Έθιμα & Παραδόσεις στην Κάρπαθο

Scan: GVG 2014

ΊΈ.β.

&

βπερίον

Γυμνάσιο -β,Ίί

Ολύμπου

Scan: GVG 2014

ΕΘΙΜΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΑΡΠΑΘΟ Copyright: ΓΕ.Λ Απερίου και Γυμνάσιο Λ.Τ. Ολύμπου - Περιβαλλοντικές Ομάδες, Κάρπαθος 2010 Επιμέλεια: Τσουλουχά Δώρα, Βλαχάκη Ευτυχία, συντονίστριες Περιβαλλοντικών ομάδων Επιμέλεια κειμένων: Στόικου Ελένη, Μπάρλου Αγγελική, Διώγος Κωνσταντίνος Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Ποζίδου Ελισάβετ Σχεδιασμός Εξωφύλλου: Κιντσάκης Δημήτρης Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Τυπογραφείο Δημητρίου Παχουλή Υλοποίηση προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Scan: GVG 2014

Έθιμαι

Scan: GVG 2014 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΙ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΜΑΣ ΤΟ ΝΗΣΙ ΜΑΣ ΠΗΓΑΔΙΑ ΑΠΕΡΙ ΒΩΛΑΔΑ ΟΘΟΣ ΠΥΛΕΣ ΑΡΚΑΣΑ ΜΕΝΕΤΕΣ ΜΕΣΟΧΩΡΙ ΣΠΟΑ ΟΛΥΜΠΟΣ

ΜΕΡΟΣ Α': ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΟ ΚΑΡΠΑΟΙΚΟ ΣΠΓΠ Η ΟΛΥΜΠΓΠΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΓΕΝΙΚΑ Η ΓΕΝΝΗΣΗ Η ΛΟΧΕΙΑ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ Η ΒΑΦΤΙΣΗ ΤΑ ΕΦΤΑ Νανουρίσματα σ τ α εφτά ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΓΕΝΙΚΑ ΤΟ ΠΡΟΞΕΝΙΟ Η ΠΡΟΙΚΑ-ΤΟ ΠΡΟΙΚΟΣΥΜΦΩΝΟ 0 ΑΡΡΑΒΏΝΑς ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΓΑΜΟ Το Νυφοστόλι. Το Ράψιμο τ ο υ Νυφικού Το Κόψιμο και η μεταφορά τ ω ν ξύλων Ζυμώματα- Γλυκά. Τα Καλέσματα. Άλλες ετοιμασίες Η ΜΕΡΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Το Στόλισμα τ ω ν Μελλονύμφων Η γαμήλια Πομπή Το Μυστήριο. ΤΟ ΓΑΜΗΛΙΟ ΓΛΕΝΤΙ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΜΕΡΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ 0 ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΙΑΣ. ΤΑ ΔΩΡΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΤΑ 8 ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

Scan: GVG 2014 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ m ΓΕΝΙΚΑ ΤΟ ΜΟΙΡΟΛΟΙ I Η ΤΑΦΗ ΤΑ ΜΝΗΜΟΣΥΝΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Η ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ ΤΑ ΦΩΤΑ ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΕΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡΙΑΣ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ Η Δίκη Ο Χορός του Πιπεριού ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ?* Η ΑΠΟΚΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΤΑ Ε Θ Ι Μ Α Τ Η Σ Σ Α Ρ Α Κ Ο Σ Τ Η Σ ΟΙ ΚΟΥΝΙΕΣ ΤΑ ΣΥΡΜΑΤΑ.ΓΕΝΙ ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΓΙΛΛΑΣ ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ- Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΕΘΙΜΑ Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ Η ΛΑΜΠΡΗ R

ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ

ΚΛΗΔΟΝΑΣ Τ Αϊ - ΓΙΑΝΝΙΟΥ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΟ ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ Προετοιμασία Το άνοιγμα τ ο υ Κλήδονα Μαντινάδες τ ο υ Κλήδονα

ΜΕΡΟΣ Β'

.159-162

ΟΙ ΣΚΕΨΕΙΣ Μ Α Σ Μ Ε Μ Α Ν Τ Ι Ν Α Δ Ε Σ

161

ΜΕΡΟΣ Γ'

163

ΠΗΓΕΣ Π Λ Η Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Ω Ν ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Scan: GVG 2014

ULpoAoyog

του Τενικου

β^υκείου

β,περιου τόχος του σχολείου μας δεν είναι μόνο η παροχή γ ν ώ σεων στους μαθητές αλλά και η συμβολή του στην ανάπτυξη αρμονικής σχέσης τ ω ν μαθητών με τη φύση, τ ο πολιτισμικό περιβάλλον καθώς και τ ο ιστορικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της Καρπάθου. Γι' αυτό το σχολείο μας συμμετέχει σε πολιτιστικά και περιβαλλοντικά προγράμματα. Το βιβλίο με θέμα: «Έθιμα και Παραδόσεις στην Κάρπαθο» εκδίδεται με χρηματοδότηση του Δήμου Καρπάθου. Γι' αυτό ευχαριστούμε θερμά το δήμαρχο Μιχάλη Ιωαννίδη, τον αντιδήμαρχο Κωνσταντίνο Παραγυιό υπεύθυνο σε θέματα Παιδείας και το δημοτικό συμβούλιο. Επίσης συγχαίρουμε τις καθηγήτριες Θ ε ο δ ώ ρ α Τσουλουχά και Ευτυχία Βλαχάκη καθώς και τους μαθητές τ ο υ Γενικού Λυκείου Απερίου και του Γυμνασίου Ολύμπου που συμμετείχαν στο πρόγραμμα αυτό. Απέρι, Ιούνιος 2010 Θεόδωρος Διακογεωργίου Διευθυντής

Scan: GVG 2014

ΰϊρολεγόμενοί ^ __ θη, έθιμα και παραδόσεις: * Ι—Ι ένα θέμα λεπτό και εύν/ L θραυστο, που πρέπει να προσέχει κανείς πώς τ ο πλησιάζει, πώς το αγγίζει και πώς του συμπεριφέρεται Και αυτό γιατί όλα τα ανωτέρω είναι χαρακτηριστικά που σημαδεύουν τους ανθρώπους ενός έθνους. Είναι οι καταβολές κάθε λαού. Είναι στοιχεία που συνθέτουν την εθνική του ταυτότητα. Είναι το παρελθόν του που γίνεται παρόν και μέλλον του. Είναι η ιστορία του και οι ρίζες του. Και όπως ένα δέντρο ξεραίνεται, αν αρρωστήσει η ρίζα του, έτσι και ένας λαός πεθαίνει χωρίς τα έθιμα και τις παραδόσεις του. Πού μπορεί να βρει κανείς την ιστορική συνέχεια ενός λαού; Στις παραδόσεις του, στη λαϊκή του ζ ω ή γενικά και στα έθιμά του. Στους χορούς του και στα τραγούδια του. Στον τρόπο που γιορτάζει. Στο πώς γλεντά και στο πώς θρηνεί Όλες αυτές οι εκφάνσεις της ζωής του είναι το «βιός» του. Ο ελληνικός λαός μπορεί να υπερηφανεύεται γι' αυτό το «βιός». Μια τοσοδούλα χώρα με τέτοιο πλούτο και ποιος δε θα τη ζήλευε. Όποιος είναι τυχερός να βρεθεί σε κάθε γ ω νίτσα του τόπου μας θα δει γεννήσεις, γάμους, θανάτους, θα γιορτάσει τ α Χριστούγεννα και τ ο Πάσχα, θα γλεντήσει τις Απόκριες, θα πηδήσει φωτιές του Αϊ Γιάννη και τόσα άλλα και σε όλα αυτά θα βρει ομοιότητες αλλά με έκπληξη θα ανακαλύψει και τις τόσες διαφορές που μπορεί να κρύβει κάθε ένα από αυτά τα γεγονότα από τόπο σε τόπο.

Από την άλλη πλευρά όμως, αν κάποιος κάνει μια απογραφή, θα διαπιστώσει με πικρία π ω ς αυτός ο πλούτος μειώνεται δραστικά. Το βλέπεις στο πρόσωπο τ ω ν ηλικιωμένων και τ ο νιώθεις στη φωνή τους, όταν σου διηγούνται το χθες και το συγκρίνουν με το σήμερα. Στην πόλη, από τ η μία οι γρήγοροι και σκληροί ρυθμοί της καθημερινότητας και από την άλλη οι ξενικές επιδράσεις, δεν αφήνουν περιθώρια για έθιμα και παραδόσεις. Και στην επαρχία; Δ υ σ τ υ χ ώ ς , σε πολλά χ ω ρ ι ά έχει σβήσει η οικονομική και κοινωνική ζωή και μαζί και οι παραδόσεις. Τα μεγαλύτερα επαρχιακά μέρη έχουν και αυτά «μολυνθεί» από τις αρνητικές επιδράσεις τ ω ν πόλεων και άλλων εθνών. Αντιλαμβάνεται βέβαια κανείς, πως οι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες ενός τόπου αλλάζουν, επηρεάζοντας έτσι και τα ήθη, έθιμα και τις παραδόσεις του. Σ' αυτές τις αλλαγές δε μπορούμε να αντισταθούμε. Μπορούμε όμως να περιφρουρήσουμε αυτόν τ ο ν πλούτο από άλλες επιδράσεις και οφείλουμε να διδάξουμε τις νεότερες γενιές ν' αγαπάνε και να σέβονται τις παραδόσεις τους και να μη ντρέπονται γι' αυτές.

Για τις ομάδες εργασίας Οι συντονίστριες: Τσουλουχά Δώρα Βλαχάκη Ευτυχία

Scan: GVG 2014

Εισαγωγή ' ο παρόν έντυπο είναι ο καρπός V I μιας πολύμηνης προσπάθειας που J L έγινε στα πλαίσια τ ω ν προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Με θέμα «Ήθη, έθιμα και παραδόσεις στη φύση και στο περιβάλλον της Καρπάθου» οργανώσαμε, στα μέσα του Νοέμβρη περίπου, ένα ταξίδι στον πολιτισμό, την ιοΓΓορία, το παρελθόν και τις ρίζες του τόπου μας. Ξεναγοί μας; Οι γιαγιάδες μας και οι παππούδες μας, πολλοί συγχωριανοί μας και συντοπίτες μας, προχωρημένης ή μη ηλικίας, αλλά και διάφορα έντυπα. Προορισμός μας; Η γνώση, η εμπειρία και η ψυχαγωγία. Πώς δουλέψαμε; Αρχικά έπρεπε να συγκεντρωθεί το υλικό, να γίνει δηλαδή η συλλογή των πληροφοριών. Μεγάλο μέρος της συλλογής των στοιχείων στηρίχθηκε σε συνεντεύξεις. Ομολογούμε πως αυτό ήταν το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της εργασίας μας, γιατί ερχόμασταν σε επαφή με συντοπίτες μας, έχοντας έτσι την ευκαιρία όχι μόνο να μάθουμε ό,τι δεν γνωρίζαμε αλλά να γνωρίσουμε και αυτούς τους ίδιους και να πάρουμε λίγη από τη σοφία τους. Ήταν πράγματι πολύ έντονα τα συναισθήματα ύστερα από κάθε συνέντευξη. Μετά τη φάση αυτή, που κράτησε περίπου τέσσερις μήνες, περάσαμε στη φάση της καταγραφής, της επεξεργασίας και δακτυλογράφησης του υλικού. Βασικό μας μέλημα καθ' όλη τη διάρκεια της έρευνας αποτελούσε η συλλογή του φωτογραφικού υλικού. Τώρα που τ ο ταξίδι μας έφθασε στο τέλος του κάνουμε τον απολογισμό. Τι ανακαλύψαμε; Πόσο πλησιάσαμε τους στόχους μας; Σίγουρα μάθαμε πολλά γύρω από το θέμα. Όσο προχωρούσε η έρευνα τόσο ανακαλύπταμε πως οι γνώσεις μας γύρω από τα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου μας ήταν πραγματικά φτωχές. Ακούγοντας τους ανθρώπους του τόπου μας να μιλούν με ζήλο και ζέση για την αξία τ ω ν εθίμων και παραδόσεων αντιληφθήκαμε

το πόσο αξίζει να τα σεβόμαστε και να τα διατηρούμε. Διαπιστώσαμε πόσο δύσκολο είναι να συνδυάζεις πληροφορίες και να καταγράφεις στοιχεία καθώς και την αναγκαιότητα της χρήσης της τεχνολογίας. Τέλος, επιβεβαιώθηκε για ακόμα μια φορά η σπουδαιότητα και η αναγκαιότητα της συνεργασίας της αλληλεγγύης αλλά κυρίως της υπευθυνότητας για να δουλέψει κανείς σε μια ομάδα. Πρέπει να αναφερθεί πως, όσο εμβαθύναμε στην έρευνα, τόσο περισσότερα στοιχεία ξεπηδούσαν κάνοντάς μας να διαπιστώνουμε πως ο χρόνος που είχαμε στη διάθεσή μας για την ολοκλήρωση της εργασίας ήταν μάλλον λίγος. Γνωρίζουμε, λοιπόν, πως σίγουρα υπάρχουν στοιχεία που δεν τα έχουμε συμπεριλάβει και ζητάμε την κατανόηση όλων αυτών που θα ξεφυλλίσουν το έντυπο αυτό. Όπως έχουμε αναφέρει, ο μεγαλύτερος όγκος των πληροφοριών προέρχεται από συνεντεύξεις. Διευκρινίζουμε λοιπόν πως οι πληροφορίες μας αφορούν την περίοδο από τις αρχές περίπου του προηγούμενου αιώνα και όχι πριν απ' αυτόν. Να αναφέρουμε, επίσης, πως ένας από τους βασικούς στόχους της δουλειάς αυτής ήταν όχι μόνο να καταγράψουμε το τι υπήρχε στην ευρύτερη περιοχή της Καρπάθου αλλά και το τι έχει απομείνει ή το τι έχει αλλάξει σήμερα. Ελπίζουμε να το πετύχαμε ως ένα βαθμό. Κλείνοντας οφείλουμε να ομολογήσουμε πως η εργασία αυτή δε θα μπορούσε να εκπονηθεί χωρίς την πολύτιμη βοήθεια πολλών ατόμων της κοινωνίας μας. Θερμά, λοιπόν, ευχαριστούμε για τις πληροφορίες που μας παρείχαν: Τον κ. Ηλία Πακάκη και τη σύζυγο του κ. Βικτωρούλα Πακάκη από τα Πηγάδια, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι μας ξεναγοί στο ταξίδι αυτό. Στα Πηγάδια, επίσης, την κ. Καλλιόπη Βιτωρούλη για το φωτογραφικό υλικό με το οποίο μας προμήθευσε, την κ. Χρυσή Σακελλιάδου και κ. Γεώργιο Αργυρόπουλο για την πα-

Scan: GVG 2014 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ραχώρηση μαντινάδων που ακουστήκαν απο τις πολύτιμες πληροφορίες οφείλουμε στο γάμο τους και την καθηγήτρια Ειρή- και πολλές από τις μαντινάδες του γάμου, νη Χατζηγεωργίου για τ ο φωτονραφικο του Κλήδονα και της κούνιας, κάλαντα συλυλικό που μας διέθεσε από το αρχείο της λόγων καθώς και φωτογραφικό υλικό. Στο οικογένειας της. Στις Πυλές, τον πατέρα Απέρι: το Διευθυντή του Γυμνασίου κ. Βάσο Καλλίνικο, ο οποίος χαιρέτησε ένθερμα Ταβερνάρη, ο οποίος όχι μόνο ήταν πάντα την προσπάθεια μας και ανταποκρίθηκε πρόθυμος να μας παράσχει οποιαδήποτε στην έκκλησή μας για βοήθεια. Τις κυρίες: πληροφορία αλλά μας προμήθευσε και Μαριγούλα Νταβέλη, Καλλιόπη Κωνστα- με χρήσιμο φωτογραφικό και έντυπο υλιντινίδη, Φωτεινή Κωνσταντινίδη, Μαρι- κό. Τον κ Γεώργιο Ρούμπο, τον κ. Νικόλαο γούλα Σκούλου, Άννα Εκμαλιάν, Καλλιόπη Ορφανίδη, ο οποίος μας παρείχε σπάνιο Μαλιχουτσάκη, Ευγενία Ασλανίδη, Ευγενία φωτογραφικό υλικό και την κ. Πόπη ΛαΤσαμπουνιέρη-Λύκου, Φωτεινή Παπαγιάν- δή, στην οποία οφείλουμε σπάνιες φωτονη, Ευδοξία Λαχανά και Πόπη Νυσίριου, οι γραφίες για το έθιμο της Γιλλας καθώς και οποίες με χαρά δέχθηκαν την πρόσκληση έντυπο υλικό που αφορά το έθιμο αυτό. του πατέρα Καλλίνικου να μοιραστούν μαζί Στις Μενετές, την κ. Φωτεινή Σπανίδου και μας τις γνώσεις τους. Το σύλλογο Κυριών την κ. Φωτεινή Οθείτη, οι οποίες εκτός από και Δεσποινίδων Πυλών, που μας παρα- τις πολύτιμες πληροφορίες μας προμήχώρησαν το σπίτι Κυριών και Δεσποινίδων θευσαν και με φωτογραφικό υλικό από για να πραγματοποιηθεί η συνέντευξη. Στο τα αρχεία τ ω ν οικογενειών τους. Τον κ. ίδιο χωριό, την κ. Σοφία Σισαμή όχι μόνο Γεώργιο Σακελλάκη και τον κ. Αριστείδη γιατί με τη βοήθειά της συνδέσαμε το πα- Παπουτσάκη, οι οποίοι γεμάτοι ζωντάνια ρελθόν με το παρόν, όσον αφορά τα έθιμα μας τραγούδησαν και μοιράστηκαν μαζί του χωριού, αλλά και για τις φωτογραφίες μας μαντινάδες του γάμου. Τον καθηγητή που μας παραχώρησε από το οικογενειακό Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, της αρχείο. Επίσης, την κ. Σταματίνα Σακελ- κ. Μηνά Αλεξιάδη, για τις χρήσιμες συμλιάδου για τα μοιρολόγια που μας παρείχε βουλές του και το έντυπο υλικό που μας από το τετράδιο της μητέρας της και για χάρισε. Στην Αρκάσα, τον αείμνηστο πατέτο φωτογραφικό υλικό από το αρχείο της ρα Γεώργιο Κωνσταντινίδη, ο οποίος, παρά οικογένειάς της. Στο Όθος, τον κ. Μανώλη τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, Κωστέτσο για τις πληροφορίες που μας μοιράστηκε μαζί μας τις γνώσεις του για το έδωσε, τον κ. Γεώργιο Κωστέτσο για το θέμα μας. Την κ. Μαρία Μαντικού, η οποία φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρη- με γλυκύτητα και σαφήνεια απάντησε στις σε από το προσωπικό του αρχείο, τον κ. ερωτήσεις μας. Τον δάσκαλο κ. Ιωάννη ΝιΟικονομίδη Χρήστο για τα αποκριάτικα κολαΐδη που στο καφενείο του Λυριστή με τραγούδια και τον κ. Λαγωνικό Μανώλη, τη βοήθεια των κυρίων Γιώργου Καμαράο οποίος, αφενός μεν ανταποκρίθηκε με του, Αλέξιου Καμαράτου, Μιχάλη Χουβαρδά προθυμία, κάθε φορά που χρειαστήκαμε τη και Μιχάλη Καβουκλή μας ταξίδεψαν στον βοήθειά του, αφετέρου δε μας παραχώρησε κόσμο τ ω ν εθίμων του χωριού τους. Τον φωτογραφικό υλικό και το προικοσύμφωνο κ. Αλέξιο Καμαράτο ευχαριστούμε και για των γονέων του, το οποίο έχει συμπεριλη- τη φωτογραφία του γάμου του που μας φθεί στο έντυπο. Τη λύπη μας εκφράζουμε παραχώρησε. Στο Μεσοχώρι, την κ. Σταγια το θάνατο του κ. Ιωάννη Χαψή, με τον ματίνα Λύκου και την κ. Ευγενία Λυτού, οι οποίο δυστυχώς δεν καταφέραμε να πραγ- οποίες, συμπληρώνοντας η μια την άλλη, ματοποιήσουμε την προγραμματισμένη μας οδήγησαν στους δρόμους των εθίμων συνέντευξη, λόγω της αιφνίδιας ασθένειάς του χωριού. Την κ. Φανίτσα Μάλτα, η οποία του που οδήγησε στο θάνατο του. Στη μοιράστηκε μαζί μας τις πολύτιμες γνώσεις Βωλάδα, την κ. Βασιλεία Χαλκιά και την κ. της και μας παραχώρησε έντυπο υλικό. Τον Αναστασία Βαρδαούλη, στην οποία εκτός καθηγητή κ. Μηνά Κουρουμπλάκη, που μας

