Εδώ Στέκομαι (Η Ζωή Και Το Έργο Του Μαρτίνου Λούθηρου)

500 ΧΡ

ΡΡ ΥΘ

Μ

ΜΕΤ Α ΦΡΑ Σ Η : Γ ΕΡ Α Σ Ι Μ ΟΣ ΖΕΡ Β ΟΠ Ο Υ Λ Ο Σ

Ε ΤΑ

ROLAND H. BAINTON

Μ

Η Ζωή και το Έργο του Μαρτίνου Λούθηρου

Α ΑΠΟ ΤΗ

ΙΣ

ΝΙ

1 517 -2 01 Η[

Ο

7]

Εδώ Στέκομαι Η Ζωή και το Έργο του Μαρτίνου Λούθηρου

Εδώ Στέκομαι

Η Ζωή και το Έργο του Μαρτίνου Λούθηρου

ROLAND H. BAINTON ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΖΕΡΒΟΠΟΥΛΟΣ

500 ΧΡ

ΙΣ

Ε ΤΑ

ΡΡΥΘ

Μ

Σ Ε Ι Σ

Μ

Ε Κ Δ Ο

Α ΑΠΟ ΤΗ

ο Λό γ ος

ΝΙ

1 517 -20 Η[ 1

Ο

7]

Τίτλος πρωτοτύπου: HERE I STAND Συγγραφέας: Roland H. Bainton Μετάφραση: Γεράσιμος Ζερβόπουλος Αναθεώρηση Μετάφρασης: Χάρης Νταγκουνάκης Επιμέλεια Κειμένου & Έκδοσης: Χάρης Νταγκουνάκης Επιστημονική θεώρηση: Ιωάννης Τσεβάς Επιμέλεια Φιλοτέχνησης: Έρση Αντωνιάδου-Νταγκουνάκη Δημιουργικό Εξωφύλλου και ηλεκτρονική Σελιδοποίηση: Δήμητρα Παπαναγή Eπιμέλεια και παραγωγή εντύπου: Logos Graphics © 2017 Eκδόσεις «O Λόγος» Τ.Θ. 254, 194 00 Κορωπί τηλ.: 210.4834214, φαξ: 210.6627506 www.ologos.gr Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλεία «Ο Λόγος» • Αθήνα: Εμμ. Μπενάκη 28, 106 78, τηλ.: 210 3823495 • Θεσσαλονίκη: Εθν. Αμύνης 42, 546 21, τηλ.: 2310 232210 • Πάτρα: Κορίνθου 199, 262 23, τηλ.: 2610 224197 • Λάρισα: Δευκαλίωνος 2, 412 22, τηλ.: 2410 232594 • Βόλος: Σωκράτους 23, 382 21, τηλ.: 24210 35801 • Αλβανία: Sarande, Libraria «O LOGOS», τηλ.: 00355 85223239 ISBN 978-960-510-171-8 Αν δεν ορίζεται αλλιώς, τα βιβλικά αποσπάσματα της έκδοσης προέρχονται από τη «Νέα Μετάφραση της Βίβλου», έκδ. Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας, © 2003, Εμμ. Μπενάκη 50, Αθήνα. Η αναπαραγωγή ολόκληρου του βιβλίου ή τμημάτων του με οποιαδήποτε μορφή (εκτός από σύντομη ανασκόπηση ή αναφορά σ’ αυτό) επιτρέπεται μόνο μετά από γραπτή άδεια του εκδότη.

_____

Το κόσμημα στη σελίδα τίτλου και στη σελίδα έναρξης του κάθε κεφαλαίου είναι η «σφραγίδα του Λούθηρου». Για το νόημά της βλ. στις εικόνες του πολύχρωμου ένθετου (τελ. σελ.).

Περιεχόμενα Ένας «Βάρβαρος» προς τους Έλληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Από τον Μεταφραστή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Προλογικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Ο ΟΡΚΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΚΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ

2. ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Ο ΤΡΟΜΟΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΑΓΙΟ Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΔΙΚΑΙΩΣΗΣ ΤΑ ΚΑΛΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΡΩΜΗ

3. ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Η ΧΡΕΩΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗΣ Ο ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟ ΦΩΣ ΑΝΑΤΕΛΛΕΙ

4. Η ΕΠΙΘΕΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 ΤΑ ΣΥΓΧΩΡΟΧΑΡΤΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΟΙ ΕΝΕΝΗΤΑ ΠΕΝΤΕ ΘΕΣΕΙΣ

5. Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΑΝΟΜΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΔΟΜΙΝΙΚΑΝΩΝ Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΜΕΤΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΟΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΜΕ ΤΟΝ ΚΑΓΕΤΑΝΟ ΑΠΕΙΛΗ ΕΞΟΡΙΑΣ

6

T Περιεχόμενα

6. Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΟΥΣ ΤΗΣ ΣΑΞΟΝΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . 123 Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΚ Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΛΕΙΨΙΑΣ Η ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΟΥ ΧΟΥΣ

7. Ο ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΗΡΑΚΛΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 ΟΙ ΟΥΜΑΝΙΣΤΕΣ: Ο ΕΡΑΣΜΟΣ ΜΕΛΑΓΧΘΩΝ ΚΑΙ ΝΤΥΡΕΡ ΟΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ: ΧΟΥΤΤΕΝ ΚΑΙ ΣΙΚΚΙΝΓΚΕΝ

8. Ο ΑΓΡΙΟΧΟΙΡΟΣ ΣΤΟ ΑΜΠΕΛΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΑΛΙ Ο ΔΙΩΓΜΟΣ Η ΒΟΥΛΛΑ «EXSURGE» Η ΒΟΥΛΛΑ ΑΝΑΖΗΤΕΙ ΤΟΝ ΛΟΥΘΗΡΟ

9. «ΚΑΙΣΑΡΑ ΕΠΙΚΑΛΟΥΜΑΙ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Η ΒΟΥΛΛΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΕΤΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΣΙΧΑΜΕΡΗΣ ΒΟΥΛΛΑΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ

10. «ΕΔΩ ΣΤΕΚΟΜΑΙ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Η ΑΚΡΟΑΣΗ ΠΑΡΑΧΩΡΕΙΤΑΙ ΑΛΛΑ ΑΝΑΚΑΛΕΙΤΑΙ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΗΝ ΕΥΘΥΝΗ Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΛΟΥΘΗΡΟ ΑΝΑΝΕΩΝΕΤΑΙ Ο ΛΟΥΘΗΡΟΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ ΤΗ ΔΙΑΙΤΑ ΤΟ ΕΔΙΚΤΟΝ ΤΗΣ ΒΟΡΜΣ

11. Η ΠΑΤΜΟΣ ΜΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 ΣΤΟ ΒΑΡΤΜΠΟΥΡΓΚ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗ ΒΙΤΕΜΒΕΡΓΗ: Ο ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ

12. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΟΡΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΛΟΥΘΗΡΟ ΝΑ ΓΥΡΙΣΕΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΒΙΤΕΜΒΕΡΓΗ

Περιεχόμενα

T7

13. ΤΟ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΘΕΜΕΛΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 ΦΥΣΗ - ΙΣΤΟΡΙΑ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΜΕΣΟΝ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΑΠΕΙΛΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ Η ΒΑΣΗ ΤΗΣ ΕΥΣΕΒΕΙΑΣ

14. ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΟΥΝΤΑΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Η ΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕΝΟΣ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

15. Ο ΜΕΣΟΣ ΔΡΟΜΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 ΟΙ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΜΕΝΟΥ ΠΑΠΙΣΜΟΥ ΟΙ ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΕΙΣ ΚΑΘΟΛΙΚΟΙ ΥΠΟΧΩΡΟΥΝ – Ο ΕΡΑΣΜΟΣ ΑΠΟΣΚΙΡΤΗΣΗ ΤΩΝ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΩΝ – Ο ΚΑΡΛΣΤΑΤ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ ΑΓΙΟΙ – Ο ΜΥΝΤΣΕΡ Η ΕΞΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΑΡΑΧΟΠΟΙΩΝ

16. Ο ΒΕΕΜOΘ Ο ΛΕΒΙΑΘΑΝ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΘΙΑ ΝΕΡΑ . . . . . 335 ΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ: ΖΒΙΓΓΛΙΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΒΑΠΤΙΣΤΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΣΤΑΤΩΣΗ Ο ΛΟΥΘΗΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΧΩΡΙΚΟΙ Ο ΜΥΝΤΣΕΡ ΥΠΟΔΑΥΛΙΖΕΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

17. ΣΧΟΛΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Η ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΦΟΝ ΜΠΟΡΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΛΟΥΘΗΡΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΜΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΘΑΛΠΩΡΗ

18. Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Ο ΕΥΣΕΒΗΣ ΗΓΕΜΟΝΑΣ

8

T Περιεχόμενα

ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΟΜΕΝΟΙ Η ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ – Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΒΟΥΡΓΟΥ Η ΑΥΓΟΥΣΤΑΙΑ ΟΜΟΛΟΓΙΑ

19. Η ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ ΔΟΓΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Η ΚΑΤΗΧΗΣΗ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΥΜΝΟΛΟΓΙΟ

20. Η ΠΟΙΜΑΝΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ . . . . . . . . . . . . . . 441 ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΕΞΗΓΗΤΙΚΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΩΝΑ Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ

21. Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ . . . . . . . . . 457 Ο ΕΠΙΜΟΝΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΤΟΥ ΛΟΥΘΗΡΟΥ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΛΕΥΡΟΚΟΠΗΣΗΣ ΠΑΛΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΓΕΛΟ Ο ΒΡΑΧΟΣ ΤΩΝ ΓΡΑΦΩΝ

