

Zeruetako gure osaba zuretzat gaur nere otoitza; argi nahi dut zure oroitza, arren zuk ez hortik begirik ken. Ez zaitut begiz ezagutu, baina zure oroitzez betea zaitut nere bihotz jabea zure eskutikan ez ni utzi.

Gau beltzean zinan itzali mundu hontako nahigabetan, zeruetako pozez beteta aurkitutzen zera bizirik. Gorrotorik ezin nabaitu Jainkoarekin aurkitzean, guk ez dezagun zure antzean holakorik senti etsaientzat.

Zuretzat minik handiena artaldea zurtz ikustea, izanik etsaiez betea udazkenez hegok ekarriak. Hemen gaituzu zure aurrean zure hiru iloba apaizak, zure sagararen emaitzak, guk zainduko degù artaldea.

CODA: la-ra-la-ra la, la la la, la la, la la, la. Maite dut osaba, zerukoa.

-a ~

ru - e zai -txit

ta - ko - be - giz

gu-reo - sa - ba € - za “ gu - tu

^ "v -

---------------------------1

» fl - * ------------ J

nahi

tut

dut re

Zu bi

re p hotz ja

roi - tza be - a

---------------------------

Zu M al

-6 ^ .

rren re

9 — g

zuk ez hor - tik es - ku - ti - kan dut 0 - sa - ba.

Be ez ni ze - ru

tt* rik ken. u - tzi. - ko - a.

CODA

la - ra

2* vez

“Oiartzungo 5 3 ko kintoak” Doinua: m usika herrikoia “Abenduaren zazpian”

Hitzak: Andoni Lekuona

Asko ikasteko asmoz ekin genion guk gogoz; eskolan alda ziguten gure hizkuntza lenengoz: hitz eginaz kastilanoz", kantatuaz "un dos", "un dos".

Hirurogeita hamar urte aurten ditugu guk bete. Bizitza nahiko luzean, zenbat poza, zenbat neke. Nahiz eta hartu mila golpe eutsi diogu gaur arte.

Ezin zitekean etsi. Haurrak behar ziran hezi. Ikastolak eraikitzen gogotikan ginan hasi. Nor-zer geran erakutsi haurrak zezaten ikasi.

Kaltetuak, umezurtzak; Behar ziraden laguntzak. Gazterik bukatu ziran eskolako ikaskuntzak; hartuaz esku-langintzak, bakar batzuk apaiz-ekintzak.

Oso umeak ginala, hara gerraren itzala. Curerà ekarri zuen anai arteko bataila; haren aurpegi zitala, Bonbak tartean zirala.

Urteak juan dira errez, pozikan eta negarrez: Lagunak galdu ditugu berez edo ezbeharrez. Oroi ditzagun indarrez idatziz izenak urrez.

Askorentzako ekaitza; haurrentzat ia jolasa: entzun gendun inguruan gehiegi bonbaren otsa; batzuk kartzelako hotza, beste batzuk heriotza.

Frankorekin soldaduxka sartu ziguten trabeska: batzuk, hiru ilabetez; besteak nahiko luzexka. Osoan edo erdixka, baita Afrikan mordoska.

Hara mila gorabehera. Hortan ibiliak gera. Utziko dugu herentziz, guraso onen antzera, euskaldunaren legera, jasotako izaera.

Jo genitun irrintziak sortuz gure familiak. Andreak hartutakoan datoz zutabe berriak; konpon zitezen premiak zeuzkanak Euskal Herriak.

Xenpelar gogoangarri; beti gogora ekarri: "la guriak egin du" guk daukagu nahiko garbi. Ta lege berriak jarri, Bizi bedi Euskal Herri.

Gerrondoko nagusia, zan Aieteko txikia; Frankok eskuratu zuen agintaritza guztia. Eta ito zigun ia hain maite dugun Herria.

Han etorri zan garaia, azaltzeko gure nahia. Zoritxarrez ez zen izan nahi gendun bezin alaia. Eta sortu zan ezbaia: armaz behar zela saia.

