Βιώνοντας Την Κρίση

ΒΙΩ ΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ

ΚΡΙΣΗ Υπάρχει Ελπίδα; ΜΙΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΠΟΥ ΔΙΑΦΕΡΕΙ

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Υπάρχει Ελπίδα; Συμμετέχουν: Γ. Αδάμ Γ. Π. Αλεξανδρής Χρ. Δανίκας Μ. Θεοχάρους Ι. Κοσμέας Χρ. Ι. Κρεμμύδας Χ. Ι. Νταγκουνάκης Π. Παπαγεωργίου Σ. Παρασκευόπουλος Ι. Σαχινίδου Α. Φίλου Ε. Φίλος

Λόγος

Ε Κ Δ Ο

Σ Ε Ι Σ

Tίτλος πρωτοτύπου: ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ - Υπάρχει ελπίδα; Συγγραφείς: Ομάδα επιστημόνων Επιμέλεια και συντονισμός συγγραφής: Έραστος Φίλος Επιμέλεια έκδοσης: Χάρης Νταγκουνάκης Διόρθωση δοκιμίων: Ρούλη Παπαδαντωνάκη Δημιουργία εξωφύλλου και ηλεκτρ. σελιδοποίηση: Δήμητρα Παπαναγή Eπιμέλεια και παραγωγή εντύπου: Logos Graphics © 2012 Eκδόσεις «O Λόγος» Τ.Θ. 254, 194 00 Κορωπί τηλ.: 210.4834214, φαξ: 210.6627506 www.ologos.gr Κεντρική διάθεση: Βιβλιοπωλεία «Ο Λόγος» • Αθήνα: Εμμ. Μπενάκη 28, 106 78, τηλ.: 210.3823495 • Θεσσαλονίκη: Εθν. Αμύνης 42, 546 21, τηλ.: 2310.232210 • Πάτρα: Πουκεβίλ 22, 262 23, τηλ.: 2610.224197 • Λάρισα: Δευκαλίωνος 2, 412 22, τηλ.: 2410.232594 • Βόλος: Σωκράτους 23, 382 21, τηλ.: 24210.35801 • Αλβανία: Sarande, Libraria «O LOGOS», τηλ.: 003558523239 ISBN 978-960-510-135-0 Η αναπαραγωγή ολόκληρου του βιβλίου ή τμημάτων του με οποιαδήποτε μορφή (εκτός από σύντομη ανασκόπηση ή αναφορά σ’ αυτό) επιτρέπεται μόνο μετά από γραπτή άδεια του εκδότη.

Περιεχόμενα

Πρόλογος

........................................................................................................................................

Εισαγωγή

.....................................................................................................................................

ΜΕΡΟΣ Α΄ Βιώνοντας την Κρίση ΑΠΟΛΥΤΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑ-ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ • Γιώργος Π. Αλεξανδρής .....................................................................................29 Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ: ΠΩΣ ΤΗΝ ΕΙΔΑΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΑΝ ΤΑ ΞΕΝΑ ΜΕΣΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ • Αλτάνα Φίλου ..............................................................................................................45

ΜΕΡΟΣ Β΄ Ιστορική και βιβλική Αναδρομή ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΥΣΕΙΣ, ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ • Χρήστος Ι. Κρεμμύδας ........................................................................................73 Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΤΙΣΗΣ • Ιωάννα Σαχινίδου ...................................................................................................89 O «ΠΡΟΦΗΤΙΚΟΣ» ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΚΡΙΣΗ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΗ ΜΙΧΑΙΑ • Γιώργος Αδάμ .........................................................................................................107

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΧΩΡΙΣ ΚΡΙΣΗ: ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜIΟΥ • Μυρτώ Θεοχάρους ..............................................................................................123

ΜΕΡΟΣ Γ΄ Ελπίδα υπάρχει! Επιστημονικές και βιβλικές Απόψεις ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ • Πάρις Παπαγεωργίου .......................................................................................149 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ • Σπύρος Παρασκευόπουλος .........................................................................167 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ • Γιάννης Κοσμέας ..................................................................................................191 Η ΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΗΘΩΝ ΜΑΣ • Χρήστος Δανίκας ..................................................................................................205 ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ • Έραστος Φίλος ........................................................................................................221

Επίλογος Ο ΙΗΣΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ • Χάρης Ι. Νταγκουνάκης ..................................................................................247

Οι συγγραφείς

.....................................................................................................................

255

Πρόλογος

ίναι τόπος κοινός πως ο σημερινός δυτικός πολιτισμός διέρχεται μια δεινότατη κρίση. Κορυφαίοι στοχαστές προαισθάνθηκαν τους κραδασμούς του λαμπρού οικοδομήματος που με αγώνες και αγωνίες ύψωσαν οι αιώνες. Προείδαν και προείπαν την κρίση του και την πτώση του και τάραξαν τις υπνώττουσες συνειδήσεις. Ο Όσβαλντ Σπένγκλερ με το έργο του Η πτώση της Δύσης προανάγγειλε τον θάνατο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο Άρνολντ Τόυνμπη στη δωδεκάτομη Σπουδή της Ιστορίας μελέτησε τη γέννηση και την πτώση των πολιτισμών και επισήμανε την αλλοτρίωση του ιστορικού γίγνεσθαι από την αποκλειστική δυτική επιρροή. Ο Πιτιρίμ Σορόκιν στο βιβλίο του Η κρίση της Εποχής μας εξέτασε συστηματικά τη φύση, τις αιτίες και τις συνέπειές της κρίσης. Ο Μπερτιάγιεφ, ο Ορτέγκα-υΓκασέτ, ο Γιάσπερ, ο Μαλρώ, και άλλοι πολλοί, ασχολήθηκαν με τα χαραχτηριστικά της και τα συμπτώματά της και εξέφρασαν την ανησυχία τους. Η αγωνία των διανοητών κορυφώθηκε στη δεκαετία των μεγάλων αλλαγών, τη δεκαετία του ’70, και αποκρυσταλλώθηκε σε κείμενα συγγραφέων των τελευταίων χρόνων. Άγρυπνες και ευαίσθητες συνειδήσεις αφουγκράζονται τα βήματα των ερχόμενων γεγονότων και ολοφύρονται για την πνευματική παρακμή του καιρού μας, μιλούν για ένα σοκ του πολιτισμού μας, για έναν τοίχο του μέλλοντος, για ένα αδιέξοδο ή τέρμα της σύγχρονης τεχνοκρατικής και καταναλωτικής κοινωνίας, για ένα παγκόσμιο σπασμό ή σεισμό, για μια νέα Βαβέλ...

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Η περιλάλητη κρίση της εποχής μας διαπιστώνεται σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού μας. Απλώνεται στις καλές τέχνες, στην πολιτική, στην οικονομία, στην ηθική, στις ατομικές και οικογενειακές σχέσεις. Στον χώρο των τεχνών, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την αρχιτεκτονική, τη μουσική, τη λογοτεχνία, εκεί που η ψυχή ελεύθερη από εξωτερικούς καταναγκασμούς εκφράζεται αυθεντικά, η κρίση φανερώνεται ευκρινέστερα. Διαπιστώνεται η τάση προς το παράλογο, προς το άλογο, τη θραύση, τη διάλυση των μορφών, την αμετρία. Εκφράζεται, έτσι, η αγωνία μπροστά στα αδιέξοδα της εποχής, η έλλειψη νοήματος της ζωής, η άρνηση, η αμφισβήτηση, η αλλοτρίωση, η απιστία, η απουσία ιδανικών, αποτυπώνεται ο θρυμματισμένος κόσμος του καιρού μας. Όπως σημειώνει κάποιος στοχαστής: «Οι νέες μορφές της Τέχνης αναδεύοντας τα έγκατα της ψυχής εκτείνουν τις εμπειρίες αλλά δεν ανατείνουν το πνεύμα τού αμήχανου και ταλαιπωρημένου θνητού της εποχής μας, δεν τον παραμυθούν, δεν τον λυτρώνουν... δεν δυναμώνουν το σθένος και την αγάπη της ζωής αλλά την πλήξη και το άγχος». Στην πολιτική, πανθομολογείται η κρίση ηγεσίας, η τραγική έλλειψη ικανών πολιτικών ηγετών που θα ενωτισθούν τα μηνύματα των καιρών, θα αρθούν στο ύψος των περιστάσεων και θα ποδηγετήσουν τους λαούς στα πεπρωμένα τους. Η πολιτική εξουσία αποβαίνει έρμαιο ανεξέλεγκτων οικονομικών δυνάμεων. Οι σημερινοί ηγέτες της Ευρώπης αγωνιούν για την οικονομική σύγκλιση και ανάπτυξη αλλά λησμονούν και αδιαφορούν για την πολιτιστική ενότητά της, τις κοινές αξίες, τις κοινές πηγές, τις κοινές θρησκευτικές και γενικά πνευματικές καταβολές των λαών της. Οι σχέσεις διαπνέονται από ένα στυγνό ωφελιμισμό, οι αρχές θυσιάζονται στον Μολόχ των υλιστικών στόχων, η πολύπαθη και πολυπόθητη Δημοκρατία απειλείται και μερικές φορές καταστρατηγείται προκλητικά, φαλκιδεύονται πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα που με ιδρώτα και αίμα κατέκτησαν οι λαοί. Το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης που οιστρηλάτησε ευγενικά πνεύματα στο παρελθόν, πλήττεται βάναυσα από τα αντικρουόμενα συμφέροντα, τις κοντόθωρες πολιτικές σκοπιμότητες, διατρέχει τον κίνδυνο να καταρρεύσει, «όταν πνεύσει ο άνεμος και κατεβεί η βροχή και έρθουν οι ποταμοί». 8

