Το Μήνυμα Του Ιερεμία

Η Βίβλος Μιλάει και Σήμερα Εκδότες της σειράς: J. A. Motyer (Π.Δ.)

John R. W. Stott (Κ.Δ.)

ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ

ΙΕΡΕΜΙΑ Κόντρα στον άνεμο και στο ρεύμα

ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ

ΙΕΡΕΜΙΑ Κόντρα στον άνεμο και στο ρεύμα

Derek Kidner Πρώην Πρύτανης του Οίκου Tyndale, Cambridge

Mετάφραση: Χάρης Ι. Νταγκουνάκης

O

Λόγος

Ε Κ Δ Ο

Σ Ε Ι Σ

Tίτλος πρωτοτύπου: THE MESSAGE OF JEREMIAH Συγγραφέας: Derek Kidner Πρωτότυπη έκδοση: © Derek Kidner 1987 Πρώτη έκδοση: Inter-Varsity Press 1987

Mετάφραση, επιμέλεια κειμένων: Χάρης Ι. Νταγκουνάκης Προσαρμογή εξωφύλλου και ηλεκτρ. σελιδοποίηση: Δήμητρα Παπαναγή Eπιμέλεια και παραγωγή εντύπου: Logos Graphics © 2015 Eκδόσεις «O Λόγος» Τ.Θ. 254, 194 00 Κορωπί τηλ.: 210.4834214, φαξ: 210.6627506 www.ologos.gr Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλεία «Ο Λόγος» • Αθήνα: Εμμ. Μπενάκη 28, 106 78, τηλ.: 210.3823495 • Θεσσαλονίκη: Εθν. Αμύνης 42, 546 21, τηλ.: 2310.232210 • Πάτρα: Πουκεβίλ 22, 262 23, τηλ.: 2610.224197 • Λάρισα: Δευκαλίωνος 2, 412 22, τηλ.: 2410.232594 • Βόλος: Σωκράτους 23, 382 21, τηλ.: 24210.35801 • Αλβανία: Sarande, Libraria «O LOGOS», τηλ.: 0035585223239 ISBN 978-960-510-152-7 Εάν δεν ορίζεται άλλως, οι παραπομπές από την Αγία Γραφή προέρχονται από τη «Νέα Μετάφραση της Βίβλου» (NΜΒ), έκδ. Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας © 2003, Εμμ. Μπενάκη 50, Αθήνα, και χρησιμοποιούνται κατόπιν αδείας της εκδότριας Εταιρίας. Η αναπαραγωγή ολόκληρου του βιβλίου ή τμημάτων του με οποιαδήποτε μορφή (εκτός από σύντομη ανασκόπηση ή αναφορά σ’ αυτό) επιτρέπεται μόνο μετά από γραπτή άδεια του εκδότη.

Γενικός πρόλογος Η σειρά Η Βίβλος Μιλάει και Σήμερα αποτελείται από ένα σύνολο ερμηνευτικών υπομνημάτων βιβλίων τόσο της Παλαιάς όσο και της Καινής Διαθήκης, και έχει έναν τριπλό στόχο: ● Να ερμηνεύσει με ακρίβεια το βιβλικό κείμενο

● Να συσχετίσει το κείμενο με τη σύγχρονη ζωή ● Να προσφέρει ένα ευχάριστο ανάγνωσμα

Επομένως, αυτά τα βιβλία δεν είναι «υπομνήματα» με τη συνήθη έννοια του όρου (commentaries), γιατί ένα υπόμνημα περιορίζεται να επεξηγήσει το κείμενο, παρά να προσφέρει κάποιες εφαρμογές του, και τείνει να είναι περισσότερο κείμενο αναφοράς παρά φιλολογικό κείμενο. Απ’ την άλλη μεριά, το είδος «κηρυγμάτων» που τα συνήθη αυτά υπομνήματα περιλαμβάνουν, δεν προσπαθούν να συσχετίσουν το κείμενο με τη σύγχρονη ζωή, και παράλληλα να είναι ευχάριστα στην ανάγνωση, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη το βιβλικό κείμενο. Οι συγγραφείς που συμμετέχουν στη σειρά Η Βίβλος Μιλάει και Σήμερα, πιστεύουν όλοι τους ότι ο Θεός εξακολουθεί να μιλάει με τα όσα έχει ήδη πει στο παρελθόν, και πως τίποτα δεν είναι περισσότερο αναγκαίο για την πνευματική ζωή, την ευεξία και την αύξηση των χριστιανών, από του ν’ ακούν τι λέει προς αυτούς το Πνεύμα μέσα από τον αρχαίο –κι ωστόσο πάντα επίκαιρο– Λόγο του.

J. A. MOTYER J. R. W. STOTT

Εκδότες της Σειράς

Περιεχόμενα

Γενικός πρόλογος .................................................................................................................................................................................... 5 Πρόλογος του συγγραφέα

......................................................................................................................................................

9

Πρόλογος του μεταφραστή ................................................................................................................................................ 11 Συντομογραφίες .................................................................................................................................................................................... 13 Εισαγωγή: Η ζωή και η εποχή του Ιερεμία .......................................................................................... 14 Πρόλογος: Η κλήση του προφήτη (Ιερεμίας 1)

1.

..........................................................................

27

Από τον Ιωσία ως το πρώτο έτος του Ναβουχοδονόσορ

«Αν αυτά γίνονται στα χλωρά...» (Ιερεμίας 2 - 20) ................................................................ 35 2.

Από τους διαδόχους του Ιωσία στην αιχμαλωσία

«...τι θα γίνει στα ξερά;» (Ιερεμίας 21 - 45) .................................................................................. 107 3.

Οράματα σχετικά με τα Έθνη (Ιερεμίας 46 - 51) .................................................................. 179 Επίλογος: Ιερουσαλήμ και Βαβυλώνα - Ιστορική υποσημείωση (Ιερεμίας 52)

........................................................................................................................................................................................

205

Παραρτήματα Α΄ Οι έννοιες αμαρτία, κρίση, μετάνοια, χάρη και σωτηρία στο κήρυγμα του Ιερεμία .................................................................................................................................. 211 Β΄ Τα κεφάλαια του βιβλίου στο χρονολογικό τους πλαίσιο ........................ 225 Γ΄ Χρονολογικός πίνακας............................................................................................................................................ 229

7

Πρόλογος του συγγραφέα

Είμαι ευτυχής που έχω την ευκαιρία να εκφράσω τις ευχαριστίες μου όχι μόνο σ’ εκείνους από το Inter-Varsity Press που δεν δίστασαν να τυπώσουν αυτό το βιβλίο, αλλά πρωτίστως στην πολύπαθη σύζυγό μου τη Μαίρη, που ανέχθηκε έναν σύζυγο τόσο απορροφημένο με τη αργή συγγραφή του βιβλίου. Ένας πρόλογος, όμως, μου δίνει και το ελεύθερο να βάλω έναν υπότιτλο στο έργο: «Κόντρα στον άνεμο και στο ρεύμα». Προέρχεται από το γνωστό έργο του Ιωάννου Βουνιάνου, «Το Μεγάλο Ταξίδι», στο σημείο όπου ο Χριστιανός συναντήθηκε με τον κ. Συμφεροντολόγο, από την πόλη των ωραίων λόγων. Ο ανέμελος αυτός τύπος παραδέχτηκε πως ο ίδιος και η γυναίκα του, η κα Προσποίηση, διέφεραν λιγάκι ως προς τη θρησκεία από τους άλλους, τους αυστηρούς χριστιανούς, που τα θυσιάζουν όλα μονομιάς στο Θεό, σε δύο σημεία: «Πρώτα πρώτα», λέει, «εμείς δεν πάμε αντίθετα με το ρεύμα της ζωής. Δεύτερο, είμαστε πάντα ζηλωτές, όσο η θρησκεία βαδίζει με τα ασημένια παπούτσια της. Μας αρέσει να ακολουθούμε τη θρησκεία όσο ο ήλιος λάμπει κι όσο ο κόσμος γύρω χειροκροτεί…» Η απάντηση του Χριστιανού Αποδημητή σ’ αυτό ήταν: «Αν θέλεις να έρθεις μαζί μας, πρέπει να βαδίσεις ενάντια στον άνεμο και στο ρεύμα… Πρέπει ακόμη να ακολουθείς τη 9

Πρόλογος του συγγραφέα

θρησκεία όχι μονάχα στον καιρό που φορεί τα ασημένια της παπούτσια, μα και στον καιρό που είναι φτωχή και ταπεινωμένη…»1 Τέτοιο –αρχικά με πίκρα και δυσανασχέτηση αλλά χωρίς πισωγυρίσματα– ήταν το δύσκολο ταξίδι που ο Ιερεμίας είχε αποφασίσει να πορευτεί, προσδίδοντας το δικό του ειδικό βάρος στο μήνυμά του. Θυμάμαι τα ποιητικά λόγια του Ιωάννου Βουνιάνου:

Ποιος την αληθινή ανδρεία θέλει να δει; Ας έρθει προς τα ’δω! Κι εδώ για πάντα να σταθεί, Κόντρα στον άνεμο και κόντρα στον καιρό. Τα λόγια αυτά ας γίνουν και για μας μια πρόσκληση να μελετήσουμε τη ζωή και το μήνυμα του μεγάλου αυτού προφήτη του Θεού, του Ιερεμία.