Scan: GVG 2014 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

προμήθευσε με φωτογραφικό υλικό από το αρχείο της οικογένειας του. Στα Σπόα, τον Πατέρα Κωνσταντίνο Χαλκιά, ο οποίος με έκδηλο ενδιαφέρον ανταποκρίθηκε και μας παρείχε όχι μόνο τις γνώσεις του αλλά και έντυπο υλικό. Τον κ. Ηλία Βασιλαρά, του οποίου η βοήθεια, ως ερευνητή της καρπαθιακής λαογραφίας, ήταν πολύ σημαντική. Τον ευχαριστούμε, επίσης για την παραχώρηση των μελετών του «Τραγούδια της γαμήλιας πομπής» και «Τα σύρματα-η αρχαία διεκλυστίνα στα Σπόα της Καρπάθου», που παρουσιάστηκαν σε Συνέδρια Καρπαθιακής Λαογραφίας», καθώς και για τις φωτογραφίες που μας παραχώρησε από το προσωπικό του αρχείο. Τον κ. Γεώργιο Δήμαρχο για την παραχώρηση των μοιρολογιών που έγραψε και διάβασε στην κηδεία του επιστάτη του Γενικού Λυκείου Απερίου κ. Γεωργίου Χαλκιά Στην Όλυμπο, την κ. Θετεκούλα Νταργάκη, η οποία, παρά τα 97 της χρόνια, με ζωντάνια μοιράστηκε μαζί μας τις μνήμες και τις γνώσεις της. Την πρεσβυτέρα Ειρήνη Διακογεωργίου για τις πολύτιμες πληροφορίες όσον αφορά τα έθιμα της γέννησης και του γάμου και τον πατέρα Ιωάννη Διακογεωργίου, που μας προμήθευσε με φωτογραφικό υλικό και ήταν πάντα πρόθυμος να λύσει τις όποιες απορίες μας. Το Γεώργιο Σακέλλη, που στο καφενείο του Αντώνη Ζωγραφίδη με τη βοήθεια άλλων θαμώνων απάντησε με σαφήνεια σε όλες μας τις ερωτήσεις. Τον κ. Βασίλη Νικολάου και τη σύζυγο του Μυροφόρα, οι οποίοι με προθυμία μας παρείχαν τη βοήθειά τους. Την κ. Μαρία Χηράκη και την κ. Ευγενία Χατζηδάκη καθώς και την κ. Ανεζούλα Χηράκη, η οποία μας προμήθευσε με φωτογραφικό υλικό και ήταν πάντα πρόθυμη να απαντήσει τις όποιες ερωτήσεις μας. Τον κ. Μανώλη Κοντονικόλα, ο οποίος μας διέθεσε φωτογραφικό υλικό από το προσωπικό του αρχείο. Τον κ. Νίκο Φιλιππάκη, ο οποίος μας παραχώρησε τις φωτογραφίες του λαλήματος των φρου(γ) άνων και των προικιών του γαμπρού από το φωτογραφικό αρχείο του πατέρα του Φίλιππα Φιλιππάκη. Στο Διαφάνι, τον κ. Μιχάλη Μιχαλή που με προθυμία μοιρά-

στηκε μαζί μας τις γνώσεις του όχι μόνο για το θέμα μας αλλά και τη μουσική που το αφορά. Τον πατέρα Μηνά Ερνία, που ανταποκρίθηκε ακούραστα κάθε φορά που χρειαστήκαμε τη βοήθειά του. Τον κ. Ιωάννη και την κ. Ευμορφία Χηρακη, που μας παραχώρησαν μαντινάδες που ακούστηκαν στο γάμο τους. Τον κ. Κωνσταντίνο Πρωτόπαπα για το φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρησε από το αρχείο του. Τέλος, τον κ. Μηνά Διαμαντή, που μας επέτρεψε να χρησιμοποιήσουμε τη φωτογραφία μεταφοράς των προικιών για το στολισμό του μεγάρου. Ευχαριστούμε, επίσης, τον πρώην διευθυντή του Γενικού Λυκείου Απερίου κ. Νικόλαο Παπαγεωργίου για τα στοιχεία που αφορούν στην ιστορία του σχολείου καθώς και το Διευθυντή του Γυμνασίου-Λυκειακές Τάξεις Ολύμπου κ. Ιωάννη Μπαλάνο για τα στοιχεία που αφορούν στην ιστορία του σχολείου της Ολύμπου. Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Νίκο Μπιζέκη για την αμέριστη βοήθειά του. ©α ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσουμε τον κ. Κιντσάκη Δημήτρη, για την επιμέλεια του εξώφυλλου, καθώς και τους φιλολόγους: κ. Αγγελική Μπάρλου, καθηγήτρια στο Γυμνάσιο- Λυκειακές Τάξεις Ολύμπου, κ. Κωνσταντίνο Διώγο, καθηγητή στο Γενικό Λύκειο Απερίου και κ. Ελένη Στόικου καθηγήτρια στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας Καρπάθου για την επιμέλεια των κειμένων. Τις ευχαριστίες μας στους διευθυντές τ ω ν σχολείων μας κ. Διακογεωργίου Οεόδωρο, Διευθυντή του Γενικού Λυκείου Απερίου, και κ. Μπαλάνο Ιωάννη, Διευθυντή του Γυμνασίου- Λυκειακές Τάξεις Ολύμπου. Τέλος, ευχαριστούμε θερμά το Δήμο Καρπάθου για τη χορηγία της έκδοσης της εργασίας σε 300 έντυπα για το Γενικό Λύκειο Απερίου και το Επαρχείο Καρπάθου-Κάσου και την Κοινότητα Ολύμπου για τη χορηγία έκδοσης 160 εντύπων για το ΓυμνάσιοΛυκειακές Τάξεις Ολύμπου. Οι ομάδες εργασίας: Γενικού Λυκείου Απερίου Γυ μνασίου-Λυκειακές Τάξεις Ολύμπου Σχολικό Έτος 2009 - 2010

Scan: GVG 2014 Ομάδες Εργασίας

Ομάδα Γενικού Λυκείου Απερίου Στην περιβαλλοντική ομάδα συμμετείχαν οι παρακάτω μαθητές και μαθήτριες από την Α' και τη Β' τάξη. ΤΑΞΗ Α 1. Γεργατσούλη Ελπίδα 2. Πίκου Βικτωρία 3. Οικονομίδης Φραγκιάς 4. Σισαμή Ανθούλα ΤΑΞΗ Β 1. Αλεξιάδη Αργυρώ 2. Αργυρόπουλος Ιωάννης 3. Αχλαδιώτη Άρτεμις

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Βασιλαράκη Γεωργία Λυτού Θάλεια Μηλιώτη Φωτεινή Ντάκος Δημήτρης Παντελάκη Αγγελική Παπαδόπουλος Χρήστος Π ήχας Αλέξανδρος Σεβδαλή Καλλιόπη

Υπεύθυνη ομάδας: Τσουλουχά Δώρα

Scan: GVG 2014 Ομάδες Εργασίας

Ομάδα Γυμνασίου - Λυκειακές τάξεις Ολύμπου Την ομάδα εργασίας αποτέλεσαν οι παρακάτω μαθητές και μαθήτριες από όλες τις τάξεις του Γυμνασίου και Λυκείου.

1.

Μπαλασκάς Νίκος

2.

Χηράκης Αντρέας

3.

Μπαλασκάς Γιώργος

4

Χηράκη Ανεζούλα

5

Παπαβασίλη Μαγκαφούλα

6

Μηνατσής Γιώργος

7

Νιοτής Ηλίας

8

Λεντάκη Μαρία

9.

Βλαχογιάννη Μαγκαφούλα

10. Βλαχογιάννη Χριστίνα 11. Μηνατσή Μαρία 12. Παπαβασίλη Αρχοντούλα 13. Μάντσε Βισάρ 14. Σχιάου Χριστιάνα 15. Ορφανός Μανόλης Υπεύθυνη ομάδας: Βλαχάκη Ευτυχία

Scan: GVG 2014

Toe σχολεία μας Γενικό Λύκειο Απερίου Το σημερινό κτίριο του Γενικού Λυκείου Απερίου ανεγέρθηκε το 1932 με την οικονομική χορηγία του Συλλόγου Απεριτών «Ομόνοια» τ ω ν Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Ήταν το πρώτο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που λειτούργησε στο νησί. Στο κτίριο αυτό συστεγάζονταν οι μαθητές της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής επιβάρυνσης για τη συντήρηση του κτιρίου και την αμοιβή τ ω ν διδασκόντων είχε αναλάβει ο σύλλογος Απεριτών «Ομόνοια», ενώ οι μαθητές συμμετείχαν με μικρό οικονομικό αντίτιμο. Στις αρχές της δεκαετίας τ ο υ '40 η ιταλική κατοχή απαγόρευσε τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στα σχολεία και ως εκ τούτου διακόπηκε η λειτουργία του εκπαιδευτηρίου Απερίου. Το σχολείο επαναλειτούργησε με τη μεσολάβηση του δασκάλου κ. Χριστόφορου Σακελλιάδη στο γερμανό διοικητή. Το 1948 έγινε η ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα και τ ο σχολείο Απερίου εντάχθηκε σ τ ο Υπουργείο Παιδείας, ό π ω ς έγινε ά λ λ ω σ τ ε και με όλα τ α σχολεία που λειτουργούσαν στη Δωδεκάνησο μέχρι τότε. Στο σχολείο Απερίου φοιτούσαν παιδιά απ' όλο τ ο νησί καθώς και από τ ο διπλανό νησί της Κάσου. Τα παιδιά από την Όλυμπο, τα Σπόα, το Μεσοχώρι, την Αρκάσα και την Κάσο έμεναν στο Απέρι. Σημαντική βοήθεια ςττη διαμονή και τη διατροφή τ ω ν παιδιών αυτών προσέφερε τ ο οικοτροφείο που ίδρυσε στις Βάτσες ο τότε Μητροπολίτης ΚαρπάθουΚάσου, Απόστολος. Τη δεκαετία τ ο υ '50 ο σύλλογος «Ομόνοια» χρηματοδότησε την κατασκευή Δημοτικού (τχολείου και τ ο 1960

. A •' «τ m^^r

: ' 'ξ' I ^ V M K κ." Γ" ^sgf,

Η

ffltt >

• 9

με χρηματοδότηση του ιδίου συλλόγου κατασκευάστηκε νέο κτίριο για να στεγάσει το συνεχώς αυξανόμενο μαθητικό πληθυσμό. Στο κτίριο αυτό στεγάζεται το Γυμνάσιο Απερίου από το 1976, όταν με βάση τη νέα νομοθεσία έγινε ο διαχωρισμός Λυκείου-Γυμνασίου. Το 1982 εφαρμόςττηκε τ ο σύςττημα τ ω ν δεσμών και το σχολείο λειτούργησε για πρώτη φορά ως εξεταστικό κέντρο για τις πανελλαδικές εξετάσεις εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το 1990 ιδρύθηκε εργαστήριο φυσικοχημείας και πληροφορικής καθώς και ο ημιώροφος, όπου στεγάζονται σήμερα τ α γραφεία

Scan: GVG 2014

της διεύθυνσης και τ ω ν καθηγητών. Το 2005 ξεκίνησε η κατασκευή καινούριας πτέρυγας, η οποία θα στεγάσει αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, εργαστήριο φυσικοχημείας και πληροφορικής και αίθουσα βιβλιοθήκης. Η π ρ ο σ φ ο ρ ά τ ο υ εκπαιδευτηρίου Απερίου σ τ ο χ ώ ρ ο τ ω ν γ ρ α μ μ ά τ ω ν ήταν πολύ μεγάλη. Από τ ο σχολείο αυτό αποφοίτησαν άτομα τα οποία έχουν διαπρέψει σ τ ο χ ώ ρ ο τ ω ν γραμμάτων και τ ω ν επιστημών τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Αρκετοί τακτικοί πανεπιστημιακοί καθηγητές σήμερα είναι απόφοιτοι του σχολείου αυτού.

Από τ ο 1998 και για μία δεκαετία το σχολείο διεύθυνε ο κ. Νικόλαος Παπαγεωργίου, επί τ ω ν ημερών του οποίου ξεκίνησε η έκδοση του περιοδικού «Παλίρροια», που απέσπασε δύο φορές τ ο πρώτο βραβείο σε διαγωνισμό σχολικού τύπου. Δυστυχώς η έκδοση του εξαίσιου αυτού περιοδικού σταμάτησε πριν από τρία περίπου χρόνια λόγω έλλειψης χρηματοδότησης. Το σχολείο σήμερα τελεί υπό τη Διεύθυνση του κ. Διακογεωργίου Θεόδωρου, έχει διδακτικό προσωπικό δεκαέξι εκπαιδευτικούς και το μαθητικό δυναμικό ανέρχεται στους 100 περίπου μαθητές/-τριες.

Scan: GVG 2014

Γυμνάσιο - Λυκειακές τάξεις Ολύμπου n^ssis-tiisS^r» Το Γυμνάσιο Ολύμπου λειτουργεί από τ ο 1984. Έως εκείνη τη χρονιά οι μαθητές φ ο ι τ ο ύ σ α ν σ τ ο κ ο ν τ ι ν ό τ ε ρ ο Γυμνάσιο, σ τ ο Απέρι, όπου και αναγ κ ά ζ ο ν τ α ν να μένουν μιας και ήταν πολύ δύσκολη η καθημερινή μεταφορά τους. Από τ ο 1984 έως και τ ο 1995 τ ο Γυμνάσιο Ολύμπου λειτουργούσε ω ς π α ρ ά ρ τ η μ α τ ο υ Γυμνασίου Απερίου και σ υ σ τ ε γ α ζ ό τ α ν με τ ο Δημοτικό, τ ο κτίριο του οποίου κτίστηκε τ ο 1925 από δωρεές και προσωπική εργασία τ ω ν κατοίκων της Ολύμπου.

Το Λύκειο λειτούργησε για π ρ ώ τ η φορά το 2002 και φιλοξενήθηκε σε δύο αίθουσες του κοινοτικού μεγάρου έως και τ ο σχολικό έτος 2008-2009. Το Σεπτέμβριο του 2009 τέθηκαν σε λειτουργία δύο νέες αίθουσες καλύπτοντας έτσι τις ανάγκες που άλλοτε εξυπηρετούσε τ ο κοινοτικό μέγαρο. Το σχολείο σήμερα τελεί υπό τη διεύθυνση του κ. Μπαλάνου Ιωάννη, έχει διδακτικό προσωπικό δεκατέσσερις καθηγητές και τ ο μαθητικό δυναμικό ανέρχεται σε δεκαοχτώ μαθητές/-τριες.

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 TO ΝΗΣ; ΜΑΣ

Το νησί μας Κάρπαθος

Λ

Κάρπαθος όμορφο νησί, με το καλό το αγέρι απού 'σαι πάντα δροσερή χειμώνα καλοκαίρι. Κάρπαθος με τα δώδεκα, τα όμορφα χωριά σου απού περηφανεύεσαι για τα καλά παιδιά σου.

Η Κάρπαθος είναι το νοτιότερο νησί της Δωδεκανήσου. Βρίσκεται ανάμεσα στην Κρήτη και τη Ρόδο και είναι το δεύτερο σε μέγεθος νησί του συγκροτήματος αυτού με έκταση 301 τετραγωνικά χιλιόμετρα, μήκος ακτών 160 χιλιόμετρα και πληθυσμό γύρω στους 7 χιλιάδες κατοίκους. Το όνομα του νησιού παραμένει από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα σχεδόν αναλλοίωτο. Πολλές εκδοχές υπάρχουν για την ονομασία του νησιού, δύο όμως φαίνεται να είναι οι επικρατέστερες. Σύμφ ω ν α με την πρώτη, η ονομασία του προήλθε από το γεγονός ότι οι κάτοικοι του, όντας περήφανοι για τον τόπο τους, άρπαξαν τους θεούς από τον Όλυμπο και τους έφεραν να κατοικήσουν εδώ. Έτσι, ονομάστηκαν Αρπάθεοι και έπειτα από φθογγικές μεταπτώσεις Καρπάθιοι. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, τ ο νησί πήρε το όνομα του από το ενδημικό φυτό κάρπασσο. Η Κάρπαθος λόγω της γεωμορφολογίας της φαίνεται ότι εντυπωσίασε τους αρχαίους Έλληνες και γι' αυτό η μυθολογία τους τη θεωρεί τόπο παραμονής διάφορων μυθικών προσώπων, όπως του τιτάνα Ιαπετού, αδελφού του Κρόνου, του Προμηθέα, της θεάς Αθηνάς και της Πανδώρας με το περίφημο κουτί της αλλά και τ ω ν περίφημων τεχνιτών Τελχίνων. Σύμφωνα με την αρχαιολογική σκαπάνη πρώτοι κάτοικοι του νησιού θεωρούνται οι Μινωίτες. Το νησί άκμασε κατά την εποχή τ ω ν Δωριέων, οι οποίοι ονόμασαν το νησί Τετράπολις, γιατί

αποτελούνταν από τέσσερις οχυρωμένες πόλεις, τ ο Ποτίδαιο, την Αρκεσία, τη Βρυκούντα και τη Νίσυρο στη Σαρία. Έπειτα η Κάρπαθος ακολούθησε τη μοίρα τ ω ν υπόλοιπων Δωδεκανήσων με πιο λαμπρή στιγμή της ιστορίας της την επανάσταση του 1944, που ξεκίνησε από τις Μενετές κι έφερε την απελευθέρωσή της από την ιταλική κατοχή και την ενσωμάτωση στην υπόλοιπη Ελλάδα στις 7 Μαρτίου 1948. Τον εικοστό αιώνα η Κάρπαθος, όπως και άλλα μέρη της Ελλάδος, είχε πληγεί σοβαρά από τη μετανάστευση. Τα τελευταία χρόνια όμως σιγά-σιγά όλα άλλαξαν. Οι μετανάστες επαναπατρίζονται και οι παραθεριστικοί οικισμοί μεγαλώνουν. Κι αυτό για δυο κυρίως λόγους. Πρώτον γιατί είναι, χωρίς διάθεση υπερβολής, ένα από τα πιο πλούσια λαογραφικά μέρη της Ελλάδας και δεύτερον εξαιτίας της υπέροχης φύσης της. Η περίφημη Κυρά Παναγιά, η Αχάτα και τ α Άπελλα είναι μερικές από τις μαγευτικές της παραλίες. Πάνω στα πευκόφυτα βουνά φαντάζουν τα γραφικά χωριά και στους όρμους της μικροί οικισμοί που αποτελούν τουριστικό πόλο έλξης. Μεγάλη είναι η συμβολή της Καρπάθου στο χώρο τ ω ν γραμμάτων, τ ω ν τεχνών και της μουσικής. Λέγεται ότι είναι το νησί τ ω ν πανεπιστημιακών καθηγητών. Αναλογικά με τον πληθυσμό της τ ο π ο σ ο σ τ ό τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν , και μάλιστα τ ω ν νέων, που ασχολούνται με τη μουσική και παίζουν τουλάχιστον ένα μουσικό όργανο, είναι πολύ μεγάλο.

Scan: GVG 2014 ΤΟ ΝΗΣΙ MAi

Πηγάδια Απ' τα Πηγάδια θα 'θελα πρώτα να ξεκινήσω που 'ναι πρωτεύουσα κι έτσι να την τηρήσω. Πλάι σ' ένα βραχώδη λόφο, που ορθώνεται στην ανατολική ακτή του νησιού, στη θέση του αρχαίου Ποσείδιου, απλώνονται τα Πηγάδια, πρωτεύουσα του νησιού και το κυριότερο λιμάνι του. Τα Πηγάδια, τ ω ν οποίων τ ο όνομα προέρχεται από τ α πολλά πηγάδια που υπήρχαν στην περιοχή, είναι μια σχετικά καινούρια πόλη με 2000 κατοίκους. Τα κτίρια δεν ακολουθούν καμία παραδοσιακή αρχιτεκτονική, παρόλα αυτά το λιμάνι και η μαρίνα με τις πολύχρωμες βάρκες εξασφαλίζουν

μια χαρούμενη πρώτη εικόνα στον επισκέπτη. Εδώ είναι συγκεντρωμένες όλες οι δημόσιες υπηρεσίες και βρίσκεται η κύρια αγορά του νησιού. Στον παραλιακό δρόμο, γεμάτο από ταβέρνες, καφετέριες και άλλα μαγαζιά αυτού του είδους, δεσπόζει τ ο κτίριο του Επαρχείου χτισμένο από τους Ιταλούς. Σε μικρή απόσταση από τ α Πηγάδια, πλάι στην αμμουδιά της παραλίας του Βρόντη, βρίσκονται τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής της Αγίας Φωτεινής.