Gazte-aroko atea, behar zuena betea; haretxek ekarri zigun gure gerraren kaltea: razionamentu-epea; etxeetan gosetea.

_______ M

^ L _ —

----------- 1 ^

1 m

1_____ 4

—

7 J .—

I H

guk

te;

t f - L

' ' '

^ i —

tza

■

------------------------- / --------- 1

--------------f r J —

nai - ko

■ I'

lu - ze

•

za,

zen

bat

ke.

Naiz

— s #

e - tahar - tu

---------m -

goi

tsi

0 - gu

zen -

i / --------

9 ------------------------ f

—

bat

____________

1 ..............

« — 1

—

i —

1------------J

gaur

àr

te.

mi -

“O! Aintzinako Euskal Herria” H itzak età doinua: Juan M ari eta Julen Lekuona (1965)

Aintzinaren arnasa zugan degù senti. Zure sustrai erroak zeinen urruti. Haitzuloko gizona degù egunsenti; harkaitz, margo, bertsozar izanik ederti; O! herri maitati, artzai bizitz ezti, pakezko barruti. Herri zahar bat gerala pentsatu beti. (bis)

Orainaren ziztoak guretzat suerte txar; ondam endira goaz, heriosuar. Erdibiturik gaude Bidasoa zear; gero gerra galduta, amur eman behar; hizkuntza zaigu zahar, eskubideak gal, arnasik ezin har. Herri txiki izanak kalte au dakar. (bis)

Oiartzungo hiru anai Lekuonatarrak: Juan Mari, Julen eta Andoni.

A IN T Z IN A

j NA

E U S K A L H E R R IA

r ^r

EUS KM. HE RRI

GAN DU GU SBl

* ,4 i , j - j , r j àI n

ADI IZ I

TZI NA RB4 AR

SA GU

RRO AK 2 S NB4

RRU

RE SUS TRAI E

3 Cercaren adarrak nahiz ez egon urrez, zertan datorkiguna hartu beldurrez. Ezer ez dezakegu arm aren indarrez, baiña iraun gogo au azkartu sugarrez. Nahiz gu hil bearrez, ta herio dardarrez gero estali lurrez. Baiña herri bat hiltzen ez duk ain errez. (bis)

HAI T Z U L O K O G I Z O

KAITZ MAR GO 8ER

AH.

TSO

ZAHAR I

TZAI m z I E Z

N A D E G U E

ZA NIK E OER

7 I M K E Z K 0

GUN SH«

BANHJ77

POI

TSA

B£

H E R R I ZAHAR BAT GE

Errepika: RA

HAR

HE RRI MAI lA

J Rfd ZAHMt B A T G E R A L A P E N T S A T U

O! Aintzinako Euskal Herria! (bis)

“Gidariak izan ziran Doinua: m usika herrikoia “Uso polit bat, zer pena”

Hitzak: Andoni Lekuona

Hildakoak oroitzean sentipenak bihotzean. Behin betirako bildu gaitezen azken arnasa gaitzean, bizitzaren arratsean, Goiko Aitaren Etxean.

Gidariak izan ziran; egin zuten ham aika lan. Gure senide bihotzekoak gerrak zituen eraman; bizia ziguten eman. Gogoan dezagun izan.

, —

—

|...

m..

...... ,,

•

h—

=— w

. h ■ ---------1

----------------—

da »»II

ten nak

kote-

ak ak

zan roi-

zitze-

ran. an,

fi sen-

lí—

ti-

. -------- ií í ------ 41----L_ái ■■ M — — 1 i — • P-------^------ íH hamaika lan.(1ñs) Crtire í e. le bi- noIlihotzean.(bis) Bdun beti bira- ko bfl' du )--- t

llko-

sá

zen

P¥

nak è az— kea

:iar-

F 1una-

' .