Πρόλογος

Η δεινή κρίση μέσα στην οποία κλυδωνίζεται η Ευρώπη μετέτρεψε το μέγα επίτευγμα, το κοινό νόμισμα, από κέρας της Αμαλθείας, σε βρόχο αγωνίας για εκατομμύρια πολιτών της που ζουν κάτω από το φάσμα της φτώχιας, της ανεργίας, των ανελέητων περικοπών, των δρακόντειων μέτρων. Η αβεβαιότητα σκιάζει τη ζωή τους και μετατρέπει τα όνειρά τους σε εφιάλτες. Η Επιστήμη, παρ’ όλες τις μεγαλόστομες επαγγελίες της ότι θα λύσει τα προαιώνια προβλήματα, θα απαντήσει στα εναγώνια ερωτήματα της ανθρωπότητας, δεν έφερε τον περιπόθητο «χρυσούν αιώνα». Αισθανόμαστε σήμερα, όπως ο Φάουστ του Γκαίτε που αναφωνεί:

«Εσπούδασα φιλοσοφία και νομική και γιατρική και αλί μου και θεολογία με κόπο και επιμονή, και νά ’μαι εδώ με τόσα φώτα εγώ μωρός όσο και πρώτα». Η περιώνυμη Πρόοδος που υμνήθηκε και θεοποιήθηκε στο παρελθόν και θεωρήθηκε σχεδόν αναπότρεπτη, αποδείχθηκε ουτοπία. Το όνειρό της συντρίφτηκε κάτω από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, την τραγωδία του Ολοκαυτώματος, τους εφιάλτες της πυρηνικής και περιβαλλοντικής καταστροφής. Την αισιοδοξία, τη θριαμβολογία, την αυτοπεποίθηση, τη θεοποίηση του ανθρώπου που ενέπνευσε και εδραίωσε ο μοντερνισμός, τις διαδέχτηκαν η απαισιοδοξία, ο σκεπτικισμός, ο κυνισμός, η δυσπιστία προς όλες τις αυθεντίες, ο εκθρονισμός της Λογικής, ο κατακερματισμός της Αλήθειας που έφερε ο μεταμοντερνισμός. Ιδεολογίες και οράματα που γοήτευσαν τα πλήθη, μάς απογοήτευσαν, κατάντησαν nomina nuda –γυμνά ονόματα. Η απίστευτη έκρηξη των γνώσεων, οι περίλαμπροι επιστημονικοί άθλοι, συνοδεύτηκαν από ηθικές αθλιότητες. Το κτήνος που φώλιαζε μέσα στον άνθρωπο, απόβαλε το προσωπείο και φανέρωσε το αποτρόπαιο πρόσωπο. Ηomo homini lupus. Οι ηθικές ανασχέσεις, οι θρησκευτικές απαγορεύσεις του παρελθόντος καταλύθηκαν και τα πάθη αποχαλινώθηκαν. Ο έρωτας, ο γιος του Ερμή και της Αφροδίτης, εκχυδαϊσμένος θρο9

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

νιάστηκε κυνικά στη σημερινή εποχή και ο κόσμος εκστασιασμένος τον λατρεύει παράφορα. Ένας ακράτητος πανσεξουαλισμός, χωρίς φραγμό και αιδώ, είναι διάχυτος παντού. Ο ριζοσπαστικός ηδονισμός, η φιλοσοφία του αρχαίου έλληνα φιλόσοφου Αρίστιππου, έγινε η δεσπόζουσα φιλοσοφία του καιρού μας. Μια κρίση τρομερή έχει συνταράξει κάθε κοινωνικό θεσμό, έχει παραβιάσει με βλάσφημη ορμή κάθε άδυτο της ζωής. Έχει βεβηλώσει και διαβρώσει τα όσια και τα ιερά. Η σημερινή οικογένεια δεν έχει πια την παλιά θαλπωρή, δεν είναι η καταφυγή στις θύελλες της ζωής, το γαλήνιο αραξοβόλι, όπου ο άνθρωπος άλλοτε έβρισκε παρηγοριά και εγκαρδίωση. Η ιερότητά της έχει καταλυθεί, κλυδωνίζεται, διαλύεται, ναυαγεί, και τα παιδιά της, παιδιά της αβεβαιότητας, φέρνουν βαθιά στην ψυχή τους πληγές αγιάτρευτες. Ο σύγχρονος άνθρωπος με όλες τις ανέσεις του και παρ’ όλες τις εφευρέσεις του κατατρύχεται από το άγχος της ζωής, το άλγος του θανάτου. Η διάδοση των παραισθησιογόνων και των ναρκωτικών παίρνει στις μέρες μας τραγικές και ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η σημερινή κρίση, είναι κυριότατα κρίση των πνευματικών αξιών. Ο Νίτσε στο έργο του Ο Ευρωπαϊκός Μηδενισμός προλέγει: «Αυτό που διηγιέμαι είναι η Ιστορία των δύο κατοπινών αιώνων. Περιγράφω αυτό που θα συμβεί, εκείνο που δεν μπορεί πια να συμβεί αλλιώς: την επικράτηση του μηδενισμού», την κατάρρευση των ύψιστων αξιών. Σαν καγχασμός της κόλασης αντήχησε η βέβηλη φράση του: «Ο Θεός πέθανε». Ο σύγχρονος άνθρωπος με μένος εικονοκλαστικό, σύντριψε τις πλάκες των παλαιών αξιών που σφράγισε ο πόνος και η πείρα των αιώνων, γκρέμισε τα εσωτερικά υποστυλώματα που κρατούσαν στέρεο και ορθό το πνεύμα του. Ο μηδενισμός σαν μια τρομακτική ηθική ασθένεια εισχώρησε στις καρδιές και άλωσε τις μάζες. Η χριστιανική πίστη περιθωριοποιείται, υποβαθμίζεται ή τελεί υπό διωγμόν. Παριστάμεθα μάρτυρες μιας ανερχόμενης παλίρροιας επιθετικής εκκοσμίκευσης, ενός ραγδαίου αποχριστιανισμού του δυτικού πολιτισμού. «Εσείς οι Ευρωπαίοι», γράφει ο Σιλόνε στη Σχολή των Δι10