Scan: GVG 2014 ΤΟ ΝΗΣΙ MAX

Απέρι Σαν μυρωμένο αγιόκλημα είσαι σκαρφαλωμένο πάνω στου Κάστρου την πλαγιά, Απέρι αγαπημένο. Σε απόσταση μόλις 8 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα βρίσκεται ένα ξεχωριστό χωριό της Καρπάθου, τ ο Απέρι. Πήρε τ ο όνομά του από τ ο προσηγορικό η υπώρεια, δηλαδή κοντά στους πρόποδες του όρους. Αρχικά ήταν κτισμένο πάνω στην κορυφή του βουνού Κοράκι, όπου υπήρχε κάστρο για την προστασία τ ω ν κατοίκων από τους πειρατές, και αργότερα μεταφέρθηκε στη σημερινή του τοποθεσία, στην κοιλάδα του όρους. Μέχρι τ ο 1892 ήταν η πρω!2

τεύουσα του νησιού. Εδώ κτίστηκε τ ο π ρ ώ τ ο Γυμνάσιο του νησιού το 1932 με εισφορές του συλλόγου τ ω ν Απεριτών μεταναστών της Αμερικής «Ομόνοια». Στο Απέρι εξακολουθεί μέχρι σήμερα να βρίσκεται η έδρα της ιεράς Μητρόπολης Καρπάθου-Κάσου. Οι περίπου 400 κάτοικοι, που συναρπάζουν με την αρχοντιά τους και με τους πολύ περιποιημένους κήπους τους, ασχολούνται με τη γεωργία και κυρίως με τον τριτογενή τομέα απασχόλησης.

Scan: GVG 2014 ΤΟ ΝΗΣΙ MAi

Βωλάδα Βωλάδα μου όμορφο χωριό με την πλαγιά στη μέση που δεν επέρασε κανείς να πει πως δεν τ' αρέσει. Σε απόσταση περίπου 10 χιλ. από την πρωτεύουσα, χτισμένη σε υψόμετρο 440μ., βρίσκεται η Βωλάδα, που προσφέρει θαυμάσια θέα προς τα Πηγάδια και το νότιο τμήμα του νησιού. Βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από το γειτονικό χωριό Απέρι, με τ ο οποίο παλαιότερα ήταν ενωμένη. Το όνομά της πιθανότ α τ α προήλθε είτε από τ ο αρχαίο και ν ε ό τ ε ρ ο βώλος (βωλάδιον) είτε είναι

άλλος τύπος του βώλακα, που σημαίνει μεγάλος λίθος. Σήμερα οι 300 περίπου κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία, με κύριες καλλιέργειες την αμπελουργία και την ελαιουργία. Κάτω από τ ο χωριό υπάρχει αρκετή καλλιεργήσιμη έκταση, αξιοποιημένη με οπωροφόρα δέντρα. Στο δρόμο προς το χωριό Όθος υπάρχει διασταύρωση που οδηγεί στο οροπέδιο της Λάστου.

Scan: GVG 2014 TO ΝΗΣ; ΜΑΣ

Όθος r^s^asαα&ΒΓ» Όθος με το μπονέντι σου, το δροσερό σου αγέρι που είναι σαν παράδεισος χειμώνα καλοκαίρι. Το Όθος είναι τ ο ψηλότερο χωριό της Καρπάθου (υψόμετρο 510 μέτρα) και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μέρη για να επισκεφτεί κανείς. Βρίσκεται αμέσως μετά τη Βωλάδα και σε απόσταση 12 χιλιόμετρα από τα Πηγάδια, τ ω ν οποίων η θέα είναι μαγευτική από το χωριό. Το όνομά του προέρχεται πιθανότατα από τ ο αρχαίο ακρωτήριο Θοάντειον, το οποίο δεν έχει προσδιοριστεί πού ακριβώς βρίσκεται. Οι 350 κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία, τη γεωργία, την αμπελουρ-

γία (γνωστό είναι το οθίτικο κρασί), και τον τριτογενή τομέα λόγω τουρισμού. Ο επισκέπτης μπορεί να ικανοποιήσει τις γαστρονομικές του ανάγκες με ντόπιες γεύσεις και γλυκό οθίτικο κρασί καθώς και να επισκεφθεί το λαογραφικό μουσείο και τα παραδοσιακά εργαστήρια του κ. Χαψή και του κ. Κωστέτσου. Σε πολύ μικρή απόσταση από τ ο Όθος στο οροπέδιο της Λάσιου βρίσκονται οι γραφικές Στες, μικρός οικισμός με αμπελοκαλλιεργούμενες εκτάσεις.

Scan: GVG 2014 TO ΝΗΣ; ΜΑΣ

Γ···. ^ I I ?*

trm

. :

Πυλές Ειν' οι Πυλές χωριό μικρό στο ύψωμα με θέα, και βλέπει προς τα Δυτικά με θέση κορυφαία. Σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από τα Πηγάδια πάνω σε ένα καταπράσινο λόφο δεσπόζουν οι Πυλές. Η μαγευτική θέα, που φτάνει ω ς την Κάσο και τ α βουνά της Σητείας, σε συνδυασμό με το ειδυλλιακό τοπίο κάνουν τον επισκέπτη να αγαπά αμέσως το μέρος. Το όνομά του πιθανότατα προήλθε από το γεγονός ότι αποτελούσε την πύλη για τ α υπόλοιπα

χωριά. Είναι ένα από τα μικρότερα πληθυσμιακά χωριά του νησιού με μόλις 220 κατοίκους περίπου, οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία. Οι Πυλές έχουν γίνει γνωστές στο πανελλήνιο εξαιτίας του πρωτοποριακού έργου, προβεβλημένου από τα Μ Μ Ε, που εδώ και χρόνια επιτελεί το Μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο υπό τη Διεύθυνση του πατέρα Καλλίνικου.

n

Scan: GVG 2014 TO ΝΗΣ; ΜΑΣ

Αρκάσα Είναι πανέμορφο χωριό σίγουρα η Αρκάσα έχει προσόντα πλούσια που κόβουν την ανάσα. Η Αρκάσα βρίσκεται προς τ η δυτική πλευρά του νησιού και απέχει περίπου 16 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα. Είναι κτισμένη αμφιθεατρικά με θέα τη θάλασσα και αντικρίζει τ ο λόφο Παλαιόκαστρο, βραχώδης χερσόνησος, πάνω στην οποία βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας πόλης Αρκεσία, από την οποία πήρε και το όνομά του το χωριό. Στους πρόποδες του λόφου, στη θέση που βρισκόταν η παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Αναστασίας, ο επισκέπτης μπορεί να δει ψηφιδωτά δάπεδα που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική

σκαπάνη. Σε απόσταση μόλις 1,5 χιλιομέτρου από αυτή βρίσκεται το επίνειο της, το Φοινίκι, από όπου ξεκίνησε η βάρκα «Ιμμακολάτα» με επτά άνδρες για να μεταφέρει, μέσα σε μόλις 5 μέρες, το μήνυμα της επανάστασης για την απελευθέρωση στην Αλεξάνδρεια. Η θέση της, ο λόφος του Παλαιόκαστρου, οι μαγευτικές της παραλίες και το επίνειο της την καθιστούν πόλο έλξης για τους επισκέπτες, προτρέποντας τους 500 περίπου κατοίκους της να ασχοληθούν εκτός από την αλιεία και με τις τουριστικές επιχειρήσεις.

Scan: GVG 2014 TO ΝΗΣ; ΜΑΣ

Μενετές Σούλι σε ονομάσανε για τον ηρωισμό σου, την Παναγιά των Μενετών την έχεις για φρουρό σουΣαν α ε τ ο φ ω λ ι ά κτισμένη σ τ ο λ ό φ ο Προφήτης Ηλίας, είναι κτισμένο αυτό τ ο κατάλευκο χωριό σε υψόμετρο 350 μέτρων και σε απόσταση περίπου 7 χιλιομέτρων από την πρωτεύουσα. Το όνομά της πιθανότατα προήλθε από την επιφωνηματική φράση «ΜΕΝΕΤΕΜΕΝΕΤΕ», καθώς τ ο χωριό παλαιότερα αποτελούσε σταθμό στις αναγκαστικές εξαιτίας τ ω ν πειρατών μετακινήσεις τ ω ν ντόπιων. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι

προέρχεται από τ ο λατινικό moenitas, που σημαίνει τερπνή θέση, κάτι που υποδηλώνει ότι η καίρια γεωγραφική θέση του χωριού αυτού είχε εντοπισθεί από πολύ παλιά. Στην άκρη του γκρεμού δεσπόζει η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου χτισμένη στα μέσα του 19ου αιώνα. Είναι τ ο μεγαλύτερο πληθυσμιακά χωριό με τους 500 περίπου κατοίκους του να ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία.

Scan: GVG 2014 ΤΟΝΗΣΪ ΜΑΣ

" ·»·1·ΙΙ· —• -•»•-• ί- •· >»• — '

'

.-'* · > ' ' • " ·

^

"

'

' '

'

•

- IT • '

Σπόα Ετούτο το μικρό χωριό κατέχει τα πρωτεία στην Κάρπαθο ολόκληρη εις τη φιλοξενία. Τα Σπόα είναι κτισμένα σε υψόμετρο 350 μέτρων, έχουν περίπου 200 κατοίκους και απέχουν από τ α Πηγάδια 24 χλμ. Πρόκειται για έναν οικισμό, που δεσπόζει π ά ν ω σε ένα χαμηλό όγκο με ω ρ α ί α θέα π ρ ο ς τ η θάλασσα. Το όνομά του προέρχεται από την αρχαία ολυμπίτικη διάλεκτο και πιο συγκεκρι-

μένα από το «εις πόδας», που σημαίνει μπροστά από εμάς. Επίνειο τ ω ν Σπόων είναι ο Άγιος Νικόλαος με τη μαγευτική παραλία, 5 χιλιόμετρα μακριά από τ ο χ ω ρ ι ό . Οι κάτοικοι α σ χ ο λ ο ύ ν τ α ι κυρίως με την αμπελουργία και την κτηνοτροφία και μερικοί επιδίδονται στην αλιεία.

29

Scan: GVG 2014

Όλυμπος Κάρπαθο λένε το νησί, Όλυμπο την καρδιά του και τμήμα ανεκτίμητο είναι τα έθιμά του. Το ξακουστό χωριό για τις παραδόσεις του και τα λαογραφικά του στοιχεία ξεκίνησε να χτίζεται τον 8ο αιώνα μ.Χ„ όταν οι κάτοικοι της Βρουκούντας αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα παράλια λόγω τ ω ν αραβικών επιδρομών. Σε απόσταση 42 χιλιομέτρων από τα Πηγάδια βρίσκεται κρυμμένη η μαγευτική Όλυμπος, που πήρε το όνομά της από το βουνό που βρίσκεται πάνω από αυτή. Απέναντι από το αγέρωχο Κορύφι φαντάζει σαν αρχόντισσα με τα μαγευτικά στενάκια της, τα γραφικά της καφενεία, τα μαγαζιά με τα πολύχρωμα παραδοσιακά υφάσματα και τις γυναίκες ντυμένες με τις παραδοσιακές φορεσιές τους. Στολίδι της η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, βυζαντινού ρυθμού με τοιχογραφίες από την επο-

εξαιρετικής τέχνης. Σήμερα οι 300 περίπου κάτοικοι της ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία και τον τουρισμό, που κατακλύζει τα στενά σοκάκια της τους καλοκαιρινούς μήνες. Βόρεια της Ολύμπου βρίσκεται ο αγροτικός οικισμός της Αυλώνας, που αποτελούσε και αποτελεί το κέντρο της αγροτικής ζωής. Συνδεδεμένος με την Όλυμπο είναι ο παραθαλάσσιος οικισμός του Διαφανίου. Να 'μουνα ήλιος το πρωί το σούρουπο φεγγάρι να 'βλεπα του Διαφανιού την όμορφη τη χάρη Σύμφωνα με ευρήματα είχε κατοικηθεί από την αρχαιότητα αλλά ο φόβος των αραβικών επιδρομών εξανάγκασε τους κατοίκους του να καταφύγουν στην Όλυμπο. Σήμερα εμφανίζει ταχεία ανάπτυξη και αποτελεί το δεύτερο λιμάνι της Καρπάθου. Οι περίπου 150 κάτοικοι του ασχολούνται κυρίως με την αλιεία, τον τουρισμό και την

Scan: GVG 2014

9Vi<E<P0£

β :

Η&Κ %JLI ΈΘΙΜΑ

Scan: GVG 2014

ίκο σπίτι Το καρπάθικο σπίτι είναι ένα δωμάτιο το οποίο αποτελείται από τον πάτο (πάτωμα] και στον πάνω ή πανωσούψι. Στην πλευρά που είναι το πανωσούφι βρίσκεται ο οττϊ με κεντητή μαντίλα και έχει όχι μόνο χρηστική αλλά και συμβολική αξία.

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014

ΰϊοίραδοσιοίκή Ολυμπίτνκη φορεσιά Κολαΐνα Ορμανθός χρυσών νομισμάτων

Σακοφούσχανο Παραδοσιακή φορεσιά νέων ανύπαντρων κοριτσιών

Τ ο κ « β ά ι είναι η παραδοσιακή φορεσιά τ ω ν μεγάλων παντρεμένων ή ελεύθερων γυναικών, τ ο οποίο αποτελείται από τη βράκα , την πουκαμίσα, την ποδέα (ποδιά) και τ ο καβάι, μαύρο επάνω φόρι από τ ο οποίο πήρε το όνομά της ολόκληρη η φορεσιά.

Scan: GVG 2014

Ήθη

KOCI

'Έθιμα

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Έθιμα 'Γέννησης Γενικά Σκοπός του γάμου όχι μόνο στην Κάρπαθο αλλά και σ' όλη την Ελλάδα και γενικότερα, αποτελούσε και φυσικά αποτελεί η απόκτηση παιδιών. Άλλωστε, η ευχή που κυριαρχεί στο γάμο είναι: « Ν α ζήσετε και καλούς απογόνους ». Μεγάλη ήταν η αγωνία τ ω ν γονέων και τ ω ν συγγενών μέχρι την εμφάνιση των πρώτων ενδείξεων εγκυμοσύνης, η οποία χαιρετιζόταν με πολλή χαρά και φροντίδα. Ήταν ντροπή και πόνος μεγάλος για ένα ζευγάρι να αδυνατεί να αποκτήσει παιδιά. Ακόμη μεγαλύτερη ήταν η ντροπή για τους άντρες, στους οποίους όμως σπάνια απέδιδαν την ευθύνη. Παλαιότερα, όταν η επιστήμη δεν είχε προχωρήσει τόσο ώστε να δίνει πληροφορίες για το φύλο του εμβρύου και επειδή οι εννέα μήνες ήταν μεγάλο διάστημα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν άλλους τρόπους για να μαντέψουν τ ο φύλο. Ο πιο συνηθισμένος ήταν με βάση το σχήμα της κοιλιάς της εγκυμονούσας και τη διαμόρφωση του σώματος της. Κοιλιά μυτερή και μικρή περιφέρεια σήμαινε αγόρι, ενώ κοιλιά στρογγυλή και μεγάλη περιφέρεια, κορίτσι. Και η εμφάνιση της εγκυμονούσας αποτελούσε σημάδι. Αν ήταν όμορφη με καθαρό πρόσωπο, το παιδί θα ήταν κορίτσι, σε αντίθετη περίπτωση θα ήταν αγόρι. Αλλά και η κινητικότητα του εμβρύου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τη διάγνωση. Έμβρυο ανήσυχο και υπερκινητικό θα ήταν αγόρι, το αντίθετο κορίτσι Στα Πηγάδια, αναφέρθηκε και ο εξής τρόπος: Έπαιρναν ένα ψαροκόκαλο, το σταυρό του σκάρου, και το έβαζαν πάνω στην έγκυο χωρίς φυσικά να το γνωρίζει αυτή. Αν το πρώτο όνομα που θα ανέφερε η εγκυμονούσα ήταν αντρικό, θα έκανε αγόρι, αν ήταν γυναι-

κείο, θα γεννιόταν κορίτσι. Στην Όλυμπο, η διάγνωση του φύλου προέκυπτε από την πλευρά που θα αισθανόταν η εγκυμονούσα το πρώτο σάλεμα του μωρού. Αν αισθανόταν την πρώτη κίνηση του μωρού από τη δεξιά πλευρά, θα έκανε κορίτσι, αν την αισθανόταν από την αριστερή, θα έκανε αγόρι. Όπως συνέβαινε στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, έτσι και εδώ οι γονείς προτιμούσαν τα αγόρια από τα κορίτσια Εύλογο, από τη στιγμή που το αγόρι θα συνέχιζε τ ο όνομα της οικογένειας, θα βοηθούσε στις εξωτερικές δουλειές και φυσικά δε θα χρειαζόταν προίκα για να παντρευτεί. Ιδιαίτερα προσεκτική έπρεπε να είναι η έγκυος στις 3 Φεβρουαρίου, γιορτή του Αγίου Συμεών. Έπρεπε να αποφεύγει να πιάνει οποιοδήποτε μελανό αντικείμενο, γιατί το παιδί θα γεννιόταν σημαδεμένο. Στις Πυλές, αναφέρθηκε πως, όταν τελείωνε η ημέρα αυτή, η έγκυος έπρεπε να ξεπλύνει τα χέρια της με νερό, μέσα στο οποίο είχε διαλυθεί αλάτι και να τα σκουπίσει στα οπίσθιά της λέγοντας : «Ό,τι ήπιασα κι ό,τι ήκαμα στα πισινά να πάει». Αυτό σήμαινε πως, αν κατά λάθος είχε πιάσει κάτι, ευχόταν να εμφανιστεί τ ο σημάδι στα οπίσθια του παιδιού και όχι σε κάποιο άλλο εμφανές σημείο.

Η γέννηση Η γέννηση τ ω ν παιδιών γινόταν σ τ ο σπίτι, πάνω στο σουφά ή στο πάτωμα κοντά στο τζάκι, αν ήταν χειμώνας. Δεν ήταν σπάνιο κάποια γυναίκα να γεννήσει στα χωράφια ή στη μάντρα. Η γέννα γινόταν με τη βοήθεια της πρακτικής μαμής ή άλλων γυναικών. Κάθε χωριό είχε τουλάχιστον μία πρακτική μαμή, η οποία είχε αποκτήσει τις γνώσεις της από

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Η κούνια

προηγούμενες γενιές ή ήταν αυτοδίδακτη. Τη γέννηση του μωρού σηματοδοτούσαν με τουφεκιές. Αμέσως μετά τη γέννα, η μαμή έκοβε το φάλι, τον ομφάλιο λώρο, καθάριζε το μωρό σε ζεστό νερό, το οποίο είχε ήδη ετοιμαστεί για το σκοπό αυτό, τ ο τύλιγε και τ ο παρέδιδε στη μητέρα. Σειρά μετά είχε η περιποίηση της μητέρας. Αφού την έπλενε και την ετοίμαζε, της έδενε σφιχτά την κοιλιά με μια φαρδιά λουρίδα πανιού, για να επανακτήσει το αρχικό πριν την εγκυμοσύνη σχήμα. Το πρώτο μέλημα της οικογένειας μετά τη γέννηση του βρέφους και την ετοιμασία της λεχώνας, ήταν να καλέσουν τον ιερέα για να κάνει ευχή. Μετά την ευχή επέτρεπαν και στα άλλα μέλη της οικογένειας, τα οποία βρίσκονταν σε άλλο δωμάτιο, να δουν τη λεχώνα και το μωρό. Μικρό και ευάλωτο καθώς ήταν, τ ο μωρό έπρεπε να προστατευθεί από το κακό μάτι. Για το σκοπό αυτό του κρεμούσαν φυλαχτό. Απαραίτητο θεωρούνταν και το φάσκιωμα του μωρού. Με μια μακριά πάνινη λωρίδα, συνήθως άσπρη, τύλιγαν όλο το σώμα του μωρού από τ ο λαιμό μέχρι τα πόδια με τα χεράκια τεντωμένα

κάτω, στα πλάγια του κορμιού του. Έλυναν τη φασκιά για να τ ο αλλάξουν ή να το πλύνουν και τ ο φάσκιωναν ξανά. Η διαδικασία αυτή κρατούσε από έξι έως οκτώ μήνες. Ιδιαίτερη προσοχή δινόταν στα ρούχα του μωρού έως να σαραντίσει. Όταν τα άπλωναν έξω, έπρεπε να φροντίσουν να τα μαζέψουν, πριν νυχτώσει και βγουν τα άστρα. Πρόκειται για μια δοξασία που τη συναντάμε ακόμα και σήμερα. Το μ ω ρ ό κοιμόταν στην κούνια, η οποία βρισκόταν σ τ ο σουφά και ήταν αυτοσχέδια, τύπου αιώρας, φτιαγμένη με δύο σχοινιά στερεωμένα στον τοίχο του σουφά από τη μια μεριά και στο στύλο του σουφά από την άλλη. Με δύο καλάμια κρατούσαν τα σχοινιά ανοιχτά στα πόδια και σ τ ο κεφάλι. Στα σχοινιά έριχναν ένα χιράμι ή κουβέρτα και εκεί τοποθετούσαν το μωρό. Ένα επιπλέον σχοινί αποτελούσε το κούνιστρο. Όταν το μωρό ήταν ανήσυχο, η μητέρα τραβούσε το σχοινί αυτό και κουνούσε το μωρό Στην Όλυμπο, χρησιμοποιούσαν και άλλο τρόπο για να βάζουν το μωρό. Μέσα σε ένα σεντόνι έβαζαν την κουβερτούλα του μωρού με το μωρό, έπιαναν τις άκρες

Scan: ΕΘΙΜΑ GVGΓΕΝΝΗΣΗΣ 2014

-# λ*"! . · Μm Τύπος κούνιας στην Όλυμπο

του σεντονιού μαζί και τις έδεναν στην άκρη ενός χοντρού σχοινιού κρεμασμένου από ένα γάντζο στερεωμένο στην οροφή. Τον τρόπο αυτό με το σεντόνι δεν τον χρησιμοποιούσαν μόνο ως είδος κούνιας αλλά και για να μεταφέρουν το μωρό. Με τον τρόπο αυτό μεταφέρουν ακόμα στην Όλυμπο τα μωρά. Στα πρώτα γενέθλια του μωρού στις Μενετές έκαναν λουκουμάδες και η μητέρα έπρεπε να τους μοιράσει στη γειτονιά με βήμα ταχύ, για να περπατήσει γρήγορα το μωρό. Στις Πυλές, έκαναν σησαμόμελι και τη μοίραζαν στο χωριό Βγαίνοντας από το σπίτι η μητέρα έπρεπε να κινηθεί ανηφορικά προς την πάνω πλευρά του χωριού, για να αναπτυχθεί το μωρό. Στα Πηγάδια, έκαναν λουκουμάδες και απλά κερνούσαν τους συγγενείς. Σήμερα, επικρατεί η συνήθεια να κάνουν τούρτα όχι μόνο στα πρώτα γενέθλια αλλά σε όλα και να βάζουν επάνω της τόσα κεριά όσα η ηλικία του παιδιού.