n sa =

eg£Ü-

ratze-

ti gá-

M ----- ■ * ... 1 p— JP------¿ L J man. Bi zia an. 73r tzató -

4 JS.

aren

gua-

ten ira-

e- man; tse- an,

goGoi-

goko

aai Ai-

deta-

zaren

gun E-

I-

txe-

zan.(bis) aa(bÍ8)

“Gidariak izan ziran", aita Zabala jesuitak Ibarreko Joxepari, Zaria baserriko alabari jasotakoa. Andoni Lekuonak osaba Mañuel apaizarentzat moldatua eta, lehenengoz erabilia eta azken aldian, Gerra Zibilean hildakoen oroimenez, erabilia: lehenengoz, Oiartzungo hilerrian, 2006k0 azaroaren lan, Fusilatu eta Desagertuei eskeiñia eta A. Lekuona berak hilerrian kantatua eta, azken aldian toki gehiagotan ere bai eta, bereiziki, gerratean fusilatuak izan ziran hamalau apaizen oroimenez, hiru probintzietako gotzaiak antolatu zuten elizkizunean, Andoni Lekuonak Gasteizko Katedral berrian, fusilatuak izan ziren apaizen omenez, Dn Martin Lekuonaren iloba den Andoni Lekuonak, hildakoak oroituaz eta egindako lana eskertuaz, kanta hau kantatu zuen eta jendeari kanta arazi zion, bukaeran, txalo zapa rrada bat lertu araziaz. Oraingoan, lehenengoa zen eliz barruan kantatzen zena.

5.2.- Berriem aileak eta idazle laguntzaileak Aburuza, José

Ezeiza Aizpurua, Joxe Krutx “Kaxka”

Lezeta Billar, Jabier

Arbelaitz Berrondo, Jabier

Ocia Ruiz de Galareta, Josefa

Olaizola Orbegozo, Julen

Arbelaitz Mitxelena, Joxan

Irigoien Aranberri, Imanol

Olaziregi Aristizabal, Patxi

Berrondo Lasarte, Juan Mari

Isasa Olano, Luisa

Olaziregi Zulaika, Inés

Etxeberria Arbelaitz, Joxe

Lekuona Berasategi; Primi

Otxoa Goia, Oscar

5.3.- Bibliografía AIZPURUA, Manuel In tz ir e n b a s o a . E l b o s q u e d e lo s g e m id o s. Deia.1999

AIZPURUA, Mikel eta beste E l o to ñ o d e 19 3 6 e n G ip u zk o a . L o s fu s ila m ie n to s d e H e rn a n i

ALTAFAILLA KULTUR ELKARTEA N a v a r r a 1936; D e la e s p e r a n z a al t e r r o r . 4° edic. 1992

ARANZADI ZIENTZI ELKARTEA In fo rm e r e la tiv o a r e c u p e r a r lo s r e s to s h u m a n o s p e r te n e c ie n te s a la G u e r r a C iv il (19 3 6 ) e n la p r o x im id a d d e la c a r r e te r a d e A r tik u tz a . Donostia 2004 In fo rm e r e la tiv o a la v is ita a P ic o k e ta (O ia rtz u n ) s o b r e la e x ite n c ia d e u n a fo s a c o m ú n p e r te n e c ie n te a la G u e r r a C ivil. Donostia 2004

BARANDIARAN, J.M. de L a g u e r r a c iv il e n E u zk a d i. 136 te s tim o n io s in é d ito s . Ed. Bidasoa. Villefranque 2205

EGAÑA, Iñaki 1936. G e r r a Z ib ila G ip u zk o a n . Aralar Enziklopedia. Andoain. 1998

EGAÑA, Iñaki eta MENDIZABAL, Mikel G a u ilu n a . B id e o a . L e h iz e e k o iz p e n a . Oiartzun. 2003

IRIGORAS, Angel H e rr i z a p a lk u n tz a r e n le k u k o b a tzu k . Zegama. 2006

LASA BERGARA, Xabier A h o z k o H is to ria : O r o im e n e a n lo k a r tu ta k o a h o tsa A n d o a in : A s k a ta s u n a r e n A ld e e ta fr a n k is m o a r e n a u r k a b o r r o k a tu z u te n a k o ro itu z .