Πρόλογος

κτατόρων , «πριονίζετε κάθε κλαρί που πάνω του σκαρφαλώνετε με κόπους και θυσίες». Χωρίς τον Θεό ο άνθρωπος νιώθει απελπιστικά μόνος, ορφανός και ξένος μέσα στο άξενο σύμπαν. Χωρίς τον Θεό, δεν έχει νόημα η ζωή, η ύπαρξή μας φαίνεται ανεξήγητη, παράλογη, αδικαιολόγητη, δεν ξέρουμε γιατί υποφέρουμε, γιατί πονούμε, γιατί πεθαίνουμε και πού πηγαίνουμε. Χωρίς τον Θεό, ο άνθρωπος αποχαλινώνεται και αποθηριώνεται. Ο Αντρέ Μαλρώ σχολιάζοντάς τη βλάσφημη φράση του Νίτσε, έγραψε πως «το πρόβλημα που τίθεται σ’ εμάς σήμερα είναι, αν στη γηραιά αυτή γη της Ευρώπης πέθανε ο άνθρωπος». Αφού ο Θεός που νοηματοδοτούσε τη ζωή του εκθρονίσθηκε από τη συνείδησή του, νομοτελειακά, απαξιώθηκε και ο άνθρωπος. Αντί να γίνει υπεράνθρωπος, κατάντησε υπάνθρωπος, δούλος αξιοθρήνητος των αδυναμιών του και των παθών. Ο άνθρωπος, που θέλησε να γίνει θεός, –αν δεν πέθανε– σίγουρα ασθενεί βαριά. Ασθενεί και τρέμει μπροστά στα έργα των χειρών του, είναι παγιδευμένος στα δίχτυα των επινοήσεών του. Όπως θα πει ο προφήτης Ησαΐας: «Η σοφία του και η επιστήμη του τον αποπλάνησαν» (Ησαΐας 47,10). Η «Έρημη Χώρα» του Thomas Eliot δεν είναι μόνον ένα μεγαλόπνευστο ποίημα, είναι και ένα προφητικό μήνυμα που περιγράφει τον τερατόμορφο διανοητικό και τεχνοκρατικό κόσμο όπου σήμερα ζούμε. Στην «Ερημη Χώρα» που δεν έχει νερό παρά μονάχα βράχια, κι ο άμμος του δρόμου ξετυλίγεται στα βουνά, ο Άγνωστος που περπατάει στο πλάι μας είναι ο Ιησούς. Ο ποιητής ρωτάει:

«Ποιος είναι ο τρίτος που περπατεί πάντα στο πλάι σου; Όταν μετρώ, είμαι μονάχα εγώ και συ μαζί μου, μα όταν κοιτάζω εμπρός στον άσπρο δρόμο, υπάρχει πάντα κάποιος που περπατεί στο πλάι σου». Οι στίχοι του ποιητή μάς παραπέμπουν σε μια εξαίσια βιβλική ιστορία. Μετά τη σταύρωση του Ιησού, δύο μαθητές Του πορεύονται προς το χωριό Εμμαούς, δύο μαθητές που είχαν χάσει την πίστη τους και την ελπίδα. Όμως, ενώ οδοιπορούν απελπισμένοι, τους πλησιάζει αναπάντεχα ο Χριστός. Εκείνον που θαρρούσαν και θρηνούσαν νεκρό και 11

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

χαμένο, Τον βλέπουν ξαφνικά αναστημένο μπροστά τους. Συνομιλεί μαζί τους, τους ερμηνεύει τη σταύρωσή Του, τα παθήματά Του, τους θυμίζει παλιές λησμονημένες προφητείες που εκπληρώθηκαν, τονίζει την αναγκαιότητα της θυσίας Του: Δεν ήταν τραγικό ατύχημα ο θάνατός Του, δεν ήταν κατόρθωμα του καταχθόνιου μίσους των εχθρών Του, έπρεπε ο Χριστός να σταυρωθεί για να σωθεί ο άνθρωπος. Επάνω στο άγιο σώμα Του βάσταξε τις αμαρτίες όλου του κόσμου. Τα λόγια του Χριστού στάλαξαν γιατρειά στην πονεμένη καρδιά των δύο μαθητών, άνθισαν μέσα τους ξανά η πίστη και η ελπίδα. Σαν έφτασαν στο χωριό Εμμαούς, Τον παρεκάλεσαν ένθερμα: «Μείνε, Κύριε, μαζί μας γιατί πλησίασε η νύχτα, και η μέρα ήδη τελειώνει» (Λουκάς 24,29). Στο μελαγχολικό λυκόφως του πολιτισμού μας, καθώς ακούγονται ολόγυρά μας οι οιμωγές ενός θρυμματισμένου κόσμου και απλώνονται πάνω μας οι παγερές σκιές της νύχτας που έρχεται, ο αναστημένος Χριστός –όπως τότε– μάς πλησιάζει στη θλιβερή πορεία μας, διακριτικά και ανεπαίσθητα. Οι συγγραφείς των άρθρων που ακολουθούν, ένιωσαν στη ζωή τους την υπέροχη παρουσία Του και πιστεύουν ακράδαντα και το διατυπώνουν εύγλωττα πως Αυτός, μόνον Αυτός, είναι η αληθινή ευτυχία του ανθρώπου, η μοναδική ελπίδα στα φοβερά αδιέξοδα της εποχής μας, η μοναδική λύση στη φοβερή κρίση των ημερών μας. «Η παρουσία Του γλυκαίνει τον πόνο, μικραίνει το μακρύτατο δρόμο», φωτίζει τη ζωή, ωραΐζει ακόμα και τον θάνατο. Ο αναστημένος Χριστός «περπατάει πάντα στο πλάι μας» στη δύσβατη πορεία μας, Τον νιώθουμε, είναι ο Μεγάλος Παρών της κάθε μέρας μας. Στις μέρες μας όλοι οι άνθρωποι Τον χρειάζονται απελπιστικά, κι ακόμα πιο επιτακτικά τον χρειάζονται εκείνοι που δεν νιώθουν την ανάγκη Του. Ας Τον παρακαλέσουμε λοιπόν, με όλη την καρδιά μας, όπως οι αλλοτινοί οδοιπόροι προς Εμμαούς: «Μείνε, Κύριε, μαζί μας γιατί πλησίασε η νύχτα, και η μέρα ήδη τελειώνει». Γιάννης Χρ. Κρεμμύδας Φιλόλογος-ποιητής

Εισαγωγή ο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας γράφτηκε σε εποχή οικονομικής κρίσης. Όλοι όσοι συμβάλαμε σ’ αυτό είμαστε άνθρωποι που βιώνουμε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο την κρίση και πονάμε με τα επώδυνα μέτρα που λαμβάνονται σχεδόν πλέον σε καθημερινή βάση. Πονάμε με τους συμπολίτες μας και τους ξένους που ζουν ανάμεσά μας, πονάμε να βλέπουμε την πατρίδα μας να χάνει την αξιοπιστία της, πονάμε με την έλλειψη αναπτυξιακής προοπτικής για τη χώρα. Βιώνουμε την κρίση, και θέλουμε να εκφράσουμε αυτό που ζούμε. Είμαστε Έλληνες από τον βορρά κι από τον νότο. Έλληνες της Ελλάδας και Έλληνες της Διασποράς. Γυναίκες και άνδρες επιστήμονες και ειδικοί σε πολλά από τα θέματα που αυτό το βιβλίο πραγματεύεται. Ξέρουμε, δηλαδή, για τι μιλάμε. Οι απόψεις μας έχουν δοκιμαστεί σε τακτικό και εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ μας χωρίς αυτό να σημαίνει βεβαίως ότι συμφωνούμε απόλυτα σε όλα. Ο καθένας μας γράφει για όσα βιώνει και τον εκφράζουν, αναλαμβάνοντας και την ευθύνη γι’ αυτό. Μας ενώνει, όμως, όλους η προσωπική γνωριμία, και η πίστη μας στο Θεό. Αυτή είναι η βάση μας γι’ αυτό το βιβλίο, το οποίο αποτελείται από τρείς ενότητες:

Το πρώτο μέρος περιγράφει βιωματικά την κατάσταση στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Την αρχή κάνει ο Γιώργος Π. Αλεξανδρής ο οποίος βλέπει την εποχή μας ως «μετα-εποχή» όπου όλα έχουν αλλάξει. Ένας «μετα-οτιδήποτε κόσμος», μεταμοντέρνος σε ό,τι αφορά τη σκέψη και με πυξίδα μια «μεταχριστιανική ηθική» έχει οδηγήσει την ελληνική κοινωνία σε στρεβλώσεις. Αναφέρεται στο υπέρογκο κράτος, την «ομφαλοσκοπική θε13