Τρόπος μεταφοράς μωρού στηνΌλυμπο 40

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Κ ά λ υ ψ η τ ο υ σ ο υ φ ά κ α τ ά τη λ ο χ ε ί α

Η λοχεία Για σ α ρ ά ν τ α μέρες μετά τ η γ έ ν ν α η μητέρα α π α γ ο ρ ε υ ό τ α ν α υ σ τ η ρ ά ν α βγει από τ ο σπίτι και φυσικά να κάνει επισκέψεις. Στις Μενετές, αναφέρθηκε η δοξασία πώς, αν μια λεχώνα επισκεπ τ ό τ α ν κάποιο σπίτι, θα έσπαγαν τ α γυαλικά. Για να αποφευχθεί αυτό, έπρεπε η λεχώνα, πριν εισέλθει στο σπίτι, να πιάσει κάτι σιδερένιο. Για επτά μέρες έμενε στο σουφά, τον οποίον κάλυπταν με σεντόνια, κρατώντας έτσι τη λεχώνα μακριά από τα μάτια ό λ ω ν αυτών που βρίσκονταν σ τ ο σπίτι και προστατεύοντάς την από τ ο κρύο και τ ο κακό μάτι. Άφηναν ακάλυπτο μόνο το μέρος, όπου έφτανε η σκάλα. Στο σουφά επιτρεπόταν να ανέβει μόνο αυτή, που φρόντιζε τη λεχώνα και της πήγαινε φαγητό. Μέχρι τα εφτά του μωρού απαγορευόταν και να σηκωθεί. Μετά τα εφτά έβγαζαν τα σεντόνια και η λεχώνα μπορούσε να κινείται μέσα στο σπίτι, να αυτοεξυπηρετείται και να περιποιείται την οικογένειά της.

Σ τ η ν Όλυμπο, τ η δ ι α τ ρ ο φ ή τ η ς λ ε χ ώ ν α ς τις π ρ ώ τ ε ς ε φ τ ά μέρες τ η ς λοχείας την αναλάμβαναν συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα ή γυναίκες της γειτονιάς. Υπήρχε τ ο έθιμο να πηγαίνουν σ τ η λ ε χ ώ ν α λακάνες (μεγάλα βαθιά πιάτα) με φαγητό, κυρίως μακαρούνες ή χυλοπίτες με ζωμό και τσίκνισμα (κρεμμύδι τσιγαρισμένο σ τ ο λάδι) για να έχει γάλα. Οι στενοί συγγενείς εκτός από τ ο φαγητό έδιναν για το μωρό ένα κομμάτι ύφασμα για τ ο ράψιμο παραδοσιακής φορεσιάς ή κάποιο ρούχο. Επειδή πολλές φορές τ α φαγητά που μαζεύονταν ήταν πολλά και πήγαιναν χαμένα, επικράτησε η συνήθεια να πηγαίνουν λακάνες με ρύζι, μακαρόνια ή χυλοπίτες, αλλά όλα άψητα. Σ' αυτήν την περίπτωση η λακάνη περιείχε και ένα ποτήρι λάδι, καθώς και μυρωδικά (κανέλα, γαρίφαλα κλπ.) Οι λακάνες δεν επιστρέφονταν ποτέ άδειες. Τις γέμιζαν με τ α λεγόμενα «γεννητούρια»: στραγάλια, καραμέλες, αμύγδαλα, φιστίκια ανακατεμένα μαζί. Η μητέρα έγραφε τα ονόματα τ ω ν γυναικών που της πή-

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

γαιναν λακάνη και, όταν το παιδί γινόταν 5-6 μηνών ή ενός χρόνου, οι γονείς έκαναν «τις λακάνες του μωρού». Έσφαζαν μια κατσίκα, την μαγείρευαν με πατάτες, γέμιζαν λακάνες και τις μοίραζαν σε όσες είχαν πάει λακάνη με φαγητό στη μητέρα κατά τη διάρκεια της λοχείας της. Η π ρ ώ τ η έξοδος της μητέρας και του μωρού από τ ο σπίτι γινόταν στις σαράντα ημέρες, για να πάει στην εκκλησία και να πάρει την ευχή τ ο υ σαραντισμού. Αν τ ο μ ω ρ ό ήταν αγόρι, τ ο έπαιρνε ο παπάς και τ ο περιέφερε γ ύ ρ ω από την Αγία Τράπεζα, ενώ, αν ήταν κορίτσι, τ ο πήγαινε στην εικόνα της Παναγίας. Πηγαίνοντας η μητέρα στην εκκλησία κρατούσε και ένα μασ τ ρ α π ά νερό, για να τ ο ευλογήσει ο παπάς. Στην επιστροφή περνούσε από τα σπίτια, τ α οποία έτυχε για κάποιο λόγο να επισκεφθεί πριν σαραντίσει, και τ α ράντιζε με τ ο αγιασμένο νερό. Σήμερα, που οι γεννήσεις δε γίνονται σ τ ο σπίτι αλλά σ τ ο νοσοκομείο, η λοχεία δεν τηρείται αλλά η μητέρα χαίρει της προσοχής και της βοήθειας τ ω ν γύρω της. Πολλές είναι οι μητέρες οι οποίες στις σ α ρ ά ν τ α μέρες πηγαίνουν με τ ο μ ω ρ ό στην εκκλησία για να πάρουν την ευχή του σαραντισμού.

Νανουρίσματα Νανουρίσματα είναι τ α τραγούδια, τα οποία λένε οι μητέρες στα μωρά τους για να τα βοηθήσουν να κοιμηθούν. Είναι στιγμές ιδιαίτερες που δυναμώνουν την τρυφερή σχέση μητέρας - βρέφους. Στην ελληνική κοινωνία παλαιότερα, και ευτυχώς ακόμα και σήμερα τουλάχιστον στην επαρχία, οι γιαγιάδες έχουν παίξει το δικό τους σημαντικό ρόλο στο μεγάλωμα τ ω ν παιδιών και τ α νανουρίσματα ακούγονταν και ακούγονται συχνά και από τ α δικά τους στόματα.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Σήμερα δυστυχώς τα μελωδικά αυτά τραγούδια τείνουν να εκλείψουν από όλο τον Ελλαδικό χώρο και φυσικά ούτε στην Κάρπαθο χαίρουν καλύτερης τύχης.

1 Υπνε που παίρνεις τα παιδιά έλα πάρε και τούτο μικρό, μικρό σον το 'δωσα μεγάλο φέρε μου το. Μη μου το φέρεις να 'ν'χλωμό, ούτε ηλιοκαμένο φέρε το υγιέστατο και καλαναθρεμμένο. Αν το επάρεις ύπνε μου τρεις χώρες σου χαρίζω τρεις χώρες και τριά χωριά και τρία μοναστήρια τη Βενετιά με το φλουρί, τη Χιό με το λιοντάρι και την Κωνσταντινούπολη με το μαργαριτάρι. Αν το επάρεις ύπνε μου βάλε το στους μπαξέδες και γέμισε τις ζέπες του ρόδα και μενεξέδες. Νάνι-νάνι, νάνι-νάνι το παι(δ)άκι μου να κάνει. Κοιμήσου και παράγγειλα τ' απόπλωμα στην πόλη όπου το ξετελέψασι εξήντα δυό μαστόροι. Νάνι, να κάμεις δύο νάνι, νάνι να κάμεις νάνι να κοιμηθείς με το Χριστό και με τον Αη Γιάννη.

2 Νάνι, νάνι το μωρό μου το ζαχαροκάλαμο μου κοιμήσου που να κοιμηθείς με μέλι και με γάλα και να σου φέρει η μοίρα σου αρχοντικά μεγάλα. Έλα ύπνε πάρε μού το και μεγάλο φέρε μού το. Κοιμήσου με την Παναγιά και με τον Αη Γιάννη νάνι-νάνι,νάνι-νάνι κι όπου το πονεί να γιάνει. Νάνι-νάνι, νάνι-νάνι το μωράκι μου να κάνει νάνι, νάνι το μωρό μου και το φως τον οματιών μου νάνι, νάνι το μωρό μου και το κρινολούλουδό μου.

3

Σαν σε παντρεύουν κόρη μου καλοχρονιά να λάχει να 'ναι η Αρκάσα βούτυρο οι Κάτω Γύροι μέλι κι οι κάμποι που V στο Καουρί σιτάρι απλωμένοι. Να πέψω για τη χάρη σου στις Μενετές δασκάλους δασκάλους και γραμματικούς να γράφουν τα προικιά σου. Σαν σε παντρεύω κόρη μου τρεις αγελάδες σφάζω τη μια να φαν οι άρχοντες, την άλλη οι δεσποτάδες, την άλλη οι γραμματικοί να γράφουν τα προικιά σου.

4

Νανούρισμα ιτου ακούγεται στην Όλυμπο. Κοιμήσου, γιε μου καλογιέ και γιε μου γιωματάρη για να μου γλυκοκοιμηθείς και ν' αλαφροξυπνήσεις να με(γ)αλύνεις να 'ενείς με(γ)όιλο παλικάρι, να χτενιστείς, να γιαρμιστείς, να στολιστείς, ν' αλλάξεις ν' αρματωθείς με το σπαθί και το χρουσό κοντάρι. Να καλλικέψεις τ' άλογο, που πορπατεί και δρέμει με τα σελλοχαλίναρα τα χρουσοκεντημένα και τ' ασημένια πέταλα και με τα φτερνιστήρια, 43

Scan: GVG 2014

που στέκει και χιλιμιτρά στην πόρτα σου 'εμένα. Να πάεις εις το πόλεμο, να πα' να πολεμήσεις μ' όλους σου τους ακράνηες κι όλους τους στρατολάτες και σ' ό,τι πόλεμο βρεθείς να βγεις κεφαλιωμένος. Να πάρεις χώρες και χωριά, χώρες, χωριά και κάστρη, να πάρεις κόρην όμορφη, του Ρήα θυγατέρα, να 'χει πύργους με μάλαμα και πύργους με λοάρι.

5 Το λένε και το έλεγαν πολύ συχνά στις Μενετές Αη μου Λήα 'που το βουνό και συ Αη μου Γιάννη κοιμήσετέ μου το μικρό κι όπου πονεί να γιάνει. Κοιμήσετέ μου το μικρό όλοι οι Αγιοι του κόσμου ύπνο γλυκό να κοιμηθεί τα μάτια και το φως μου. Εις την Αγιά Παρασκευή και εις τον Αη Μάμμα κερί θ' ανάψω κόρη μου να μη σε πιάνει κλάμα. Να κοιμηθείς να 'νειρευτείς και πάλι να ξυπνήσεις κοιμήσου το καμάρι μου και να καλοκαρδίσεις. Στον Αη Γιάννη στην Σκόπη θα 'πα να λειτουργήσω να 'σαι καλά κορούλα μου να μην κακοκαρδίσω. Στον Αγιο Σπυρίδωνα και στην Αγιά Τριάδα θα 'πα να κάψω κόρη μου ολόλευκη λαμπάδα. Στον Αη Γιώργη στο Λακκί στο χρυσοκαβαλάρη θε να του πάρω κόρη μου όσο μπορώ λουάρι. Στον Αη Νόρρη τον Αγιό απού 'ναι μες τη στράτα ήταξα να σου φύλα τα κάλλη σου τ' αφράτα. Στην Παναγία των Μενετών προστάτη του χωριού μας χρυσό μαντήλι ήταξα χατίρι του παιδιού μας. Κούνια μας κούνα το παιδί κούνα και κούνησέ το σαν έρθει ο ύπνος ο γλυκός πήαινε κι άφησε το. Κοιμήσου συ κι ξύπνησε κανακαρά μου κόρη μπαξέ μου με τα λουλούδια των σταθόρι. Κοιμήσου που να κοιμηθείς σύννεφο του Μπονέτη ανάμεσα στην μάνα σου και τον καλό σου αφέντη. Κοιμήσου και παρήγγειλα λιβάνι και κανέλα να 'πα στην Αια Κυριακή απάνω στην Πατέλλα. Διάφορα δίστιχα: Κοιμήσου και παρήγγειλα στην Πόλη τα προικιά σου στα Γιάννενα τα ρούχα σου κι τα χρυσαφικά σου. Κοιμήσου αγοράκι μου / κοριτσάκι μου και 'γω σε νανουρίζω κι εγώ την κούνια σου κουνώ κι σε γλυκοκοιμίζω. Κοιμήσου και παράγγειλα κάτω στην Αλεξάνδρα να σου το φέρουν κόρη μου τσεμπέρι με τα χάντρα. Κοιμήσου και παράγγειλα παπούτσια στον τσαγκάρη να σου τα φτιάξει κόρη μου με το μαργαριτάρι. Έλα ύπνε ύπνωσε το και γλυκά αποκοίμισέ το έλα ύπνε αγάλι, αγάλι πάρτο στη γλυκιά σου αγκάλη.

Scan: GVG 2014

Βάφτιση της Σοφίας Γερογιάννη α π ό Μ ε ν ε τ έ ς σε σπίτι σ τ η ν Α υ σ τ ρ α λ ί α

Η βάφτιση Η βάφτιση του μωρού γινόταν σε μικρή ηλικία, κατά προτίμηση πριν συμπληρώσει το πρώτο έτος της ζωής του. Υπήρχαν και περιπτώσεις που η βάφτιση γινόταν στα εφτά του μωρού. Σήμερα συνηθίζεται να γίνεται και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Η βάφτιση γινόταν στην εκκλησία Αναφέρθηκαν, όμως, και περιπτώσεις που για κάποιο λόγο η βάφτιση έγινε στο σπίτι Σε περίπτωση βάφτισης στο σπίτι η κολυμπήθρα μεταφερόταν στο σπίτι για την τέλεση του μυστηρίου και το νερό έπρεπε να χυθεί κάπου στο χώρο της εκκλησίας, όπου δεν υπήρχε περίπτωση να πατηθεί Σήμερα βάφτιση στο σπίτι δε γίνεται. Νουνός/-ά, τατάς ή νανά στην Όλυμπο, κουμπάρος ή κουμπάρα, σύντεκνος ή συντέκνισσα, όπως λέγεται στην Κάρπαθο, μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε ζητούσε το παιδί φυσικά με τη συναίνεση τ ω ν γονιών. Μπορούσαν, όμως ,και οι γονείς να ζητήσουν από κάποιον να βαφτίσει το παιδί τους. Ήταν συνηθισμένο να επιδιώκονται συντεκνΐες ανάμεσα σε κτηνοτρόφους και γεωργούς, έτσι ώστε με τις ανταλλαγές τ ω ν δ ώ ρ ω ν , κυρίως τις ημέρες του Πάσχα, να καλύπτουν τις ανάγκες τους όσο το δυνατόν πληρέστερα.

Ό σ ο ν αφορά στο π ρ ώ τ ο παιδί, στα κάτω χωριά συνηθιζόταν να το βαφτίζει ο/η κουμπάρος/-α που είχε στεφανώσει το ζευγάρι. Η επιλογή του ονόματος ήταν υπόθεση σοβαρή και τ ο εθιμοτυπικό όσον αφορά στο π ρ ώ τ ο παιδί το επέβαλε το έθιμο της κανακαράς και του κανακάρη, σύμφωνα με το οποίο η περιουσία της μητέρας και του πατέρα περνούσε αυτούσια στην πρωτοκόρη και στον πρωτογιό αντίστοιχα, μόνο υπό την προϋπόθεση ότι τα παιδιά έφεραν το όνομα της γιαγιάς και του παππού. Έτσι, λοιπόν, το πρώτο αγόρι έπαιρνε το όνομα του παππού από την πλευρά του πατέρα, ενώ τ ο πρώτο κορίτσι έπαιρνε το όνομα της γιαγιάς από την πλευρά της μητέρας. Το δεύτερο παιδί αν ήταν αγόρι, έπαιρνε το όνομα του πατέρα από την πλευρά της μητέρας, ενώ, αν ήταν κορίτσι, το όνομα της μητέρας από την πλευρά του πατέρα. Τα υπόλοιπα παιδιά έπαιρναν ονόματα, τα οποία μπορούσαν να είναι ονόματα συγγενικών προσώπων. Πολλές φορές συγγενείς, θείες ή θείοι, ζητούσαν να δοθούν τα ονόματα τους με αντάλλαγμα το παιδί να κληρονομήσει την περιουσία τους. Ο νουνός/-α δεν είχε δικαίωμα επιλογής του ονόματος, εκτός αν η οικογένεια είχε πολλά παιδιά ή αν υποσχόταν τη μεταβίβαση

Scan: GVG 2014

Μ ε τ α φ ο ρ ά κανισκιών βάφτισης

της περιουσίας, για να δώσει τ ο όνομά του/της. Το εθιμοτυπικό του ονόματος της εποχής εκείνης δεν έχει αλλάξει σήμερα. Υποχρέωση του/της νουνού/-ας ήταν να ετοιμάσει τα ρούχα του μωρού, τα οποία έραβαν οι μοδίστρες και να αγοράσει το χρυσό σταυρό της βάφτισης. Συνηθιζόταν και ανταλλαγή δ ώ ρ ω ν ανάμεσα σε νουνό/-ά και γονείς. Στην Όλυμπο, ο/η νουνός/-ά έπρεπε απαραίτητα να δώσει στη μητέρα τα υφάσματα, που θα χρησιμοποιούσε για να φτιάξει την παραδοσιακή φορεσιά του μωρού. Στις προετοιμασίες της βάφτισης συμπεριλαμβανόταν και η κατασκευή των κεριών, τα οποία ήταν τρία και στερεώνονταν πάνω στην κολυμπήθρα, ως σύμβολο της Αγίας Τριάδας. Μετά το πέρας του μυστηρίου και αφού ετοιμαζόταν το μωρό, ακολουθούσε η παράδοσή του στη μητέρα. Ο ιερέας, αφού σήκωνε τ ο μωρό τρεις φορές λέγοντας «αξία η πίστης τ ω ν ευσεβών και τ ω ν ορθοδόξων» με το εκκλησίασμα να απαντά «αξία και υπεραξία», έδινε το μωρό στον/ στην νουνό/-ά για να το παραδώσει στη μητέρα. Η μητέρα έκανε τρεις μετάνοιες στο/στη νουνό/-ά και ασπαζόταν την εικόνα του Χριστού και της Παναγίας. Κατά τη στιγμή της παράδοσης ο ιερέας έλεγε και ο/η νουνός/-ά επαναλάμβανε τα εξής: «σου παραδίδω μητέρα ή συντέκνισσα το παιδί βαφτισμένο, μυρωμένο, αγιασμένο να το φυλάεις μέχρι δώδεκα χρονών από φωτιά από γκρεμό, από θάλασσα κι από

κάθε κακό». Πριν πάρει το μωρό η μητέρα, ασπαζόταν το χέρι του/της νουνού/-άς. Στην Όλυμπο, η παράδοση του μωρού στη μητέρα γινόταν στο σπίτι. Ο/η ανάδοχος με το μωρό, συνοδευμένοι από τον παπά τους ψάλτες και τους συγγενείς ξεκινούσαν για το σπίτι του μωρού. Η μητέρα έφευγε λίγο νωρίτερα και περίμενε στην πόρτα του σπιτιού έχοντας ανάψει το θυμιατό. Στην κάτω Κάρπαθο, η παράδοση γινόταν στο σπίτι μόνο στην περίπτωση που η μητέρα για κάποιο λόγο δεν μπορούσε να πάει στην εκκλησία, π.χ. δεν είχε σαραντίσει. Σήμερα η παράδοση του μωρού στην μητέρα γίνεται με τον ίδιο τρόπο. Επιστρέφοντας στο σπίτι μετά τη βάφτιση έπρεπε να κόψουν ένα κομμάτι κερί από το κερί της βάφτισης και με αυτό να κάνουν ένα σταυρουδάκι στο ανώφλι της κεντρικής εισόδου του σπιτιού. Ο αριθμός τ ω ν σταυρών της κεντρικής εισόδου αντιστοιχούσε στον αριθμό τ ω ν παιδιών της οικογένειας. Το έθιμο διατηρείται. Στα Σπόα, επιστρέφοντας στο σπίτι ο/η νουνόςΛά πετούσε στην πόρτα του σπιτιού τις μαρτυριές, κέρματα που έτρεχαν να μαζέψουν τα πιτσιρίκια Στην Όλυμπο, ο/η νουνός/-ά δεν έδινε μαρτυριές στα παιδιά αλλά έδινε χρήματα στους γονείς και στους πολύ στενούς συγγενείς. Το έθιμο αυτό έχει αντικατασταθεί σήμερα από τις μαρτυριέςσταυρουδάκια, τα οποία μοιράζουν στην εκκλησία μετά το πέρας του μυστηρίου, κάτι που γίνεται σε όλη την Κάρπαθο.