22. ΗΤΑΝ ΚΙ ΑΥΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Η ΔΙΓΑΜΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΑΡΧΗ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΑΝΑΒΑΠΤΙΣΤΕΣ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΟΙ ΠΑΠΙΚΟΙ ΚΑΙ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΤΟ ΜΕΤΡΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Γλωσσάριο Όρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494 Χρονολογικός Πίνακας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

T9

Ένας «Βάρβαρος» προς τους Έλληνες

Ο Συγγραφέας μιλάει στον έλληνα Αναγνώστη Στο παρελθόν δεν έλειψαν εντελώς οι συζητήσεις μεταξύ της Ελληνικής και της Λουθηρανικής Εκκλησίας. Οι γερμανοί Μεταρρυθμιστές της πρώτης γενιάς μετέφρασαν τα συγγράμματά τους με σκοπό να τα διαδώσουν στις βαλκανικές χώρες. Η Αυγουσταία Ομολογία όχι μόνο μεταρρυθμίστηκε, αλλά και τροποποιήθηκε στο νόημά της έτσι ώστε η διά πίστεως δικαίωση να πάρει το χρώμα της θεοποίησης, που είναι δόγμα τόσο συγγενικό με την Ορθόδοξη θρησκευτική σκέψη. Απ’ όσα γνωρίζω, επαφές σαν αυτές της πρώτης περιόδου της Μεταρρύθμισης δεν συνεχίστηκαν ώς την εποχή μας. Στις μέρες μας, εφόσον το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και πολλές Ορθόδοξες Εκκλησίες συμμετέχουν στις συνελεύσεις του Παγκόσμιου Συμβουλίου των Εκκλησιών, παρουσιάζεται επείγουσα η ανάγκη για μια νέα αμοιβαία γνωριμία. Όποια κι αν είναι η οριστική στάση απέναντι στην Ευαγγελική Πίστη, η Ορθόδοξη Εκκλησία πρέπει να μάθει ακριβώς περί τίνος πρόκειται, και για τον σκοπό αυτόν δεν υπάρχει πιο επιτυχημένη προσέγγιση γνωριμίας από τη μελέτη της ζωής και της διδασκαλίας του μεγάλου μεταρρυθμιστή Μαρτίνου Λούθηρου. Κι όμως, δεν προσεγγίζουμε τον Λούθηρο από απλή περιέργεια, για να μάθουμε πώς εμφανίστηκε ένας από τους κλάδους της Χριστιανοσύ-

10

T Ένας «Βάρβαρος» προς τους Έλληνες

νης. Αξίζει, ωστόσο, να τον γνωρίσουμε γιατί, πρώτα απ’ όλα, ο ίδιος ήταν μια μεγάλη ιστορική φυσιογνωμία, κι ακόμα περισσότερο, γιατί έχει επίσημα αναγνωριστεί ως ένας σπουδαίος ερμηνευτής των Γραφών. Στην ιστορία της Εκκλησίας που προηγήθηκε της εποχής του, κανένας άλλος ούτε κι αυτός ο ιερός Αυγουστίνος, δεν ερμήνευσε τόσο τέλεια το μήνυμα της διδασκαλίας του Αποστόλου Παύλου. Η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στηρίζεται μάλλον στη διδασκαλία του αποστόλου Ιωάννη, που για τον Λούθηρο δεν ήταν διδασκαλία ξένη, εντούτοις ο ίδιος έμεινε προσηλωμένος στον Απόστολο Παύλο τόσο, που όποιοι αποδοκιμάζουν τον Λούθηρο είναι σαν να απορρίπτουν το ίδιο το μεδούλι της θεολογίας της Καινής Διαθήκης, όπως διατυπώθηκε από τον Απόστολο των Εθνών. Ο Λούθηρος θα επιθυμούσε να εξαφανιστούν όλα τα γραπτά του για να επιζήσουν μονάχα οι Γραφές. Αλλά το γεγονός ότι επέζησαν οι Γραφές οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι δεν εξαφανίστηκαν τα γραπτά του. Ο σκοπός της παρούσας βιογραφίας είναι να κάνει ευρύτερα γνωστό τον Λούθηρο στον αγγλόφωνο κόσμο. Η μετάφραση του έργου στην ελληνική γλώσσα θα προξενούσε ιδιαίτερη ευχαρίστηση στον Λούθηρο, που απέδωσε το ελληνικό κείμενο της Καινής Διαθήκης τόσο γλαφυρά στα Γερμανικά, ώστε μέχρι σήμερα να παραμένει ασύγκριτο. Ο Λούθηρος κατείχε την ελληνική γλώσσα της εποχής του σε ικανοποιητικό βαθμό και θα μπορούσε ο ίδιος να διαβάσει αυτή τη βιογραφία στα σύγχρονα Ελληνικά με ευκολία. Το ίδιο μπορώ να κάνω κι εγώ. Γι’ αυτό περιμένω ανυπόμονα να διαβάσω το δόγμα του Λούθηρου, για τη διά πίστεως δικαίωση, στη γλώσσα του μεγάλου Αποστόλου, που πρώτος το διακήρυξε στους Εθνικούς. Για την επιτυχημένη απόδοση της παρούσας εργασίας μου στη νεοελληνική γλώσσα εμπιστεύομαι στην ικανότητα του αγαπητού φίλου μου Δρα Γεράσιμου Ζερβόπουλου.

ROLAND H. BAINTON

T 11

Απο τον Μεταφραστή «Θα σας πω ποια είναι η πεποίθησή μου: Έχω το δικαίωμα να πιστεύω ελεύθερα, να μην είμαι δούλος κάτω από καμιά ανθρώπινη εξουσία και να ομολογώ ό,τι μου φαίνεται αληθινό». Με αυτά τα λόγια ο Μαρτίνος Λούθηρος σφράγισε την απολογία του και το έργο του. Ο Μαρτίνος Λούθηρος είχε δίκιο. Αν είναι αλήθεια ότι ο Θεός δημιούργησε εμάς τους ανθρώπους ίσους και ελεύθερους, τότε είναι αλήθεια κι ότι κανένας θνητός άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα να διατάξει για οτιδήποτε τη συνείδηση άλλου συνανθρώπου του. Έχουμε τη γνώμη πως η πεποίθηση αυτή του Λούθηρου απηχεί τον ηθικό κανόνα που πρέπει να διέπει κάθε άνθρωπο που θέλει να ονομάζεται ελεύθερος και πολιτισμένος. Μια άλλη αρχή, εντελώς αντίθετη προς την απόλυτη αυτοδιάθεση της συνείδησης είναι ο θρησκευτικός φανατισμός. Αυτός επιζητεί να υπερασπίσει και να διαδώσει την υποτιθέμενη αλήθεια με τα ίδια μέσα που χρησιμοποιεί για τη διάδοσή του και το ψέμα, καταφεύγοντας δηλαδή στην φυσική βία και τον εξαναγκασμό, μέσα που η αλήθεια τα μισεί και τα απεχθάνεται. Ο φανατισμός λοιπόν συγκρούεται με την αλήθεια την οποία δήθεν υπηρετεί. Τη διαφθείρει ακόμα και με τα επιτεύγματα που κατορθώνει. Εξασφαλίζει θριάμβους που στην πραγματικότητα δεν είναι παρά οικτρές αποτυχίες και ήττες. Σ’ αυτό το αλάνθαστο συμπέρασμα μας οδηγεί η δραματική ιστορία της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα. Εμείς δεν πρόκειται να γράψουμε απολύτως τίποτε για την κοσμοϊστορική εκείνη εποχή, για τους ανθρώπους της και τα γεγονότα της. Το έργο αυτό το αφήνουμε στη φροντίδα του ιστορικού Roland Bainton, του οποίου τον παρόν έργο «Here I Stand» έχει δικαιολογημένα επαινεθεί σαν

12

T Από τον Μεταφραστή

ένα υπέροχο εντρύφημα ιστορικής έρευνας, και συνάμα αφηγηματικής δεξιοτεχνίας. Μόνο μία κριτική γνώμη θα εκφράσουμε για τα γεγονότα που τόσο αμερόληπτα και αντικειμενικά εξιστορεί ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου: Οι ποικίλες παραλλαγές και διαιρέσεις, που όπως θα παρατηρήσει ο αναγνώστης γεννήθηκαν στους κόλπους της Διαμαρτύρησης από την αρχή ακόμα της διαμόρφωσής της, έρχονται σε αντίθεση με τη φυσιωμένη ακινησία και ακαμψία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Πιστεύουμε δε ότι οι παραλλαγές αυτές δεν αποδεικνύουν παρά το πνευματικό σφρίγος της Ευαγγελικής πίστης που στην ενθουσιώδη ορμή της έχει διαπλάσει ελεύθερα διάφορους τρόπους και τύπους, οι οποίοι όμως όλοι τους στηρίζονται στο αμετάθετο δογματικό θεμέλιο των Γραφών: «Ο δίκαιος εκ πίστεως ζήσεται». Επιθυμώ να ευχαριστήσω τον κ. Pat Baaird, Διευθυντή του Εκδοτικού Οίκου Abington Cokesbury, ο οποίος με εξαιρετική φιλοφροσύνη μού επέτρεψε την εκτύπωση της παρούσας μετάφρασης. Επίσης αναγνωρίζω με ευγνωμοσύνη την ηθική συμπαράσταση του συγγραφέα του βιβλίου, Καθηγητή Roland H. Bainton. Τέλος, σε όλους όσοι με κάποιον τρόπο βοήθησαν στην πραγμάτωση αυτής της έκδοσης στην Ελληνική, ο Μαρτίνος Λούθηρος θα εξέφραζε τις άπειρες ευχαριστίες του! Γ. Ζ.