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ώρηση του κόσμου» που εστιάζει στο εγωιστικό συμφέρον και όχι στο συμφέρον του τόπου, καθώς και στο πελατειακό σύστημα, με τους πολιτικούς να χαϊδεύουν αφτιά, να ικανοποιούν τις ορέξεις συνδικαλιστών, να εξαγοράζουν ψήφους διορίζοντας στο δημόσιο. Επισημαίνει και άλλες αντιλήψεις στην ελληνική κοινωνία που έκαναν μεγάλη ζημιά, όπως τη δαιμονοποίηση της έννοιας του κέρδους, την αποψίλωση του βιομηχανικού ιστού της μεταπολεμικής Ελλάδας και την εγκατάλειψη της πίστης της κοινωνίας στην επιχειρηματικότητα. Διακρίνει όμως και τις ευθύνες των χριστιανών, αυτών που δεν πίστεψαν μεν στα ιδεολογήματα του συστήματος, αλλά και που δεν σήκωσαν το ανάστημά τους, ούτε μίλησαν όσο και όταν έπρεπε. Που πολλές φορές παρασύρθηκαν με τη νοοτροπία που επικρατούσε όλα αυτά τα χρόνια, θεωρώντας «πετυχημένο» τον πλούσιο, αδιαφορώντας για το πώς πλούτισε, χλευάζοντας την πρακτική της αποταμίευσης και τον λιτό τρόπο ζωής άλλων λαών, και που αποδέχθηκαν σχεδόν αδιαμαρτύρητα τον «θάνατο των νομοτελειών». Τραγικό θεωρεί ο συγγραφέας το γεγονός ότι οι χριστιανοί δεν μίλησαν όταν υποβιβάστηκαν οι αξίες, και στην κυριολεξία θεοποιήθηκαν οι απαξίες: η απληστία, η πλεονεξία, η επιδειξιμανία, η φιλαυτία και ο ναρκισσισμός που έγιναν τα νέα είδωλα του λαού μας. Καταλήγει στο ότι η ελληνική κοινωνία έχει ένα σπουδαίο κεφάλαιο: τη ζωντανή Εκκλησία του Χριστού –το σύνολο αλλαγμένων ανθρώπων που ο Ιησούς ονόμασε «φως και αλάτι» αυτού του κόσμου. Και ότι ο μετανοημένος και αλλαγμένος από τον Θεό άνθρωπος οφείλει να επηρεάσει ολόκληρη την κοινωνία με την αλλαγή που ο ίδιος έχει βιώσει. Από μια άλλη σκοπιά, αυτή των ξένων κυρίως ΜΜΕ, παρουσιάζει η Αλτάνα Φίλου τα γεγονότα γύρω από την οικονομική κρίση. Είναι αλήθεια ότι η Ευρώπη αργοπόρησε ν’ αντιδράσει και να στείλει ένα δυνατό μήνυμα αλληλεγγύης προς τα έξω. Όταν το έκανε, ήταν αργά. Περιγράφει πώς μέρα με τη μέρα η Ελλάδα άρχισε να μπαίνει όλο και περισσότερο στο επίκεντρο αρνητικών ειδήσεων όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και σ’ όλο τον κόσμο. Οι επιπτώσεις ήταν καταστροφικές, και αυτό δημιούργησε ένα κλίμα διεθνούς αναξιοπιστίας έναντι της χώρας και συνετέλεσε καθοριστικά στην εκτίναξη των επιτοκίων δανεισμού της στα ύψη. Στην κακοφωνία των ΜΜΕ, εναντίον της Ελλάδας, ξεχωρίζουν και κάποιες λίγες νηφάλιες φωνές εμπειρογνωμόνων και διανοητών που 14

Εισαγωγή

παίρνουν το μέρος της. Σημαντική είναι η επισήμανση του πρώην καγκελαρίου της Γερμανίας Χέλμουτ Σμιτ, που τόνισε: «Ας κάνουμε σύγκριση με τη γερμανική κατάσταση μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Φυσικά, οι Αμερικανοί ή οι Γάλλοι θα μπορούσαν να πουν τότε: Οι Γερμανοί πρέπει να κατηγορήσουν τον ίδιο τον εαυτό τους γιατί φταίνε οι ίδιοι, να τους αφήσουμε να σαπίσουν στη δυστυχία τους! Δεν το έκαναν όμως. Αντ’ αυτού, οι Αμερικανοί έφεραν το Σχέδιο Μάρσαλ, οι Γάλλοι μάς έτειναν το χέρι το 1950 με το Σχέδιο Schuman». Η κρίση στην οποία βρίσκεται η Ελλάδα δεν είναι πρωτοφανής: Όταν επί πρωθυπουργίας Χ. Τρικούπη, το 1894, οι δανειστές της Ελλάδας στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στο Βερολίνο ζητούσαν εγγυήσεις που έθιγαν την ελληνική κυριαρχία, και επέβαλλαν διεθνή οικονομικό έλεγχο επί των εσόδων του δημοσίου, ο ξάδελφος του Χ. Τρικούπη, Γ. Μαυροκορδάτος, που ζούσε στην Γαλλία έγραφε σε επιστολή του: «Ντρεπόταν κανείς να πει ότι είναι Έλλην!» Η συγγραφέας καταλήγει ότι ακόμη και στο παραπέντε, υπάρχει ελπίδα να επανακτήσουμε την αξιοπρέπειά μας προς τα «έξω» και η Ελλάδα να πάψει να λοιδορείται. Από μας εξαρτάται ν’ αλλάξουμε πράγματα που πλέον ενοχλούν και δεν συμβαδίζουν με την επιθυμία μας ν’ ανήκουμε στη Δύση! Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αποτελείται από τέσσερις μελέτες ιστορικής και βιβλικής αναδρομής. Την αρχή κάνει η μελέτη του Χρήστου Κρεμμύδα, ο οποίος ερευνά, πώς οι Αθηναίοι της κλασικής εποχής αντιμετώπισαν τις σοβαρές κρίσεις που απειλούσαν την οικονομία, τους θεσμούς, το αξιακό σύστημα, την ίδια την οντότητα της πόλης. Στη μελέτη του καταδεικνύει την ανεπάρκεια των προσπαθειών σε βάθος χρόνου. «Υπάρχει ανάγκη χρημάτων και χωρίς αυτά δεν μπορεί να γίνει τίποτε απ’ αυτά που πρέπει». Αυτό το γνωστό ρητό του Δημοσθένη φαίνεται ν’ αντικατοπτρίζει τη βασική προτεραιότητα των καπιταλιστικών κρατών της Δύσης τον 21o αιώνα. Όμως στη ρήση αυτή μπορεί ίσως κανείς να διακρίνει και την τραγική ειρωνεία αν την δει από την οπτική γωνιά της νεοελληνικής πραγματικότητας στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα και όσο διαρκεί μια οδυνηρή οικονομική κρίση, όπως αυτή που σήμερα βιώνουμε. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η οικονομία είναι η κορυφαία προτεραιότητα των πε15