Scan: GVG 2014

Το πρώτο μπάνιο του μωρού μετά τη βάφτιση έπρεπε να γίνει μετά από τρεις μέρες από τη μητέρα. Το νερό από το μπάνιο έπρεπε να το ρίξουν σε μέρος που δεν υπήρχε πιθανότητα να πατηθεί. Το ίδιο ίσχυε και για το νερό από το πλύσιμο τ ω ν βαφτιστικών ρούχων, τα οποία σε κάποια χωριά έπρεπε να ξεπλυθούν στη θάλασσα, πριν πλυθούν. Τις επόμενες τρεις Κυριακές μετά τη βάφτιση ο/η νουνός/-α έπαιρνε το μωρό ντυμένο στα βαφτιστικά του και με το κερί της βάφτισης το πήγαινε στην εκκλησιά για να το κοινωνήσει Την τρίτη Κυριακή το κερί έμενε στην εκκλησία. Την ίδια υποχρέωση έχει ο/η νουνός/-ά και σήμερα. Μετά το μυστήριο ακολουθούσε φαγητό στο σπίτι: κρέας με χόνδρο ή ρύζι στα κάτω χωριά και στην Όλυμπο κρέας με χυλσπίτες. Μετά το φαγητό στηνόταν τ ο καθιστό γλέντι με μαντινάδες για το μωρό, τους γονείς και τους συντέκνους και στη συνέχεια χορός. Σήμερα, τ ο εθιμοτυπικό της βάφτισης δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα. Στην εκκλησία μετά το μυστήριο εκτός από τις μαρτυριές που μοιράζονται, όπως έχει ήδη αναφερθεί, μοιράζονται μπουμπουνιέρες και γλυκά. Φαγητό και γλέντι γίνεται και σήμερα, όχι όμως στο σπίτι αλλά στο κοινοτικό μέγαρο. Οι συγγενείς κάνουν δώρα για το μωρό και στην Όλυμπο συνεχίζεται να κάνουν κανίσκια με γλυκά ή κουλούρια και τα πηγαίνουν στο μέγαρο μεταφέροντάς τα στο κεφάλι

Τ α εφτά Ένα από τα παλαιότερα έθιμα, τ ο όποιο έχει φτάσει σχεδόν αναλλοίωτο μέχρι τις μέρες μας, είναι το έθιμο τ ω ν εφτά. Λάμβανε χώρα την έβδομη ημέρα από τη γέννηση του μωρού και θεωρούνταν από τις πιο σημαντικές στιγμές του, γιατί ήταν η στιγμή που οι μοίρες θα έγραφαν το μέλλον του. Το βράδυ της ημέρας αυτής συγγενείς και φίλοι της οικογένειας χωρίς πρόσκληση πήγαιναν σ τ ο σπίτι κ ρ α τ ώ ν τ α ς «κανίσκια» (μεγάλους δίσκους) με γλυκά, όπως καρπάθικο μπακλαβά, κουραμπιέδες, διάφορα ζαχαρωτά κ.ά. Εκτός από γλυκά οι πιο στενοί συγγενείς πήγαιναν δώρα για τ ο μωρό, κυρίως χρυσαφικά, τα οποία καρφίτσωναν πάνω σε ένα μαξιλάρι που βρισκόταν δίπλα σ τ ο στολισμένο μωρό. Στην Όλυμπο, εκτός από τ α δ ώ ρ α που πρόσφεραν σ τ ο μωρό, οι παρευρισκόμενοι έδιναν και χρήματα, πάντα προαιρετικά, τα οποία ήταν αμοιβή της μαμής. Σήμερα τ α χρήματα αυτά ανήκουν στη μητέρα, για να αγοράσει κάτι για τ ο μωρό. Η μαμή ήταν αυτή που θα έκανε μπάνιο τ ο μωρό και θα τ ο στόλιζε. Αν ήταν αγόρι, του έβαζε δίπλα το καλύτερο πουκάμισο του πατέρα ή ένα ρούχο της μητέρας, αν ήταν κορίτσι. Τύλιγε στη συνέχεια το μωρό με ένα μεταξωτό σεντόνι και το έβαζε στη μεν Όλυμπο μέσα

Scan: GVG 2014

σε μια σκάφη στολισμένη, στα δε άλλα χωριά σε ένα στολισμένο με μεταξωτά σεντόνια σούφρα (μπακιρένιο σκεύος σαν ταψί ή δίσκο) τοποθετημένο πάνω σε ένα επίσης στολισμένο χαμηλό τραπέζι στη μέση του δωματίου. Γύρω από τ ο μωρό τοποθετούσαν όλα τα δ ώ ρ α που είχαν φέρει οι συγγενείς για τ ο μωρό. Μόλις τελείωνε η ετοιμασία του μωρού, ήταν η ώρα για το νανούρισμα τ ω ν εφτά. Όλοι οι παρευρισκόμενοι έπαιρναν θέση γύρω από τ ο μωρό και δυο πρωτοκόρες, που είχαν και τους δύο γονείς στη ζωή, πιάνοντας τις άκρες του μεταξωτού σεντονιού πάνω στο οποίο ήταν το μωρό, το κουνούσαν, ενώ γύρω του τραγουδούσαν με αυτοσχέδιες μαντινάδες. Το νανούρισμα ξεκινούσε πάντα με το κάλεσμα τ ω ν μοιρών. Δίπλα στο σουφρά με το μωρό, πάνω στο τραπέζι, τοποθετούσαν ένα πιάτο με ρύζι και μέσα σε αυτό εφτά κεριά τα οποία είχε φροντίσει να φτιάξει η μαμή και τ α οποία έπρεπε να έχουν τ ο ίδιο μέγεθος. Ονομάτιζαν τ α κεριά, ξεκινώντας με τ ο Χριστό και την Παναγία και άλλους πέντε Αγίους, που είχαν περισσότερη σχέση με τ ο χωριό. Άναβαν τ α κεριά και τα παρακολουθούσαν. Εκείνο

που θα καιγόταν πρώτο δήλωνε και τον Άγιο που θα ήταν ο προστάτης στη ζωή του παιδιού. Σε αυτόν τον Άγιο έπρεπε να κάνουν λειτουργία οι γονείς. Το έθιμο με τα κεριά διαφοροποιείται στην Όλυμπο. Έφτιαχναν τέσσερα κουλούρια ζυμωτά και τα τοποθετούσαν, σε σχήμα σταυρού, πάνω σε ένα τραπέζι στη μέση του οποίου έβαζαν ένα πιάτο με μέλι. Πάνω σε κάθε κουλούρι έβαζαν ένα κερί και στο κάθε κερί έδιναν ένα όνομα Αγίου, συμπεριλαμβάνοντας τ ο Χριστό και την Παναγία. Ίσχυε και ε δ ώ πως, όποιου Άγιου τ ο κερί καιγόταν πρώτο, αυτός θα ήταν ο προστάτης του μωρού, στον οποίο έπρεπε να κάνουν την πρώτη λειτουργία και στη συνέχεια λειτουργίες και στους άλλους Αγίους. Συνδεδεμένη με τ α ε φ τ ά είναι η αλευρά ή αλευρέα, όπως λέγεται στην Όλυμπο. Πρόκειται για γλυκό που φτιάχνεται με αλεύρι σιταρένιο ή ανάμικτο (σιταρένιο και κριθαρένιο ) και διάφορα μπαχαρικά. Σε ένα μεγάλο καύκαλο (ξύλινη μεγάλη σκάφη στρογγυλού σχήματος) βάζουν αλεύρι αναμεμειγμένο με μυρωδικά (κανέλα, μοσχοκάρυδο) και αλάτι. Προσθέτουν λίγο-λίγο ζεματιστό νερό και άνδρες γεροδεμένοι ταράζουν

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Το α λ ε ύ ρ ω μ α

(ανακατεύουν) το μίγμα με χοντρά ξύλα μέχρι να «ψηθεί», να γίνει δηλαδή ζύμη. Αφού ετοίμαζαν την αλευρά, την έβαζαν σε σουπιέρες ή μεγάλα πιάτα. Αφού τη φόρμαραν, άνοιγαν χώρο στη μέση και έβαζαν μέλι καρπάθικο, βούτυρο ή ταχίνι σε περιόδους νηστείας. Στην Όλυμπο, βάζανε μέλι με τσίκνωση. Από τ ο πιάτο αυτό έπρεπε να φάνε όλοι τουλάχιστον εφτά κουταλιές. Φυσικά δεν παρέλειπαν να αφήσουν ένα πιάτο με αλευρά, νερό και εφτά κουτάλια για τις μοίρες που θα περνούσαν να μυρώσουν τ ο μωρό. Μια μεγάλη γυναίκα καλούσε τις μοίρες. Μέρος του εθιμοτυπικού αποτελούσε και το αλεύρωμα. Ξαφνικά και χωρίς καμία προειδοποίηση κάποιος έπαιρνε αλευρά και πασάλειβε τους γονείς, τους παππούδες και τις γιαγιάδες Εκτός από την αλευρά στους καλεσμένους προσέφεραν «γλεούδια», ψιλοκούλουρα σπασμένα σε κομματάκια και αναμεμειγμένα με καραμέλες και φιστίκια ή «γεννητούρια», όπως λέγονται στην Όλυμπο, ανακατεμένα καρύδια, αμύγδαλα, φιστίκια, στραγάλια και καραμέλες. Στα εφτά προσφερόταν φαγητό και πολλές φορές ακολουθούσε γλέντι με αυτοσχέδιες μαντινάδες και χορός.

Όπως προαναφέρθηκε, το έθιμο αυτό έχει φτάσει μέχρι τις μέρες μας με ελάχιστες αλλαγές. Κυριότερη αλλαγή αποτελεί τ ο γεγονός ότι σπάνια γίνεται πλέον την έβδομη ημέρα από τη γέννηση του μωρού. Μπορεί να λαμβάνει χώρα ένα ή και δύο μήνες μετά τη γέννησή του. Αυτό, βέβαια, είναι φυσικό από τη στιγμή που τα παιδιά δε γεννιούνται πλέον στο σπίτι αλλά σε κάποιο νοσοκομείο της Ρόδου ή της Αθήνας, οπότε, μέχρι να επιστρέψει η μητέρα με το μωρό στο σπίτι, παρέρχονται μέρες. Το έθιμο αυτό συνηθίζεται σήμερα να γίνεται στο μέγαρο του χωριού ή και σε εστιατόρια ή καφετέριες, με εξαίρεση την Όλυμπο, όπου τα εφτά συνεχίζεται να γίνονται στο σπίτι. Αλλη βασική διαφορά αποτελεί τ ο γεγονός ότι μπορεί να γίνουν εφτά χωρίς την παρουσία του μωρού. Αν δηλαδή ένα μωρό γεννηθεί στο εξωτερικό ή εκτός Καρπάθου, οι παππούδες και οι γιαγιάδες κάνουν τα εφτά στο νησί, για να χαρούν μαζί με άλλους συγγενείς και φίλους το χαρμόσυνο γεγονός. Τέλος οι ετοιμασίες του μωρού δε γίνονται φυσικά από τη μαμή, αλλά από τη μητέρα. Το υπόλοιπο εθιμοτυπικό παραμένει το ίδιο.

6

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Νανουρίσματα στα εφτά: Κάλεσμα των μοιρών: Ελάτε μοίρες στα εφτά, ντυθείτε,

στολιστείτε

και στο μικρό αγόρι μας πολλές ευχές να πείτε. Ελάτε να μυρώσετε όμορφα το κορμί του και όλες τις χάρες τις καλές να πάρει απ' τους γονείς του. Μοίρες ελάτε φέρετε απλόχερα τα δώρα στο ακριβό μας το μωρό που εγεννήθη τώρα. Ελάτε μοίρες στα εφτά κι ολόχρυσα

ντυθείτε

εις του παιδιού μας το σουφρά πάνω να ευχηθείτε. Ελάτε μοίρες των μοιρών, ούλες να

συνταχτείτε

τούτης της νεογέννητης καλά να ευχηθείτε. Ελάτε μοίρες στα εφτά με τα χρυσά τις χάρες να του φέρετε απλόχερα

ντυμένες δοσμένες.

Γράψετε στο δεφτέρι σας μ' ολόχρυσα να τα περνά τα χρόνια του πάντα

γραμμένα

ευτυχισμένα.

Ελάτε μοίρες στα εφτά μες τα χρυσά ντυμένες χρόνους να του χαρίσετε με πένες διαμαντένιες. Να 'ρθουν οι μοίρες οι εφτά στο σπίτι το δικό μας να το καλομυράσουνε

το πριγκιπόπουλο

Ελάτε μοίρες στα εφτά μ' ολόχρυσο να την καλομυράσετε

βαπόρι

τη δεύτερη μας κόρη.

Ελάτε μοίρες στα εφτά με τα χρυσά να το καλομυράσετε

μας.

ως είστε

ντυμένες

μαθημένες.

Ευχές για το μωρό: Γουρλίδικο και τυχερό να είναι το μωρό μας και να μας τρέχει ως νερό μέσα στο σπιτικό μας. Να είναι καλορίζικο και να χιλιοχρονίσει μόνο χαρές εις τη ζωή και δόξα να αποκτήσει.

Scan: GVG 2014

- W.-V-rι··*; : *

Να γίνει μέγας και τρανός κι εύχομαι να

σπουδάσει

και να σκορπά χαρά παντού όπου και αν περάσει. Την πιο θερμότερη ευχή δίνω από την καρδιά μου σαν την ψηλότερη κορφή να ζήσεις ανιψιά μου. Να ζήσει το μωράκι μας, να πολλές χαρές αμέτρητες

καλομεγαλώσει

να πάρει και να δώσει.

Ο γιος σας καλορίζικος χιλιόχρονος

να ζήσει

και στη ζωή του όλο χαρές και πλούτη να γνωρίσει. Εύχομαι το μωράκι σας να ζήσει να γεράσει να τα πατήσει τα εκατό και πάνω να περάσει. Να λάμπεις μέσα στη ζωή στολίδι

διαμαντένιο

κι οι μοίρες να σου γράφουνε χρυσό το

πεπρωμένο.

Να είσαι καλορίζικη και καλαναθρεμμένη κι όπου περάσεις και σταθείς η φήμη σου να μένει. Έλα Χριστέ και Παναγιά άνοιξε την καρδιά μου να δώσω τις χρυσές ευχές στον πρώτο εγγονά μου. Ένα κομμάτι μάλαμα κ' ένα σωρό

χρυσάφι

είναι ετούτο το μωρό απου 'ναι μες τη σκάφη. Λούλουδο ανθόκηπο κ' από μυρτιά

κλωνάρι

έλαμψες μέσα στο σινί, σαν ήλιος σα φεγγάρι. Οι μοίρες να σε βάλουνε μες τις τις τυχερές, τις υγιείς και τις

καλογραμμένες

ευτυχισμένες.

Χρόνια πολλά εγγονούλα μου σήμερα στα εφτά

σου

χίλιες ολόθερμες ευχές έχεις 'που τη γιαγιά σου. Ως πλέει το λάδι στο νερό να πλεύσει τ' όνομά του πολλά καλά να πιάσουσι τα χέρια τα δικά του. Χαρίσετέ της αρετές πολλές και καλοσύνη μοίρες μου εκατό χρονώ να γράψετε να γίνει. Να ζήσεις μέσα στις χαρές με μάνα και πατέρα κι η ευτυχία κι η χαρά μαζί σου κάθε μέρα. Χρόνια να σου χαρίσουνε χαρούμενα επιτυχίες κι αγαθά πολλά να

να ζήσεις

συναντήσεις.

Ατλάδια και κινέζικα σου στρώσαν

να

πλαγιάσεις

κ' ήρθαν οι μοίρες να σου πουν τα χρόνια να χιλιάσεις.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ

Ευχές για να πάρει το μωρό τα προτερήματα και τις χάρες των γονέων, των παππούδων και των γιαγιάδων: Να πάρει από τη μάνα του, να μοιάσει του μπαμπά του να μοιάσει και απ' τον παππού που παίρνει τ' όνομά του. Χιλιόχρονη ανιψούλα μου να μοιάσεις του μπαμπά σου να τα στολίσεις πιο πολύ τα σπίτια της γιαγιάς σου. Να μοιάσει της μητέρας του, να μοιάσει του μπαμπά του και να σηκώσει πιο ψηλά την οικογένειά του. Και του παππού το όνομα, που είναι ξακουσμένο πάντα ψηλά να το κρατά με φήμη στολισμένο. Να είναι καλορίζικο το δεύτερο καμάρι κι από των δυο σας τις χαρές ευχόμαστε

να πάρει.

Να γίνει κόρη ακριβή της θείας της να μοιάσει κι όλου του κόσμου τα καλά στα χέρια της να πιάσει. Όμορφη και πανέξυπνη ωσάν και το μπαμπά σου τη φρονιμιά και αρετή να πάρεις της μαμάς σου. Πρόσχαρη και δραστήρια ωσάν και τη γιαγιά της να πάρει και τις χάρες της και τη βαρύτητά της. Χάρες να πάρεις των γονιών και να 'χεις καλοσύνη να σε σκεπάζει ο Χριστός, υγεία να σου δίνει. Χιλιόχρονο και ξακουστό να γίνει τ' όνομα της φρόνιμη και νοικοκυρά σαν τη χρυσή γιαγιά της. Να μοιάσεις και στις δυο γιαγιές να ζήσεις να γεράσεις και τη χαρά στο σπίτι σας να πολλαπλασιάσεις. Να μοιάσεις του πατέρα σου να μοιάσεις της μαμάς σου να μοιάσεις και στις δυο γιαγιές που έχεις τ' όνομά τους.

12

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Έθιμα Τάμου Γενικά Ο γάμος αποτελούσε και αποτελεί τ ο ευτυχέστερο γεγονός στη ζ ω ή του ανθρώπου. Άλλωστε, αντανακλά τη γενική πεποίθηση πως προορισμός του ανθρώπου είναι η δημιουργία οικογένειας. Η επικρατέστερη ευχή, που δινόταν και δίνεται ακόμα, στους ελεύθερους νέους και νέες σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις ήταν και είναι «στις χαρές σου», εννοώντας «στους γάμους σου». Σε κάθε ελληνικό τόπο ο γάμος κατέχει εξέχουσα θέση και τ α έθιμα, που σχετίζονται με τ ο γεγονός αυτό, είναι ποικίλα. Λέξεις, όπως προξενιό, προίκα, προικοσύμφωνο, αρραβώνας, νυφοστόλι, γλέντι, παρθενιά είναι γνωστές σε όλους. Από όλους γίνεται βέβαια α ν τ ι λ η π τ ό ότι, ε ν ώ όλα αυτά έχουν πολλές ομοιότητες, κρύβουν και πολλές διαφορές, οι οποίες συνθέτουν την ιδιαιτερότητα κάθε τόπου.