Andoain. 2006 LEKUONA, Andoni B ik tim a k e ta H e r r i M e m o ria . Egunkaria. 1999. L a s v ic tim a s y la m e m o r ia d e l p u e b lo (I e ta II). Deia eta Gara. 1999 C o rr e c c ió n . Deia. 1999 L o s q u ie r e n m u e rto s y, a d e m á s, o lv id a d o s . Deia, Gara, Noticias de Gipuzkoa eta BCimetz EH. AK. 2006 H ilik n a h i d itu zte e ta a h a z tu ta , g a in e ra . Berria. 2006 U n sí, p e r o p a r a to d a s la s v íc tim a s . Gara eta Noticias de Gipuzkoa. 2007 B a ie z k o a , b a i, b a in a b ik tim a g u z tie n tz a t. Berria 2007 G e r r a Z ib ile k o B ik tim a k . O ro ip e n a z o r (I). Oiartzun. 2004 O ro ip e n a z o r (II). Oiartzun. 2005 O ro ip e n a z o r (III). Oiartzun. 2007 O ro ip e n a z o r (IV ). Oiartzun. 2007 (

PELLETIER, Jean S ix m o is d a n s le p r is o n s s d u G e n e r a l F ra n c o . C e S o ir. Paris eta Euzko Deya. 1937

PORTUGAL, Xabier M e m o r ia d e lo s v e n c id o s . Pasaia, 1931-1939

SAN MARTIN, Eduardo M u e rto s o lv id a d o s . ABC. 2006

SAVATER, Fernando L es a u tr e s b a s q u e s . Le Monde. Paris. 2002

5.4.- Aurkibide onomastikoa

Gaurko lanari bukaera emateko, berri emailei eta argi emaile guziei, agur bat bidaltzea pentsatu dugu. Askotan berri bila gabìltzen hauek, ona baino hobeagoren bila ibiltzen gera eta nahiko karganteak suertatzea ere baliteke. Momentua da, eta hortara gatoz. Barka ditzatela emandako murga guztiak eta jaso dezatela gure esker ona eta gure agurra, kaltetuak izan zirenena, eta, noia ez, galdetzaile temosoena. Ez dakienak, jakiteko beste biderik ez du; dakienari galdetu eta kaltetuei argibide pixka bat eskaintzen saiatu. Hala balitz, poz haundi bat izango litzake guretzat, eta hartzaileentzat ere bai. Hala izan dedila. A.L. ADARRAGA LARBURU, Jose

ARIZMENDI AIESTARAN, Nati

AGIRRE ESKIZABEL, Joxepa Iñaxi

ARIZMENDI IRASTORZA, Anjel

AGIRRE, Fortunato

ARIZTIMUÑO OLANO, José (Aitzol) AROCENA, José

ATESTARAN, Juana AIZPURUA, Manuel

ARRIETA, José Mari

ALBISU BIDEAUR, Gervasio

ARRIETA, José Mari

ALDAI MITXELENA, Bautista

ARTETXE, José de

ALDAI PORTUGAL, Josefa

ARTOLA ALDAI, Joakina

ALDAI PORTUGAL, Milagros

ARZALLUS ALBISU, Pio

ALDAI PORTUGAL. Margarita

ATUTXA, Juan Maria

ALDASORO ELIZASO, Kruz

AZKARRAGAjJoseba

ALDAZ LABAKA, Marcelino

AZNAR, José Maria

ALKAIN OIARBIDE, Patxi

AZURMENDI, Joxe

ALUSTIZA, Gabino

BARAIBAR, Karmen

AMILIBIA SALDIAS, José

BARANDIARAN, José Miguel

AMONDARAIN ZUMEAGA, Miguel

BARRIO (coronel)