DEREK KIDNER

10

Πρόλογος του μεταφραστή

Ήταν για μένα ιδιαίτερη χαρά και τιμή να συνεργαστώ με τον εκδοτικό οίκο «Ο ΛΟΓΟΣ» στο πρόγραμμα μετάφρασης της σειράς Η Βίβλος Μιλάει και Σήμερα. Επέλεξα τον «Ιερεμία» γιατί το είδα σαν μια ευκαιρία προσωπικής μελέτης και κατάρτισης σχετικά με αυτό τον προφήτη του Θεού. Και δεν έπεσα έξω! Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν πράγματι πνευματικά νοήματα αλλά και ιστορική γνώση, που ο συγγραφέας με ιδιαίτερη ικανότητα τα μεταδίδει στον αναγνώστη. Το βιβλίο αυτό δεν ήταν εύκολο ανάγνωσμα. Ήταν μια δύσκολη επιστημονική γραφή, όσο κι αν προσπάθησε ο συγγραφέας να το ελαφρύνει, επειδή απευθύνεται σε νεολαία. Το όλο έργο διαπνέεται από μια τάση λογοτεχνικής εμφάνισης των νοημάτων του, πράγμα που προσπαθήσαμε ν’ αποδώσουμε κι εμείς, στο μέτρο του δυνατού. Ο συγγραφέας χρησιμοποίησε την μετάφραση Revised Standard Version της Βίβλου, και στη μετάφραση χρησιμοποιήθηκε η Νέα Μετάφραση της Βίβλου, εκδόσεως της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας (© 2003), την οποία και ευχαριστώ για την άδεια. Όπου κρίθηκε πιο εξυπηρετικό για την απόδοση των νοημάτων, χρησιμοποιήθηκε η παλαιά μετάφραση της Αγίας Γραφής, του Ν. Βάμβα. Οι συντομογραφίες των μεταφράσεων της Βίβλου όπως και διάφορων άλλων τεχνικών όρων παρατίθενται σε ξεχωριστό πίνακα Συντομογραφιών.

11

Πρόλογος του μεταφραστή

Έργα σαν αυτά δεν μπορούν να διαβαστούν όπως ένα συνηθισμένο πνευματικό βιβλίο. Ένα ερμηνευτικό υπόμνημα πρέπει να διαβάζεται έχοντας πάντοτε δίπλα μας την Αγία Γραφή ανοιχτή στην περικοπή που σχολιάζεται, αφού ακολουθείται η σειρά των κεφαλαίων του βιβλίου του Ιερεμία. Διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος ο αναγνώστης ακόμη και να μην καταλάβει παντελώς περί τίνος πρόκειται (π.χ. το σχόλιο στο 13:15-17). Εύχομαι ο αναγνώστης όχι μόνο να εμπλουτίσει τις γνώσεις του αλλά και να αποκομίσει και κάποιο βαθύτερο πνευματικό όφελος για την πορεία του με το Χριστό.

Χάρης Ι. Νταγκουνάκης

12

Συντομογραφίες (πέρα από τα ονόματα των βιβλίων της Αγ. Γραφής)

αι. = αιώνας/ος ανωτ. = ανωτέρω βλ. = βλέπε δηλ. = δηλαδή εβρ. = εβραϊκά, εβραϊκό εδ. = εδάφιο ειδ. = ειδικά, ειδικότερα εξ = και εξής (π.χ. Β΄ Χρον.

35:20εξ) κεφ. = κεφάλαιο κατά λ. = κατά λέξη κ. αλλ. = και αλλού κ. άλλ. = και άλλοι/ες/α λ. = λέξη ΜΒ = Μετάφραση (Νεοφύτου) Βάμβα μετ. = μετάφραση μ.Χ. = μετά Χριστόν ΝΜΒ = Νέα Μετάφραση της Βίβλου (Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας) Ο΄ = Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Παλαιά Διαθήκη)

πρβλ. = παράβαλε π.Χ. = προ Χριστού π.χ. = παραδείγματος χάριν Σ.τ.Μ. = Σημείωση του Μεταφραστή στ. = στίχος υποσ. = υποσημείωση χειρ. = χειρόγραφα ΑV = αγγλική μετ. Authorized Version GNB = αγγλική μετ. Good News Bible JB = γαλλική/αγγλική μετ.

Jerusalem Bible NEB = αγγλική μετ. New English Bible NIV = αγγλική μετ. New International Version RSV = αγγλική μετ. Revised Standard Version

13

Εισαγωγή Η ζωή και η εποχή του Ιερεμία

Στην τελευταία δεκαετία της πιο μακρόχρονης και σκοτεινής βασιλείας στην ιστορία του βασιλείου του Ιούδα, γεννήθηκαν δύο αγόρια, που έμελλε ν’ αποτελέσουν του Θεού δώρα σ’ έναν ανήθικο και διεφθαρμένο λαό. Η βασιλεία εκείνη ήταν του Μανασσή, μισός αιώνας συνειδητής στροφής προς τις θεότητες των Χαναναίων και των Ασσυρίων. Ο λαός επιδιδόταν στη μαύρη μαγεία, στη νεκρομαντεία και στις ανθρωποθυσίες (που εμφανίστηκαν ακόμα και μέσα στη βασιλική οικογένεια). Η διαστροφή της δικαιοσύνης ήταν τέτοια, που όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Β΄ Βασ. 21:16, «Ο Μανασσής σκότωσε τόσους αθώους, ώστε γέμισε την Ιερουσαλήμ με αίμα από τη μία άκρη ως την άλλη». Οι δυο καινούριες ζωές, για τις οποίες μιλάμε, είναι ο Ιωσίας, που γεννήθηκε το 648 π.Χ. και ο Ιερεμίας, σύγχρονός του αλλά ίσως λίγο νεότερος. (Όταν τον κάλεσε ο Θεός το 627, ο Ιερεμίας διαμαρτυρήθηκε πως «ήταν ακόμη πολύ νέος»˙ και η μετέπειτα διακονία του για πάνω από σαράντα χρόνια μάς επιτρέπει να υποθέσουμε πως μιλούσε κυριολεκτικά, όταν έλεγε πως ήταν πολύ νέος). Ως μεταρρυθμιστής βασιλιάς ο ένας, και δριμύτατος προφήτης ο άλλος, επρόκειτο οι δυο τους να προσφέρουν στη χώρα τους τη χρυσή ευ14

Εισαγωγή

καιρία της ανανέωσης και την τελευταία ελπίδα της επιβίωσης ως βασίλειο του Δαβίδ.

Ο προηγούμενος αιώνας και η κληρονομιά του Το όλο σκηνικό των γεγονότων είναι ένα μικρό βασίλειο, τμήμα της Συρίας-Παλαιστίνης, ένα κόκαλο που το διεκδικούσαν δύο μεγάλες δυνάμεις: Η Αίγυπτος στα νοτιοδυτικά και η Ασσυρία στα βορειοανατολικά. Στα τελευταία εκατό χρόνια, από το 745 π.Χ. και μετά, μια σειρά ισχυρών Ασσύριων μοναρχών είχαν προσδέσει αυτό το βασίλειο στο άρμα τους, αξιώνοντας φόρο υποτέλειας και ετήσια εισφορά από κάθε πόλη. Κάθε εκδήλωση ανταρσίας ή αθέτησης υποχρεώσεων τιμωρείτο με άμεσο χτύπημα από την αυτοκρατορία. Το βασίλειο του Ισραήλ, αδελφό βασίλειο εκείνου του Ιούδα, σύντομα επαναστάτησε, με αποτέλεσμα οι φυλές του που κατοικούσαν στα βόρεια και στα ανατολικά, να εξοριστούν τη χρονική περίοδο 734-733. Τελικά, μετά κι από μια δεύτερη εξέγερση, κυριεύτηκε η πρωτεύουσα στα 722-721 και η ύπαρξη του βασιλείου του Ισραήλ τερματίστηκε. Έτσι, το μικροσκοπικό βασίλειο του Ιούδα, υποτελές στην Ασσυρία, βρέθηκε χωρίς την αδερφή του. Τώρα στα βόρεια σύνορά του είχε ασσυριακές επαρχίες, κάτω από ξένους κυβερνήτες. Παρ’ όλα αυτά, τίποτα δεν πτόησε τον νεαρό, τολμηρό βασιλιά του τον Εζεκία, να ξεκαθαρίσει τη χώρα από τα θρησκευτικά εμβλήματα της Χαναάν και της Ασσυρίας. Αυτά τα σύμβολα είχαν επιβληθεί σαν ένας από τους όρους της συνθήκης με κάθε υποτελή χώρα, και συνεπώς μια τέτοια ενέργεια του Εζεκία ήταν ανοιχτή ανταρσία, η οποία είχε υποκινηθεί από την Αίγυπτο. Το τίμημα ήταν τρομερό: Το 701 ο Σενναχειρίμ της Ασσυρίας μπήκε στη χώρα και την ερήμωσε. Είναι πικρός αλλά χαρακτηριστικός ο θρήνος του προφήτη: Η γη σας ερημώθηκε, Οι πολιτείες σας κάηκαν…