Τ ο προξενιό Ό τ α ν οι νέοι έφταναν σε κατάλληλη, σύμφωνα με την εκάστοτε εποχή, ηλικία για γάμο, κύριο μέλημα τ ω ν γ ο ν έ ω ν ήταν να φροντίσουν να βρουν τον κατάλληλο σύντροφο για τα παιδιά τους. Οι νέοι έπρεπε να παντρευτούν σε σχετικά μικρή ηλικία. Οι μεν άνδρες με το τέλος της στρατιωτικής τους θητείας, οι δε γυναίκες πριν συμπληρωθεί τ ο δέκατο ό γ δ ο ο έτος της ηλικίας τους. Σύμφωνα με μαρτυρίες γάμοι κοριτσιών μπορεί να συνάπτονταν και από την ηλικία τ ω ν δώδεκα. Ο άνδρας έπρεπε να είναι μεγαλύτερος από τη γυναίκα. Επίσης, προϋπόθεση για να παντρευτεί ένας νέος ήταν να παντρευτούν πρώτα οι μεγαλύτερες αδελφές.

Ο κύριος τρόπος συνένωσης δυο νέω ν ήταν τ ο προξενιό. Τα προξενιά γίνονταν ανάμεσα σε νέους και νέες από το ίδιο χωριό, και αν ήταν δυνατόν και από την ίδια γειτονιά. Ήταν προσβλητικό νέος ή νέα να πάρει σύντροφο όχι μόνο από άλλο τόπο αλλά και από άλλο χωριό. Ο τίτλος του ξενοχωριανού ήταν υποτιμητικός. Στην Όλυμπο ο κανόνας αυτός ήταν αυστηρά απαράβατος. Πρέπει να σημειωθεί πως δεν ήταν σπάνιο γεγονός η σύναψη γάμων ανάμεσα σε συγγενείς έως και δευτέρου βαθμού ξαδέλφια. Για να γίνει ένα προξενιό έπρεπε να υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις, κάποιες από τις οποίες έπρεπε οπωσδήποτε να τηρηθούν. Μια από αυτές ήταν η σειρά γέννησης του νέου ή της νέας, η οποία σύμφωνα με τα κληρονομικά έθιμα της Καρπάθου σχετιζόταν με την περιουσία της οικογένειας. Η ακίνητη περιουσία του πατέρα, την οποία ο ίδιος είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του, μεταβιβαζόταν στον πρωτότοκο γιο, τον κανακάρη, όπως λέγεται στην Κάρπαθο, και αντίστοιχα η ακίνητη περιουσία της μητέρας, κληρονομημένη από την μητέρα της, περιερχόταν στα χέρια της πρωτότοκης κόρης, της κανακαράς. Γίνεται, επομένως, αντιληπτό πως ήταν επιβεβλημένο κανακάρης να πάρει κανακαρά, δηλαδή κόρη της δικής του τάξης. Ανάλογα μάλιστα με την οικονομική κατάσταση οι κανακαρές ενός χωριού έφεραν νούμερα, με τ ο νούμερο ένα να αντιστοιχεί στην καλύτερη κανακαρά του χωριού. Ό σ ο πιο ψηλά στην κλίμακα ήταν μια κανακαρά, τ ό σ ο μεγαλύτερες βλέψεις είχε για τ ο μέλλοντα σ ύ ν τ ρ ο φ ο της. Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις, όπως η περίοδος πολέμου, που οι κανακαρές υποχρεώνονταν να πάρουν κατώτερο άνδρα, διότι δεν υπήρχαν νέοι διαθέσιμοι. Εκτός από τη σειρά γέννησης προ-

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

ανάμεσα στους νέους. Όμως οι κοινές διασκεδάσεις, τα γλέντια, οι χοροί, τ α οποία ήταν συχνά σ τ ο νησί, κ α θ ώ ς και τ α σαρακοστιανά παιχνίδια έδιναν την ευκαιρία στους νέους να έρθουν σε επαφή και συνεπώς δεν εξέλειπαν οι έ ρ ω τ ε ς και οι συμπάθειες. Από την άλλη πλευρά, μέσα στα στενά σύνορα τ ο υ χ ω ρ ι ο ύ όλοι γ ν ω ρ ί ζ ο ν τ α ν και τ ο αίσθημα δεν ήταν δύσκολο να γεννηθεί. Έστελνε τότε ο νέος να ζητήσει «Θέλω σε να σαι κι όμορφη, θέλω σε να 'χεις κιόλα, τ η νέα της αρεσκείας του από τ ο ν να 'σαι κι απ ακριβή γενιά, να σε τιμούσι κιόλα». πατέρα της. Αν όμως ο νέος δεν πλη-ι-.— · ρούσε τις προϋποθέσεις, τις οποίες Επαγγελματίες π ρ ο ξ ε ν ή τ ρ ε ς δ ε ν αναφέραμε πιο πάνω, η απάντηση θα υπήρχαν. Οι προξενητές ήταν συνήθως ήταν αρνητική. Σε τέτοιες περιπτώσεις από το συγγενικό και φιλικό περιβάλλον οι νέοι «κλέβονταν» και κατέφευγαν σε της οικογένειας. Δεν έλλειπαν όμως και σπίτια συγγενικά ή φιλικά όπου υπήρχε οι γυναίκες που είχαν τ ο χάρισμα στον εμπιστοσύνη. Με αυτόν τον τρόπο εξατομέα αυτό. Γυναίκες, δηλαδή, που είχαν νάγκαζαν τους γονείς να τους δεχθούν, ιδιαίτερη ικανότητα στο να εκθειάζουν πράγμα που γινόταν τις περισσότερες τις αρετές και τα προσόντα και με αθώα φορές. Υπήρχαν φορές που η παρέμπολλές φορές ψεματάκια να πείθουν βαση α τ ό μ ω ν που μετρούσε η γνώμη και να φέρουν σε αίσιο τέλος τη συμ- τους, όπως του ιερέα, ήταν απαραίτητη. φωνία. Ό π ω ς έλεγαν: «η προξενήτρα Σε μια ανάλογη περίπτωση, που είχε ήταν τ ο καλό εργαλείο για τ ο γάμο». παρέμβει ο μητροπολίτης, ειπώθηκε η Το π ρ ό σ ω π ο π ά ν τ ω ς που θα επέλεγε εξής μαντινάδα: τέρημα αποτελούσε η ομορφιά, η γενιά, τ ο όνομα της οικογένειας και για τους άνδρες οι σπουδές, δεδομένου ότι οι γυναίκες σπάνια σπούδαζαν. Ακόμη και το ταλέντο ενός άνδρα στη μουσική, στο χορό και τ ο τραγούδι ήταν σημαντικό προσόν. Ο συνδυασμός, καθώς φαίνεται και από την παρακάτω μαντινάδα, ήταν ό,τι καλύτερο.

μια οικογένεια για να στείλει προξενιό σε μια άλλη έπρεπε να είναι πρόσωπο «Ευχαριστώ το Θεό και το Μητροπολίτη απόλυτης εμπιστοσύνης, ώστε, αν τ ο που φέρανε τη Μαριγώ μες το δικόμου σπίτι». προξενιό δε στέριωνε, να το κρατήσει μυστικό και να μη θιγεί τ ο όνομα της Το θετικό αποτέλεσμα του προξενιού κοπέλας. Για τον ίδιο λόγο τ ο προξενιό γινόταν βράδυ. Το άτομο που είχε επι- γινόταν γνωστό στο χωριό με τουφεκιές. Σήμερα οι νέοι είναι πιο ελεύθεροι λεγεί να πάει τ ο προξενιό, αφού άφηνε να πέσει τ ο βαθύ σκοτάδι, έπαιρνε ένα στις σχέσεις τους με το άλλο φύλο και η λυχνάρι ή φ ω ς ή πολλές φορές δαυλό επιλογή του συντρόφου τους δεν είναι αναμμένο για να βλέπει, μιας και δεν καθαρά υπόθεση τ ω ν γονέων τους. Οι υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα, και προσέχο- γνωριμίες όμως μέσω συνοικεσίων δεν ντας ιδιαίτερα να μη γίνει αντιληπτό έχουν εξαλειφθεί παντελώς. Στην Όλυπήγαινε στο σπίτι όπου έπρεπε να κά- μπο, όπου η κοινωνία παραμένει ακόμα νει τ ο προξενιό. Η προξενήτρα έκανε κλειστή και πιο παραδοσιακή στις αρχές κάθε δυνατή προσπάθεια να φέρει τ ο και τα έθιμα, η γνώμη και οι προτιμήσεις προξενιό εις πέρας με επιτυχία, γιατί, αν τ ω ν γ ο ν έ ω ν παίζουν σημαντικό ρολό. και δεν είχε οικονομική αμοιβή, κάποιο Δεν τηρείται πλέον με αυστηρότητα η δ ώ ρ ο την περίμενε, τ ο οποίο ήταν συ- σύναψη γάμων μεταξύ νέων από το ίδιο χωριό ή από τ ο νησί. νήθως σε είδος. Οι κλειστές κοινωνίες της εποχής δεν επέτρεπαν τις ελεύθερες σχέσεις

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Η προίκα Τ ο προικοσύμφωνο

είχε μείνει ανύπαντρη και ζούσε με την πρωτοκόρη προσφέροντας τις υπηρεσίες της σ' αυτή. Τα πράγματα ήταν ακόμα πιο δύσκολα, αν η κόρη δεν είχε κάλλη και ομορφιά. Βέβαια, όπως φαίνεται και από την ακόλουθη μαντινάδα, προκειμένου να παντρευτεί κάποιος, ενδέχεται να αγνοούσε και την ομορφιά και την περιουσία.

Στα παλιά χρόνια γάμος χωρίς προίκα δε γινόταν. Η προίκα ήταν πολλές φορές η αιτία για να γίνει ο γάμος, αλλά και η αιτία για να χαλάσει. Ο π ρ ώ τ ο ς που έκανε αναφορά στην προίκα ήταν τ ο άτομο που έκανε το προξενιό. Ήταν αυτό που μετέφερε τις πρώτες πλη- «Άλλος τη θέλει όμορφη, άλλος τη θέλει ι/α 'χει ροφορίες στην οικογένεια του νέου. κι άλλος κλείνει τα μάτια του και παίρνει όποια λάχει». Ό τ α ν ο γάμος ήταν ανάμεσα σε Γ —S * κανακαρά και κανακάρη, σύμφωνα με τ ο κληρονομικό έθιμο της Καρπάθου, τα πράγματα ήταν ξεκάθαρα. Όπως έχει Απαραίτητο στοιχείο της προίκας ήδη αναφερθεί, η περιουσία περνούσε της νέας ήταν τ ο σπίτι. Έπρεπε λοιπόν από γενιά σε γενιά και, από τη στιγμή οι γονείς να έχουν ετοιμάσει σπίτι, πριν που οι γάμοι γίνονταν μέσα στα σύνορα παντρέψουν τις κόρες. Πολλές φορές του χωριού, όλοι λίγο πολύ γνώριζαν την αναλάμβαναν αυτήν την υποχρέωση τα οικονομική κατάσταση τ ω ν οικογενειών. αδέλφια. Ό σ ο άδικο και αν φαινόταν ένα μόνο Η συμφωνία στην προίκα ήταν η επιπαιδί να παίρνει όλη την περιουσία, τ ο σφράγιση του προξενιού και έτσι δινόταν έθιμο το τηρούσαν αδιαμαρτύρητα. Κά- ο λόγος ο οποίος γινόταν γνωστός στο ποτε μάλιστα που στη συζήτηση της χωριό με τουφεκιές. Όλα αυτά τα οποία προίκας της πρωτοκόρης ζήτησε ο πα- είχαν συμφωνηθεί προφορικά ,έπρεπε τέρας από τη μητέρα να αφήσει κάποιο να γραφτούν για να έχουν ισχύ. Έπρεπε, κτήμα για το γιο, εκείνη του απάντησε : λοιπόν, να συνταχθεί το προικοσύμφωνο ή πρωτοχάρτι, όπως το έλεγαν. Κάποια μέρα, πάντα πριν από το γάμο, οι γονείς, «Εμείς ούτε νόμο κάνουμε, ούτε νόμο χαλούμετα αδέλφια, κάποια έμπιστα άτομα για όπως τα 'βραμε, θε να τα λαλούμε». μάρτυρες και ένα άτομο γραμματισμένο, 1 ' j--, >-—- • ο παπάς ή ο δάσκαλος, συγκεντρώνονταν Τα υπόλοιπα κορίτσια της οικογένειας στο σπίτι της νύφης για το σκοπό αυτό. προικίζονταν με τα περιουσιακά στοι- Αναγράφονταν όλα τα περιουσιακά στοιχεία τα οποία είχαν πιθανόν αποκτήσει χεία αναλυτικά ξεκινώντας από την ακίνηοι γονείς κατά τη διάρκεια του γάμου τη περιουσία, η οποία αποτελούνταν από τους. Συχνό ήταν επίσης τ ο φαινόμενο το σπίτι, κτήματα, δένδρα και ο,τιδήποτε ένα κορίτσι να προικίζεται από κάποιο άλλο. Στο προικοσύμφωνο αναγράφονταν συγγενικό πρόσωπο. Πολλές μάλιστα αναλυτικά η θέση, τα όρια και τα σύνορα αποκτούσαν τον τίτλο της κανακαράς κάθε στοιχείου της ακίνητης περιουσίας. από προίκα που έπαιρναν από θεία ή νονά κανακαρά, που δεν είχε παντρευτεί ή δεν έτυχε να κάνει παιδιά. Πολλές φορές είχε προηγηθεί συμφωνία στα βαφτίσια του κοριτσιού να δοθεί τ ο όνομα της θείας ή της νονάς, για να μεταβιβαστεί η περιουσία. Δεν ήταν όμως σπάνιες οι περιπτώσεις που μικρότερη κόρη

Εκτός της ακίνητης περιουσίας απαραίτητα στοιχεία της προίκας αποτελούσαν τα ζ ώ α καθώς και ο εξοπλισμός του σπιτιού, όπως τραπέζι, καρέκλες, σοφράδες και ο εξοπλισμός της κουζίνας. Για κάθε στοιχείο αναφέρονταν τα χαρακτηριστικά του, π.χ. μικρό ή μεγάλο καύκαλο αλλά και ο αριθμός, π.χ. ένα τραπέζι

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

μικρό, 2 καρέκλες ξύλινες. Απαραιτήτως νύφης, η οικογένεια της νύφης έδινε κάη κοπέλα έπρεπε να έχει στην προίκα της ποια χρήματα ή κάποιο επιπλέον κτήμα, τον αναγκαίο ρουχισμό για τη λειτουρ- το λεγόμενο «νυμφίκιο». Αντίστοιχα τ ο γία του σπιτιού (κουβέρτες, παπλώματα, «γαμπρίκιο» δινόταν από την πλευρά του σεντόνια, μαξιλαροθήκες, όλα φτιαγμένα γαμπρού, αν η νύφη ήταν ανώτερη του στον αργαλειό) και φυσικά τον προσω- γαμπρού. Αναφέρθηκε περίπτωση στα πικό της ρουχισμό και τα κεντήματά της, Σπόα, όπου μια κανακαρά πήρε χρυσά τα οποία έδειχναν τη νοικοκυροσύνη και ως «γαμπρίκιο», επειδή ο άνδρας της δεν την ικανότητά της. Οπως όλα τα στοιχεία ήταν κανακάρης. Από τη μαντινάδα που της προίκας της, έτσι και ο προσωπικός είπε φαίνεται πως αυτό δεν την ικανοτης ρουχισμός αναφερόταν αναλυτικά ποίησε. και με τ α χαρακτηριστικά του. Στα Σπόα από τις κεντημένες απεικονίσεις «Εγώ δεν ήθελα χρυσά στο στήθος να χτυπούσι, πάνω στις πουκαμίσες τ ω ν γυναικών περιουσία ήθελα στην κόλα να γραφτούσι». και στα καπέλα τ ω ν ανδρών γινόταν €.* '"rι ·1.'V'. .·-_» αντιληπτή η παραγωγή τ ω ν χωραφιών τους. Μηλάτη ή αχλαδάτη πουκαΣυχνά στα προικοσύμφωνα γραφόμίσα σήμαινε ότι τα χωράφια της κοπέλας ταν και τ ο «γεροντομοίρι». «Γεροντοπαρήγαγαν μήλα ή αχλάδια αντίστοιχα, μοίρι» μπορούσε να είναι είτε ένα δ ω ενώ μέλισσες ή στάχια στο σκούφο του μάτιο σ τ ο σπίτι που δινόταν ως προίκα άνδρα σήμαινε ότι ήταν μελισσοπαρα- ή κάποιο χωράφι από τ α χωράφια της γωγός ή παραγωγός σίτου. Δείγμα της προίκας. «Γεροντομοίρι» σήμαινε πως οι οικονομικής κατάστασης της νέας ήταν γονείς θα το χρησιμοποιούσαν και θα το και τα χρυσαφικά της, η κολαΐνα της. Όσο καρπώνονταν όσο ζούσαν και μόνο μεπιο πλούσια η νύφη, τόσο μεγαλύτερη η τά τ ο θάνατο τους θα περιερχόταν στα κολαΐνα. Η κολαΐνα είναι ορμανθός (αρ- χέρια τ ω ν παιδιών τους. Σε περίπτωση μαθιά) από χρυσά νομίσματα ραμμένα σε που οι γονείς δεν ήταν ευχαριστημένοι μια κορδέλα που φοριέται στο λαιμό και με τη συμπεριφορά τ ω ν παιδιών τους, καλύπτει το στέρνο της νέας. Τα χρυσά μπορούσαν να μεταβιβάσουν το «γερονομίσματα είναι διαφόρων αξιών, όπως ντομοίρι» σε άλλο τους παιδί. λίρες, πεντόλιρα, διομισόλιρα, κωνσταντιΣτα χωριά Όθος, Πυλές και Μεσοχώνάτα, μαχμουτιέδες, κ.ά. Μεταβιβάζεται ρι έμπαινε ρήτρα στο προικοσύμφωνο, ως περιουσιακό στοιχείο από μητέρα σε σ ύ μ φ ω ν α με την οποία όποιος αθεκόρη, εμπλουτισμένη κάθε φορά με πετούσε τη συμφωνία και διέλυε τ ο γάμο ρισσότερα νομίσματα, χωρίς όμως ποτέ θα αποζημίωνε την άλλη οικογένεια. να εξαργυρώνεται σε χρήμα. Στην Όλυμπο και τη Βωλάδα η ρήτρα Στο προικοσύμφωνο αναφερόταν και ήταν προφορική, συζητιόταν στο λοη περιουσία του νέου. Στην περίπτωση γόδοσμα και αφορούσε τον αρραβώνα. προικοσύμφωνου κανακαράς γινόταν Συμφωνούσαν και οι δυο πλευρές πως αντιγραφή του προικοσύμφωνου της μη- όποια από τις δυο οικογένειες διέλυε τέρας, αλλάζοντας τα ονόματα και προ- τον αρραβώνα και δεν γινόταν ο γάμος σθέτοντας τα επιπλέον στοιχεία προίκας, θα αποζημίωνε την άλλη οικογένεια. Η ρήτρα είτε στο προικοσύμφωνο είτε αν υπήρχαν. στην προφορική συμφωνία μπορούσε να Πολλές φορές ο γαμπρός ή η νύφη είναι κάποιο χρηματικό ποσό ή κάποιο ξεπερνούσε τις προσδοκίες τ ω ν γονέων. περιουσιακό στοιχείο, π.χ. ένα κτήμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις σ τ ο προικοΠαραθέτουμε τ ο προικοσύμφωνο της σύμφωνο γράφονταν τα εμβατίκια, τ ο κ. Χατζηνούλας Παπουτσάκη και τ ο υ «γαμπρίκιο» ή το «νυμφίκιο». Αν δηλαδή κ. Μιχαήλ Λαγωνικού, γ ο ν έ ω ν τ ο υ κ. ο γαμπρός θεωρούνταν ανώτερος της

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Μανώλη Λαγωνικού από τ ο Όθος, στο οποίο είχε τεθεί ρήτρα ύψους 1500 ιταλικών φράγκων σε περίπτωση αθέτησης της συμφωνίας του γάμου. Προικοσύμφωνο κ. Χ α τ ζ η ν ο ύ λ α ς Π α π ο υ τ σ ά κ η και κ. Μ ι χ α ή λ Λ α γ ω ν ι κ ο ύ το 1919

Μόλις τελείωνε η σύνταξη του προικοσύμφωνου, διαβαζόταν ξανά και στο τέλος υπογραφόταν από τους γονείς και τους μάρτυρες. Στα Σπόα τ ο προικοσύμφωνο διαβαζόταν στο γλέντι που γινόταν τ ο Σάββατο το βράδυ, την παραμονή δηλαδή του γάμου, παρουσία όλων τ ω ν παρευρισκομένων, οι οποίοι έδιναν τις ευχές τους. «Λ/α είναι καλορίζικα τα προικοσύμφωνα σας, και στέρεα και ασάλευτα να 'ναι τα στέφανα σας».