ANASAGASTI, Iñaki

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Arantxa

ANTON SANCHO, Secundino

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Delfina

ARANA ETXENAGUSIA, José

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Domingo

ARANBARRI MUGURUZA, Benedikta

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Gabriela

ARANBURU AGIRRE, Juanita

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Juan

ARANBURU AGIRRE, Karlos

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Juliana

ARANBURU AGIRRE, Pascual

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Maritxu

ARANBURU ILLARRAMENDI, Felix

BELAUNZARAN ZAPIAIN, Mercedes

ARANBURU ILLARRAMENDI, Fermin

BEORLEGI, Alfonso (coronel)

ARANBURU ILLARRAMENDI, Ildefontxo

BERAMENDI, Martin

ARANBURU ILLARRAMENDI, Iñaxi

BERASATEGI, Diburtxi

ARANBURU ILLARRAMENDI, José Mari

BERRONDO LASARTE, Dolores

ARANBURU ILLARRAMENDI, Manuela

BERRONDO LASARTE, José Ignacio

ARANBURU ILLARRAMENDI, Maritxu

BERRONDO LASARTE, José Mari

ARANBURU ILLARRAMENDI, Pedro

BERRONDO LASARTE, Juan Mari

ARANBURU .AGIRRE, Leontzio ARANZABAL URRESTARAZU, Antonio

BERRONDO LASARTE, Pedro BERRONDO LASARTE, Ramón

ARBELAIZ AIZPURUA, Maria Luisa

BERRONDO, Segundo

ARBELAIZ AIZPURUA, Martzial

CANO, Juan Carlos

ARBELAIZ BERRONDO, Jabier

CASTILLA DEL PINO, Garios

ARBELAIZ MITXELENA, Joxan

COLINA, Alejandro

ARBELAIZ MITXELENA, Juan José

CUBAS URQUIJO, Felipe de

ARIN, José ARIZMENDI AIESTARAN, Karmen

DE GAULLE, Charies

ARIZMENDI AIESTARAN, Koro

EGÜES, Galo

ARIZMENDI AIESTARAN, M^ Teresa

ELGARRESTA (guarda)

EGAÑA, Iñaki

ELIZALDE MITXELENA, Iñaki

GOÑI, Luis

ELIZALDE MITXELENA, Jesus Mari

GOÑI, Sr

ELIZALDE MITXELENA, Luis

GURUCEAGA, Manuel

ELIZALDE MITXELENA, Xabier

GUZMAN ROULLET, Gastón HERIZ, Rafael

ELIZALDE ZUBIRI, José Maria ELIZALDE, Mañuel

HERNANDEZ SANJUAN, Ricardo

ELIZALDE, Roman

lANTZI, Maider

ERRANDONEA

IBARBURU, Basilia

ESKUDERO, Manuel

IBARRETXE, Juan José

ETXEBERRIA BUUTARAN, Jeronimo

IIGOIEN ARANBERRI, Imanol/ Manuel

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Anjela

INURRATEGI, G.

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Iñaki

IRIARTE, Eustakio (apaiza)