15

Εισαγωγή

Μόνον η πόλη της Σιών απέμεινε Σαν την καλύβα μες στ’ αμπέλι… 2 Η Ιερουσαλήμ σώθηκε με θαυμαστό τρόπο χάρη στην πίστη του Εζεκία και του Ησαΐα. Εντούτοις, η εικόνα της κατεστραμμένης χώρας που έβλεπε ο γιος του Εζεκία, ο Μανασσής, καθώς μεγάλωνε, διέφθειρε, αντί να συνετίζει, το μυαλό του. Έτσι διέκοψε κάθε δεσμό με ο,τιδήποτε ο πατέρας του είχε αγωνιστεί γι’ αυτό. Αυτή είναι η πολιτική διάσταση των παραπτωμάτων που έλαβαν χώρα στη μακρά διάρκεια του βασιλείου του Μανασσή, που περιγράψαμε στην αρχή. Είναι ενδιαφέρον ότι το όνομά του “Μανασσής, βασιλιάς του Ιούδα” απαντάται σε μια επιγραφή συμφωνίας που χαράχτηκε το 672, με την οποία κάθε υποτελής χώρα ορκιζόταν να θεωρεί τον κορυφαίο θεό των Ασσυρίων, τον Ασσούρ, ως δικό της θεό. Όπως έχουμε δει, για το Μανασσή η πράξη αυτή δεν ήταν βλάσφημη, κάτι δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, αλλά ήταν μια από τις συνειδητές αποκλίσεις, με την οποία ο λαός έμαθε να κάνει αυτό που ο προφήτης Μιχαίας λέει για μια προηγούμενη γενιά: «Εις το να κακοποιώσιν ετοιμάζουσι τας χείρας αυτών». Τελικά η μετάνοια3 του Μανασσή ήρθε πολύ αργά για να αποτρέψει την καταστροφή. Τα πρώτα κεφάλαια του Ιερεμία μιλούν για ένα λαό διαποτισμένο από την παγανιστική λατρεία και τα ειδωλολατρικά ήθη, σε διάστημα κάπου δεκαπέντε ετών μετά το θάνατο του Μανασσή. Όμως, η παλίρροια έμελλε να ξαναγυρίσει.

Η μεγάλη προσπάθεια για μεταρρύθμιση Μικρό παιδί ο Ιωσίας είχε αρχίσει από τα εφηβικά του χρόνια να εκζητεί τον Κύριο, και στα είκοσί του άρχισε να ξεκαθαρίζει τη χώρα του από τα είδωλα. Ένα χρόνο αργότερα, το 627, ο Ιερεμίας άρχιζε τη μακρόχρονη διακονία του ως προφήτης. Στο μεταξύ, στον έξω κόσμο, η Ασσυρία άρχισε επιτέλους να κλονίζεται. Ήδη για κάμποσα χρόνια οι άκρες της μεγάλης αυτοκρα16

Εισαγωγή

τορίας είχαν αρχίσει να απειλούνται: Σοβαρά προβλήματα είχαν ανακύψει στην ανατολή από τους Ελαμίτες και τους Μήδους˙ διάφοροι κάτοικοι της ερήμου έκαναν επιδρομές από το βορρά˙ αραβικές φυλές ξεχύνονταν στην Εδώμ και στη Μωάβ από την έρημο της Αραβίας˙ πολιτικές απιστίες στη Συρία και στην Παλαιστίνη. Ο Ασσουρμπανιπάλ είχε τη δύναμη να καταπνίξει όλες αυτές τις κινήσεις, αλλά ο θάνατός του το 627 (το έτος της κλήσης του Ιερεμία), επέσπευσε τον πόλεμο της διαδοχής του και –πολύ κακός οιωνός– είδε τη σπουδαία πόλη της Βαβυλώνας να αποσπάται και να γίνεται ανεξάρτητη με αρχηγό έναν Χαλδαίο που ονομαζόταν Ναβοπαλασσάρ. Το 626 ο άνθρωπος αυτός νίκησε τους Ασσυρίους έξω από τη Βαβυλώνα και έγινε βασιλιάς της. Μπορεί το όνομά του να μην ήταν τόσο γνωστό, η πόλη του όμως και ο γιος του έγιναν μετέπειτα ευρύτατα γνωστοί: Η Βαβυλώνα, έγινε γνωστή ως το κέντρο της νέοΒαβυλωνιακής αυτοκρατορίας, που ο ίδιος ίδρυσε, και ο Ναβουχοδονόσορ 4 ως βασιλιάς της από το 605 ώς το 562. Ο Ιωσίας επωφελήθηκε από την πρώτη αυτή αναστάτωση και επέφερε τις μεταρρυθμίσεις του στα χαμένα εδάφη του Ισραήλ, μέχρι την περιοχή της φυλής Νεφθαλί στο μακρινό βορρά5, πριν στραφεί στην ανασυγκρότηση του ναού το 622, τότε που εντελώς τυχαία, με τις εργασίες της ανακαίνισης, βρέθηκε το βιβλίο του Νόμου του Μωυσή. Για τον Ιερεμία η ανακάλυψη αυτή σήμανε σοβαρότατη επίδραση σε τουλάχιστον τρεις περιόδους της ζωής του. Η πρώτη ήταν όταν μετά από μια πανεθνική ανανέωση της διαθήκης, βασισμένη στο βιβλίο που ξαναβρέθηκε 6, ο Ιερεμίας στάλθηκε σε περιοδεία να κηρύξει «στις πόλεις του Ιούδα» και «στους δρόμους της Ιερουσαλήμ», και να επαναφέρει τους όρους της διαθήκης στο έθνος7. Το κήρυγμα αυτό επέφερε τις πρώτες απειλές κατά της ζωής του, και την πρώτη γεύση της απόρριψης, γιατί τάχα πρόδωσε τις αρχές με τις οποίες είχε ανατραφεί. Μια τέτοια απόρριψη από το χωριό του ή την οικογένειά του ήταν απλώς η φυσική αντίδραση. Γιατί εύκολα μπορούμε να φανταστούμε πώς τα πελώρια κύματα της μεταρρύθμισης όρμησαν και έφεραν τα πάνω κάτω στην ήσυχη ιερατική πόλη της Αναθώθ, όταν η καλοπέραση και η 17

Εισαγωγή

βολή έδωσαν τη θέση τους στον τρόμο, καθώς κατέφθαναν εκεί οι απεσταλμένοι του μεταρρυθμιστή βασιλιά. Στην πόλη αυτή, όπως και παντού άλλωστε, κατεδαφίστηκαν όλα τα ειδωλολατρικά θυσιαστήρια, οι αιρετικοί ιερείς πήγαν σπίτι τους ή και εξορίστηκαν, και οι κατώτεροι απ’ αυτούς στην ιεραρχία μεταφέρθηκαν να υπηρετούν σε χαμηλότερα αξιώματα στην Ιερουσαλήμ 8. Για ένα παιδί από ιερατικό περιβάλλον, το να ανακατευτεί σε ένα τέτοιο κίνημα, αδιάφορο πόση θεϊκή εξουσιοδότηση είχε, ήταν σαν να περιθωριοποιόταν: «Αλίμονο, μάνα μου!» φωνάζει στην απόγνωσή του, «Γιατί με γέννησες; Όλοι στη χώρα τα βάζουν μαζί μου και με κατακρίνουν (Ιερ. 15:10). Μπορεί να γλίτωσε τη θανατική ποινή αλλά όχι και τον εξοστρακισμό, ούτε και τη θεία πίεση στη συνέχεια. Και οι δυο αυτές καταστάσεις εκφράζονται μ’ ένα σπαραχτικό ξέσπασμα για τον κλήρο που του έλαχε: Δεν κάθησα σε συμπόσιο ανθρώπων που διασκεδάζουν, για να ευχαριστηθώ, αλλά εσύ μου ’δωσες τη δύναμη να καθήσω παράμερα, γεμάτος απ’ την αγανάκτησή σου εναντίον τους (15:17, πρβλ. 20:7-9).

Δεύτερον, η εσωτερική επίδραση αυτού του γεγονότος τον οδήγησε σε μια διαπάλη με το Θεό, σε μια αγωνιώδη αντιπαράθεση ενστάσεων και διαμαρτυριών, που τις βρίσκουμε διάσπαρτες στα κεφάλαια 11 – 20. Πολλές είναι γεμάτες πίκρα και έντονα προσωπικές: Εγώ ήμουν σαν το πρόβατο που είναι ήμερο, ακόμη κι όταν το οδηγούνε στη σφαγή, …Αλλά εσύ, Κύριε, με γνωρίζεις… Σύρε τους σαν τα πρόβατα για τη σφαγή… (11:19˙ 12:3) Ο πόνος μου είναι παντοτινός και η πληγή μου αθεράπευτη. Στηρίζω τις ελπίδες μου σ’ εσένα, 18

Εισαγωγή

αλλά εσύ μ’ απογοήτευσες, όπως ο χείμαρρος, που του στερεύουν τα νερά το καλοκαίρι (15:18). Εμένα έχουν στόχο πάντα οι χλευασμοί τους. Όλοι με ειρωνεύονται… Αλλά όταν λέω μέσα μου: «Ας ξεχάσω τον Κύριο˙ ας μην ξαναμιλήσω εξ ονόματός του», τότε ο λόγος σου στην καρδιά μου γίνεται φωτιά, που καίει βαθιά στα κόκαλά μου. Απόκαμα να τον συγκρατώ –δεν αντέχω πια (20:7β.9). Άλλα ξεσπάσματα, παρόμοιας σφοδρότητας, μιλάνε για το λαό στο σύνολό του: Εσύ η μόνη ελπίδα του Ισραήλ, ο σωτήρας του στον καιρό της θλίψης, Γιατί στέκεις σαν αποσβολωμένος… σαν πολεμιστής αφοπλισμένος, που να βοηθήσει δεν μπορεί; Αλλά εσύ, Κύριε, είσαι ανάμεσά μας, και σ’ εσένα ανήκουμε˙ Μη μας εγκαταλείψεις (14:8-9). Σ’ αυτές τις κρίσιμες για τον προφήτη στιγμές, ο Θεός τού απάντησε με λόγους που τον κράτησαν σταθερό στην αποστολή του και τον διαβεβαίωναν ότι τελικά θα επιζήσει: Οι άνθρωποι πρέπει ν’ ακούν εσένα˙ όχι εσύ αυτούς… Θα σε πολεμήσουν αλλά δε θα μπορέσουν να σε νικήσουν, γιατί εγώ θα είμαι μαζί σου για να σε διατηρώ ασφαλή… (15:19β.20β).