Στις Πυλές το διάβαζαν την ημέρα του γάμου μετά τ ο φαγητό. Συνήθως τ ο διάβαζε αυτός που τ ο είχε γράψει. Αν μετά το γάμο κάποιο συγγενικό πρόσωπο κληροδοτούσε κάποια περιουσία στη νύφη, η περιουσία αυτή γραφόταν στο προικοσύμφωνο ως συμπλήρωση με την ημερομηνία που έγινε η συμπλήρωση. Στο παραπάνω προικοσύμφωνο έγινε συμπλήρωση περιουσιακού στοιχείου το 1920. Σήμερα ο θεσμός της προίκας μπορεί να μην υφίσταται πλέον ως νόμος και προικοσύμφωνα να μη γράφονται, ο θεσμός όμως της κανακαράς και του κανακάρη κρατά ακόμα, αν και δεν εφαρμόζεται τόσο αυστηρά Σήμερα δηλαδή δεν αποκλείεται οι γονείς να δώσουν και στα αλλά τους παιδιά κάποιο από τα περιουσιακά τους στοιχεία, που παραδοσιακά ανήκουν στον κανακάρη ή την κανακαρά. Συνεχίζεται όμως οι κοπέλες να προικίζονται με σπίτια και, παρόλο που οι γονείς της νύφης δεν είναι υποχρεωμένοι να δώσουν προίκα, βοηθούν με διάφορους τρόπους τ ο νεοσύστατο νοικοκυριό τ ω ν παιδιών τους.

jvf iX*/» jp'pa ,·•.'/"ί&γαΛ**-nJimj dke/ fr*MO hpaaiftt ογβ/rsrpfy^ivt'tjA/rttsnymr > /'fpytva/l vs/n/wrjjf'ii'/u/P*i;t£ve/>t/uy ttfff»/>rt>rt»re*.jfjit-v P>? 'rpnitty />/ft) "•'/A Λ κfi !•/ ι/'iwr ftp gh/rct-ntor ''Λ,/,*'. 'htPfyLikr r'-Qf'ts, *lfr!nw*'i -v•:-'/r"*rfyn'/!tj/rfavpytet^rei 'C"f/tft6yr'} %/n Pr'Me /-'β^'Ύ* •"»> PBM·**,* /fyt/vv·,/!^ Pj/^f

Ay.y P,Q ffyu j.jSf/** PgfffidL·,/"feyf'* ^f/lfo*, /'/ijryp^nj yc/af J^/y /·'!·), Μ. £ Payne jut* tfrjtfi'j /"'^ψη e*»»jyii///t P/ir /to fl/ft Jf^UfQj fHt/eof/i/iPrPvy^ J/ M/rH/trpj Ptf{vr Φαη^/t/r.y ςχκτΡα* - /· .-' -.'/ PivJ*^ 1'f^n-ri, P^t/t Jut bayi/vy wljnfjmr ιΜ^ηνίΑν uayPv^M tyty'iyajter/'itJpej ty«f^fr/Uy If<lr ? ψ/**,fyntf^ ^ vnr^tu * ·?»κτα/>/s.y svpidey tyu, Pn/*ir oy ilp/U/ir Pf<u{ ^ttroy^ay njUjifij//»!' frfy·*?/toP • ^ rf-ftf*.jtmPdhi «^wi/ ' />/ tfPi *?"'« • «te^wutitiwg^Sttv. iy yitjf^ity itf'S/jtv'' Pit/wo)''fi*P> P*3 J··»ά»*m·'* <>„.',:· /Λ'/"·ίν •>-<<- ·μ» φ,χ. Mr «I-ajf/xtf yteitttfnl atAQ :y rf'y'f"r •«tyjjtojr&„y4/.u. .,r J,, .fy.. iLj, tf

A

{β>*·

iifaA'p/yr'n»~~r* -Φ-* *rv •ir*¥'"JU>rr'· , • ' · > 5

L· .«-r .iryy.'.yfl L'y «f.mJJ,,·» ψ'}<»/*.» .. ^f' - runiyiii νγ/Ζ'Ίαι'&Ϋ/"'···" m/lff

wnftfi-

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Ο αρραβώνας Ο αρραβώνας δεν αποτελούσε σημαντικό γεγονός. Ήταν απλός και γινόταν παρουσία μόνο τ ω ν στενών συγγενών. Αποτελούσε και αποτελεί ακόμα παράδοση να γίνεται στο σπίτι της νύφης. Πολλές φορές αρραβώνας και λογόδοσμα ήταν το ίδιο. Ο γ α μ π ρ ό ς με τ ο υ ς στενούς συγγενείς του και κάποιες φορές με τη συνοδεία μουσικών οργάνων πήγαινε στο σπίτι της νύφης όπου αντίστοιχα είχαν συγκεντρωθεί οι δικοί της στενοί συγγενείς. Ενώ πήγαινε ο γαμπρός έριχναν τουφεκιές με τις οποίες γινόταν γνωστός ο αρραβώνας. Η διαδικασία του αρραβώνα άρχιζε με το κέρασμα της νύφης, που ήταν πάντα γλυκό του κουταλιού, συνήθως βανίλια. Το κέρασμα ξεκινούσε πάντα από το γαμπρό, ο οποίος αφού έπαιρνε τ ο γλυκό, έπινε νερό, έδινε την ευχή του και έβαζε στο δίσκο το δώρο της νύφης που ήταν πάντα χρυσό. Στη συνέχεια κερνούσε τα πεθερικά της τα οποία επίσης της έβαζαν χρυσαφικά στο δίσκο και συνέχιζε με τους συγγενείς του γαμπρού. Αφού τελείωνε με το σόι του γαμπρού, κερνούσε τους δικούς της συγγενείς. Οι συγγενείς ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση της έδιναν χρήματα ή της πήγαιναν δ ώ ρ α από τ α γεννήματά τους.

Κάποιος από τ ο σόι της νύφης κρεμούσε μαντήλια στο σόι του γαμπρού. Στο γαμπρό κρεμούσαν το πιο μεγάλο και το πιο ωραίο. Πάνω στο μαντήλι έβαζαν και χρυσαφικό. Τα μαντήλια αυτά παλαιότερα τα έφτιαχναν, ενώ σήμερα τα αγοράζουν. Τα δαχτυλίδια τ ο υ αρραβώνα τα άλλαζε ο ιερέας αν τον είχαν προσκαλέσει, διαφορετικά ο γηραιότερος συνήθως πατέρας. Μετά την αλλαγή τ ω ν δαχτυλιδιών, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας γινόταν γλέντι, κατά τη διάρκεια του οποίου ακούγονταν μαντινάδες ευχετικές για τους αρραβωνιασμένους.

Απόψε ανταλλάξατε ενός χρυσού κομμάτι, και η συζυγική ζωή χρυσάφι να V γεμάτη. Κόρη μου καλορίζικα να 'ναι τα σιάσματά σου και τ'Άγιο πνεύμα να σταθεί πάνω στα στέφανά σου. Γαμπρέ μου πως τα 'ρε(γ)ομαι τ αρραβωνιάσματά σου κι απού τα στεφανώματα κι όπως ποθεί η καρδιά σου. Χαρά πολλή μας έδωσες με το λογόδοσμά σου και να V η ώρα η καλή κι η Παναγιά μπροστά σου. Θέλαμε ο πατέρας σου να ζει να καμαρώσει απόψε στο λογόδοσμα ευχές για να σου δώσει. Εύχομαι καλορίζικη να 'ναι η αρραβώνα να ζήσετε χρυσή ζωή μαζί έναν αιώνα. Την αρραβώνα κόρη μου που έχετε φορέσει η Παναγιά και ο Χριστός για πάντα να τη δέσει. Οι βέρες να 'ναι στέρεες η στέψη σου ταχεία κι ο γάμος σας παιδάκια μου μ' όλα τα μεγαλεία.

Το γλέντι συνοδευόταν από αρκετούς μεζέδες. Ο γαμπρός καθόταν συμβολικά κοντά στο στύλο (κεντρικός δοκός του σουφά σ τ ο καρπάθικο σπίτι), στο κέντρο τα όργανα και γύρω οι άνδρες που συμμετείχαν στο γλέντι. Η νύφη αποσυρόταν στο σουφά μαζί με τις άλλες γυναίκες και κατέβαινε μόνο για να κεράσει. Οι γυναίκες δεν συμμετείχαν σ τ ο καθιστό γλέντι παρά μόνο στο χορό. Στα Σπόα η αλλαγή τ ω ν δαχτυλιδιών γινόταν στο γλέντι που γινόταν την παραμονή του γάμου.

Scan: GVG 2014

M l

Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Η αρραβώνα δεν κρατούσε πολύ, αφού ο γάμος συνήθως γινόταν την επόμενη εβδομάδα. Στην Όλυμπο πολλές φορές οι γονείς έδιναν λόγο, όταν τα παιδιά τους ήταν πολύ μικρά, κυρίως το κορίτσι. Σε αυτή την περίπτωση η αρραβώνα κρατούσε ίσως και χρόνια, μέχρι να μεγαλώσουν τα παιδιά. Στο διάστημα από το λογόδοσμα μέχρι το γάμο το ζευγάρι δεν έμενε ποτέ μόνο του. Συμμετείχε βέβαια σε όλες στις κοινωνικές εκδηλώσεις πάντα όμως παρουσία άλλων συγγενικών προσώπων. Σήμερα ο αρραβώνας ελάχιστα διαφοροποιείται από παλαιότερα. Αν πρόκειται για μικρό αρραβώνα, γίνεται στο σπίτι της νύφης, ενώ για μεγάλο είτε στο κοινοτικό μέγαρο είτε σε κάποιο μαγαζί στα Πηγάδια. Ο αρραβώνας κρατά πολύ μεγαλύτερο διάστημα απ' ότι παλιά και οι αρραβωνιασμένοι δεν βρίσκονται υπό την επίβλεψη συγγενικών π ρ ο σ ώ π ω ν αλλά μπορούν πλέον να εμφανίζονται στις κοινωνικές εκδηλώσεις μόνοι τους.

Οι ετοιμασίες για το γάμο Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο γάμος ακολουθούσε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, συνήθως περίπου μια εβδομάδα μετά τα σιάσματα ή τον αρραβώνα. Γινόταν σχεδόν πάντα Κυριακή εκτός από την Όλυμπο και τα Σπόα που γινόταν και Σάββατο. Εκεί οι περισσότεροι γάμοι γίνονταν την περίοδο της Αποκριάς, από της Υπαπαντής έως την Κυριακή τ ω ν Απόκρεων, γιατί ήταν η εποχή που σταματούσε η σπορά και γενικά υπήρχε μια ανάπαυλα από τις γεωργικές δουλειές.

Η εβδομάδα πριν το γάμο ήταν εβδομάδα έντονης δραστηριότητας όχι μόνο για τις οικογένειες του γαμπρού και της νύφης αλλά και για τους συγγενείς και φίλους τους. Απαραίτητες διαδικασίες αποτελούσαν: Το νυφοστόλι: Λεύτερες κοπέλες, συγγενείς και φίλες, συγκεντρώνονταν στο σπίτι της νύφης, για να τ ο καθαρίσουν και να τ ο στολίσουν με τα προικιά. Υπό την καθοδήγηση μεγαλύτερων γυναικών, οι οποίες είχαν τον τίτλο της στολίστρας, οι νεότερες δίπλωναν και κρεμούσαν στο σουφά τα προικιά, τα οποία είχαν προηγουμένως σιδερωθεί. Τα προικιά στολίζονταν ψηλά στο σουφά για να φαίνονται. Επίσης τα έριχναν διπλωμένα πάνω σε σχοινί που έδεναν σε καρφιά στους τοίχους του δωματίου. Το π ρ ώ τ ο καρφί στον τοίχο έπρεπε να τ ο βάλει άνδρας που είχε και τους δυο του γονείς. Προτιμούσαν μάλιστα να λέγετε Γιώργος για να « γ ι ω ρ γ ή σ ε ι » τ ο ζευγάρι. Π ρ ώ τ α έβαζαν διπλωμένες τις κουβέρτες, τ α χρέμια, τις μπατανίες, τ α σεντόνια, τα μεταξωτά και γενικά τα μεγάλα κομμάτια του ρουχισμού. Πάνω σε αυτά καρφίτσωναν τ α κεντητά, τις πολύχρωμες μαντίλες και γενικά τα εργόχειρα που η ίδια η νύφη είχε φτιάξει. Σε κάποιο μέρος τ ο υ σ ο υ φ ά άφηναν λίγο χώρο όπου θα έμπαιναν τα προικιά του γαμπρού, τα οποία μεταφέρονταν σ τ ο σπίτι της νύφης κάποια στιγμή πριν τον γάμο. Απαραίτητο ήταν ο γαμπρός να έχει δικά τ ο υ προικιά, τα οποία ήταν κυρίως ρουχισμός, όπως πάπλωμα, κουβέρτες, χρέμια, ένα μπαούλο με τον προσωπικό του ρουχισμό και απαραίτητα μια εικόνα, συνήθως του Άγιου Γεωργίου, του Χριστού ή της Παναγίας.

Scan: GVG 2014

Το νυφοστόλι

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Μ ε τ α φ ο ρ ά προικιών του γαμπρού, Ό λ υ μ π ο ς

Στοιχείο της προίκας του αποτελούσε και τ ο «τέζαρο», μεγάλο μπρούτζινο χαρανί, τ ο οποίο πολλές φορές είχε τ ο όνομα του γαμπρού χαραγμένο επάνω. Το χαρανί αυτό συμβόλιζε την στερεότητα του γάμου, γι' αυτό το κρεμούσαν συνήθως δίπλα στη στεφανοθήκη και δεν το χρησιμοποιούσαν ποτέ ως σκεύος. Στα Σπόα και στην Όλυμπο ο γαμπρός έπρεπε να έχει και στρώμα, τ ο οποίο μετέφεραν ψηλά πάνω από τα κεφάλια τους κοπέλες που είχαν και τους δύο τους γονείς. Τα προικιά στολίζονταν σε δίσκους και μεταφέρονταν στο σπίτι της νύφης την προηγούμενη του γάμου στα πάνω χωριά, ενώ στα κάτω την ημέρα του γάμου. Εξαίρεση στα κάτω χωριά αποτελούσε η Αρκάσα, όπου τα προικιά του γαμπρού μεταφέρονταν τις παραμονές του γάμου. Στο χωριό αυτό τα προικιά τα περιέφεραν περνώντας τα πάντα από τους μύλους και σταματώντας στην πλατεία, όπου πολλές φορές στηνόταν χορός για λίγο. Φτάνοντας στο σπίτι της νύφης έτρωγαν και χόρευαν. Σήμερα τα προικιά στην Αρκάσα μεταφέρονται την ημέρα του γάμου απευθείας στο σπίτι της νύφης Μεταφορά προικιών του γαμπρού, Πηγάδια

Στην Όλυμπο, αν τ ο σπίτι της νύφης ήταν τότε τ ο γαμήλιο γλέντι γινόταν σε κάποιο άλλο σπίτι πιο ευρύχωρο, όπου τα προικιά της νύφης την προηγούμενη του γάμου τ α μετέφεραν στολισμένες κοπέλες στα κεφάλια τους, κάνοντάς τα μικρά δέματα ή στολίζοντάς τα σε πανέρια. Μετά τ ο πέρας του γλεντιού τα προικιά μεταφέρονταν ξανά στο σπίτι τ ω ν νεόνυμφων, τ ο οποίο στολιζόταν και έμενε έτσι στολισμένο για σαράντα μέρες. Σήμερα αυτή η διαδικασία γίνεται στο κοινοτικό μέγαρο.

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Μ ε τ α φ ο ρ ά τ ω ν π ρ ο ι κ ι ώ ν φα το σ τ ο λ ι σ μ ό τ ο υ μ ε γ ά ρ ο υ , Ό λ υ μ π ο ς

Αν και υπήρχε και στα κάτω χωριά η συνήθεια το γαμήλιο γλέντι να γίνεται σε άλλα ευρύχωρα σπίτια, σε περίπτωση που το σπίτι τ ω ν νεονύμφων ήταν μικρό, τα προικιά δεν μεταφέρονταν στο σπίτι του γλεντιού. Η παράδοση του στολισμένου σπιτιού για σαράντα μέρες μετά τον γάμο επικρατούσε σε όλο το νησί Σήμερα τα προικιά συνεχίζουν να τα στολίζουν αλλά δεν αφήνουν τ ο σπίτι στολισμένο για σαράντα μέρες. Το έθιμο της μεταφοράς της προίκας του γαμπρού διατηρείται ακόμα. Το ράψιμο του νυφικού: Το νυφικό φόρεμα ραβόταν στις αρχές της εβδομάδας. ώ σ τ ε να υπάρχει αρκετός χρόνος. Πήγαινε η μοδίστρα στο σπίτι της νύφης, για να ράψει τ ο νυφικό φόρεμα, τ ο φόρεμα της δεύτερης μέρας αλλά και τα φορέματα της μητέρας και τ ω ν αδερφών καθώς και της κουμπάρας. Άπλωνε τ ο ύφασμα, το οποίο ήταν λευκό, πάνω σε ένα τραπέζι, έπαιρναν τα μέτρα της νύφης, και αφού έδινε την ευχή «ώρα καλή και καλορίζικο» έκανε την πρώτη ψαλιδιά. Πρώτος ο γαμπρός και στη συνέχεια οι παρευρισκόμενοι συγγενείς έριχναν χρήματα πάνω στο τραπέζι, που ήταν η αμοιβή της μοδίστρας. Μετά άρχιζε τ ο ράψιμο, που μπορεί να έπαιρνε μέρες, αν τα φορέματα ήταν πολλά. Μαζί με το

νυφικό έφτιαχναν και το πέπλο, το οποίο στόλιζαν με «εντρέ» (χρυσές κλωστές) και που έπεφτε πλούσιο στα πλάγια. Στην Όλυμπο η νύφη ντυνόταν με άσπρο σακοφούστανο, τα πιο πλουμιστά της μαντίλια και φυσικά την κολαΐνα της. Αν η νύφη ήταν μεγάλη σε ηλικία δεν φορούσε σακοφούστανο αλλά καβάϊ. Όλες οι Ολυμπίτισσες ήξεραν να φτιάχνουν τις φορεσιές τους τόσο το καβάϊ όσο και το σακοφούστανο, Η μητέρα, επομένως, φρόντιζε από μόνη της για τη ετοιμασία του νυφικού σακοφούστανου και της φορεσιάς της δεύτερης ημέρας του γάμου. Σήμερα οι νύφες δεν ράβουν το νυφικό τους αλλά το αγοράζουν, όπως άλλωστε έχει καθιερωθεί σε όλη την Ελλάδα. Το σύγχρονο νυφικό έκανε την εμφάνιση του στο νησί γύρω στη δεκαετία του εξήντα. Στην Όλυμπο όμως η νύφη συνεχίζει να φοράει το άσπρο σακοφούστανο, το οποίο ράβουν οι μητέρες τους ή κάποια μοδίστρα, αν δεν έχουν πολύ χρόνο. Το κόψιμο και η μεταφορά των ξύλων: Τα ξύλα του γάμου, ξύλα για το μαγείρεμα του γαμήλιου φαγητού και για τ ο ψήσιμο τ ω ν ψωμιών στους φούρνους, ήταν υπόθεση τ ω ν ανδρών. Την Πέμπτη ή την Παρασκευή πριν το γάμο μαζεύονταν αρκετοί άνδρες συγγενείς και φίλοι τ ω ν οικογενειών που είχαν το

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

γάμο και με τα ζ ώ α (γαϊδούρια, μουλάρια) πήγαιναν στο βουνό, για να φέρουν τα ξύλα. Στα Σπόα κοπέλες και από τ α δύο σόγια έβγαιναν και καλούσαν αυτούς που θα πήγαιναν στα ξύλα μια μέρα πριν. Όταν γυρνούσαν οι ξυλοκόποι με τα ζ ώ α από το βουνό, οι άνθρωποι του γάμου και φυσικά ο γαμπρός και η νύφη τους περίμεναν στην αρχή του χωριού, για να τους κεράσουν και να στολίσουν τα ζώα με λουλούδια Μαζί περίμεναν και τα όργανα που θα τους συνόδευαν στα μέρη που θα πήγαιναν τα ξύλα.Μέρος τ ω ν ξύλων μεταφέρονταν στο σπίτι της νύφης και του γαμπρού για τα ζυμώματα και τα υπόλοιπα στο μέρος όπου θα ετοιμάζονταν τα φαγητά του γάμου. Το βράδυ ετοιμαζόταν φαγητό για τους ξυλάδες και ακολουθούσε γλέντι. Στο Μεσοχώρι η διαδικασία ήταν η ίδια με τη διαφορά ότι τα όργανα τούς συνόδευαν μέχρι ένα σημείο το πρωί, όταν ξεκινούσαν, και σ' εκείνο το σημείο τους υποδέχονταν στην επιστροφή. Στα κάτω χωριά η διαδικασία τ ω ν ξύλων ήταν απλή χωρίς μουσική. Στο Όθσς έκαναν φαγητά και γλέντι για τους ξυλάδες το βράδυ, ενώ στις Πυλές και τη Βωλάδα απλώς τους περίμεναν σε κάποιο σημείο στην είσοδο του χωριού οι γονείς τ ω ν νεόνυμφων, για να τους κεράσουν. Στην Όλυμπο οι άνδρες πήγαιναν να φέρουν τα ξύλα για το μαγείρεμα, ενώ οι γυναίκες πήγαιναν να φέρουν τα φρού(γ) ανα (τα κλαδιά) για το άναμμα τ ω ν φούρνων. Δεν «λαλούσαν» τα ξύλα, «λαλούσαν» όμως τα φρού(γ)ανα Το «λάλημα», όπως θα εξηγηθεί πιο κάτω, είναι η συνοδεία μουσικής σε όλες τις διαδικασίες του ολυμπίτικου γάμου. Το βράδυ έκαναν φαγητό για τους άνδρες και τις γυναίκες που είχαν απασχοληθεί στα ξύλα και ακολουθούσε γλέντι με μαντινάδες ευχαριστήριες για τους ξυλάδες. Σήμερα τα ξύλα μεταφέρονται με τα αυτοκίνητα και δεν τα συνοδεύουν μουσικά όργανα.