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Jabier

IRIGOIEN ARANBERRI, Juan Mari

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Josefa

IRIGOIEN ARANBERRI, Maitere

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Joxe

IRIGOIEN ARANBERRI, Mariarantxa

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Laudiano

IRIGOIEN ARANBERRI, Roman

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Luis

IRIGOIEN LARRANAGA, Anixeta

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Manuela

IRIGOIEN LARRAÑAGA, José Manuel

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Nikoiasa

IRIGOIEN LARRAÑAGA, Luisa

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Pedro

IRIGOIEN LARRAÑAGA, Mari-Tere

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Rosario

IRIGOIEN LARRAÑAGA, Txomin

ETXEBERRIA OLAZIREGI, Rufino

IRIGOIEN MITXELENA, Erroman/ Roman

ETXEBERRL\ OLAZIREGI, Sabino

IRIGOIEN MITXELENA, Jesús Mari

ETXEBERRIA, Aitor

IRIGOIEN MITXELENA, Luis

ETXEBERRIA, Pako

IRIGOIEN MITXELENA, Manuel

ETXEBESTE ETXABEGUREN, Agustin

IRIGOIEN MITXELENA, Xabier

ETXEBESTE ETXABEGUREN, Dominika

IRIGOIEN MITXELENA, Xalbador

ETXEBESTE ETXABEGUREN, José Luis

IRIGOIEN MITXELENA, Xepeino/ Ceferino

ETXEBESTE ETXABEGUREN, Kontxita

IRIGOIEN, José Mari

ETXEBESTE ETXABEGUREN, Maritxo

IRIGOYEN, Martin

ETXEBESTE ETXABEGUREN, Txomin/ Domingo

IRIGOYEN, Xabier

EZEIZA AIZPURUA, Joxe Krutx

IRULEGI ULANGA, José Antonio

FALCONDE

ISASA BELAUNZARAN, José Mari

FERNANDEZ ARGIARRO, Nemesio

ISASA OLANO, Joxe

FERNANDEZ USANDIZAGA

ISASA OLANO, Luisa

FRANCO BAHAMONDE, Francisco

IZQUIERDO SANZ, Casiano

GAINZA, Karios

JAKUE, Juan Mari

GALLASTEGI, Karmen

JAKUE, Maña

GARCIA CAS...... , Ambrosio

JUANENA, Agurtzane

GAZTELUMENDIAGIRRE, Antonio

KORTA, Andoni

GAZTELUMENDIAGIRRE, Edurne

LANDA, Juan Mari

GAZTELUMENDI AGIRRE, Ilario

LARRABURU

GAZTELUMENDI AGIRRE, Imanol

LASA BARANDIARAN, José

GAZTELUMENDI AGIRRE, Sorkunde

LASA BERGARA, Xabier

GAZTELUMENDI BERASATEGI, Zelestino

LASARTE, Maria

GAZTELUMENDI, Karmen

LEKUONA ALBISTUR, Inés

GAZTELUMENDI, Manuel

LEKUONA ALBISTUR, Juanita

GENUA Victor

LEKUONA ALBISTUR, Manuel

GOM. RUIZ de GALARRETA, Josefa

LEKUONA ALBISTUR, Maria

GOIA URBIETA, Felix

LEKUONA ALBISTUR, Nati

GOMEZ, Jesus Mari

LEKUONA ALBISTUR, Pilar

GONZALEZ de TXABARRI, Juan José

LEKUONA ALBISTUR, Segundo

LEKUONA ALBISTUR, Tomasa

OLAIZOLA ORBEGOZO, Julen

LEKUONA BERASATEGI, Andoni

OLALDE ASPURU, Esteban OLASKOAGA, Xabin

LEKUONA BERASATEGI, Juan Mari LEKUONA BERASATEGI, Primi LEKUONA ETXABEGUREN, Julian

OLAZIREGI ARISTIZABAL, Patxi OLAZIREGI DEL PUERTO, Leandra

LEKUONA ETXABEGUREN, Manuel

OLAZIREGI IBARBURU, Oraziana

LEKUONA ETXABEGUREN, Martin

OLAZIREGI IBARBURU, Jose

LEKUONA ETXABEGUREN, Pilar

OLAZIREGI IBARBURU, Jose Luis

LEKUONA, José Luis

OLAZIREGI IBARBURU, Patxi

LEREMBOURE (doctor)

OLAZIREGI IBARBUU, Ana Mari

LEZETA BILLAR, Jabier

OLAZIREGI IBARBUU, M^ Josefa

LIZASO LEKUONA, Kosme

OLAZIREGI IBARBUU, Sebastian

LIZASO LIZASO, Bixente

OLAZIREGI ZULAIKA, Ines

LONDAIZ LOPEZ de CEBALLOS, Carlos

OLAZIREGI ZULAIKA, Joxe Ramon

MANDELA, Nelson MARTIARENA REKONDO, Bixente

ONAINDIA ZULUAGA, Celestino ONAINDIA, Alberto ORTIZ de ZARATE (general)