19

Εισαγωγή

Και πράγματι, έτσι αποδείχτηκαν τα πράγματα. Η πρώτη δοκιμασία, που τον οδήγησε σ’ αυτό τον απελπισμένο διάλογο με το Θεό, αποτέλεσε γι’ αυτόν το βάπτισμα του πυρός. Μέσα απ’ αυτή τη δοκιμασία ο Ιερεμίας βγήκε έτοιμος να σταθεί στα πόδια του σαν να ήταν παλαίμαχος δούλος του Θεού, μια στάση που κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής του, μέσα από φοβερές θλίψεις που δεν τον εγκατέλειψαν ποτέ. Ένα τρίτο, όμως, αποτέλεσμα της ανάμειξης του προφήτη με τη μεταρρύθμιση του Ιωσία, πηγαίνει ενδεχομένως ακόμη μακρύτερα, γιατί η πείρα τού αποκάλυψε πως ο νόμος, ακόμα και ο πιο τέλειος, είναι αδύνατο να μιλήσει στην καρδιά του ανθρώπου για το Θεό. Για παράδειγμα, στο 7:17εξ διαβάζουμε για τη λαϊκή λατρεία της βασίλισσας του ουρανού, την εποχή πριν από τη μεταρρύθμιση˙ παρακάτω, στο 44:15εξ πηγαίνουμε πίσω στην κατάργηση αυτής της λατρείας από τον Ιωσία –για να διαπιστώσουμε απλώς ότι τριάντα και πλέον χρόνια αργότερα, η μεταρρύθμιση δεν είχε ακόμα επικρατήσει! Οι αντιλήψεις δεν είχαν αλλάξει, μόνο οι ευκαιρίες. Η εθνική διαθήκη, όπως και η αρχική στο όρος Σινά, είχε και τώρα παραβιαστεί το ίδιο σύντομα, όσο είχε συνομολογηθεί! Και δεν υπήρχε δυνατότερη εμπειρία για έναν προφήτη απ’ αυτήν, που τον προετοίμασε με τον καλύτερο τρόπο ν’ ακούσει του Θεού την υπόσχεση για μια νέα και απείρως καλύτερη διαθήκη 9, η οποία θα δημιουργούσε μια κοινωνία λυτρωμένων στην εποχή του ευαγγελίου. Ανάμεσα στις μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 620 και στο θάνατο του Ιωσία το 609, δεν ξέρουμε τίποτα για τη διακονία του Ιερεμία, εκτός απ’ αυτό που ο ίδιος λέει: «Από το δέκατο τρίτο έτος της βασιλείας του Ιωσία, γιου του Αμών και βασιλιά του Ιούδα, για είκοσι τρία χρόνια μέχρι σήμερα 10, ο Κύριος μου μιλούσε και εγώ επανειλημμένα σας διάβαζα αυτά που μου έλεγε, εσείς όμως δε δίνατε σημασία». Όσο όμως ζούσε ο Ιωσίας και τον προστάτευε, όλη αυτή η αντικοινωνικότητα που βίωνε, και οι απειλές για τη ζωή του, ήταν ένας απλός πόλεμος νεύρων (11:19˙ 12:16). Όσον αφορά τον ίδιο τον Ιωσία, τώρα, τα περιθώρια ελευθερίας που είχε όλο και διευρύνονταν, για να επιφέρει τις αλλαγές του και 20

Εισαγωγή

να είναι ο πατέρας του λαού του 11, χωρίς κανένα εμπόδιο από τον νόμιμο επικυρίαρχο της χώρας του, τους Ασσυρίους. Οι εχθροί εκείνων όλο και πλησίαζαν, από τη Βαβυλώνα νότια κι από τη Μηδία ανατολικά, μέχρι που το 612 κυριεύτηκε η πρωτεύουσά τους η Νινευή. Ο ασσυριακός στρατός υποχώρησε προς τα δυτικά στη Χαράν, στον Ευφράτη ποταμό, όπου καταδιώχθηκε και τελικά νικήθηκε από τους Βαβυλώνιους το 610 π.Χ.

Tώρα μπαίνει και η Αίγυπτος στο παιχνίδι και προελαύνει προς τον Ευφράτη με την ελπίδα πως θα γλιτώσει τους Ασσυρίους, κι εκείνοι σε αντάλλαγμα θα της έδιναν τη Συρία και την Παλαιστίνη τμήματα της ούτως ή άλλως εύθραυστης αυτοκρατορίας τους. Κι αυτό ήταν το τελευταίο που θα ήθελε ο Ιωσίας. Έτσι, το 609, τελείως απροκάλυπτα αναχαίτισε τους Αιγύπτιους στη Μεγιδδώ, μόνο και μόνο για να νικηθεί, και ο ίδιος να σκοτωθεί στη μάχη. Για τον Ιερεμία και το βασίλειο του Ιούδα, αυτό σηματοδοτούσε και το τέλος μιας εποχής. Μολονότι ο φαραώ απέτυχε να βοηθήσει τους Ασσυρίους, ο στρατός του παρέμεινε στον Ευφράτη, και τα επόμενα τέσσερα χρόνια είχε τον έλεγχο της Συρίας και της Παλαιστίνης˙ εκθρόνισε το νέο ακόμη στο θρόνο βασιλιά του Ιούδα, και στη θέση του διόρισε τον ανίκανο Ιωακίμ. Τότε, το 605, ο Ναβουχοδονόσορ, διάδοχος ακόμα του θρόνου της Βαβυλώνας, κατατρόπωσε ολοσχερώς τους Αιγύπτιους στη Χαρκεμίς, στον Ευφράτη 12 και υπέταξε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή. Τον επόμενο χρόνο 13, η συλλογή των προφητειών του Ιερεμία διαβάστηκαν δημόσια στο λαό και το βασιλιά, με τη θλιβερή κατάληξη ο βασιλιάς να τα κάψει στο τζάκι του.

Η αντίδραση, η παρακμή και η πτώση Από κείνη τη στιγμή και μετά, το βασίλειο του Ιούδα παραδόθηκε στην αυτοκαταστροφή του: Η ειδωλολατρία επανήλθε στην ημερήσια διάταξη με όλες τις υπερβολές και τους κατατρεγμούς του παρελθόντος. Για τον Ιερεμία αυτό σήμανε άγριο ξύλο και διαπόμπευση 21

Εισαγωγή

(20:2), ακόμα και καταδίκη σε θάνατο (26:10εξ). Για έναν άλλο προφήτη, τον Ουρία, και για άλλους ενοχλητικούς θιασώτες της θεοκρατίας δεν υπήρξε έλεος14. Τελικά ο Ιωακίμ, σαν να μην του έφτανε που παραβίασε τη διαθήκη με το Θεό, παραβίασε και τη συμφωνία με το νέο του επικυρίαρχο, το Ναβουχοδονόσορ15, και το αποτέλεσμα ήταν αναπόφευκτο: Το Δεκέμβριο του 598 ο Ιωακίμ εκθρονίστηκε και αιχμαλωτίστηκε με σκοπό να εκπατριστεί στη Βαβυλώνα, αλλά πέθανε στην αρχή κιόλας του ταξιδιού. Ο διάδοχός του, ο Ιεχονίας (ή Ιωαχίν), έκλεισε την Ιερουσαλήμ με οδοφράγματα ενάντια στο βαβυλωνιακό στρατό, αλλά μετά από τρεις μήνες παραδόθηκε, και οδηγήθηκε στην εξορία μαζί με τους θησαυροφύλακες του ναού και την αφρόκρεμα των συμπολιτών του, στις 16 Μαρτίου του 597 π.Χ. Αφού είχε δώσει ένα τέτοιο μάθημα στους υποτελείς του ο Ναβουχοδονόσορ, δεν είχε κανένα πρόβλημα να διορίσει βασιλιά ένα καλόβολο ανδρείκελο, πρόθυμο να ορκιστεί νομιμοφροσύνη σ’ αυτόν. Αλλά ο Εζεκίας ήταν ανδρείκελο των πάντων: σύντομα ως βασιλιάς δέχτηκε αντιπροσωπείες γειτονικών κρατών και τελικά έφτασε να συζητεί για επανάσταση εναντίον του Ναβουχοδονόσορ 16. Αυτή έμελλε να είναι η σπουδαιότερη και η πιο αποφασιστική δεκαετία του Ιερεμία. Το θέλημα του Θεού ήταν τώρα ξεκάθαρο γι’ αυτόν, αλλά στους συγχρόνους του φαινόταν σαν καθαρή τρέλα. Ξάφνιασε αυτούς που συνωμοτούσαν ενάντια στους Βαβυλώνιους, όταν άρχισε να εμφανίζεται ανάμεσά τους φορώντας στο λαιμό του έναν ξύλινο ζυγό για βόδια και τους ζητούσε να υποταχθούν στο Ναβουχοδονόσορ. Στη συνέχεια έγραφε γράμματα στους αιχμαλώτους που ο Ναβουχοδονόσορ είχε ήδη μεταφέρει στη Βαβυλώνα, και μ’ αυτά τους προετοίμαζε για την εβδομηντάχρονη αιχμαλωσία όλου του λαού, καλώντας τους να δείξουν ειρηνική διάθεση προς τη Βαβυλώνα (29:7.10). Αυτό ερχόταν σε αντίθεση με όλα όσα οι φλογεροί προφήτες τους τους έλεγαν μέχρι τότε. Ήδη όμως έπαιρνε έναν επικίνδυνο δρόμο, που θα τον οδηγούσε σε νέες απειλές της άρχουσας τάξης του Ιούδα (29:24-29). Όμως, αυτό δεν ήταν τίποτα μπροστά στη θέση που θα έπαιρνε αργότερα, όταν ο Εζεκίας καταπατούσε τον όρκο του και έφερνε την εκδίκηση της Βαβυλώνας 22