T 13

Προλογικό Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι προϊόν συλλογικής προσπάθειας. Εκδόθηκε για πρώτη φορά και κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο 1959 από τις Εκδόσεις «Ο Λόγος», σε μετάφραση Γεράσιμου Ζερβόπουλου, Δρα Φιλοσοφίας. Ο συγγραφέας Roland H. Bainton (30 Μαρτίου 1894 - 13 Φεβρουαρίου 1984) ήταν καθηγητής του Παν/μίου Γέηλ των ΗΠΑ. Ήταν Άγγλος και, όπως αναφέρει ο μεταφραστής στον δικό του πρόλογο, ήταν φίλοι με τον συγγραφέα, και με χαρά τού εμπιστεύτηκε τη μετάφραση του βιβλίου του στα Ελληνικά. Η Βιβλιογραφία που παρατίθεται, δείχνει την υπευθυνότητα και την ιστορική εμβρίθεια και ακρίβεια του επιστήμονα που συνέγραψε το βιβλίο. Ο Γεράσιμος Ζερβόπουλος ήταν ανιψιός του Κωνσταντίνου Μεταλληνού (γιος της αδελφής του Παγώνας), και είχε μεταναστεύσει στις ΗΠΑ ήδη από τη δεκαετία του ’40. Εργάστηκε ποικιλότροπα στη χριστιανική διακονία υπηρετώντας την Ελεύθερη Ευαγγελική Εκκλησία στο Σικάγο αλλά και με εκπομπές του στο ραδιόφωνο, στέλνοντας έτσι το μήνυμα του ευαγγελίου στους Έλληνες της Διασποράς και ιδιαίτερα στις κοινότητες στον Καναδά, στις ΗΠΑ, στη Γερμανία ώς και την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία. Αποβίωσε το 2010 πλήρης ημερών και πνευματικής καρποφορίας. Το βιβλίο λόγω της παλαιότητάς του δεν υπήρχε σε ηλεκτρονική μορφή, για να μπορέσει να επανεκδοθεί σήμερα. Το δύσκολο αυτό έργο το ανέλαβε ο κ. Συμεών Ιωαννίδης, απ’ τα παλαίμαχα και πολύτιμα στελέχη του Εκδοτικού Οίκου «Ο Λόγος».

14

T Προλογικό

Ο κ. Χάρης Νταγκουνάκης ανέλαβε την αναθεώρηση της μετάφρασης και την επιμέλεια του ύφους και της έκδοσης του βιβλίου. Ο κ. Ιωάννης Τσεβάς, Κοινωνιολόγος επί διδακτορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, συνέβαλε στην επεξεργασία του Γλωσσαρίου με την παροχή πολύτιμων πληροφοριών και επεξηγήσεων για το ιστορικό πλαίσιο και τις κοινωνικοπολιτικές και εκκλησιαστικές συνθήκες υπό τις οποίες έλαβαν χώρα τα γεγονότα του 16ου αιώνα που περιγράφονται στο βιβλίο. Η Κα Έρση Αντωνιάδου-Νταγκουνάκη ανέλαβε την εκ νέου φιλοτέχνηση του βιβλίου χρησιμοποιώντας τις υπάρχουσες εικόνες και εμπλουτίζοντάς τις με νέες έγχρωμες αλλά και με πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες στις λεζάντες ‒όλα με βάση το Διαδίκτυο. Επίσης, επιμελήθηκε τεχνικά τις σελίδες της Βιβλιογραφίας. Για τα βιβλικά κείμενα χρησιμοποιήθηκε η «Νέα Μετάφραση της Βίβλου» στη δημοτική, έκδοσης Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας (© 2003). Αρκετοί όροι του συγγράμματος επεξηγούνται στο Γλωσσάριο Όρων στο τέλος του βιβλίου, για να μορφώσει ο αναγνώστης μια γενική ιδέα του πλαισίου όπου έλαβαν χώρα τα γεγονότα. Περιληπτική εξήγηση των όρων δίνεται και σε υποσημειώσεις, για μια πιο σύντομη εξυπηρέτηση του αναγνώστη. Υπάρχουν δύο ειδών υποσημειώσεις στο όλο έργο. Εκείνες με την ένδειξη Σ.τ.Μ. είναι σημειώσεις του Μεταφραστή. Προϋπήρχαν στο βιβλίο, και σε κάποιες περιπτώσεις εμπλουτίστηκαν από τον επιμελητή της έκδοσης. Οι υποσημειώσεις με την ένδειξη Σ.τ.Ε. είναι υποσημειώσεις του Επιμελητή της έκδοσης, και κρίθηκαν απαραίτητες για την κατανόηση του κειμένου. Είναι αλήθεια πως από όσα περιγράφονται στο βιβλίο για την Καθολική Εκκλησία, πολλά έχουν αλλάξει ώς σήμερα. Ο αναγνώστης δεν έχει παρά να ανατρέξει στη Β´ Βατικανή Σύνοδο (1962) για λεπτομερή ενημέρωση. Σκοπός του βιβλίου δεν είναι να αναδείξει τις αδυναμίες τού τότε εκκλησιαστικού και κοινωνικοπολιτικού συστήματος αλλά απλώς να διηγηθεί, με βάση επιστημονικά κείμενα, τη ζωή, τους προβληματισμούς και το έργο του Μαρτίνου Λούθηρου.

Προλογικό

T 15

Ευχόμαστε καθώς το βιβλίο «Εδώ Στέκομαι» ξανακυκλοφορεί στη χώρα μας με την ευκαιρία του «Έτος Λούθηρου – 500 Χρόνια από τη Μεταρρύθμιση», να βοηθήσει τους αναγνώστες του να κατανοήσουν τον δύσκολο αγώνα του μεγάλου Μεταρρυθμιστή, που χωρίς αυτόν δεν ξέρουμε πώς θα ήταν σήμερα τα πνευματικά πράγματα στον πλανήτη μας. Μακάρι, οι αρχές και αξίες αυτού του κινήματος να γίνουν πηγή έμπνευσης για παρόμοια πνευματικά κινήματα που τόσο επιτακτικά χρειάζεται η πατρίδα μας σήμερα. Ευχόμαστε επίσης οι αρχές και αξίες απ’ το κίνημα αυτό να γίνουν πηγές έμπνευσης για παρόμοια πνευματικά κινήματα που χρειάζεται τόσο επιτακτικά η πατρίδα μας σήμερα. Ευχαριστούμε όλους τους συνεργάτες για τις πολλές και πολύτιμες ώρες δουλειάς που πρόσφεραν, ώστε αυτή η έκδοση να κάνει το δικό της ταξίδι πλουτίζοντας μοναδικά τις εκδόσεις μας που για δεκαετίες τώρα υπηρετούν τις πνευματικές ανάγκες του Ελληνισμού σ’ όλο τον κόσμο... Για τις Εκδόσεις «Ο ΛΟΓΟΣ» Φώτης Ρωμαίος Διευθυντής

To my

KATHERINE VON BORA

T 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Ο Όρκος ΙΑ μέρα του Ιουλίου του 1505, αποπνικτική και ζεστή, ένας πεζοπόρος ταξιδιώτης περπατούσε ολομόναχος σ’ έναν εξοχικό δρόμο που οδηγούσε στο χωριό Στοτερνχάιμ της Σαξονίας. Ήταν ένας κοντόσωμος αλλά γεροδεμένος νέος με στολή φοιτητή πανεπιστημίου. Καθώς πλησίαζε στο χωριό, ο ουρανός σκοτείνιασε. Ξάφνου άρχισε να πέφτει βροχή που σε λίγο δυνάμωσε κι έγινε μπόρα. Ένας κεραυνός έσκισε τον μαύρο ορίζοντα κι έριξε τον νέο καταγής. Ο νέος προσπαθώντας να ξανασηκωθεί φώναξε τρομαγμένος: «Άγια μου Άννα, βοήθεια! Σώσε με! Και τάμα σού κάνω να γίνω μοναχός». Ο άνθρωπος που έκραζε ζητώντας τη βοήθεια της αγίας, πολέμησε στα κατοπινά χρόνια τη λατρεία των αγίων. Αυτός που έκανε τάμα να γίνει καλόγερος, απαρνήθηκε αργότερα τα μοναστήρια. Αυτός, ένα πιστό τέκνο της Καθολικής Εκκλησίας, κλόνισε συθέμελα τον μεσαιωνικό Καθολικισμό. Ο ίδιος, ένας αφοσιωμένος οπαδός του Πάπα, ταύτισε τους Πάπες με τον αντίχριστο. Ο νέος αυτός ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος. Η κατάρρευση που προκάλεσε ήταν πιο ριζική από κάθε άλλη, γιατί βοήθησε με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο στον διαμελισμό που είχε κιόλας αρχίσει στην Ευρώπη. Τα εθνικιστικά κινήματα είχαν δυναμώσει κομματιάζοντας τις πολιτικές ενώσεις, την εποχή που η Μεταρρύθμιση κατέστρεφε τις θρησκευτικές. Κι όμως, η παράξενη αυτή φυσιογνωμία