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ρισσοτέρων κρατών στο Δυτικό κόσμο, αλλά και πολλών ανερχόμενων δυνάμεων ανεξαρτήτως της γενικότερης ιδεολογικής και πολιτικής τους στάσης. Αλλά δεν είναι μόνο τα κράτη που έχουν αναγάγει την οικονομία σε κορυφαία προτεραιότητα. Οι πολίτες υιοθετούν την ίδια ιεράρχηση: πλουτισμός και ευημερία είναι απλώς συνώνυμες έννοιες. Έτσι, η έννοια της ευημερίας έχει γίνει επανειλημμένα προεκλογικό σύνθημα σε διάφορες χώρες, δίνοντας ελπίδα στους «μη έχοντες» και μεγαλύτερη σιγουριά στους «έχοντες». Και όπως διαπιστώνει κανείς όλο και συχνότερα και πιο οδυνηρά, δεν πρόκειται απλά για μια προτεραιότητα ή μια ελπίδα, αλλά για υπέρτατη αξία που τελικά αποβαίνει εις βάρος των άλλων αξιών και αρχών. Μια αξία που αντί να απελευθερώνει δουλώνει. Ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα πως η μελέτη των τριών περιόδων κρίσεως της κλασικής Αθήνας δεν οδηγεί σε εύκολα ηθικά συμπεράσματα. Αναμφισβήτητα όμως η κάθε κρίση οδηγεί σε ενδοσκόπηση άτομα και πολιτείες. Είναι επίσης προφανές πως οι κρίσεις έχουν «ημερομηνία λήξεως». Άλλοτε οι κρίσεις απλά παρέρχονται, ολοκληρώνοντας τον «φυσικό κύκλο» τους, όπως στην περίπτωση του λοιμού. Άλλοτε τα μέτρα που εφαρμόζονται για την αντιμετώπισή τους οδηγούν σε λύσεις, περισσότερο ή λιγότερο επιτυχείς. Οι τρεις περίοδοι κρίσης και οι λύσεις που δοκιμάστηκαν στην κλασική Αθήνα, δεν μπορούν να αποσιωπήσουν το ηθικό πρόβλημα, το οποίο δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με οικονομικά και πολιτικά μέτρα. Η περίπτωση του λοιμού και της θρησκευτικής κρίσης του τέλους του 5ου π.Χ. αιώνα επιβεβαιώνει την ανάγκη του ανθρώπου για στέρεες ηθικές βάσεις. Η αμνηστία κατόπιν αποδεικνύει την αδυναμία του πολιτικού συστήματος να αντιμετωπίσει την εγωκεντρική ανθρώπινη φύση. Τέλος, η αντιμετώπιση των εκάστοτε οικονομικών προβλημάτων μόνο πρόσκαιρα αποτελέσματα μπορεί να έχει, γιατί δεν αντιμετωπίζεται το βαθύτερο πρόβλημα που σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο. Τέλος, ο συγγραφέας επιχειρεί να υποδείξει μιαν «ανωτέραν οδόν», μια θεμελιώδη αλλαγή κατεύθυνσης που μπορεί να δώσει ελπίδα και ανοίξει το δρόμο σε λύσεις. Την οικολογική διάσταση της κρίσης, περιγράφει η Ιωάννα Σαχινίδου. Ο υλιστικός τρόπος ζωής αύξησε την εγκληματικότητα, τη βία, την τρομοκρατία και απειλεί τις φυσικές πηγές της ζωής του πλανήτη με αφανισμό από την κακή χρήση και την υπερεκμετάλλευση. Ο ευ16

Εισαγωγή

δαιμονισμός και η αντίληψη ότι «τίποτα ποτέ δεν είναι αρκετό» είναι πλέον τρόπος ζωής. Το φυσικό περιβάλλον μετατράπηκε σε τσιμέντο και άσφαλτο, υποβαθμισμένες περιοχές είναι αυτές όπου ζουν ομάδες ασθενέστερες οικονομικά. Οι μεγαλουπόλεις, και όχι μόνο αυτές, είναι κέντρα διακίνησης και εμπορίας γυναικών και ναρκωτικών. Το δουλεμπόριο μετασχηματίστηκε σε νέες μορφές εμπορίας. Στους ναούς και στις εκκλησίες λατρεύουμε τον αληθινό Θεό, αλλά έξω από αυτές λατρεύουμε ως θεό το χρήμα. Η αξία που μετρούμε τα πάντα είναι το κέρδος, το οποίο εύκολα οδηγεί στην εκμετάλλευση άλλων ανθρώπων και της φύσης. Πολλοί θεωρούν ότι η αιτία γι’ αυτή την υπερ-εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του πλανήτη μας βρίσκεται στη βιβλική εντολή «να γεμίσετε τη γη και να κυριαρχήσετε σ’ αυτήν». Άλλοι θεωρούν υπεύθυνη την Κλασική Ελλάδα για την ανθρωποκεντρική κοσμοθεώρησή της που επηρέασε τη χριστιανική θεολογία, διαχωρίζοντας τη δημιουργία από τον Δημιουργό και τον άνθρωπο. Και αντιπαραθέτει: ο Θεός δημιούργησε και συντηρεί τη δημιουργία ως «οικονομία δωρεάς». Όλα τα όντα της γης και του κόσμου είναι δώρα Του και φανερώνουν τη δόξα Του. Η επιστροφή και πίστη στη βιβλική προτροπή «δωρεάν ελάβετε, δωρεάν δότε» μπορεί να επιφέρει και πάλι την «οικονομία της δωρεάς», με πρακτικές εφαρμογές όπως τον εθελοντισμό και τις διακονίες της Εκκλησίας. O Γιώργος Αδάμ συνεχίζει με μια ανάλυση του μηνύματος του προφήτη Μιχαία, που βίωσε παρόμοιες καταστάσεις οικονομικής κρίσης μ’ αυτές που ζούμε σήμερα στην Ελλάδα, και κατ’ επέκταση αναφέρεται στον «προφητικό» λόγο και ρόλο που η Εκκλησία πρέπει να έχει σήμερα. Έχοντας ως βάση το κήρυγμα και τη στάση του προφήτη, τονίζει ότι «μπορεί σήμερα η Εκκλησία να μιμηθεί το προφητικό παράδειγμα». Πρώτον, ο προφητικός λόγος του Μιχαία αναφέρεται στους λόγους για τους οποίους το έθνος έφτασε σε τέτοια δραματική κατάσταση. Δεύτερον, εξηγεί τι ζητάει ο Θεός καθημερινά. Τρίτον, ο προφήτης θρηνεί για την κατάσταση που βλέπει, πενθεί ενώπιον του Θεού και προσεύχεται ζητώντας το έλεός του για την πατρίδα του. Και καταλήγει: «η Εκκλησία πρέπει να κηρύττει την αλήθεια για τον Θεό και για την αιτία της κατάντιας, προς κάθε κατεύθυνση χωρίς δεσμεύσεις». Επίσης, η Εκκλησία έχει την υποχρέωση να κηρύττει, πως η μόνη ελπίδα βρί17

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

σκεται στον Ιησού Χριστό, πουθενά αλλού. Ταυτόχρονα, η Εκκλησία «στολίζει το Ευαγγέλιο» όταν ζει δίκαια, αγαπάει το έλεος και περπατά ταπεινά με τον Θεό και πενθεί ενώπιον του Θεού με προσευχή για τη διαφθορά και την κρίση, με σκοπό οι καρδιές των ανθρώπων να στραφούν στην μοναδική ελπίδα, τον Ιησού Χριστό. Το ευαγγέλιο είναι η μόνη δύναμη που μπορεί ν’ αλλάξει τον άνθρωπο εσωτερικά. Φέρνοντας τον άνθρωπο στον Θεό, τον μεταμορφώνει σε πρόθυμο υπηρέτη των άλλων, σε άνθρωπο που νοιάζεται πραγματικά για το καλό των άλλων, με άλλα λόγια τον καθιστά «υπεύθυνο πολίτη με καλά κίνητρα και διάθεση προσφοράς». Η Μυρτώ Θεοχάρους ασχολείται με κάποιες σημαντικές κατευθυντήριες γραμμές από το βιβλίο του Δευτερονομiου. «Η κρίση είναι πολυδιάστατη», γράφει. «Είναι σύγχρονη αλλά ταυτόχρονα και διαχρονική, είναι εγχώρια αλλά και παγκόσμια, είναι οικονομική αλλά και ηθική, είναι συστημική χωρίς όμως ν’ απαλλάσσεται το άτομο από την ευθύνη των επιλογών του. Γι’ αυτό τον λόγο, μια ικανοποιητική ανάλυση της κρίσης είναι έργο διεπιστημονικό». Στη μελέτη της ξεκινάει με μια σύντομη ανάλυση του ελληνικού καταρρέοντος συστήματος, που φυσιολογικά οδηγεί στο ερώτημα: «Τι είδους κοινωνία επιθυμούμε;» Εάν θέλουμε μια κοινωνία χωρίς «κρίση», τότε πρέπει να στραφούμε στην περιγραφή μιας τέτοιας κοινωνίας στο βιβλίο του Δευτερονομίου, στην Παλαιά Διαθήκη, μέσα από το οποίο αναδεικνύονται τρία χαρακτηριστικά απαραίτητα για τη σύσταση μιας υγιούς και δίκαιης κοινωνίας: Πρώτον, η διαμόρφωση μιας «προσγειωμένης» συλλογικής μνήμης. Δεύτερον, η αποεμπορευματοποίηση του ανθρώπου παράλληλα με τη δημιουργία αλληλοϋπόλογων εξουσιών και τρίτον, η συνεχής προσδοκία για μια δίκαιη κοινωνία, μια βασιλεία ερχόμενη. Όσον αφορά το τελευταίο στοιχείο, στο Δευτερονόμιο αναφέρεται η ανικανότητα του ανθρώπου να πραγματώσει αυτή την κοινωνία στο παρόν, εντούτοις το όραμα της κοινωνίας δεν ακυρώνεται. Με τη νέα διαθήκη εσωτερικεύονται οι αρχές αυτής της ίδιας κοινωνίας, ο νόμος γράφεται στις καρδιές, δεν διαγράφεται. Το τρίτο μέρος περιέχει επιστημονικές και βιβλικές μελέτες οι οποίες καταδεικνύουν κάποιες λύσεις. 18