Εισαγωγή

προ των πυλών: Αυτό, έλεγε ο Ιερεμίας, ήταν από το Θεό, ήταν κρίση του Θεού. Το μόνο που έπρεπε να γίνει ήταν να την αποδεχτούν, κι αν ο βασιλιάς δεν έσωζε την πόλη με το να υποταχθεί (38:17), δεν υπήρχε λόγος οι κάτοικοι να κάτσουν εκεί και να πεθάνουν (38:2). Για τα ανθρώπινα μέτρα, μια τέτοια στάση αποτελούσε προδοσία, κι ο Ιερεμίας δοκίμασε τη σκληρότητα της απομόνωσης σ’ ένα κελί, μια στρατιωτική φυλακή, και ένα λάκκο με βούρκο, όπου κινδύνεψε να βυθιστεί έτσι αδυνατισμένος όπως ήταν, αν δεν τον έσωζαν την τελευταία στιγμή. Σ’ όλη τη διάρκεια της πολιορκίας των Βαβυλωνίων, ο προφήτης βασανιζόταν από τις διαρκείς παρακλήσεις του βασιλιά να μεσολαβήσει στο Θεό 17, και τις μυστικές συναντήσεις μαζί του18. Όλα αυτά όμως δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα, όσο ο Εζεκίας παρέμενε αναποφάσιστος. Του Ιερεμία όμως το κίνητρο δεν ήταν η προδοσία αλλά η σταθερή του πίστη. Την ώρα που οι άλλοι ονειρεύονταν μια στιγμιαία απελευθέρωση σαν εκείνη που συνέβη την εποχή του Εζεκία19, αυτός επέμενε σ’ εκείνο που του είχε αποκαλυφθεί: τις δύο βεβαιότητες της αιχμαλωσίας και της επιστροφής – κάτι που τα υποδήλωσε ο ίδιος με την προσωπική του ζωή, όταν εκεί στο αποκορύφωμα της πολιορκίας αγόρασε ένα χωράφι σε περιοχή που είχε κατακλυστεί από τους εχθρούς 20. Όσο για την έλλειψη πατριωτισμού, που τον κατηγορούσαν: όταν η πόλη έπεσε το 587 και οι κατακτητές τού πρόσφεραν άνετη διαμονή στη Βαβυλώνα (40:4), έδειξε την αφοσίωσή του στο έθνος του προτιμώντας να μείνει στην ιδιαίτερη πατρίδα του με τους πιο φτωχούς του λαού του και με τον καινούριο τους κυβερνήτη, το Γεδαλία, στη Μισπά. Πόσο θλιβερή αντίθεση ο βασιλιάς! Με το πρώτο ρήγμα στα τείχη της πόλης, έφυγε με το στρατό του αλλά οι εχθροί τον συνέλαβαν, τον τύφλωσαν και τον μετέφεραν αιχμάλωτο στη Βαβυλώνα. Όσο για την Ιερουσαλήμ, η πολιτική της μη παράδοσης είχε σαν αποτέλεσμα οι εχθροί να της φερθούν με ιδιαίτερη σκληρότητα και να την καταστρέψουν ολοκληρωτικά21, για να σιγουρευτούν ότι ποτέ πια στο μέλλον δεν θα τους δημιουργούσε προβλήματα.

23

Εισαγωγή

Τα τελευταία χρόνια του προφήτη Στο μεταξύ, για τον Ιερεμία στη Μισπά, μόνο μια μικρή ανάπαυλα μεσολάβησε. Το φθινόπωρο του ίδιου, πιθανότατα, έτους (41:1) ο Γεδαλίας δολοφονήθηκε από κάποιον που προσποιόταν το βασιλικό συγγενή κι ονομαζόταν Ισμαήλ, ο οποίος είχε την υποστήριξη του βασιλιά των Αμμωνιτών. Το πραξικόπημα ήταν σκέτη αποτυχία. Αλλά οι νομιμόφρονες που το απέτρεψαν, έμαθαν ότι τα αντίποινα της Βαβυλώνας για το θάνατο του αντιπροσώπου της θα ήταν σίγουρα καταστροφικά και χωρίς καμιά διάκριση. Έτσι, πανικόβλητοι αποφάσισαν να μεταναστεύσουν μαζικά στην Αίγυπτο –σκέφτηκαν όμως να συμβουλευτούν τον Ιερεμία πριν ξεκινήσουν για το ταξίδι. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Ιερεμίας περίμενε υπομονετικά το λόγο του Κυρίου. Όταν όμως αυτός ο λόγος ήρθε, τους συμβούλευε με σαφήνεια να ματαιώσουν το σχέδιό τους, διαφορετικά η κρίση του Θεού θα ξεσπούσε πάνω τους. Αυτό όμως δεν τους έκανε καμιά εντύπωση. Για τους ακροατές του ο Ιερεμίας ήταν πάντοτε ο συνήθης, ισχυρογνώμων τύπος, που αναμφίβολα τον υποκινούσε εκείνος ο έμπιστος γραμματέας του, ο Βαρούχ (43:2-3). Όλοι μαζί λοιπόν, ξεκίνησαν ομόφωνα για την Αίγυπτο παίρνοντας μαζί τους με τη βία τον Ιερεμία και το Βαρούχ. Ρίχνοντας μια τελευταία ματιά στον προφήτη και στους απαγωγείς του, τους βλέπουμε σε μια σκληρή αντιπαράθεση μεταξύ τους. Οι εναντίον τους κατηγορίες του προφήτη για αποστασία γυρίζουν πίσω σ’ αυτόν, όταν κι αυτοί με τη σειρά τους τον κατηγορούν ότι αιτία για όλες τους τις συμφορές είναι αυτή η περίεργη θρησκεία του, που αψηφούσε τις πανάρχαιες λατρευτικές τελετές τους 22. Με την ανταπάντηση του προφήτη ότι οι απόγονοί τους «θα δουν ποιανού ο λόγος θα εκπληρωθεί: ο δικός σας ή ο δικός μου» (44:28) σταματάει απότομα η καταγραφή της ζωής του Ιερεμία, αφήνοντας απλώς τις προφητείες του να μιλήσουν καθώς θα πραγματοποιούνταν μέσα στην ιστορία. Και σίγουρα αυτό είναι κάτι που κι ο ίδιος ο προφήτης θα το είχε ευχηθεί.

