Rytualne, plemienne i k a t o l i ck i e * Victor Turner
W
ielu antropologów definiuje „rytuał” jako obowiązujące formalne zachowanie w sytuacjach niepoddanych technicznej rutynie odnoszące się do wierzeń w istoty niewidzialne lub potęgi uważane za pierwsze i ostatnie przyczyny wszelkich skutków. Ostatnimi czasy niektórzy antropolodzy stymulowani przez etologię, a zwłaszcza sir Edmund Leach1, wyeliminowali składnik religijny i uważają rytuał za zachowanie zrutynizowane, skuteczne samo w sobie w kategoriach kulturowych konwenansów jego uczestników, chociaż pozbawione mocy w sensie racjonalno-technicznym, a służące do przekazywania informacji o najcenniejszych wartościach kultury. Etolodzy mówią o „zrytualizowanym zachowaniu” na poziomie poniżej ludzkiego, uważając „rytuały” zwierząt i ptaków za formacje kompromisowe pomiędzy zachowaniami rządzonymi przez przeciwstawne popędy, jak strach i agresja lub pociąg seksualny i obrona terytorium. Korzyść ewolucyjna takiego zachowania może polegać na zmniejszeniu strat wewnątrzgatunkowych, ponieważ rytuał przekształca agresję w demonstrację, a demonstracja może prowadzić do godów. W przypadku walki między osobnikami tego samego gatunku i płci zrytualizowana może być uległość, a wśród psowatych rytualny gest nadstawienia gardła przeciwnikowi może mieć efekt w postaci zakończenia konfliktu. Proponuję stosować termin „rytuał” w pierwszym znaczeniu, ponieważ wszystkie społeczności ludzkie posiadają zdefiniowane kulturowo kody komunikacyjne służące przekazywaniu sobie wiadomości o sprawach najwyższego zainteresowania i o tych istotach, które głosiły, wyjaśniały i pośredniczyły w przekazywaniu wiążących aksjomatów kultury swoim obecnym członkom. Nawet w tak zwanych społecznościach ateistycznych, jak Rosja i Chiny,
*
Artykuł Victora Turnera
ukazał się w piśmie „Worship”, t. 50, nr 6, listopad 1976. 1
Edmund Leach
(1910-1989), brytyjski antropolog, przedstawiciel strukturalizmu, intelektualny adwersarz Claude’a Lévi-Straussa, propagator ateizmu.