18

T Εδώ Στέκομαι

ξύπνησε ακόμη μια φορά τη χριστιανική συνείδηση της Ευρώπης. Στις μέρες του Λούθηρου ‒καθώς όλοι συμφωνούν, ακόμα και οι Καθολικοί ιστορικοί‒ οι Πάπες της Αναγέννησης ήταν τύποι κοσμικοί, επιπόλαιοι, σαρκολάτρες, φυσιωμένοι και ασυνείδητοι. Ο κόσμος των γραμμάτων δεν ξεσηκώθηκε κατά της Εκκλησίας, γιατί η Εκκλησία πήγαινε με τα νερά του όσον αναφορά τον τρόπο ζωής και σκέψης του. Έτσι, δεν υπήρχε κανένας λόγος για την τάξη αυτή ν’ αντιδράσει. Η πολιτική είχε χειραφετηθεί από την πίστη σε τέτοιο βαθμό, που η Αυτού Χριστιανική Μεγαλειότης, ο Βασιλιάς της Γαλλίας, μαζί με την Αυτού Αγιότητα τον Πάπα δεν δίστασαν να συνυπογράψουν στρατιωτική συμμαχία με τον Σουλτάνο για να χτυπήσουν τον Άγιο Ρωμαίο Αυτοκράτορα1. Η παρουσία του Λούθηρου άλλαξε τα πράγματα. Κατόπιν για έναν και μισό αιώνα η θρησκεία ξαναπήρε την πρώτη θέση, ακόμα και στην πολιτική ζωή. Οι άνθρωποι απέκτησαν τόσο ενδιαφέρον για την πίστη, ώστε ήταν έτοιμοι να πεθάνουν και να σκοτώσουν γι’ αυτήν. Αν απέμεινε στη Δύση κάποιο νόημα χριστιανικού πολιτισμού, πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε πως αυτό οφείλεται κυρίως στον Λούθηρο. Φυσικά, η φυσιογνωμία του Λούθηρου έγινε στόχος μιας διαμάχης που τη σφράγιζε ο φανατισμός. Πολλοί χαρακτηρισμοί τού είχαν κιόλας δοθεί από τους ανθρώπους της εποχής του. Οι οπαδοί του τον ανακήρυξαν προφήτη του Κυρίου και ελευθερωτή της Γερμανίας. Οι αντίπαλοί του, της Καθολικής παράταξης, τον ονόμασαν «γιο της ανομίας» και πυρπολητή της Χριστιανοσύνης. Οι αγρότες επαναστάτες τον στιγμάτισαν ως συκοφάντη των ηγεμόνων, και η ριζοσπαστική μερίδα τον παρομοίασε με τον Μωυσή, που αφού έβγαλε τον λαό Ισραήλ από την Αίγυπτο, κατόπιν τον εγκατέλειψε να πεθάνει στην έρημο. Αλλά οι χαρακτηρισμοί έχουν τη θέση τους στον επίλογο παρά στον πρόλογο. Η πρώτη προσπάθειά μας πρέπει να στραφεί στην κατανόηση του ανθρώπου: ποιος ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος; Σ.τ.Ε.: Ή: Romanorum Imperator. Ήταν ο κυβερνήτης της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μιας ένωσης πολυεθνικών εδαφών στην Κεντρική Ευρώπη. (Για περισσότερα βλ. Γλωσσάριο).

1

Ο Όρκος

T 19

Δεν μπορούμε, ωστόσο, να προχωρήσουμε πολύ προς αυτή την κατεύθυνση, δίχως ν’ αναγνωρίσουμε πως ο Λούθηρος πρώτα και πάνω από όλα ήταν άνθρωπος της θρησκείας. Οι μεγάλες, εξωτερικές κρίσεις της ζωής του, κρίσεις που θα εντυπωσίαζαν τον κάθε βιογράφο που θ’ αποζητούσε να περιγράψει παραστατικά τον Λούθηρο, ήταν μπροστά του τιποτένιες σε σύγκριση με τις εσωτερικές αναστατώσεις που βασάνιζαν το πνεύμα του, καθώς αναζητούσε τον Θεό. Γι’ αυτό, η μελέτη μας αρχίζει με την πρώτη οξεία θρησκευτική κρίση του, το 1505, και όχι με τη γέννησή του, το 1483. Στη νεανική ηλικία του θα ρίξουμε μια ματιά απλά και μόνο για να δείξουμε τα αίτια, που τον παρακίνησαν να καταφύγει στο μοναστήρι. ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Ο μοναστικός όρκος που έδωσε ο Λούθηρος χρειάζεται κάποια ερμηνεία, γιατί ακόμα και για τον πρώτο αυτό σταθμό της σταδιοδρομίας του ειπώθηκαν πολλά. Εκείνοι που δυσαρεστήθηκαν από την κατοπινή αθέτηση του όρκου του, ισχυρίζονται πως ο Λούθηρος ήταν άνθρωπος με απείθαρχη φύση, αλλιώς δεν θ’ αναλάμβανε ποτέ τις υποχρεώσεις ενός τέτοιου όρκου. Αν ήταν στ’ αλήθεια αφοσιωμένος μοναχός, δεν θ’ απαρνιόταν ποτέ τον καλογερικό του σκούφο. Άλλοι πάλι επικριτές τον παρουσιάζουν σαν μοναχό χωρίς καμιά ιδιαίτερη κλήση, και ο όρκος του δεν ήταν ειλικρινής αλλά μια λύση στην εσωτερική του διαπάλη, μια διέξοδος στις κακές του σχέσεις με το σπίτι του και το σχολείο. Υπάρχουν σκόρπιες μαρτυρίες, που μπορούν να υποστηρίξουν αυτές τις γνώμες. Δεν είναι βέβαια μαρτυρίες εντελώς αξιόπιστες, επειδή είναι όλες παρμένες από συνομιλίες του Λούθηρου όταν η ηλικία του ήταν αρκετά προχωρημένη, κι έχουν γραφτεί από μαθητές του με αρκετές ανακρίβειες. Μα και γνήσιες αν είναι οι μαρτυρίες αυτές, δεν πρέπει να τις πάρουμε τοις μετρητοίς, γιατί ο Διαμαρτυρόμενος Λούθηρος δεν ήταν σε θέση να θυμηθεί αντικειμενικά τα κίνητρα της ζωής του στον Καθολικισμό. Σύμφωνα, λοιπόν, με κάποια πληροφορία, η απόφασή του να

20

T Εδώ Στέκομαι

γίνει μοναχός ήταν η μόνη λύση για να απαλλαχθεί από την αυστηρή παιδαγωγική των γονιών του. Λέγεται πως ο Λούθηρος ομολόγησε: «Η μητέρα μου κάποτε με ξυλοκόπησε μέχρι αίματος, γιατί είχα κλέψει ένα καρύδι. Τα αυστηρά αυτά μέτρα με οδήγησαν στο μοναστήρι». Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται κι από δύο άλλες: «Κάποτε ο πατέρας μου με χτύπησε με τον βούρδουλα τόσο άγρια, που έφυγα από το σπίτι εξοργισμένος εναντίον του, και με πολύ κόπο κατόρθωσε να με ξαναφέρει πίσω». «Στο σχολείο ένα πρωί με ξυλοκόπησαν δεκαπέντε φορές δίχως σχεδόν καμιά αιτία. Έπρεπε να κλίνω ένα ρήμα αλλά δεν είχα μελετήσει αρκετά το μάθημά μου». Η αλήθεια είναι πως εκείνη την εποχή οι νεαροί μαθητές υπέφεραν τρομερά από τη σκληρή παιδαγωγική, και ο Λούθηρος πολύ πιθανόν εξιστορούσε τα παραπάνω περιστατικά με σκοπό να νουθετήσει τους γονείς να συμπεριφέρονται στα παιδιά τους με πιο ανθρώπινο τρόπο. Κι όμως, τα αυστηρά εκείνα μέτρα δεν προκαλούσαν στον τιμωρημένο παρά έναν παιδιάστικο θυμό της στιγμής. Οι γονείς του Λούθηρου έτρεφαν γι’ αυτόν μεγάλη εκτίμηση. Σ’ αυτόν στήριζαν τις ελπίδες τους, γιατί τον θεωρούσαν νέο με σπουδαία και σπάνια προσόντα. Όταν θα τελείωνε τις νομικές σπουδές του, θα έκανε έναν επιτυχημένο γάμο κι έτσι θα τους βοηθούσε στα γεράματα. Όταν ο Λούθηρος τελείωσε τις νομικές σπουδές του, ο πατέρας του ο ίδιος του πρόσφερε τον Νομικό Κώδικα προσφωνώντας τον όχι με το συνηθισμένο Εσύ, αλλά με το ευγενικό Εσείς. Σε κάθε κατάλληλη ευκαιρία ο Λούθηρος μιλούσε με βαθύ σεβασμό για τον πατέρα του. Είχε μάλιστα ανησυχήσει σοβαρά όταν οι γονείς του δεν ενέκριναν την κατάταξή του στο μοναστήρι. Ο θάνατος του πατέρα του έφερε στον Λούθηρο κατατονία, που για αρκετές μέρες τον απομάκρυνε από κάθε ενασχόληση. Οι σχέσεις με τη μητέρα του δεν έφταναν στον ίδιο βαθμό κι όμως, όπως ο ίδιος έλεγε, οι τιμωρίες της ήταν όλες καλοπροαίρετες. Με συγκίνηση μάλιστα θυμόταν ένα δίστιχο, που η ίδια συχνά τραγουδούσε: Αν οι άνθρωποι εσένα κι εμένα δεν αγαπάνε, Τότε το λάθος δικό μας πρέπει να ’ναι.

Ο Όρκος

T 21

Στα σχολεία επίσης τα πειθαρχικά μέτρα ήταν αυστηρά αλλά όχι κι απάνθρωπα. Οι μαθητές ήταν υποχρεωμένοι να μαθαίνουν Λατινικά και να τα μιλάνε στο σχολείο. Απαγορευόταν να μιλάνε Γερμανικά. Η υποχρέωση αυτή δεν βάραινε τα παιδιά, γιατί εκείνη την εποχή τα Λατινικά ήταν πολύ χρήσιμα: ήταν γλώσσα απαραίτητη στην Εκκλησία, στα νομικά, στη διπλωματία, στις διεθνείς σχέσεις, στις επιστημονικές μελέτες και στα ταξίδια. Η διδασκαλία του μαθήματος γινόταν με το σύστημα των ασκήσεων, και ο δάσκαλος σταματούσε συχνά την παράδοση για να τιμωρήσει τα αδιάβαστα παιδιά με ξυλιές. Ένας από τους μαθητές, που για τον ρόλο του είχε το παρατσούκλι «Lupus» (λύκος), ήταν «κατάσκοπος» και πρόδιδε όποιον συμμαθητή του παρέβαινε τον κανονισμό του σχολείου και μιλούσε Γερμανικά. Η τιμωρία του άτυχου μαθητή, που θα έπεφτε Το ξυλοκόπημα σε τέτοιο λάθος, ήταν να φοράει κάθε μεσημέρι μια μάσκα γαϊδουριού απ’ όπου πήρε και το όνομα «asinus», γαϊδούρι. Η τιμωρία του διαρκούσε ώσπου να πιαστεί κάποιος άλλος που θα μιλούσε Γερμανικά κι όχι Λατινικά. Όλες οι αταξίες καταγράφονταν μία προς μία και καταμετρούνταν στο τέλος της εβδομάδας για το ανάλογο ξυλοκόπημα. Με τη μέθοδο αυτή ήταν δυνατόν ένας μαθητής να φάει και δεκαπέντε ξυλιές σε μια μονάχα μέρα. Παρ’ όλη την αυστηρόΤο γαϊδούρι τητα τα παιδιά μάθαιναν