Εισαγωγή

Στο κεφάλαιο «Ευαγγέλιο και κοινωνική δικαιοσύνη» ο Πάρις Παπαγεωργίου διευκρινίζει ενόψει της κρίσης ότι το ευαγγέλιο έχει γνώμη και ένα ισχυρό μήνυμα σε ό,τι αφορά την κοινωνική δικαιοσύνη, δηλαδή τα ανθρώπινα δικαιώματα και την καταπάτησή τους, την κοινωνική ανισότητα και την άνιση κατανομή του πλούτου. Αναλύει το ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης στην Παλαιά Διαθήκη εξιστορώντας, πώς ο Θεός δημιούργησε έναν δικό του λαό, τον Ισραήλ, ώστε μέσω αυτού η λύτρωσή του να φτάσει σε όλο τον κόσμο. Το περιεχόμενο αυτής της λύτρωσης δεν είναι άλλο από τη γνώση του αληθινού Θεού και του θελήματός Του, και τη συμφιλίωση μαζί Του. Ο Θεός μέσα σε αυτή την ιστορία παρουσιάζεται ως Θεός δικαιοσύνης και ελέους: από τη μια πλευρά, απελευθερώνει τον λαό του και υπερασπίζεται τους απροστάτευτους, κι αναδεικνύει σοφούς ηγέτες και διαχειριστές κρίσεων. Από την άλλη, χαρίζει την ελπίδα στο κήρυγμα του Ιωάννη του Βαπτιστή και τη διδασκαλία του Χριστού, καθώς και στη διδασκαλία των Αποστόλων και στη ζωή της πρώτης Εκκλησίας. Ο συγγραφέας ερευνά το θέμα μέσα στην Ιστορία, ξεκινώντας από τη μεταποστολική περίοδο και τους Πατέρες της εκκλησίας στη Δύση και την Ανατολή, τους Μεταρρυθμιστές, τις Ευαγγελικές αναζωπυρώσεις, και φτάνοντας στο θέμα «κοινωνική ευθύνη» (18ος και 19ος αιώνας), στη χριστιανική πολιτική σκέψη και στα πολιτικά κινήματα στα τέλη του 19ου αιώνα. Τελικά αναφέρει πώς το ευαγγελικό κίνημα διαχώρισε τη θέση του από τους ορθολογιστές, που είχαν διεισδύσει σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ηγεσία εκκλησιών και θεολογικών σεμιναρίων κι έδιναν μεγάλη έμφαση στα κοινωνικά ζητήματα. Και καταλήγει στο ερώτημα: Μπορεί η εκκλησία, εκτός από το παράδειγμα ζωής και τη φιλανθρωπία, να προβαίνει και σε αγώνες για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις; Η απάντηση που δίνει είναι ότι, από τη μια πλευρά, η Εκκλησία ως θεσμός καλείται στο κήρυγμά της να εξαγγέλλει τον χαρακτήρα και το θέλημα του Θεού σε όλες τις σφαίρες του βίου· από την άλλη πλευρά, τα μέλη της Εκκλησίας, οι συνειδητοί χριστιανοί ως πολίτες, έχουν κάθε λόγο να συμμετάσχουν, ατομικά ή συλλογικά, στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα και ν’ αγωνιστούν για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Ως μαθητές του Χριστού καλούνται να είναι το «φως του κόσμου» και να μην τον αφήνουν να μένει στο σκοτάδι, και το «άλας της γης», ώστε να μην τον αφήνουν να σαπίσει στην ιδιο19

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

τέλεια. Δεν τρέφουν ψευδαισθήσεις ότι αυτός ο ξεπεσμένος κόσμος μπορεί να γίνει παράδεισος, η αγάπη όμως δεν τους επιτρέπει να τον αφήσουν να γίνει κόλαση. Στην ανάλυσή του ο Σπύρος Παρασκευόπουλος εξετάζει τα αίτια πίσω από την κρίση, τα οποία βρίσκονται στην «απόλυτη ελευθερία των αγορών», όπως τη χαρακτηρίζει. Παρ’ όλη τη φαινομενική νίκη του καπιταλιστικού συστήματος στα τέλη της δεκαετίας 1980, το ερώτημα παραμένει: τι προκάλεσε την πρόσφατη οικονομική κρίση; «Την κρίση την προκάλεσε πρωτίστως το χρηματοοικονομικό, δηλαδή το ευρύτερο τραπεζικό, σύστημα», γράφει, και εξηγεί τη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος στα πλαίσια μιας ελεύθερης αγοράς. Για να καταρρεύσει ένα τραπεζικό σύστημα στο σύνολό του, δεν χρειάζεται να φταίνε όλες οι τράπεζες. Αρκεί αυτό να συμβεί με μία ή δύο μεγάλες τράπεζες, έτσι που να πανικοβληθούν οι καταθέτες και να χαθεί η εμπιστοσύνη σε ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα. Αυτό συνέβη στην παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση του περασμένου αιώνα, η οποία προήλθε από μία ενδογενή κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος. Η τότε παγκόσμια οικονομική κρίση είχε σαν συνέπεια εκατομμύρια εργαζόμενοι να χάσουν όχι μόνον τα χρήματά τους, αλλά και τη δουλειά τους. Έφερε φτώχια κι εξαθλίωση σε εκατομμύρια ανθρώπους. Στη Γερμανία οδήγησε η κατάσταση στο να έρθει ο Χίτλερ στην εξουσία, με όλα τα γνωστά επακόλουθα. Μάλιστα από μια ανισορροπία του τραπεζικού συστήματος, όπου δεν πλήττονται μόνον οι άμεσα συμβαλλόμενοι, δηλαδή οι καταθέτες, οι δανειολήπτες και οι τράπεζες, αλλά ολόκληρη η οικονομία και τελικά η κοινωνία, ο οικονομολόγος Κέινς έβγαλε το συμπέρασμα, ότι δεν πρέπει να αφήνουν οι κοινωνίες και οι εκάστοτε κυβερνήσεις τη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος στο έλεος των μηχανισμών της αγοράς μόνο. Στη Γερμανία μάλιστα, δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο μία ιδιαίτερα καινοτόμος και πολύ πετυχημένη παραλλαγή του συστήματος της αγοράς, που δημιούργησε το λεγόμενο γερμανικό οικονομικό θαύμα, και ονομάστηκε «Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς», δηλαδή ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς με κοινωνικό πρόσωπο. «Η καταγωγή του ανθρώπου», γράφει, «δημιουργημένος κατ’ εικόνα και ομοίωση Θεού, και έχοντας λάβει θεϊκό πνεύμα, είναι η προϋπόθεση για τη δημιουργικότητα και την καινοτόμο δράση του». Αυτό άλλωστε εί20