24

Εισαγωγή

Σαν σύντομο επίλογο, μπορούμε να θυμηθούμε ότι σε λιγότερο από μισό αιώνα οι πρώτοι μέτοικοι της Βαβυλώνας –όχι όμως κι εκείνοι που αυτοεξορίστηκαν στην Αίγυπτο– έφταναν κατά χιλιάδες πίσω στην πατρίδα, ζωντανή επιβεβαίωση των υποσχέσεων που αντιστοιχούσαν στις παροτρύνσεις αυτού του προφήτη 23. Μπορούμε όμως επίσης να θυμηθούμε ορισμένους χαρακτήρες που δεν έζησαν να δουν αυτή τη μέρα, αλλά είχαν τη διορατικότητα να συμπαρασταθούν στον Ιερεμία στις σκοτεινές μέρες που περνούσε. Ανάμεσα στους υψηλόβαθμους αξιωματούχους ήταν πολλοί που υπερασπίζονταν το κήρυγμά του του “Σιλό” και τον γλίτωσαν από το θάνατο, τον πρώτο καιρό, στη βασιλεία του Ιωακίμ (26:10εξ). Ειδικότερα, τα μέλη μιας οικογένειας, αυτής του Σαφάν, πρωτοστατούσαν σταθερά με τη φιλία τους: Ο Αχικάμ, στην τελευταία αυτή περίπτωση (26:24), ο Γεμαρίας κι ο γιος του ο Μιχαίας, τον βοηθούσαν με την ανάγνωση των προφητειών (36:10-11.25) και τέλος ο μεγαλόψυχος Γεδαλίας, που τον πήρε κάτω απ’ την προστασία του στη Μισπά (40:5-6). Οι άνθρωποι αυτοί ήταν πρόσωπα επιρροής και διακινδύνευσαν να χάσουν πολλά. Ένας άλλος που η θέση του ήταν επισφαλής επειδή ήταν ξένος, ρισκάρισε τα πάντα για να σώσει τον Ιερεμία από το λάκκο με το βούρκο (38:6-13˙ 39:15-18). Αυτός ήταν ο Αιθίοπας Εβέδ-Μέλεχ, που η καταπληκτική φροντίδα για τον προφήτη και το θάρρος του έκανε την πράξη αυτή της διάσωσης να μένει αξέχαστη. Πάνω απ’ όλα όμως, τα περισσότερα τα χρωστάμε στο Βαρούχ, ο οποίος όχι μόνο έγραψε και διάβασε δημόσια τον κύλινδρο με τις προφητείες (36:4εξ) αλλά πιθανώς συμπλήρωσε κιόλας το διηγηματικό πλαίσιο του βιβλίου. Το τι του στοίχισε σε κόπο, και το ότι θυσίασε μια λαμπρή προοπτική για χάρη του προφήτη, μπορεί να το διαβάσει κανείς στο μικρό τεσσαρακοστό κεφάλαιο του βιβλίου. Βίωσε με ζήλο τη λιτότητα του 45:5: «Ζητάς προσωπικές χάρες για τον εαυτό σου˙ μην περιμένεις τίποτα…» –γιατί τα πράγματα που αυτός ο άνθρωπος ζητούσε ήταν “μεγάλα” με την έννοια ότι ενδιέφεραν, και συλλέγονταν στο βιβλίο όχι για τον εαυτό του αλλά για τα εκατομμύρια τους αναγνώστες από τότε μέχρι σήμερα.

25

Εισαγωγή

1 2

3 4

5 6 7 8

9 10

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

D. Ησ. 1:7α, 8α. Ο Σενναχειρίμ αναφέρει την κατάληψη σαράντα έξι περιτειχισμένων πόλων και αναρίθμητων μικρών χωριών, καθώς και τον εκπατρισμό 200.150 ανθρώπων. Βλ. ANΕΤ, σελ. 288. Β΄ Χρον. 33:10-17. Ο τύπος αυτός του ονόματος απαντάται μόνο στον Ιερεμία και στον Ιεζεκιήλ, και βρίσκεται πλησιέστερα στον ακκαδικό παρά στον οικείο τύπο που απαντάται στο Δανιήλ και αλλού. Αυτός ο τελευταίος τύπος, όμως, χρησιμοποιείται επίσης και στον Ιερεμία, κεφ. 27 – 29 (εκτός από το 29:21). Β΄ Χρον. 34:6-7. Β΄ Χρον. 34:29εξ. Ιερ. 11:1-8. Για τους ειδωλολάτρες ιερείς στον Ιούδα και στον Ισραήλ βλ. Β΄ Βασ. 23:5-7, 1920. Για τους κανονικούς ιερείς βλ. Β΄ Βασ. 23:8-9 σε σύγκριση με το Δευτ. 12:1314. Ιερ. 31:31-34, πρβλ. Ματθ. 26:28˙ Α΄ Κορ. 11:25. Τα λόγια αυτά τα λέει το 605, δηλ. το τέταρτο έτος της βασιλείας του Ιωακίμ, γιου του Ιωσία (25,1εξ). Πρβλ. 22:15β-16. Η καταστροφή περιγράφεται πολύ χαρακτηριστικά στο Ιερ. 46:2-12.

36:9εξ.

26:20-23˙ 22:17. Β΄ Βασ. 24:1 27:3 (Για την ημερομηνία, βλ. 28:1) 21:1εξ˙ 37:3εξ.

37:16εξ˙ 38:14. Ησ. 37:36-37, πρβλ. Ιερ. 21:2.

32:6-14.24-25.

52:12εξ.

44:1-14.15-19. Π.χ., 29:10εξ, πρβλ. Έσδρ. 1:1–2:70.

26

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Ιερεμίας 1 Η κλήση του προφήτη

Το στήσιμο του σκηνικού 1:1-3

Αξίζει πολύ περισσότερο απ’ ό,τι φαίνεται εξωτερικά τούτη η πεζή ανακοίνωση. Από την πρώτη κιόλας ματιά διακρίνουμε την πλοκή και το περιεχόμενο του βιβλίου, που διαγράφονται μ’ αυτές τις πρώτες λέξεις, ότι είναι παράλληλα και ανθρώπινο (λόγοι του Ιερεμία) και θεϊκό (λόγος Κυρίου). Ο Θεός είχε διαμορφώσει αυτή τη μεγάλη προσωπικότητα, όχι μόνο για να κηρύξει το μήνυμα που θα του εμπιστευόταν αλλά και για να το ενσαρκώσει, όπως ένα συνθέτης “αναθέτει” το πιο λυπητερό μέρος μιας σύνθεσής του στο αγγλικό κόρνο ή σε κάποιο άλλο όργανο δικής του επιλογής˙ ή όπως ένας ζωγράφος μπορεί να επιλέξει ένα εκφραστικό μέσο (χρώμα, σκιά) από ένα άλλο, για να προβάλει καλύτερα και να δώσει δυνατότερη έκφραση στο θέμα του. Ύστερα υπάρχουν οι σημειώσεις του χρόνου και του τόπου συγγραφής. Από μόνο του το μήκος του χρονικού διαστήματος της συγγραφής δείχνει πόσα υπέφερε ο προφήτης στα σαράντα –ίσως και περισσότερα– χρόνια της κηρυκτικής δράσης του(627–587 π.Χ. και πέρα). Υπάρχει όμως και κάτι σπουδαιότερο, πέρα από την εντυπωσιακή χρο27

Η κλήση

νική έκταση: Η περίοδος αυτή κάλυψε μια από τις πιο θυελλώδεις περιόδους της εποχής, όταν στο μεγαλύτερο μέρος του ο τότε γνωστός κόσμος οδηγείτο στην αναταραχή: Στην περίπτωση του Ιερεμία, η αυτοκρατορία της Ασσυρίας βρισκόταν σε παρακμή, και η Αίγυπτος πολεμούσε μάταια να αποτρέψει τη Βαβυλώνα από του να αρπάξει τα απομεινάρια της αυτοκρατορίας που κατέρρεε, κι ανάμεσα σ’ αυτά –κακός οιωνός– βρισκόταν και το κρατίδιο του Ιούδα1. Αλλά και στο βασίλειο του Ιούδα, οι τρεις βασιλιάδες που συναντάμε εκεί, ο μεταρρυθμιστής Ιωσίας, ο τύραννος Ιωακίμ και ο καιροσκόπος Σεδεκίας, εκφράζουν τρεις ακραίες περιπτώσεις του χαρακτήρα του βασιλείου2, και καθένας τους προκαλεί αλλαγές στο πνευματικό κλίμα, εξίσου βίαιες με τις πολιτικές αλλαγές του έξω κόσμου. Ακόμα και η γενέτειρα πόλη του Ιερεμία, η Αναθώθ (1:1) έπαιξε το ρόλο της στη διακονία του προφήτη. Ως οικισμός ιερατικών οικογενειών (πρβλ. Α΄ Βασ. 2:26-27), που το καθεστώς ξαφνικά απειλήθηκε από τη μεταρρύθμιση του Ιωσία, έμελλε να προσφέρει στο νεαρό Ιερεμία μια πρώτη πικρή γεύση τού τι σημαίνει διωγμός3. Αλλά και από τοπογραφική άποψη, η πόλη συνέβαλε ίσως στην ανάπτυξή του νεαρού, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο George Adam Smith: Η Αναθώθ είναι το τελευταίο χωριό προς τα ανατολικά, κι από τη θέση που βρίσκεται, βλέπει κανείς την υπόλοιπη χώρα να εκτείνεται σε απότομους, άγονους λόφους ώς το βόρειο άκρο, στη Νεκρά Θάλασσα. Η όψη αυτού του έρημου τοπίου πυροδότησε το νου του προφήτη, ο οποίος του αντιτάχθηκε με τη σαφή προσταγή του Λόγου του Κυρίου: Ω γενεά, ιδέτε τον λόγον του Κυρίου˙ Εστάθην έρημος εις τον Ισραήλ, γη σκότους4; Ζούσε με τον καυτό άνεμο της ερήμου να του ραπίζει το πρόσωπο – Άνεμος καυστικός των υψηλών τόπων της ερήμου φυσά προς την θυγατέρα του λαού μου, ουχί δια να ανεμίση ουδέ δια να καθαρίση5. Κι ατενίζοντας το επερχόμενο πολιτικό χάος, περιέγραψε την επερχόμενη κρίση μ’ αυτά τα φοβερά λόγια: Επέβλεψα επί την γην , και ιδού, άμορφος και έρημος… από προσώπου Κυρίου, από του φλογερού θυμού αυτού6.