22

T Εδώ Στέκομαι

Λατινικά και μάλιστα τα αγαπούσαν. Ο Λούθηρος, αφοσιωμένος στις μελέτες του, σημείωσε λαμπρή πρόοδο. Οι δάσκαλοι δεν ήταν απάνθρωποι στη συμπεριφορά τους. Ένας απ’ αυτούς, ο Τριβόνιος, μπαίνοντας στην αίθουσα της παράδοσης συνήθιζε να βγάζει με σεβασμό το καπέλο του, γιατί ένιωθε σαν να βρισκόταν μπροστά στους επιστήμονες, τους καθηγητές, τους καγκελάριους ή τους αντιβασιλείς του μέλλοντος. Ο Λούθηρος έτρεφε βαθύ σεβασμό προς τους δασκάλους του και λυπήθηκε κατάκαρδα, όταν δεν τον ενθάρρυναν για τις μετέπειτα θεολογικές σπουδές του. Δεν ήταν τύπος μελαγχολικός ο Λούθηρος αλλά ανοιχτόκαρδος και ευχάριστος. Έβρισκε ευχαρίστηση στη μουσική. Έπαιζε αρκετά καλά λαγούτο και απολάμβανε τη μαγευτική θέα των γερμανικών τοπίων. Πόσο όμορφες αναμνήσεις τού άφησε η Ερφούρτη! Τα πυκνά δάση κατέβαιναν ώς τα κράσπεδα του χωριού για να καταλήξουν σε περιβόλια, σε αμπέλια και σε λαγκάδια, απ’ όπου η βιομηχανία χρωμάτων προμηθευόταν το λουλάκι, το λινάρι με τα γαλάζια άνθη ή την κίτρινη ζαφορά. Φωλιασμένα μέσα σ’ αυτές τις ολόφωτες από χρώματα ζώνες βρίσκονταν τα τείχη, οι πύλες και τα καμπαναριά της πανέμορφης Ερφούρτης. Ο Λούθηρος την ονόμασε Νέα Βηθλεέμ. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ

Ο Λούθηρος, ωστόσο, περνούσε περιοδικά από μια σοβαρή κατάθλιψη, όχι εξαιτίας συγκρούσεών του με άλλους ανθρώπους, αλλά από την αθλιότητα της ανθρώπινης ζωής, όπως την παρουσίαζε η θρησκεία της εποχής του. Ο άνθρωπος αυτός δεν ήταν παιδί της ιταλικής Αναγέννησης, αλλά ένας Γερμανός γεννημένος στην απόκεντρη Θουριγγία, όπου εξακολουθούσαν από ευσέβεια να χτίζουν τις εκκλησίες τους με αψίδες και θεόρατα καμπαναριά δείχνοντας το άπειρο προς τον ουρανό. Ο ίδιος ο Λούθηρος ήταν μια γοτθική φιγούρα, σε βαθμό που η πίστη του θα μπορούσε κανείς να πει πως ήταν η τελευταία μεγάλη άνθηση του θρησκευτικού Μεσαίωνα. Προερχόταν από τους χωρικούς, δηλαδή από το

Ο Όρκος

T 23

πιο συντηρητικό θρησκευτικά τμήμα του πληθυσμού. Οι γονείς του, Χανς και Μαργαρίτα, ήταν άνθρωποι γεροδεμένοι, κοντόχοντροι και μελαψοί, σωστοί γερμανοί χωρικοί. Αν και χωρικοί, όμως, δεν ζούσαν από την καλλιέργεια της γης επειδή, γιος χωρίς κληρονομιά, ο Χανς άφησε την αγροτική ζωή για να εργαστεί στα ανθρακωρυχεία. Εκεί, μέσα στα σπλάχνα της γης, με τη βοήθεια της Αγίας Άννας, που ήταν η προστάτιδα των ανθρακωρύχων, ο Χανς έκανε αρκετή περιουσία αποκτώντας πέντε έξι δικά του χυτήρια. Εντούτοις, η ζωή του δεν ήταν ιδιαίτερα εύπορη, και η γυναίκα του έπρεπε κάθε μέρα να κουβαλάει από το δάσος τα ξύλα. Η κοινωνική ατμόσφαιρα της οικογένειας ήταν φυσικά χωριάτικη, δηλαδή σκληρή, δίχως πρόγραμμα, κάποτε με χοντρούς τρόπους, ευκολόπιστη κι ευσεβής. Ο γερο-Χανς προσευχόταν στο προσκέφαλο του γιου του, και η Μαργαρίτα ήταν κι αυτή γυναίκα προσευχής. Χωρίς παιδεία, όπως ήταν αυτοί οι άνθρωποι, πίστευαν σε μια θρησκεία που ήταν κράμα παλιάς γερμανικής ειδωλολατρίας και χριστιανικής μυθολογίας. Γι’ αυτούς ο αέρας, το νερό και τα δάση ήταν γεμάτα από κάθε λογής στοιχειά, νεράιδες, φαντάσματα και μάγισσες. Οι πλημμύρες και οι αρρώστιες ήταν έργο αυτών των κακών πνευμάτων που αποπλανούσαν την ανθρωπότητα και την οδηγούσαν στην αμαρτία και στη μελαγχολία. Όπως πολλοί άλλοι, έτσι και η μητέρα του Λούθηρου πίστευε πως οι δαίμονες αυτοί μπορούσαν να κλέψουν αυγά, γάλα και βούτυρο. Ο ίδιος ο Λούθηρος ποτέ δεν απαγκιστρώθηκε απ’ αυτές τις δοξασίες. «Πολλές περιοχές», έλεγε, «κατοικούνται από δαίμονες. Η Πρωσία είναι γεμάτη από δαύτους, και στη Λαπωνία υπάρχουν μάγισσες. Στην περιοχή που γεννήθηκα, στην κορυφή ενός ψηλού βουνού που λέγεται Pubelsberg, υπάρχει μια λίμνη, που αν ρίξεις μέσα της μια πέτρα θα σηκωθεί μεγάλη καταιγίδα σ’ όλη την περιοχή, γιατί στα νερά της κατοικούν αιχμαλωτισμένοι δαίμονες». Σκοπός της παιδείας ήταν να υποβοηθήσει τη σπιτική ανατροφή, και όχι να ελευθερώσει τα παιδιά απ’ αυτούς τους μύθους. Στο δημοτικό τα παιδιά μάθαιναν να ψέλνουν θρησκευτικούς ύμνους. Αποστήθιζαν το Sanctus, το Benedictus, το Agnus Dei και το Confiteor. Πόσο αγαπούσε ο

24

T Εδώ Στέκομαι

Λούθηρος το Magnificat!2 Οι μικροί μαθητές παρακολουθούσαν τις λειτουργίες, τους εσπερινούς, κι έπαιρναν μέρος στις μεγαλοπρεπείς εορταστικές λιτανείες. Σε κάθε πόλη που ο Λούθηρος φοιτούσε ως μαθητής, αφθονούσαν εκκλησίες και μοναστήρια. Παντού το ίδιο περιβάλλον: καμπαναριά, παπάδες, καλόγεροι από διάφορα τάγματα, εκθέσεις αγίων λειψάνων, καμπανοκρουσίες, μοναστήρια, συγχωροχάρτια, θρησκευτικές λιτανείες, εφημερίες πλάι στις λειψανοθήκες. Κάθε μέρα στο Μάνσφελντ μαζεύονταν πολλοί άρρωστοι και περίμεναν ανυπόμονα σ’ ένα μοναστήρι με την ελπίδα να θεραπευτούν μόλις θα σήμαινε η καμπάνα του εσπερινού. Ο Λούθηρος θυμάται συχνά ότι «έβλεπε» έναν διάβολο να βγαίνει από κάποιον δαιμονοπιασμένο. Οι σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης δεν άλλαξαν τον Λούθηρο. Τότε δεν είχαν ακόμα εισχωρήσει στο ίδρυμα αυτό οι καινούργιες ιδέες της Αναγέννησης. Οι κλασικές μελέτες του σχολικού προγράμματος, όπως λόγου χάρη ο Βιργίλιος, ήταν πάντοτε αγαπητές στον Μεσαίωνα. Η φυσική του Αριστοτέλη βοηθούσε τον σπουδαστή να εξηγεί την προέλευση των σεισμών και των καταιγίδων, χωρίς και ν’ αποκλείει την επέμβαση θείας ενέργειας στα φυσικά αυτά φαινόμενα. Η θεολογία ήταν το κέντρο κάθε κύκλου σπουδών. Γι’ αυτό και το μεταπτυχιακό του Λούθηρου στα νομικά θα τον είχε ενδεχομένως προετοιμάσει για τη σταδιοδρομία του ως μοναχού. Η όλη εκπαίδευση στο σπίτι, στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο απέβλεπε στο να ενσταλάξει στην καρδιά του σπουδαστή τον φόβο απέναντι στον Θεό και τον σεβασμό προς την Εκκλησία. Μέσα σε όλα αυτά, δεν υπάρχει κάτι που να κάνει τον Λούθηρο ξεχωριστό σε σχέση με τους συγχρόνους του, πέρα από το ότι υπήρχαν μέσα του οι καταβολές που τον έκαναν να αντιδράσει τόσο έντονα στη θρησκεία του Μεσαίωνα. Εκείνο, όμως που ξεχώριζε ιδιαίτερα τον ΛούΣ.τ.Ε.: Magnificat. Ύμνος δοξολογίας στην Παρθένο Μαρία με θέμα την απάντησή της στον χαιρετισμό της Ελισάβετ: «Magnificat anima meum Dominum» (Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον). Είναι ένας από τους πιο σημαντικούς ύμνους που ψάλλονται στους εσπερινούς των ρωμαιοκαθολικών εκκλησιών.