Εισαγωγή

ναι και το κύριο συμπέρασμα από τη προσταγή του Θεού προς τους ανθρώπους «...αυξάνεσθε και πληθύνεσθε, και γεμίσατε την γην, και κυριεύσατε αυτήν…» Οι βιβλικές αυτές εντολές αποτελούν, τόσο συλλογικά όσο και ατομικά, τη βάση για ολόκληρη την οικονομική και κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στον συνάνθρωπό του, η οποία πρέπει να ανταποκρίνεται στις συνιστώσες της επικουρικότητας (ή εγγύτητας, αμεσότητας, αυτοσυντήρησης) και της αλληλεγγύης. Και οι δύο αυτές συνιστώσες αποτελούν το βασικό σκέλος του οικονομικού μοντέλου της «Κοινωνικής Οικονομίας της Αγοράς», πάνω στις οποίες στηρίζεται και το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο οικονομικό αυτό σύστημα επιδιώκεται ένας κοινωνικά αποδεκτός συνδυασμός μεταξύ της αρχής της επικουρικότητας και της αρχής της αλληλεγγύης. Ο Γιάννης Κοσμέας θεωρεί το όλο οικοδόμημα εργασίας και κοινωνικής ασφάλισης ως «δώρο Θεού», επειδή η λειτουργία του βασίζεται στη συμμετοχή όλων –εργαζόμενων, εργοδοτών και κοινωνίας– στο κόστος για την κάλυψη αυτών που πάσχουν από ασθένειες ή δεν μπορούν να εργαστούν λόγω αναπηρίας, ασθένειας ή γήρατος. Χωρίς να το γνωρίζουν, λοιπόν, οι σχεδιαστές του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης αλλά και όλοι οι εμπλεκόμενοι στο σύστημα αυτό, έστω και άθελά τους, υλοποιούν την εντολή του Ιησού Χριστού για αγάπη προς τον πλησίον. Είναι προφανές ότι αν δεν υπήρχε σύστημα κοινωνικής ασφάλισης και μάλιστα με τον υποχρεωτικό χαρακτήρα του για κάθε εργαζόμενο, θ’ αντιμετωπίζαμε σαν κοινωνία συχνά το δυσάρεστο φαινόμενο συνάνθρωποί μας να πάσχουν και ν’ αδυνατούν να καλύψουν το κόστος της θεραπείας τους. Και συχνότερα θ’ αντιμετωπίζαμε το δυσάρεστο φαινόμενο συνάνθρωποί μας να μη διαθέτουν το απαραίτητο εισόδημα για ένα στοιχειώδες επίπεδο διαβίωσης. Στη συνέχεια ο συγγραφέας ασχολείται με το ερώτημα, γιατί ένα τέτοιο σύστημα πάσχει; Πέρα από την εκτενή ανάλυση προβαίνει, ως ειδικός, σε συγκεκριμένες προτάσεις για την εξυγίανση και βελτιστοποίηση του υπάρχοντος συστήματος, το οποίο θεωρεί ότι εξαρτάται τόσο από τις τεχνικές εφαρμογής αποθεματοποίησης όσο και από την κρατική εποπτεία. Συζητάει επίσης και τις δυνατότητες εφαρμογής ενός διπλού συστήματος, βασισμένο στην ιδιωτική όσο και την κοινωνική ασφάλιση. Όσον αφο21

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ρά το θέμα της εργασιακής απασχόλησης, το προσεγγίζει όχι τόσο από την κοινωνικοοικονομική του διάσταση, αλλά με τις πληροφορίες της Αγίας Γραφής. Θεωρεί πως ως εργαζόμενοι και αποδέκτες της ευλογίας του Θεού, θα πρέπει να διαχειριζόμαστε συνετά την ευλογία αυτή που ο Θεός δίνει. Π.χ. η υπερβολική αφοσίωση στην εργασία και η αγωνία και υπερπροσπάθεια για την επίτευξη των διαφόρων επαγγελματικών και επιχειρηματικών στόχων, έχει ως αποτέλεσμα η εργασία ν’ απορροφά το σύνολο των δυνάμεων του ανθρώπου και κατά συνέπεια να μην μένουν περιθώρια στη ζωή του γι’ άλλα θέματα κι ενδιαφέροντα. Ο Χρήστος Δανίκας αναφέρει πως στο πρόσφατο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ 2012 στο Νταβός, στο οποίο συμμετείχαν αναγνωρισμένοι σοφοί και ηγέτες από τις πλέον ισχυρές οικονομίες του κόσμου, επικέντρωσαν την προσοχή τους στην πρόκληση της διαμόρφωσης νέων μοντέλων αντιμετώπισης εισοδηματικών ανισοτήτων. Ο πρόεδρος του Φόρουμ, Κλάους Σουάμπ, δίνοντας σχεδόν την εντύπωση συμπάθειας στο κίνημα των «Αγανακτισμένων Πολιτών», διακήρυξε πως «ο καπιταλισμός στην παρούσα του μορφή, δεν ταιριάζει πλέον στον κόσμο που μας περιβάλλει. Δεν κατορθώσαμε ν’ αντλήσουμε διδάγματα από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2009». Η μεγάλη προσδοκία της κοινωνίας είναι ν’ αναδειχθούν νέοι έντιμοι και αποτελεσματικοί ηγέτες, ικανοί να διαχειριστούν την πολυδιάστατη κρίση, μετασχηματίζοντας το κατεστημένο εξουσίας σε διάκονο του κοινωνικού συνόλου. Αυτός ο μετασχηματισμός μπορεί να γίνει μέσα από μια διαδικασία μεταβίβασης της ηγεσίας από το αποτυχημένο σημερινό διεφθαρμένο κατεστημένο στα αναπτυσσόμενα χαρίσματα της νέας γενιάς, συμβάλλοντας στην αναστροφή της πορείας του τόπου προς την ύφεση και τη γήρανση. Το θέμα του Φόρουμ είχε σαν κυρίαρχο θέμα «Η Μεγάλη Μεταμόρφωση, Δημιουργώντας Νέα Μοντέλα Ηγεσίας». Για πρώτη φορά στα χρονικά του, το Οικονομικό Φόρουμ έδωσε ευρύ «βήμα» σε χαρισματικούς νέους ηγέτες ηλικίας 20-30 ετών. Μέσα από τη δική τους δυναμική φωνή και τις δικές τους πετυχημένες εμπειρίες, οι νέοι θα μπορούσαν να συμβάλουν στο να πραγματοποιηθεί η παγκόσμια προσδοκία να μεταμορφωθεί αυτός ο κόσμος και να γίνει ποιοτικά καλύτερος. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα του Φόρουμ ήταν ότι για να επιβιώσουν οι επιχειρήσεις στον 21ο αιώνα, θα πρέπει ο καπιταλισμός να 22

Εισαγωγή

μετασχηματισθεί, ή, καλύτερα, να μεταλλαχθεί σε «ταλεντισμό» όπου η πείρα όσων ασκούν ηγεσία, όσο σημαντική και αν αυτή φαίνεται, να δίνει τη θέση της στα καινοτόμα χαρίσματα. Ο συγγραφέας περιγράφει τις δικές του εμπειρίες ανάπτυξης ηγετών και στελεχών σ’ έναν από τους μεγάλους διεθνείς χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς όπου υπηρέτησε. Και καταλήγει: «Η αλήθεια είναι πως είναι δύσκολο να εμπνεύσουμε έναν πικραμένο, δύστυχο και απερίγραπτα απογοητευμένο λαό. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι μεγάλοι σε ηλικία πολίτες στη χώρα μας, έχουν την αίσθηση πως όσα χρόνια τους απομένουν θα είναι τραγικά δύσκολα, θα είναι γεμάτα από κόπους, βάσανα και γεμάτα από θλιβερή ανέχεια. Οι νέοι μας δεν χαμογελούν, είναι ήδη πρόωρα κυρτωμένοι και δεν μπορούν να οραματιστούν τίποτε για το μέλλον τους εξ αιτίας της ισοπεδωτικής απληστίας των ταγών της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής του τόπου μας… Στην Ελλάδα χρειαζόμαστε μια περίοδο επούλωσης των πληγών, μια ριζική αλλαγή στην άσκηση της εξουσίας». Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Έραστος Φίλος επιχειρεί να επαναφέρει στη συζήτηση μια έννοια που φαίνεται ξεχασμένη σε όλη την επιχειρηματολογία μας γύρω από την κρίση που βιώνουμε. Πρόκειται για την έννοια της καινοτομίας. Όπου και να κοιτάξει κανείς, η Ελλάδα δείχνει μια χώρα όπου κυριαρχούν μέθοδοι, αρχές, συστήματα και νοοτροπίες που δεν ταιριάζουν σε ευρωπαϊκή, δυτική χώρα. Καινοτομία στη σκέψη είναι αυτό που όλοι παινεύουν... στους αρχαίους μας προγόνους, αλλά όχι σ’ εμάς τους νεοέλληνες. Χάρη στην ευρεία επίδρασή της, η καινοτομία θεωρείται, ως ο πλέον σημαντικός παράγοντας για την οικονομία, τις επιχειρήσεις, την επιχειρηματικότητα και γενικά την ευημερία μιας κοινωνίας. Πολλές καινοτομίες, ειδικά στον τεχνολογικό τομέα, έχουν οδηγήσει σε περισσότερη άνεση, ευκολία και αποδοτικότητα. Καινοτομία μπορεί όμως να είναι και κάτι που διαμορφώνεται απλώς σε νοητικό επίπεδο, ένας νέος τρόπος σκέψης, μια νέα αντίληψη ή κάτι που αποτελεί ένα πρωτοπόρο επίτευγμα. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι οι ατομικές και κοινωνικές αξίες καθορίζουν τη συνεργασία και τη συμμετοχή στα κοινά και είναι απαραίτητες για πολλές πτυχές της οικονομικής ανάπτυξης, όπως το διεθνές εμπόριο, η αποτελεσματική ρύθμιση των αγορών, η έλλειψη διαφθοράς στο δημόσιο, 23

ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

η καλή ποιότητα των θεσμών, και η επιχειρηματική δραστηριότητα. Όσον αφορά αυτό το πολιτειακό της κεφάλαιο, η Ελλάδα κατατάσσεται πολύ χαμηλά. Για παράδειγμα, η εμπιστοσύνη των Ελλήνων προς τους συμπατριώτες τους και τους ξένους είναι η χαμηλότερη μεταξύ όλων των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα δυστυχώς δεν προάγει τις ομαδικές δραστηριότητες, τη δημιουργικότητα, την καινοτομία –τα οποία συμβάλλουν στη συσσώρευση πολιτειακού κεφαλαίου. Τι θα κάνουμε λοιπόν; Θα μείνουμε στον εγωκεντρισμό μας που στοχεύει μόνο ν’ αφομοιώνει; Ή θα πάρουμε την τύχη μας στα χέρια μας και θα δράσουμε; Καινοτομία στη σκέψη σημαίνει αλλαγή νοοτροπίας (από εγωκεντρική σε συνεργική). Αυτή είναι σε θέση ν’ απελευθερώσει τις απαραίτητες δυνάμεις. Είναι το πρώτο στοιχείο για ν’ αρχίσουμε να καινοτομούμε εκ νέου ως λαός, με ακεραιότητα, με ωριμότητα (ως προς την αποδοχή του άλλου) και με μια νοοτροπία αφθονίας, ότι δηλαδή υπάρχει τόπος για όλους. Τα προβλήματα είναι αρκετά. Γιατί να μην αρχίσουμε να καινοτομούμε για την επίλυσή τους; Ο Χάρης Νταγκουνάκης, μάς θέτει, στον Επίλογο, μπροστά σε μια ξεχωριστή προοπτική. Μπορούμε άραγε να φανταστούμε τον Ιησού Χριστό να ζει μαζί με τον λαό μας την εθνική κρίση; Μπαίνουμε συχνά στον πειρασμό ν’ αναρωτηθούμε, τι θα απαντούσε ο Χριστός αν ερχόταν να ξαναζήσει στον κόσμο μας σήμερα, στον δικό μας καιρό; Τι θα είχε να πει στους πιστούς του σήμερα, την εποχή της οικονομικής και συνάμα της ηθικής και πνευματικής κρίσης, όπως πολύ εύστοχα διέγνωσε ευθύς εξαρχής ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος; Πολλές φορές, επηρεασμένοι απ’ όλη αυτή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, παρασύρονται και οι χριστιανοί και απογοητεύονται, τους πιάνει πανικός, χάνουν το θάρρος τους και κλονίζεται η εμπιστοσύνη τους στον Χριστό. Πώς θα κινείτο, όμως, ανάμεσά μας ο Ιησούς, την εποχή της κρίσης; Στην Αποκάλυψη, το βιβλίο με τις περισσότερες ίσως ανάγλυφες παραστάσεις στη Βίβλο, υπάρχει (στο 5ο κεφάλαιο) μια πολύ εντυπωσιακή εικόνα. Αυτή την εικόνα αν τη μελετήσει κανείς, θα διαπιστώσει πως έχει να μας δώσει πολύ μεγάλες αλήθειες πάνω στις οποίες μπορούμε να στηριχτούμε για να επιβιώσουμε στη σημερινή εποχή της κρίσης: πρώτον, ο Ιησούς Χριστός, μοιάζει αδύναμος αλλά είναι δυνατός· δεύτερον, κρατάει στο χέρι Του το σχέδιο του Θεού· τρίτον, ο Ιησούς στο τέλος θα νικήσει. 24

Εισαγωγή

Κλείνοντας, θέλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και την ευγνωμοσύνη μου απέναντι σ’ όλους τους συγγραφείς που έκαναν το βιβλίο αυτό ένα πρωτοπόρο και καινοτόμο εγχείρημα. Τα κείμενά τους μου έδωσαν, προσωπικά, την επιβεβαίωση ότι η χώρα μας δεν είναι χαμένη υπόθεση. Όλοι έγραψαν για τους προβληματισμούς τους, για το πώς βιώνει ο καθένας αυτή την κρίση... και αν υπάρχει ελπίδα. Η απάντηση είναι καθαρή και αβίαστη: Ναι, ελπίδα υπάρχει! Έραστος Φίλος Μάρτιος 2012

Σαν κάτι ν’ άλλαξε εδώ και καιρό στην καθημερινότητά μας. Στον δρόμο, στις γειτονιές, στους χώρους δουλειάς, στα σπίτια μας, ακόμη και στα καφενεία ανά την επικράτεια! Στον τρόπο που χαιρετιόμαστε, στον τρόπο που συζητάμε, στον τρόπο που κυκλοφορούμε στον δρόμο, στον τρόπο που οδηγούμε. Αφηρημάδα, εκνευρισμοί· πολύ λίγοι χαμογελάνε πια. Κανένας δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα τι θα ξημερώσει αύριο. Αν το εισόδημά του θα είναι το ίδιο σε δυο τρεις μήνες, αν θα έχει να πληρώσει το επόμενο γραμμάτιο, αν θα ξοφλήσει το σπίτι του ή το αυτοκίνητο, αν θα παραμείνει το μαγαζί του ανοιχτό και για πόσο, αν θα έχει φάρμακα... Βιώνοντας την κρίση! Υπάρχει ελπίδα; Τι μας επιφυλάσσει το αύριο; Τι λέει ο Θεός για όλα αυτά; Μήπως μας έχει ξεχάσει; Τι ακριβώς φταίει; Η κρίση περιορίζεται μόνο στην οικονομία; Μήπως έχει και άλλες παραμέτρους και πτυχές; Αν ζούσε σήμερα στη γη μας ο Χριστός, πώς θα αντιμετώπιζε την κρίση; Τι μπορούμε να περιμένουμε απ’ Αυτόν; Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι μια συλλογή σκέψεων και απόψεων ανθρώπων που βιώνουν οι ίδιοι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο την κρίση και εκφράζουν αυτό που ζουν. Έλληνες, από τον βορρά κι από τον νότο. Έλληνες της Ελλάδας και Έλληνες της Διασποράς. Γυναίκες και άνδρες επιστήμονες και ειδικοί σε πολλά από τα θέματα που αυτό το βιβλίο πραγματεύεται. Ξέρουν για τι μιλούν. Οι απόψεις τους έχουν δοκιμαστεί σε τακτικό και εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ τους και με άλλους, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι συμφωνούν μεταξύ τους απόλυτα και σε όλα. Τους ενώνει, όμως, όλους η πίστη στο Θεό. Αξίζει να τους ακούσουμε!

Λ όγος

ΕΚΔΟ

Σ Ε Ι Σ

www.ologos.gr

ISBN 978-960-510-135-0