MARTIARENA ZALAKAIN, Gabriel

ORTOLAIZ UMALDE, Jazinto

MARTIARENA ZALAKAIN, Maitxo

OTAZ LIZARRALDE, Luis

MARTIARENA ZALAKAIN, Manolo MARTIKORENA OLIDEN, M^ Luisa

PAGAZAURTUNDUA, Joseba PELLETIER, Jean

MARTINEZ FERNANDEZ, Gregorio

PORTUGAL, Maria

MARTINEZ FERNANDEZ, Bautista

PRADERA, Jose

MAXIMO, José Luis Me CARTHNEY, Catherine

PRESTAMERO MARTINEZ, Sixto

Me CARTHNEY, Robert

PRIMO de RIVERA, Pilar

MENDICUTE, Alejandro

REKONDO, J.A.

MENDIZABAL, Mikel

RODRIGUEZ ZAPATERO, Jose Luis

PRIMO de RIVERA, Miguel

MICHELENA, Ernestina

RUBIO PEÑA, Bias

MITXELENA MITXELENA, JENARO

RUIZ, Pilar

MITXELENA REKALDE, José Antonio

SAN MARTIN, Eduardo

MITXELENA SEIN, Aurea

SANZBERRO ETXEBESTE, Jose Mari (Egarriz)

MITXELENA SEIN, Joakina

SARASKETA RUIZ, Biktor

MITXELENA SEIN, Jose Kruz

SARRIA LEKUONA, Eugenio

MITXELENA SEIN, Juli/ Julia

SARRL\ MARTIKORENA, Juan Jose

MITXELENA SEIN, Koro/ Corona

SAVATER, Fernando

MITXELENA SEIN, Maalen/ Magdalena

SETIEN, Jose Maria

MITXELENA SEIN, Marzelino/ Mareelo

SOLCHAGA (coronel)

MITXELENA SEIN, Sebastian (Mitxe)

TOLEDO, Dionisio

MITXELENA, Felixa MITXELENA, Koldo

UDABE, Manuel Bartolomé UGALDE, Mikel

MOLA, Emilio (coronel)

URKIZU, Boni

MONGE CASTILLO, José Mari

URRETABIZKAIA GEREÑO, Migel

MOZO (osagilea)

URRIZA (padre)

MUGICA, Carmen

USABLAGA, Marzelo

MUJIKA, Martin

VARELA (general)

MUJIKA, Mateo

VAZQUEZ ARIZCUN, Diego

OCHOAGOIA, Oscar

ZALAKAIN, Joakina

OCHOA, Asier

ZAPIRAIN AIZPURUA, Dolores

OCHOA, José Luis

ZAPIRAIN, Ramon

ODRIOZOLA RETEGI, Manuela

ZINKUNEGI, anaiak

OIARBIDE, Juana Mikaela

ZULAIKA, Joseba

K a w tfa tfy é O i- a M r tft^ a w w ft

4MÜ^ í. íí:'.

^»aftCTçT^^JTgîajA ¿

í ^

jo a T A ¿ A H a á ‘^ U 5 í a . , i

ClTltÄ'^G/MiÄÄiMfel ,K)3TAa/Jtaa AVíOUX3l3 fe ^ N t< ^ m )îia i» îi^ si8 â T A Ç A K a a Aí«©ira^...., H?íiííic,‘^ ^ i aÂiiüi;,Hairjo3aAiCïHA&f.0'j:aj

ij^ à ì b a ^ t ì ^ M o ^ à Â a îts a m & ïO

A W Ö lß fii.