2

Ο Όρκος

T 25

θηρο από τους άλλους νέους της εποχής του ήταν η έντονη ευαισθησία του: οι κατά καιρούς εξάρσεις και μετά η κατάθλιψη στην οποία έπεφτε. Καθώς ο ίδιος έλεγε, οι μεταπτώσεις αυτές σημάδεψαν τη ζωή του: άρχισαν από τη νεανική του ηλικία και είχαν καταντήσει πολύ βασανιστικές έξι μήνες προτού μπει στο μοναστήρι. Δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την κατάσταση αυτή σαν φυσιολογικό σύμπτωμα της εφηβικής ιδιοσυγκρασίας του, αφού ήταν πια είκοσι ενός ετών, και συνέχισε να έχει παρόμοιες εμπειρίες και στα χρόνια της ωριμότητάς του. Ούτε μπορούμε ν’ αποδώσουμε αυτή τη μανιοκατάθλιψη σε κάποια διανοητική αρρώστια, γιατί ο Λούθηρος σ’ όλη του τη ζωή έδειξε πως είχε ιδιαίτερη ικανότητα για μεγάλα επιτεύγματα. Η εξήγηση βρίσκεται μάλλον στις διαδόσεις, που επίτηδες κυκλοφορούσε η μεσαιωνική θρησκεία παίζοντας άλλοτε με τον φόβο κι άλλοτε με την ελπίδα. Οι φωτιές έκαιγαν στον άδη όχι γιατί οι άνθρωποι ζούσαν σε διαρκή θρησκευτικό τρόμο, αλλά επειδή δεν είχαν αρκετό φόβο, κι ακόμα για να τους παρακινήσουν ώστε να μετέχουν συχνότερα στα Μυστήρια της Εκκλησίας. Γι’ αυτούς που τρομοκρατούνταν υπερβολικά από τις περιγραφές του άδη, υπήρχε το καθαρτήριο σαν μέσο ελαφρυντικό της ποινής της αμαρτίας, δηλαδή σαν μια ενδιάμεση κατάσταση για κείνους που δεν ήταν αρκετά κακοί για την κόλαση ούτε αρκετά καλοί για τον παράδεισο. Στο καθαρτήριο είχαν την ευκαιρία να εξιλεωθούν ακόμα περισσότερο. Σε όσους όμως αυτή η επιείκεια έφερνε θρησκευτική οκνηρία, γι’ αυτούς οι φλόγες της φωτιάς θα είχαν μεγαλύτερη ένταση. Μα ακόμα και γι’ αυτή την περίπτωση υπήρχε το φάρμακο: τα συγχωροχάρτια, που ήταν ικανά να ελαφρύνουν τ’ ανυπόφορα βασανιστήρια της κόλασης. Πιο ανησυχητική κι από το δυνάμωμα της φωτιάς της κόλασης στην άλλη ζωή, ήταν η αστάθεια της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, όταν ήταν ν’ αποφασίσουν για την επιβολή ποινής ή για την παροχή συγχώρησης. Ο Θεός άλλοτε απεικονιζόταν σαν σπλαχνικός Πατέρας, κι άλλοτε σαν δημιουργός της βροντής. Κι όμως, η οργή του κατευναζόταν με τη μεσιτεία του σπλαχνικού Υιού του, που κι αυτός πολλές φορές παρουσιαζόταν πολύ αυστηρός Κριτής, εκτός κι αν ο θυμός του μαλάκωνε με τη μεσο-

26

T Εδώ Στέκομαι

λάβηση της Μητέρας του, που σαν γυναίκα ήταν ικανή για χάρη των προσευχομένων ν’ αλλάξει τις διαθέσεις του Θεού ή του διαβόλου. Σε περίπτωση που κι αυτή δεν ανταποκρινόταν στη φωνή του αμαρτωλού, τότε ο προσευχόμενος θα κατέφευγε στην προστασία της μητέρας της, της Αγίας Άννας! Ο τρόπος που οι διδασκαλίες αυτές διαδίδονταν στον λαό φαίνεται πολύ παραστατικά στα πιο γνωστά βιβλία που κυκλοφορούσαν την εποχή της Αναγέννησης. Το θέμα αυτών των βιβλίων ήταν ο θάνατος. Οι πιο ικανοί πωλητές, έδιναν οδηγίες στους ανθρώπους, όχι πώς να πληρώσουν τους φόρους, αλλά πώς να γλιτώσουν από τα βασανιστήρια του άδη. Βιβλία, λόγου χάρη, με τον τίτλο, «Η τεχνική του θανάτου», παρίσταναν σε ξυλογραφίες την όλη σκηνή, πώς ένα πνεύμα φεύγοντας από τούτη τη ζωή, πειραζόταν από τους δαίμονες που το περιτριγύριζαν, έτσι που να χάσει κάθε ελπίδα για έλεος από τον Θεό. Για να πείσουν το πνεύμα του νεκρού ότι η κα τάστασή του ήταν πραγματικά ασυγχώρητη, του παρουσίαζαν τη γυναίκα με την οποία είχε ανήθικες σχέσεις ή τον ζητιάνο που κάποτε αδιαφόρησε να τον βοηθήσει. Μια δεύτερη συνοδευτική ξυλογραφία ζωντάνευε το θάρρος του μελλοθάνατου δείχνοντάς του συγχωρημένους αμαρτωλούς. Εκεί ξεχώριζαν ο Πέτρος με τον κόκορα, η Μαρία η Δαιμόνια που απελπίζουν έναν ετοιμοθάνατο. Μαγδαληνή με το δοχείο

Ο Όρκος

Ο Χριστός ως Κριτής κάθεται επάνω στο Ουράνιο Τόξο.

T 27

28

T Εδώ Στέκομαι

του μύρου, ο μετανοημένος ληστής, ο διώκτης Σαύλος, και κάτω από την εικόνα η σύντομη και παρήγορη φράση: «Ποτέ μην απελπίζεσαι». Αν τέτοιες φράσεις έδιναν παρηγοριά, υπήρχαν και ξυλογραφίες που προκαλούσαν τρόμο. Ένα βιβλίο, απόλυτα ενδεικτικό των τάσεων της εποχής είναι η Παγκόσμια Ιστορία, δρα Χάρτμαν Σέντελ, που κυκλοφόρησε στη Νυρεμβέργη το 1493. Ο ογκώδης αυτός τόμος, αφού εξιστορεί τα γεγονότα από τον Αδάμ έως τον Ουμανιστή Κονράδο Κέλτη, καταλήγει σε μια μελέτη για το πόσο σύντομη είναι η ανθρώπινη ζωή. Ο επίλογος συνοδεύεται από μια απεικόνιση του χορού του θανάτου. Η τελευταία σκηνή παρουσιάζει την ημέρα της τελικής κρίσης. Σε μια ολοσέλιδη ξυλογραφία φαίνεται ο Χριστός σαν Κριτής, καθισμένος σ’ ένα ουράνιο τόξο. Στο δεξί του αυτί είναι στερεωμένος ένας κρίνος που συμβολίζει τον λυτρωμένο που, στο κάτω μέρος της εικόνας, τον καλωσορίζουν οι άγγελοι στον παράδεισο. Στο αριστερό αυτί του Χριστού στηρίζεται ένα σπαθί, σύμβολο του καταδικασμένου. Οι δαίμονες σέρνουν τον καταδικασμένο από τα μαλλιά έξω από τον τάφο για να τον ρίξουν στις φλόγες του άδη. «Τι περίεργο», σχολιάζει ένας σύγχρονος εκδότης. «Ένα χρονικό του 1493 τελειώνει με την ημέρα της κρίσεως και όχι με την ανακάλυψη της Αμερικής!» Ο δρ. Σέντελ ολοκλήρωσε το χειρόγραφό του τον Ιούνιο. Ο Κολόμβος είχε επιστρέψει από την Αμερική τον προηγούμενο Μάρτιο. Προφανώς τα νέα δεν είχαν φτάσει ακόμα στη Νυρεμβέργη. Σ’ ένα τόσο μικρό χρονικό διάστημα ο δρ. Σέντελ έχασε αυτή την καταπληκτική δημοσιογραφική επιτυχία. «Εάν είχε καταγράψει το μεγάλο γεγονός, τυχόν διασωθέντα αντίγραφα του χρονικού θα είχαν τεράστια αξία!» καταλήγει ο εκδότης. Αλλά ο δρ Σέντελ, ακόμη και να ήξερε την ανακάλυψη ενός νέου κόσμου, δεν θα τη θεωρούσε άξια λόγου να καταγραφεί. Μετά βίας είχε αναγνωρίσει την ανακάλυψη του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας το 1488. Ποτέ δεν την ανέφερε. Ο λόγος ήταν ότι ποτέ δεν πίστευε πως η Ιστορία ήταν η καταγραφή της ανθρωπότητας που εξαπλώνεται στη γη, και θεωρούσε ότι το ύψιστο αγαθό ήταν ν’ ανακαλύψουν περισσότερη γη για να εξαπλωθεί η ανθρωπότητα. Θεωρούσε πως η Ιστορία ήταν ένα σύνολο αμέτρητων ιερών αποδημιών προς την ουράνια Ιερουσαλήμ μέσα

Ο Όρκος

T 29

από μια κοιλάδα δακρύων. Όλοι όσοι είχαν πεθάνει μέχρι τότε, θα αναστηθούν και θα σταθούν μαζί με τις αμέτρητες στρατιές αυτών που είχαν προηγηθεί, για ν’ ακούσουν τα λόγια «Εύγε δούλε αγαθέ και πιστέ» ή «φύγετε από μπροστά μου ‒πηγαίνετε στην αιώνια φωτιά». Ο Χριστός, ο θρονιασμένος στο ουράνιο τόξο με τον κρίνο και το σπαθί, ήταν η πιο συνηθισμένη εικόνα στα βιβλία εκείνης της εποχής. Ο Λούθηρος είχε δει τέτοιες ξυλογραφίες και ομολογούσε πως είχε τρομοκρατηθεί αντικρίζοντας τον Χριστό Κριτή. ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΚΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ

Όπως όλοι στον Μεσαίωνα, έτσι κι ο Λούθηρος γνώριζε τον τρόπο να γλιτώσει από την κρίσιμη περίσταση: Η Εκκλησία δίδασκε ότι ένας μυαλωμένος χριστιανός δεν θα πρέπει να περιμένει τη στιγμή του θανάτου του για να εκτελέσει έργα μετάνοιας ή να παρακαλέσει για έλεος. Ο μόνος και πιο ασφαλής τρόπος ήταν σε όλη του τη ζωή να επωφεληθεί ο αμαρτωλός την κάθε βοήθεια που του πρόσφερε η Εκκλησία, δηλαδή, τα Μυστήρια, τις ιεραποδημίες στους αγίους τόπους, τα συγχωροχάρτια και τη μεσιτεία των αγίων. Αλλά θα ήταν ανόητος όποιος στηριζόταν μονάχα στη βοήθεια των επουράνιων μεσιτών και δεν έκανε κι ο ίδιος κάτι για να εξασφαλίσει την εύνοιά τους! Και τι καλύτερο είχε να κάνει παρά να φορέσει το μοναστικό σκούφο; Υπήρχαν πολλοί που πίστευαν πως ο Θεός καθυστερούσε να καταστρέψει τον κόσμο για το χατίρι των Κιστερκιανών μοναχών3. Ο Χριστός, έλεγαν, είχε διατάξει τον άγγελο να σαλπίσει για την τελική κρίση, αλλά η Μητέρα του ελέους έπεσε στα πόδια του Γιου της παρακαλώντας τον να δείξει λίγη υπομονή «ώσπου να ετοιμαστούν τουλάχιστον οι φίλοι μου του Κιστερκιανού τάγματος». Από το άλλο μέρος τα δαιμόνια κατηγο-

Σ.τ.Ε.: Οι Κιστερκιανοί Μοναχοί (αγγλ.: Cistercian) είναι μικτό θρησκευτικό, μοναστικό τάγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, γνωστό αλλιώς και ως «Οι Λευκοί Μοναχοί» (επειδή η κουκούλα τους ήταν λευκή) ή «Βερναρδίνοι». Το τάγμα τους ιδρύθηκε το 1098 μ.Χ.

3

30

T Εδώ Στέκομαι

ρούσαν τον Άγιο Βενέδικτο γιατί τους έκλεβε μέσα από τα χέρια τους ψυχές. Όποιος έφευγε από τη ζωή αυτή με το μοναχικό σχήμα, θ’ απολάμβανε ιδιαίτερα προνόμια λόγω της ιδιότητάς του. Μεγάλη διάδοση στις λαϊκές μάζες είχε το πάθημα ενός μοναχού, που σε κάποια στιγμή εκνευρισμού πέταξε τα ράσα και γι’ αυτό πέθανε αυτοστιγμεί. Μα ο Άγιος Βενέδικτος δεν τον άφησε να περάσει από την πύλη του Παραδείσου γιατί δεν φορούσε το ράσο του. Γυρνώντας εδώ κι εκεί ο αξιολύπητος μοναχός κατόρθωσε να σκαρφαλώσει στα γύρω τείχη και να συνομιλήσει από τα παράθυρα με τους άλλους αδελφούς που βρίσκονταν μέσα. Ένας απ’ αυτούς μεσίτευσε στον Άγιο Βενέδικτο, και αυτός ευδόκησε να συγχωρήσει τον καλόγερο και να του επιτρέψει την είσοδο. Αυτά, ωστόσο, ήταν θέματα της λαϊκής ευσέβειας, που τα πίστευαν οι απλοί άνθρωποι, όπως ήταν κι ο Λούθηρος. Πολλές παρόμοιες δοξασίες επικρίνονταν από επιφανείς θεολόγους. Ακόμα κι ο Θωμάς ο Ακινάτης4 χαρακτήριζε το μοναχικό σχήμα ως δεύτερο βάπτισμα, που ξαναφέρνει τον αμαρτωλό στην κατάσταση της αθωότητας που είχε στο πρώτο βάπτισμα. Ήταν γενική η πεποίθηση πως, αν ένας μοναχός αμάρτανε, είχε ιδιαίτερα προνόμια, γιατί η μετάνοια για τις αμαρτίες του αποκαθιστούσε την κατάσταση της αθωότητας. Ο μοναχισμός, λοιπόν, ήταν ο πιο σίγουρος δρόμος για τον ουρανό. Ο Λούθηρος τα ήξερε αυτά. Κάθε νέος που μπορούσε να εκτιμήσει τα πράγματα έβλεπε τα σπουδαία κέρδη της μοναστικής ζωής. Ζωντανά παραδείγματα υπήρχαν στους δρόμους της Ερφούρτης. Εδώ κυκλοφορούσαν οι νεαροί Καρθουσιανοί μοναχοί5, έφηβοι στην ηλικία, αλλά γέ-

Σ.τ.Μ.: Thomas de Aquino (1225-1274), επιφανής θεολόγος και φιλόσοφος. Ανακηρύχτηκε άγιος της Καθολικής Εκκλησίας από τον Πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ το 1323. Οι θεολογικές διδασκαλίες του αποτελούν, μέχρι σήμερα, τη βάση της ρωμαιοκαθολικής θεολογίας και σκέψης. Το σπουδαίο συγγραφικό έργο του Summa Theologica θεωρείται από την Καθολική Εκκλησία σαν δεύτερο Ευαγγέλιο της χριστιανικής διδασκαλίας.

5 Σ.τ.Μ.: Καρθουσιανοί Μοναχοί. Μοναχικό Τάγμα ερημιτών που το ίδρυσε ο Άγιος Μπρούνος το 1084. Ήταν μοναχοί, με εξαιρετικά αυστηρή ζωή, οι οποίοι συνήθιζαν να ζουν μακριά από κάθε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο και ο καθένας τους κατά το πλείστον σε ατομική απομόνωση. (Βλ. και Γλωσσάριο).

4

Ο Όρκος

T 31

ροντες στο παρουσιαστικό από τις σκληρές ασκητικές κακουχίες. Στο Μαγδεμβούργο ο Λούθηρος έτυχε να συναντήσει τον Πρίγκιπα Γουλιέλμο του Άνχαλτ, έναν άνθρωπο που άφησε τους πύργους της αριστοκρατίας για να γίνει μοναχός ζητιάνος, τριγυρίζοντας με το σακούλι της επαιτείας. «Τον είδα στο Μαγδεμβούργο με τα ίδια μου τα μάτια», έλεγε ο Λούθηρος. «Ήμουν τότε δεκατεσσάρων ετών. Τον είδα να κουβαλάει το σακούλι του σαν γαϊδουράκι. Η νηστεία και η αγρυπνία τον είχαν καταντήσει να μοιάζει με νεκροκεφαλή. Είχε απομείνει πετσί και κόκκαλο. Όποιος τον έβλεπε ντρεπόταν γι’ αυτόν». Ο Λούθηρος κατάλαβε γιατί οι νέοι έμοιαζαν με γέροντες και γιατί οι αριστοκράτες έφταναν σε τέτοια ταπείνωση. Αυτή η ζωή δεν είναι παρά μια σύντομη περίοδος προετοιμασίας για μια άλλη πραγματικότητα. Εκεί, αυτοί που θα έχουν σωθεί θ’ απολαύσουν τη μακαριότητα, ενώ οι καταδικασμένοι θα υποφέρουν αιώνια βάσανα. Θα ζήσουν σε μια απόγνωση που δεν ελπίζει πια για έλεος και συγχώρηση. Με τ’ αυτιά τους θ’ ακούνε τα βογκητά των τιμωρημένων. Θ’ αναπνέουν καπνούς από θειάφι και θα στροβιλίζονται μέσα σε πυρακτωμένα κι άσβεστα καμίνια. Αυτά θα συνεχίζονται για πάντα, για πάντα, για πάντα. Μ’ αυτές τις ιδέες μεγάλωσε ο Λούθηρος. Τα ίδια πίστευε κι αυτός, και μάλιστα με μεγαλύτερη ένταση. Η κατάθλιψή του εξαιτίας της προοπτικής του θανάτου, ήταν έντονη αλλά σε καμιά περίπτωση ασυνήθιστη. Ο άνθρωπος, που αργότερα σήκωσε το λάβαρο της επανάστασης ενάντια στη μοναστική ζωή, είχε γίνει ο ίδιος μοναχός για τον ίδιο ακριβώς λόγο, όπως και χιλιάδες άλλοι, δηλαδή για να σώσει την ψυχή του. Η αφορμή που τον έσπρωξε να καταφύγει στο μοναστήρι ήταν εκείνη η ξαφνική συνάντησή του με τον θάνατο μια ζεστή μέρα του Ιουλίου 1505. Ήταν τότε είκοσι ενός ετών και φοιτούσε στο Πανεπιστήμιο της Ερφούρτης. Επιστρέφοντας στο σχολείο από μια επίσκεψη στους γονείς του, ένας αναπάντεχος κεραυνός τον έριξε κατά γης. Μ’ αυτή τη λάμψη ένιωσε πως τελειώνει το δράμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Εκεί αντίκρισε τον Θεό τρομερό, τον Χριστό σαν αυστηρό Κριτή και στη φαντασία του εμφανίστηκαν άγριοι δαίμονες για να τον αρπάξουν από τα πυκνά σγουρά μαλ-