28

Ιερεμίας 1:4-19

Τέτοια ήταν η εποχή, οι δυνάμεις και το πολιτιστικό επίπεδο, όταν ο άνθρωπος αυτός έλαβε την κλήση να φέρει το λόγο του Θεού.

Η κλήση 1:4-19 Αν τα πρώτα λόγια του βιβλίου του Ιερεμία μάς εισάγουν στα σαράντα χρόνια της πολυτάραχης ιστορίας του, τα πρώτα λόγια του Θεού προς τον ίδιο τον προφήτη αποκαλύπτουν ένα ευρύτερο πλαίσιο και μια μακρότερη ιστορία.

Μια καθόλου τυχαία εκλογή 1:4-5 Όταν ο Θεός έλεγε στον προφήτη, Πριν σε μορφώσω εν τη κοιλία, σε εγνώρισα7, του έδινε ένα νέο ειδικό βάρος, πέρα από τα στενά όρια του εαυτού του και πέρα από το σκηνικό του άμεσου ιστορικού παρόντος˙ παραπέμπει πίσω στον ίδιο το Δημιουργό και στο αρχικό σχέδιό του για τον προφήτη. Αυτή η ίδια η έκφραση σε έπλασα, μας θυμίζει τη φροντίδα και την ικανότητα του αγγειοπλάστη (μια μέρα στο μέλλον ο Κύριος θα ερμήνευε εκτενέστερα στον Ιερεμία και θα του έδινε τη δική του εφαρμογή της εικόνας, όταν θα τον έστελνε στο εργαστήριο ενός αγγειοπλάστη – στο κεφ. 18), για να μη νομίσει ο νεαρός προφήτης ότι η ευαίσθητη και ευάλωτη φύση του ήταν το καπρίτσιο μιας σκληρής μοίρας. Όχι, ήταν κατασκευασμένος από το ίδιο το χέρι του Θεού, για να διεξαγάγει το έργο του. Με δεδομένο τον τίτλο της σειράς μας «Η Βίβλος μιλάει και Σήμερα», πρέπει ίσως ν’ αναρωτηθούμε πόσο εφαρμόσιμη είναι αυτή η αλήθεια σήμερα και για άλλους, πέρα από τον Ιερεμία. Το υπόλοιπο του εδαφίου αφορά τον ίδιο τον προφήτη, αλλά η Καινή Διαθήκη μιλάει για τον κάθε Χριστιανό με όρους παρόμοιους μ’ αυτούς που ήδη συναντήσαμε: «Τους ήξερε από πριν και τους προόρισε να γίνουν όμοιοι με τον Υιό του…» (Ρωμ. 8:29). Είναι αυτοί όροι που θέλουν να μας επαναβεβαιώσουν και να ξαναδούμε το θέμα μαζί με τον Ιερεμία: ας μην προσπαθήσουμε να ξεδιαλύνουμε τη σχέση του χρόνου προς την αιωνιότητα ή 29

Η κλήση

των ανθρώπινων επιλογών προς τις θεϊκές. Η φλόγα της καρδιάς του Θεού, καθώς μάς απευθύνει το λόγο του, όπως και τότε στον Ιερεμία, «Από πάντα σε γνώριζα… τα χέρια μου σε έφτιαξαν και σε διαμόρφωσαν»8, είναι αφάνταστα μεγαλειώδης, για να την εμπλέξουμε στους διαλογισμούς του πεπερασμένου μυαλού μας. Μονάχα με την ένθερμη ευγνωμοσύνη της καρδιάς μας και τη γεμάτη δέος αποδοχή μας θα μπορέσουμε ν’ ανταποκριθούμε σωστά σ’ αυτή την αγάπη. Ύστερα, με ένα δεύτερο Πριν…, για να υπογραμμίσει αυτή την ελεύθερη επιλογή του ο Θεός, οι λέξεις σε γνώρισα βρίσκουν τις λέξεις σε ηγίασα και προφήτην σε κατέστησα. Έτσι ο Ιερεμίας σχετίζεται πρώτα με τον Κύριό του και ύστερα με τον κόσμο γύρω του. Τα ίδια λόγια τα είχε πει πολύ καιρό πριν ο Θεός για τους δούλους του στο ναό, εξηγώντας τον καθαγιασμό τους και την αποστολή τους με απλούς αλλά δυνατούς όρους: Τους έχω ξεχωρίσει για τον εαυτό μου… και τους έθεσα στη διάθεση του (κυριολ. “τους έδωσα στον”) Ααρών και των γιων του ως… δώρο…9» Η ίδια λέξη “έδωσα” χρησιμοποιείται εδώ και για τον Ιερεμία, και σωστά αποδίδεται σε κατέστησα ή σε διόρισα (γιατί στα εβραϊκά υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στις πράξεις δίνω, καθιστώ και διορίζω)10. Συμπληρώνεται έτσι η ενέργεια του Θεού που δίνει ή καθαγιάζει το δούλο του, γιατί παίρνει για να δώσει, με τις πολλές του όρου έννοιες. Και πρέπει με την ευκαιρία εδώ να πούμε, ότι αυτό μας αποτρέπει από του να σκεφτούμε την αγιότητα με την απόλυτα στενή της έννοια˙ κάτι τέτοιο προκύπτει από την περιγραφή που κάνει ο ίδιος ο Κύριος για τον εαυτό του, ότι «ο Πατέρας τον ξεχώρισε και τον έστειλε στον κόσμο» (Iωάν. 10:36), και σύμφωνα με τα λόγια του, για χάρη τους αφιερώνει και προσφέρει τον εαυτό του στο Θεό» (Ιωάν. 17:19).

Ένας απρόθυμος προφήτης 1:6 Η επιφυλακτικότητα του Ιερεμία για την κλήση του Θεού, είχε τουλάχιστον ένα ατού: Στα χρόνια που θα έρχονταν δεν θα μπορούσε να κατηγορήσει ποτέ τον εαυτό του ότι δέχτηκε το ρόλο που του επιφύλαξε ο Θεός, επειδή πίστευε πως ήτανε κάποιος ή επειδή είχε το βίτσιο να προκαλεί τρόμο στους άλλους.

30

Ιερεμίας 1:4-19

Εγώ όμως, Κύριε, δεν αρνήθηκα ποτέ να κάνω ό,τι με πρόσταξες, ποτέ μου δεν ευχήθηκα να ’ρθει η μέρα της συμφοράς (17:16). Η κατάπληξη του προφήτη όταν του πρωτοαναγγέλθηκε η κλήση του, και οι μετέπειτα προσπάθειές του να παραμείνει σιωπηλός (20:9), μαρτυρούν τη θεϊκή, όχι ανθρώπινη, πίεση κάτω από την οποία βρισκόταν. Κι σε αντίθεση με το Μωυσής, που οι διαμαρτυρίες του ότι δήθεν ήταν ακατάλληλος φαντάζουν προσποιητές11, ο Ιερεμίας ήταν πράγματι νέος και, όπως φαίνεται, δίχως καμιά πείρα.

Το πραγματικό ερώτημα του προφήτη 1:7-8 Του Θεού η απάντηση στον Ιερεμία, συνηθισμένη αντιμετώπιση των ανθρώπινων δισταγμών, απευθύνεται και σε άλλους πέρα απ’ αυτόν. Αυτά που έλεγε ο Ιερεμίας για τον εαυτό του, ήταν αλήθεια (ο Θεός δεν τα αρνήθηκε) αλλά δεν ήταν αυτό που είχε σημασία. Κανονικά η ερώτηση δεν ήταν «Ποιος είμαι εγώ που θα κάνω αυτό το έργο;» αλλά, «Ποιες είναι οι οδηγίες που έχω; Ποια είναι η θέση μου; Θα είναι ο Θεός μαζί μου;» Η απόκριση του Θεού (7-8) έβαλε το όλο θέμα στη σωστή του βάση και το συνέδεσε με το αληθινό του κέντρο. Και η σωστή βάση και το επίκεντρο ήταν ο κύριος –όχι ο δούλος.

Το άγγιγμα και τα δύο σημεία 1:9-16 Το πάντοτε δημιουργικό άγγιγμα του Θεού, μαζί με τα λόγια που το επεξηγούσαν, επισφραγίζουν πέρα από κάθε αμφιβολία τη μεταβίβαση του μηνύματος και την εντολή προς τον αγγελιοφόρο. Δεν αφήνει περιθώρια στον Ιερεμία να χάνει τον καιρό του και ν’ αντιπαλεύει μέσα στην καρδιά του ή στο μυαλό του την αυθεντικότητα της εντολής. Το άγγιγμα αυτό θέτει πέρα από κάθε αμφιβολία την αποστολή του. Πόσο θα θέλαμε κι εμείς, ενδεχομένως, να μας προσφέρει ο Θεός μια τόσο χειροπιαστή απόδειξη, όταν μας δίνει τις υποσχέσεις του! Μας προσφέρει όμως! Σαν ένας φίλος που με αγάπη ακουμπάει ενθαρρυντικά το χέρι του στον ώμο μας, συνοδεύει το λόγο του με ένα άγγιγμα. «Καθαριστήκατε», μας λέει, «από την αμαρτία. Λάβετε και φάγετε…, πιείτε…12» Η συμπεριφορά του Θεού δεν είναι τέτοια που να μας κρατάει 31