í 4 ^ í¿ r. k?»i^»»3<M'jKHJRJÖaaAJ^ A T ÍO l^ J

feXHHTSAJiy. iU s ^ iö ä m s iA jö "

ín ;v ^ o x ;'

? íi[S íjfo a a /> x r a A H o ü ) i:- ij

ïR iM ÎR eï^:^:. ;

. ï U lu a Â J T î ÎD a ^ r s A J O

vï^vi-

a « J « o í. ,A H 0 !W 3 .r

a d o w

s ^ a i t s ^ Ë ^ iO J* f . f

u m lim ö iic )

íosaxsjáo lé - g c / -

. ^ G ( H £ K Ä i^ A N ß t ÿ k l . . « a á í « b ií ) « A S lJ o a > ^

I ,/4 íí0 & Í^ J 5 4 J ( ?

. l3 U é 0 V 8 W Á R A N R E K f ^ . ; M í u ! ^ ^

S A O V íC M

jy ^ á jí ijí 'A iú ie u W : í ‘ c:

L Íi* - ^

-■

'■■■-’■KSi-.

n Ä ä io i^ 'Ö t Ö S K Ö C ^ -■•■Tïi i - r

. - i i i . - - . . . r » ! - . - '«

r ï im p iS iU l 3¿^' iR lG O tfc S L -S fU lO * ^ ^ !^ ^ a e 'A í ^ á j r r i i w . : 4 ÿ ^ 3 'ri

5 a o > < M ia n z r% % ->

4 ^ 1 j» í o ^ , 0 * a 3 ü a i

K .:t> M ;;X ö Ä ? « J iH i« Ä lD .W H T ^ ¿ í^ o iK H M m R t iG í ^ x x a n m

a;RJ>N, rH « » é H ii(O a > K ^

^ m m í^ c é

U ir m

.ïa fe s iiîito i w

j^sjÿisagM

ík í

;

• J .x ;- r r X A ;Ô E < x r îï: l'S O Æ f f a S s ^

w j* r ^ T O ir A W ià A Â M V '

Â Q Â r r s A W A îÂ ffifé

'^ 'í iu . k E C T

’

; ■ 'ií Á k ^ 'm A Í

■

_______ ' ■ ; ' r ¿ ' ; - ' ■ ■ ^ ■ ' i í m t ó í : ^ X | c O í > I í H Í í

ìs A » x ò i> à ^ ^

;-f3

n .O M H H É Ü Í S e l

;

'ime'y.yàiâÿ'y i. . J ^ - , '^ L á S f » \ 'í ia n í ú i i ■ .Sun

-¿ t-^ }Â ÎK î!Û > I

KÄÍ15^:S

.d * X .iiÂ Ê u û 6 iW l^ a b ^ r í j. ¿ASA

ì'f^ ^ É ff& y è ì^

* ^ X i a A , i L \ T - í ÉfePfeASÁ H ' í í h

■

:;... : v ■ ü i J í í i ^ A A i ^ E S ö r t ^ ^

; ;

.- - - ía jíím ife ' w îîÂ bW^jI

F fím

■ ú l¿ í|,ÍÍÜ C ÍÍ^ * B te í» .H 1 3 V ít¿ ¥ P ^

'■ 3 0 N :/jy - E Z * jÍS 5 ÍlA fe V : i ; y a t * í « ¿ t ' , A X l A j ^

:,;^ -‘ t ^ E Ö O i j ö ^

A lM 0 i» ilO H D O

,,./ I.-yJli; ; ¡¡SlS>‘WSI®»2*'W‘

•« ' “

^„lOHOOjiSOT»1-« " ^ ‘j ^

|ÍSSíiTO*»e(>u**»*f'»“ '° '? . " ^ (¡^jnauiifNBi«»»siiwM.... iioo<e«MiwifN*“»«*i »>■« iM<aoNO>» ’■-• IBUC*MfftAUCUteN«èM i^^pkM laaXN*nxAKOutENmm*<;i ^ 6^m iflcuoNAAjgnwimiiJig»^ aMoijnii ■wnu«N*eefcONOOImmJ*ve MUe MfftHgKASgr<TÌ Ilii M*« A A«« Gua*0i IMliUlu#*m»;«wleV/ ^#ieU* OMUlMtUlHl^Q: .A

.'7' ‘t '