32

T Εδώ Στέκομαι

λιά του και να τον ρίξουν στον άδη. Καθόλου παράξενο, λοιπόν, γιατί έκραξε στην προστάτιδα αγία του πατέρα του, κι όλων των ανθρακωρύχων: «Άγια μου Άννα, βοήθεια! Σώσε με! Και τάμα σού κάνω να γίνω μοναχός». Ο Λούθηρος αρκετές φορές είπε ότι, όπως ο ίδιος πίστευε, του δόθηκε μια ουράνια κλήση στην οποία δεν μπορούσε ν’ αντισταθεί. Άσχετα αν αποδεσμεύτηκε από τον όρκο του ή όχι, αυτός θεωρούσε τον εαυτό του δεσμευμένο. Παρ’ όλη την απροθυμία του, η φωνή εκείνη του Θεού τον εξανάγκασε να φορέσει το μοναστικό σκούφο. Δυο βδομάδες χρειάστηκε για να τακτοποιήσει τις υποθέσεις του και να διαλέξει το μοναστήρι που θα πήγαινε. Προτίμησε ένα με αυστηρές αρχές, που ανήκε στο μεταρρυθμισμένο τάγμα των Αυγουστινιανών6. Οργάνωσε μια μικρή γιορτή για ν’ αποχαιρετήσει μερικούς φίλους του, κι αμέσως ύστερα βρέθηκε μπροστά στην εξώπορτα του μοναστηριού. Η είδηση αυτή άναψε τον θυμό του πατέρα του. Αυτός, λοιπόν, ήταν ο γιος που τον είχε μεγαλώσει με τόση φροντίδα, και που θα υποστήριζε τους γονείς του στα γεράματα; Ο πατέρας επέμενε στις αντιρρήσεις του, ώσπου πέθαναν δύο άλλα παιδιά του και εξήγησε τον θάνατό τους σαν κρίση του Θεού για την αλύγιστη στάση του. Ο Λούθηρος έγινε δεκτός στο μοναστήρι σαν δόκιμος. Μολονότι δεν υπάρχουν απ’ ευθείας πληροφορίες, θα μπορούσαμε, με τη βοήθεια του τυπικού των Αυγουστινιανών να αναπαραστήσουμε την όλη σκηνή της εισδοχής του. Όταν ο ηγούμενος του μοναστηριού ήρθε και στάθηκε στα σκαλοπάτια της Αγίας Τράπεζας, ο υποψήφιος έπεσε κατάχαμα μπρούμυτα. Ο ηγούμενος τον ρώτησε: «Τι ζητάς;» Κι ακούστηκε η απάντηση: «Τη χάρη του Θεού και το δικό σου έλεος».

Σ.τ.Ε.: Το Τάγμα των Αυγουστινιανών Μοναχών ιδρύθηκε επίσημα το 1250 με την ενσωμάτωση πολλών μικρών ομάδων μοναχών που ήταν σκόρπιες στην κεντρική Ιταλία. Ονομάστηκε «Αυγουστινιανό Τάγμα» επειδή οι μοναχοί εκείνοι ζούσαν σύμφωνα με τους κανόνες του ιερού Αυγουστίνου. Σιγά σιγά όμως επιδίωξαν μια εύκολη και κοσμική ζωή, πράγμα που έφερε στο τάγμα αρκετές μεταρρυθμίσεις με σκοπό να επιβληθούν ξανά οι αρχικές αυστηρές αρχές. Το 1550 συστήθηκε στη Βόρεια Γερμανία ένας ανεξάρτητος κλάδος αυτού του τάγματος απ’ όπου και αποφοίτησε ο Λούθηρος.

6

Ο Όρκος

T 33

Τότε ο ηγούμενος ανασήκωσε τον υποψήφιο για να τον ρωτήσει αν ήταν νυμφευμένος, δουλοπάροικος ή μολυσμένος από κρυφές αρρώστιες. Η απάντηση ήταν αρνητική και ο ηγούμενος άρχισε να εξηγεί τη σκληρή ζωή που είχε αποφασίσει να ζήσει ο δόκιμος: Την απάρνηση της θέλησής του, την απλότητα του ντυσίματος, την αυστηρότητα της νηστείας, τις αγρυπνίες της νύχτας και τον μόχθο της ημέρας, τη νέκρωση της σάρκας, την εντροπή της επαιτείας και γενικά όλες τις άλλες σκληρές συνθήκες της μοναστικής διαβίωσης. Ήταν έτοιμος και πρόθυμος να σηκώσει στους ώμους του αυτά τα βάρη; «Ναι, με του Θεού τη βοήθεια», ήταν η απάντηση, «κι όσο μού επιτρέπει η ανθρώπινη αδυναμία». Τώρα έγινε δεκτός για ένα χρόνο δοκιμασίας. Η τελετή της κουράς γινόταν με τη μελωδική υπόκρουση της χορωδίας των μοναχών. Επίσης, τα πολιτικά ρούχα έπρεπε ν’ αντικατασταθούν με το σχήμα του δόκιμου. Κατόπιν, ο υποψήφιος γονάτισε: «Ευλόγησε το δούλο σου», έψαλλε ο ηγούμενος. «Κύριε, εισάκουσε τις θερμές ικεσίες μας κι ευδόκησε ώστε η ευλογία σου να δοθεί και σ’ αυτό τον δούλο σου, στον οποίο εν τω αγίω ονόματί σου φορέσαμε το μοναχικό σχήμα για να συνεχίσει, με τη βοήθειά σου, μένοντας πιστός στην Εκκλησία σου, κι έτσι ν’ απολαύσει την αιώνια ζωή μέσω του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Αμήν». Ύστερα άρχισε να ψάλλεται το απολυτίκιο, ενώ ο Λούθηρος κάνοντας βαθιά υπόκλιση άπλωσε τα χέρια του σε σχήμα σταυρού. Τώρα ήταν πια μέλος της μοναστικής οικογένειας, και οι άλλοι αδελφοί τον ασπάστηκαν με φίλημα ειρήνης. Η τελετή εισδοχής τελείωσε με τα λόγια του ηγούμενου: «Όχι εκείνος που άρχισε αλλά όποιος υπομένει μέχρι τέλους αυτός θα σωθεί». Η έννοια που έχει η είσοδος του Λούθηρου στο μοναστήρι είναι ότι η μεγάλη επανάσταση ενάντια στη Μεσαιωνική Εκκλησία άρχισε με την απελπισμένη του προσπάθεια ν’ ακολουθήσει τον δρόμο, που η ίδια αυτή Εκκλησία είχε χαράξει. Καθώς ο Αβραάμ έδωσε το ανώτατο δείγμα ανθρώπινης θυσίας σηκώνοντας το μαχαίρι για να θυσιάσει τον Ισαάκ, όπως ο Παύλος ελευθερώθηκε από τις ιουδαϊκές διατάξεις μόνο και μόνο γιατί σαν «Εβραίος εξ Εβραίων» ζήτησε να εκπληρώσει ολόκληρη τη δικαιοσύνη, το ίδιο και του Λούθηρου η εξέγερση άρχισε από κάτι που

34

T Εδώ Στέκομαι

ήταν πάνω από μια συνηθισμένη αφοσίωση. Κατέφυγε στο μοναστήρι, όπως και πολλοί άλλοι ‒και μάλιστα περισσότερο από τους άλλους: κατέφυγε, για να συμφιλιώσει την ψυχή του με τον Θεό.

S

Ι ΕΙΝΑΙ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ;

Τι είναι οι Προτεστάντες; Δεν είναι Χριστιανοί; Ποιος ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος; Πώς εξηγείται η ποικιλομορφία των Εκκλησιών της Διαμαρτύρησης; Αυτά κι άλλα πολλά ερωτήματα έρχεται να διαλευκάνει το συγκεκριμένο σύγγραμμα.

Καθώς φέτος γιορτάζονται διεθνώς τα 500 χρόνια από τη Μεταρρύθμιση του Λούθηρου (1517-2017), το βιβλίο «Εδώ Στέκομαι» έρχεται να συμβάλει στις εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα και στην πατρίδα μας.

Ο συγγραφέας του έργου ROLAND H. BAINTON (1894-1984), γεννήθηκε στο Ilkeston, Derbyshire (Αγγλία), και πήγε στις ΗΠΑ το 1904. Ήταν ειδικός στην Ιστορία της Μεταρρύθμισης, και διατέλεσε για 42 χρόνια Καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ (ΗΠΑ), συνεχίζοντας το συγγραφικό του έργο στα επόμενα 20 χρόνια της συνταξιοδότησής του. Διακρίθηκε για την ευρυμάθειά του και την ευχάριστη γραφή του. Το πιο δημοφιλές έργο του «Εδώ Στέκομαι» (Here I Stand) πρωτοεκδόθηκε το 1950 και πούλησε πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Μέχρι το 2011 εξακολουθούσε να ανατυπώνεται. Άλλα έργα του Bainton είναι The Reformation of the Sixteenth Century, The Travail of Religious Liberty, The Age of Reformation, και το Christian Attitudes Toward War and Peace.

«Μνημείο ακριβόλογης ευρυμάθειας βασισμένης στη βαθιά γνώση των πηγών και άλλων δευτερευόντων έργων, σε εξαιρετικό συνδυασμό με ένα έξυπνο, ζωντανό και εύληπτο λογοτεχνικό ύφος … και πολύτιμη βιβλιογραφία…»

(Keneth Scott Latourette, αμερικανός ιστορικός, καθηγητής και ιεραπόστολος)

«Ανάμεσα στις εξαιρετικές εργασίες, η παλαιά μελέτη του Roland Bainton “Εδώ Στέκομαι – Μια Βιογραφία του Μαρτίνου Λούθηρου” έχει δίκαια αποκτήσει μεγάλη φήμη σαν ένα κλασικό σύγγραμμα πάνω σ’ ένα κλασικό θέμα».

(Mark A. Noll, αμερικανός ιστορικός και πανεπιστημιακός καθηγητής)

ο Λό γ ο ς Ε Κ ∆ Ο

Σ Ε Ι Σ

www.ologos.gr

ISBN 978-960-510-171-8