Η κλήση

σε απόσταση˙ κι όταν δεν καταφέρνουμε να δούμε ή ν’ ακούσουμε, ακόμα και τότε εξακολουθεί να μας προσφέρει τα “σημεία” του. Η αποστολή του Ιερεμία μπαίνει σε ένα πλαίσιο που διαγράφεται από την κλήση του με τέσσερα ρήματα καταστροφής και δύο ανόρθωσης (να ξεριζώνεις, να γκρεμίζεις να καταστρέφεις και να ερημώνεις – να χτίζεις και να φυτεύεις, 10). Θα στεκόταν στο χείλος του γκρεμού της Αιχμαλωσίας, της μεγάλης αυτής διχοτόμησης στην ιστορία του Ισραήλ, και θα προσκαλούσε τα έθνη να δεχτούν το ζυγό της Βαβυλώνας (κεφ. 27 – 29). Αλλά και θα προανήγγελλε στο όνομα του Κυρίου πως τα χρόνια που δίνονταν σ’ αυτή την αυτοκρατορία ήταν μετρημένα13, πως υπάρχει απόθεμα ελέους για τον Ισραήλ, και για όσους από τους εθνικούς θα θελήσουν να διδαχτούν την πίστη του λαού αυτού14. Μετά το καταλυτικό άγγιγμα του Θεού, τα δύο σημεία –το κλαδί της μυγδαλιάς και το καζάνι που βράζει με το στόμιο στραμμένο εναντίον του προφήτη από το βορρά– μοιάζουν το ίδιο ασήμαντα με το καλάθι το γεμάτο με καλοκαιρινά φρούτα που είδε ο Αμώς ή με την άκαρπη συκιά του ευαγγελίου15. Αποκρυστάλλωσαν όμως οι εικόνες αυτές το μήνυμα και το εντύπωσαν ανεξίτηλα στο μυαλό του προφήτη. Το επιπλέον που δείχνει η πρώτη απ’ αυτή, το κλαδί της αμυγδαλιάς, είναι ότι θα επαναλάμβανε το μήνυμά του χρόνο με το χρόνο, αν είχε μάτια ο προφήτης να το δει. Η αμυγδαλιά (1:11-12), με το όνομά της “επαγρυπνών”16, είναι το δέντρο που πρώτο χαιρετίζει την άνοιξη, λες και επαγρυπνεί για να την περιμένει. Έτσι και στην ιστορία: Όταν όλα μοιάζουν να κοιμούνται, ο Θεός επαγρυπνεί, έτοιμος να επέμβει στο δικό του χρόνο και να πραγματοποιήσει το λόγο του. Στην εικόνα μας ο λόγος αυτός θα είναι λόγος κρίσεως˙ όμως εδώ υπάρχει ελπίδα, μια ζωντανή υπόμνηση της κρυμμένης υπόσχεσης και της σιωπηλής, δημιουργικής ενέργειας του Θεού. Το καζάνι που βράζει (13-16) και γέρνει επικίνδυνα εναντίον του προφήτη, καθώς κάτωθέ του ανάβουν τη φωτιά, είναι η τέλεια εικόνα της απειλής που έρχεται από το βορρά (παλιότερα ήταν η εισβολή της Ασσυρίας, σύντομα θα είναι αυτή της Βαβυλώνας)˙ και παραμένει το ίδιο απειλητικό στο σκηνικό της ιστορίας, καθώς η ανθρώπινη επιθε32

Ιερεμίας 1:4-19

τικότητα πότε από τη μια κατεύθυνση και πότε από την άλλη, αφήνει να ξεχύνεται η καυτή λάβα της καταστροφής. Τι πιο όμορφη εικόνα ηρεμίας, από την προηγούμενη, όπου η ελπίδα ανθίζει σαν την αμυγδαλιά μες στο χειμώνα! Κι όμως, ο Θεός όχι μόνο θα ανεχθεί αυτή τη δεύτερη εικόνα αλλά θα συγκεντρώσει όλα τα βασίλεια του βορρά για να καταβροχθίσουν τη χώρα του (εδ. 15). Το να είναι κανείς “λαός του Θεού”, όσο πραγματικό κι αν είναι αυτό, αυτή η ιδιότητα δεν μας δίνει διπλωματική ασυλία απέναντι στο Θεό. Το αντίθετο συμβαίνει μάλιστα, όπως είχε τονίσει ο Αμώς χρόνια πρωτύτερα17. Μια ιδέα, όμως, δύσκολα πεθαίνει!

Ώρα να μιλήσει ο προφήτης 1:17-19 Με τις λέξεις Εσύ, όμως, Ιερεμία (17) αλλάζει ξαφνικά ο τόνος και γίνεται ενθαρρυντικός (την ξέρουμε καλά αυτή τη μετάβαση από το γενικό ύφος στο προσωπικό!) γιατί ο Θεός δεν πρόκειται ν’ αφήσει τον Ιερεμία στη μυστικότητα. Απόλυτα σοφή αυτή η κλήση να μην αφήσει τίποτε κρυφό αλλά να πεις… όλα όσα σε διατάζω –γιατί πρώτα απ’ όλα ένας αγγελιοφόρος πρέπει να ξεκαθαρίσει προς τους άλλους ποιανού τη σκέψη εκφράζει, και στη συνέχεια πρέπει να ξεχάσει κάθε δισταγμό, γιατί σ’ αυτό το έργο κάθε υπαναχώρηση σημαίνει πτώση. Πράγματι, ο Θεός συνεχίζει με την προειδοποίηση μην τους φοβηθείς, για να μη σε κάνω στ’ αλήθεια να δειλιάσεις μπροστά τους. Είναι αποφασισμένος να μην αφήσει σε ησυχία τον κ. Ο,τιδήποτε ή τον κ. Δίγλωσσο, (για να δανειστούμε τους χαρακτήρες του Ιωάννου Βουνιάνου, τους οποίους παρουσιάζει ο κ. Συμφεροντολόγος στο Χριστιανό). Αλλά η απαιτητική αυτή κλήση συνοδεύεται –όπως πάντα– με μια εξίσου δυνατή υπόσχεση: κι αυτή τη φορά είναι μια τριπλή εγγύηση επιβίωσης. Το να περιγράψει κανείς αυτό το λεπτεπίλεπτο νεαρό ή να τον παρομοιάσει με πόλη οχυρωμένη, με σιδερένιο στύλο ή με χάλκινο τείχος, κάτι τέτοιο θα ήταν σίγουρα υπερβολικό. Κι όμως, στην πραγματικότητα όλη αυτή η περιγραφή αποδείχτηκε πολύ επιεικής. Ο Ιερεμίας θα αντέξει ενάντια σε όλους τους επιδρομείς για πάνω από σαράντα χρόνια, ξεπερνώντας σε αντοχή το ισχυρότερο φρούριο. Κι αυτή του η δύναμη δεν οφείλεται σε κάποια σιδερένια πανοπλία που φορούσε, αλλά 33

Η κλήση

στο θάρρος ενός εύθραυστου ανθρώπου, του οποίου όμως οι πεποιθήσεις ήταν ακλόνητες. Κλιμακώνοντας ο Θεός την ανάθεση του έργου του στον προφήτη, του παρουσιάζει με τον πιο σαφή τρόπο τις δύο όψεις αυτού που τον περίμενε: Θα σε πολεμήσουν˙ αλλά… εγώ είμαι μαζί σου. Αλήθεια, ο Θεός δεν κόβει τους κόμπους των δυσκολιών μας στη ζωή ή στο έργο μας. Τόσο στη ζωή του Ιερεμία όσο και στη δική μας σήμερα, δεν θέλει να σταματήσουμε τον αγώνα αλλά να επιμείνουμε. Κι αν όλοι το κάνουμε αυτό, ο Θεός τότε σχηματίζει μια ομάδα βετεράνων πολεμιστών, θα λέγαμε, της πίστεως, μαζί «μ’ αυτούς που διάλεξε18, τους εκλεκτούς και πιστούς», για τους οποίους ο ίδιος μπορεί να πει ότι «δεν ντρέπεται να λέγεται Θεός τους»19.

_________________________

1 2

3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Για το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, βλ. Εισαγωγή. Βλ. εκτιμήσεις του προφήτη για τον Ιωακίμ στο κεφ. 22 (στ. 13-19) και τον Ιωσία (στ. 15β-16)˙ επίσης βλ. κεφ. 36, 37 και 38 κριτική για τη δράση του Ιωακίμ και του Σεδεκία.

11:19-23˙12:6.

2:31 ΜΒ.

4:11 ΜΒ.

4:23.26 ΜΒ. G.A. Smith, The Historical Geography of the Holy Land (Hodder & Stoughton,13 1907) σελ. 315-316. Σε μετάφραση Βάμβα. Πρβλ. Ψαλ. 119:73. Αριθ. 8:16β.19. Πρβλ. Εφεσ. 4:11. Έξοδ. 4:10εξ, πρβλ. Πράξ. 7:22. Α΄ Κορ. 6:11˙ Ματθ. 26:26-27.

25:11-14˙ 27:7˙ 29:10-14. Πρβλ. 12:14-17˙ 46:26, κλπ. Αμώς 8:1-2˙ Μάρκ. 11:12-14. Στα εβρ. η λ. “αμυγδαλιά” έχει την ίδια ρίζα με τη λ. “επαγρυπνώ”. Αμώς 3:2. Αποκ. 17:14. Εβρ. 11:16.

34