Μ ε τ α φ ο ρ ά ξύλων του γάμου, Μεσοχώρι

SSjsfi

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Το λάλημα των φρου(γ)άνων, Όλυμπος

Ζυμώματα-Γλυκά: Το ζύμωμα τ ω ν ψωμιών του γάμου απαιτούσε τη βο ήθεια πολλών γυναικών. Συγγενείς και φίλες του γαμπρού και της νύφης μαζ ε ύ ο ν τ α ν και σ τ α δυο σπίτια, για να ετοιμάσουν τ ο αλεύρι, να ζυμώσουν και να φουρνίσουν. Στην Όλυμπο τ α ψωμιά του γάμου λέγονταν « π ρ ο σ φ ο ρ έ ς » και ήταν μεγάλα, όπως οι προσφορές που πηγαίνουν στις εκκλησίες στις εορτές τ ω ν Αγίων. Μαζί με τις « π ρ ο σ φ ο ρ έ ς » τ ο υ γάμου έπρεπε να ετοιμάσουν και τις « π ρ ο σ φ ο ρ έ ς » τ ω ν κουμπάρων. Μετά το γάμο η μητέρα του γαμπρού και της νύφης έδιναν από μια προσφορά σε κάθε κουμπάρο και κάθε κουμπάρα. Αυτοί με τη σειρά τους έπρεπε να δ ώ σουν α π ό ένα διακοσμητικό πιάτο. Αν δεν περίσσευαν «προσφορές» από τ ο γάμο, για να δ ώ σ ο υ ν στους κουμπάρους και τις κουμπάρες, έπρεπε μέσα σε ο κ τ ώ μέρες από τ ο γάμο να φουρνίσουν ξανά για να φτιάξουν τις « π ρ ο σ φ ο ρ έ ς » αυτές. Στα υπόλοιπα χ ω ρ ι ά εκτός από την Όλυμπο, την ημέρα του ζυμώματ ο ς έπρεπε να φτιάξουν και τ α ψιλοκούλουρα. Τα ψιλοκούλουρα είναι στρογγυλά και γίνονται από λεπτούς κ λ ώ ν ο υ ς ζύμης, οι οποίοι πλέκονται μεταξύ τους και σχηματίζουν διάφορα σχήματα συνήθως τετραγωνάκια. Πασπαλίζονται με σησάμι, μαυροσήσαμο και γλυκάνισο και ψήνονται. Τα έσπαγαν σε κομματάκια, τ α αναμίγνυαν με αράπικα φιστίκια, αμύγδαλα και καραμέλες και τ α έβαζαν μέσα σε πανέρια, τα οποία ήταν στολισμένα με λευκό ύφασμα με χειροποίητη δαντέλα. Αυτά ήταν τα λεγόμενα «γλεούδια». Τα « γ λ ε ο ύ δ ι α » τ α κερνούσαν στα σπίτια του γαμπρού και της νύφης την ημέρα τ ο υ γάμου, την ώ ρ α τ ο υ στολισμού του ζευγαριού, ενώ γινόταν το καθιστό γλέντι με μαντινάδες και όργανα.

65

Scan: GVG 2014

Το φτιάξιμο των ψ ι λ ο κ ο ύ λ ο υ ρ ω ν

Νύφη μου, καλονύφη μου το πρώτο ζυμωτό σου ζάχαρη να V τ' αλεύρι σου και μέλι το νερό σου.

- ν · > · : >··

*·

•

\.·"> -ν·-. •

Τα έβαζαν επίσης πάνω στις τάβλες που στρώνονταν για το γαμήλιο γεύμα και τ α έτρωγαν πριν σερβιριστεί τ ο φαγητό αλλά και μετά, κατά τη διάρκεια του γλεντιού. Στην Όλυμπο έπρεπε να γίνουν οι χυλοπίτες, οι οποίες συνόδευαν το κρέας σ τ ο γαμήλιο φαγητό. Αφού τις έφτιαχναν, τις άπλωναν πάνω σε σεντόνια στα δώματα τ ω ν σπιτιών, για να ξεραθούν. Στις Μενετές η οικογένεια του γαμπρού και της νύφης χάριζε ποδιές στις ζυμώτριες. Υπήρχαν φ ο ρ έ ς π ο υ τ ο βράδυ της μέρας τ ω ν ζυμωμάτων ακολουθούσε γλέντι όπου ακούγονταν μαντινάδες ευχετικές και επαινετικές για τη ζυμώτριες, τ α ψωμιά και τ α ψιλοκούλουρά.

16

*

Πλάστε κοπέλες όμορφα των κουλουριών τους κλώνους και δώστ' ευχές στ' αντρόγυνο να ζήσει χίλιους χρόνους Ας ε/ν' η ώρα η καλή στα ψιλοκούλουρά σας κι η Παναγιά και ο Χριστός στα χρυσοστέφανά σας. Ζάχαρη να ν' τ αλεύρι σας και μέλι το νερό σας και το σησάμι θησαυρός στο σπίτι το δικός σας. Επιθυμούμε ο γαμπρός να 'ρθει να μας κεράσει να του ευχηθούμε όλες μας να ζήσει να γεράσει. Και μπύρες μας κεράσατε στα ψιλοκούλουρά σας κ' όλο χαρές να νοιώθετε στα χρόνια που ν' μπροστά σας, Και σεις απού τα πλάσατε να' ναι που των παιδιών σας που τα δικά σας λεύτερες και απού των ανιψιών σας.

Το γλυκό, το κατ' εξοχήν συνδεδεμένο με τ ο γάμο, ήταν η σησαμόμελί, γιατί, καθώς ήταν φτιαγμένη από σησάμι και μέλι, όπως μαρτυρά και η λέξη, είχε εξαιρετικά γλυκιά γεύση, όπως έπρεπε να είναι και η ζωή των νεόνυμφων. Η παρασκευή του είναι απλή: καθαρίζεται το σησάμι, καβουρδίζεται και στη συνέχεια κσπανίζεται στο γουδί. Έπειτα βράζεται το σιρόπι με αραιωμένο μέλι και ζάχαρη και αναμιγνύεται με το σησάμι. Το έβαζαν μέσα σε βαθιά πιάτα και το στόλιζαν με αμύγδαλα. Τη σησαμόμελί την κερνούσαν στο γαμήλιο γλέντι, όταν γινόταν ο φουμιστός χορός. Μεταξύ των γλυκών που έπρεπε να ετοιμαστούν για το γάμο ήταν, νια την κάτω Κάρπαθο, το κανίσκι του γαμπρού. Το γλυκό που χρησιμοποιείται για το κανίσκι είναι καρπάθικος μπακλαβάς (τύπος δίπλας).

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Κανίσκι σημαίνει δίσκος. Το κανίσκι του γαμπρού είναι μεγάλος δίσκος πάν ω στον όποιον τοποθετούνται πολλά κομμάτια μπακλαβά σε σχήμα κώνου. Τυλίγεται με χρωματιστές ζελατίνες και στολίζεται με χρωματιστές κορδέλες. Όλα αυτά τα ζυμωτά και τα γλυκά συνεχίζουν να σερβίρονται στον καρπάθικο γάμο. Η διαφορά είναι ότι, πολλές φορές αντί να φτιάχνονται σ τ ο σπίτι, παραγγέλνονταν στους φούρνους και τ α ζαχαροπλαστεία. Στην Όλυμπο τ α ψωμιά συνεχίζουν να φτιάχνονται από γυναίκες και να ψήνονται στους ξυλόφουρνους του χωριού με τη διαφορά ότι δε ζυμώνονται πλέον με τα χέρια αλλά χρησιμοποιούνται ζυμωτήρια. Τα καλέσματα: Με ιδιαίτερη ιεροτελεστία γίνονταν τ α καλέσματα για τ ο γάμο, σ υ ν ή θ ω ς την παραμονή ή δύο-τρεις μέρες πριν (Απέρι, Πηγάδια, Μενετές). Πρωταρχικά μέλημα ήταν να φτιαχτούν οι «παντιέρες», όχι ό μ ω ς στην Όλυμπο, όπου δε συναντάται ως έθιμο. Οι «παντιέρες» είναι λάβαρα που φτιάχνονται με ένα μακρύ καλάμι, στην κορυφή του οποίου δένονταν μεγάλα πολύχρωμα μαντήλια Τα έφτιαχναν στα

Χορός στο μεγάλο κάλεσμα, Σπόα

σπίτια του γαμπρού και της νύφης, πριν ξεκινήσουν τ ο κάλεσμα. Οι «παντιέρες» χρησιμοποιούνταν τ ό σ ο σ τ ο κάλεσμα όσο και στο γάμο. Την προηγούμενη του καλέσματος οι μητέρες τ ω ν μελλονύμφων καλούσαν αυτούς που θα έκαναν τ ο κάλεσμα, οι οποίοι ήταν συνήθως νέα άτομα του συγγενικού και φιλικού περιβάλλοντος. Το κάλεσμα ξεκινούσε με τις «παντιέρες» μπροστά, τις οποίες κρατούσαν αγόρια (σήμερα συμμετέχουν και τα κορίτσια) και πίσω τα όργανα, που έπαιζαν συρματικούς σκοπούς. Ακόμα πιο π ί σ ω στην πομπή ακολουθούσαν όλοι αυτοί που είχαν οριστεί να κάνουν τα καλέσματα. Περνούσαν απ' όλα τ α σπίτια του χωριού και με την ευχή «και στων παιδιών σας/εγγονών σ α ς » και την πρόσκληση «είστε καλεσμένοι στο γάμο του της....» καλούσαν τους χωριανούς στο γάμο. Στα σπίτια που δεν έβρισκαν τους κατοίκους έγραφαν με κιμωλία έξω από την πόρτα «καλεσμένοι στο γάμο του ». Ανάλογα με τ ο κέφι του καλέσματος η πομπή πολλές φορές σταματούσε στα πολύ συγγενικά σπίτια, τα όργανα έπαιζαν τον πάνω χορό, έστηναν ένα χορό και συνέχιζαν.

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Όταν περνούσαν έξω από οπίτια που είχαν πένθος, τα όργανα σιγούσαν, ως ένδειξη σεβασμού του πόνου τ ω ν συγχωριανών. Στα Πηγάδια και τις Μενετές δεν έβγαιναν με παντιέρες και μουσική για το κάλεσμα. Στις Μενετές το κάλεσμα γινόταν από τις μητέρες που πήγαιναν πόρτα - πόρτα και καλούσαν, ενώ στα Πηγάδια τα καλέσματα έκαναν γυναίκες συγγενείς τ ω ν δύο οικογενειών. Στο Μεσοχώρι και τα Σπόα, τ ο πρωί της ημέρας του γάμου γινόταν και δεύτερο κάλεσμα, το λεγόμενο μικρό κάλεσμα. Δύο κορίτσια από τ ο σόι του γαμπρού και δύο από τ ο σόι της νύφης έβγαιναν ξανά σ τ ο χωριό για να υπενθυμίσουν στους χωριανούς πως ήταν καλεσμένοι στο γάμο. Στα Σπόα το Σάββατο το βράδυ μαζεύονταν και έστηναν γλέντι όλοι όσοι είχαν συμμετάσχει στα καλέσματα, στην μεταφορά τ ω ν ξύλων καθώς και οι κοπέλες που είχαν βοηθήσει γενικά στις ετοιμασίες του γάμου. Κύριος μεζές ήταν τ α συκωτάκια από τ α ζώα, που είχαν σφαχτεί για το γαμήλιο φαγητό. Ήταν η ώρα που, όπως έχει ήδη αναφερθεί, θα διαβαζόταν το προικοσύμφωνο, θα αλλάζονταν τα δαχτυλίδια και θα κερνούσε η νύφη. Το γλέντι της βραδιάς αυτής κρατούσε περίπου μέχρι τα μεσάνυχτα, για να υπάρχουν τ α κουράγια για την επόμενη μέρα του γάμου.

Στην Όλυμπο τα καλέσματα γίνονταν από τους γονείς τ ω ν μελλονύμφων την παραμονή του γάμου. Σε περίπτωση που ένας από τους δύο γονείς είχε αποβιώσει, τη θέση του έπαιρνε τ ο πιο κοντινό συγγενικό πρόσωπο. Οι πατεράδες αναλάμβαναν να καλέσουν τους άνδρες, τους οποίους συναντούσαν συνήθως στα καφενεία, ενώ οι μητέρες, στολισμένες με τις καλές τους φορεσιές και φορώντας τις ίδιες ποδιές, περνούσαν από τα σπίτια και καλούσαν τις γυναίκες. Να σημειωθεί πως ο αριθμός τ ω ν καλεσμένων εξαρτιόταν πάντα από την οικονομική κατάσταση τ ω ν οικογενειών και από τ ο χώρο. Τα σπίτια ήταν μικρά και υπήρχε συχνά στενότητα χώρου. Σε κάποια χωριά μπορεί να μη καλούσαν όλο το χωριό ή, όταν καλούσαν μια οικογένεια, δεν έπρεπε να πάει όλη. Συνήθως πήγαιναν οι γονείς, οι πρωτοκόρες και οι πρωτογιοί ή γενικά τα παιδιά τα οποία ήταν σε ηλικία γάμου. Το εθιμοτυπικό αυτ ό το τηρούσαν αυστηρά στην Όλυμπο. Σήμερα τ α καλέσματα ευτυχώς γίνονται με τον ίδιο τρόπο όσον αφορά στους καλεσμένους του χωριού. Βέβαια, η κοινωνία δεν είναι πια τόσο κλειστή και οι καλεσμένοι δεν περιορίζονται μόνο στα όρια του χωριού ούτε οι γάμοι συνάπτονται μόνο μεταξύ συγχωριανών. Έτσι το προσκλητήριο έχει κάνει την εμφάνισή του και χρησιμοποιείται για τ ο κάλεσμα όλων ό σ ω ν βρίσκονται εκτός του χωριού ή εκτός του νησιού. Μια άλλη διαφορά που παρατηρείται αφορά στον αριθμό τ ω ν καλεσμένων. Πλέον όλα τα μέλη τις οικογένειας συμμετέχουν στο γάμο, στον οποίο έχουν καλεστεί. Στις Μενετές έχει επικρατήσει τα τελευταία χρόνια κατά τη διάρκεια του καλέσματος να μοιράζονται ποδιές στα άτομα που ορίζονται να κάνουν το σερβίρισμα στο γαμήλιο τραπέζι.

Κ ά λ ε σ μ α με τις π α ν τ ι έ ρ ε ς να προπορεύονται, Ό θ ο ς 2 0 0 6

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Αλλες ετοιμασίες: Η παραμονή του γάμου έβρισκε τους άνδρες των οικογενειών του γαμπρού και της νύφης καθώς και τους άνδρες συγγενείς τους απασχολημένους με την προετοιμασία του γαμήλιου φαγητού. Έπρεπε να σφαχτούν τα ζώα, να τεμαχιστεί το κρέας, να ετοιμαστούν τα καζάνια και το κρέας για το βράσιμο. Άτομα με ικανότητα στο μαγείρεμα αναλάμβαναν την ετοιμασία του γαμήλιου φαγητού, η οποία μπορούσε να γίνει το Σάββατο το βράδυ ή την Κυριακή το πρωί. Την ίδια ημέρα οι γυναίκες φρόντιζαν για τις λεπτομέρειες. Τότε έπρεπε να φτιαχτούν τα στέφανα, αν δεν είχαν γίνει νωρίτερα. Αυτά φτιάχνονταν στο σπίτι του γαμπρού από γυναίκες που γνώριζαν τη συγκεκριμένη τέχνη. Κατασκευάζονταν με κληματόβεργες ή λεπτές μεταλλικές βέργες, πάνω στις οποίες έδεναν μικρά - μικρά λουλουδάκια, που έφτιαχναν από πολύχρωμες κόλλες χαρτιού ή γλασόκολλες, τις στεφανόκολλες όπως τις έλεγαν, και κρεμούσαν πίσω χρωματιστές κορδέλες. Αντί για λουλούδια από χαρτί μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν λεμονανθούς, τους οποίους περνούσαν σε κλωστή και στη συνέχεια τύλιγαν γύρω από την κληματόβεργα. Χρησιμοποιούσαν ακόμα και πολύχρωμα περιτυλίγματα από καραμέλες, στα οποία έδιναν σχήμα λουλουδιών ή φιόγκων.

εοασμέναστέ^

Στην Όλυμπο την κληματόβεργα έπρεπε να την κόψει κάποιος που είχε και τους δυο γονείς και να μη περάσει από ρέμα. Σήμερα τα στέφανα δε φτιάχνονται πλέον αλλά αγοράζονται έτοιμα μαζί με το νυφικό

Η μέρα του γάμου Ο γάμος γινόταν Κυριακή με εξαίρεση τ α Σπόα και την Όλυμπο, όπου πολύ συχνά γινόταν Σάββατο. Έξω από τ α σπίτια τ ω ν μελλόνυμφων κυμάτιζαν οι «παντιέρες» εκτός από την Όλυμπο, όπου δεν υπήρχε αυτό τ ο έθιμο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στο Μεσοχώρι και τα Σπόα τ ο πρωί της ημέρας του γάμου γινόταν τ ο μικρό κάλεσμα. Να σημειωθεί ό τ ι τ α πιο παλιά χρόνια δεν ήταν σπάνια η τέλεση του μυστηρίου του γάμου σ τ ο σπίτι, αν συνέτρεχαν κάποιοι λόγοι, π.χ. ασθένεια ή γάμος χωρίς τη συναίνεση τ ω ν γονέων με αποτέλεσμα τ ο ζευγάρι να κλεφτεί. Το στόλισμα των μελλονύμφων: Το στόλισμα του γαμπρού και της νύφης γινόταν στα πατρικά τους σπίτια από συγγενείς και φίλους, νέους και νέες. Στο στολισμό συμμετείχαν και οι κουμπάροι. Ο κουμπάρος βοηθούσε στο στόλισμα του γαμπρού και η κουμπάρα της νύφης. Να σημειωθεί ε δ ώ ότι συνηθιζόταν η κουμπάρα να είναι επιλογή της νύφης και ο κουμπάρος του γαμπρού. Δεδομένου ότι τ ο μυστήριο γινόν τ α ν σχετικά νωρίς, ακόμα και δύο ή τρεις τ ο μεσημέρι, η διαδικασία του στολισμού ξεκινούσε νωρίς. Γύρω στις 10:00 -11:00 το πρωί άρχιζαν να προσέρχονται οι συγγενείς, οι φίλοι και τ α όργανα. Στους καλεσμένους στενούς συγγενείς τ ο υ γάμου κρεμούσαν μαντήλια και στις ηλικιωμένες τσεμπέρια. Σήμερα συνεχίζουν να κρεμούν μαντήλια με τη διαφορά ότι κρεμούν πλέον σε όλους τους καλεσμένους. Το στόλισμα γινόταν πάνω στο σουφά. Αρχικά, ο χώρος καλυπτόταν με

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Στολισμένη νύφη στο σουφά

σεντόνι σχηματίζοντας έτσι παραβάν, ώστε οι παρευρισκόμενοι να μην έχουν οπτική επαφή με την αρχική διαδικασία του ντυσίματος τ ω ν μελλονύμφων. Το σεντόνι αφαιρούνταν αργότερα, όταν είχαν πλέον ντυθεί οι μελλόνυμφοι και οι καλεσμένοι μπορούσαν να παρακολουθούν τις λεπτομέρειες της ετοιμασίας. Ο κόσμος πίστευε σ τ ο «κακό μάτ ι » και προσπαθούσε με διάφορους τρόπους να προστατεύσει τ ο ζευγάρι

από τις βλαβερές του συνέπειες, κυριότερη εκ τ ω ν οποίων θεωρούσαν την αδυναμία επιτέλεσης τ ω ν συζυγικών αναπαραγωγικών καθηκόντων τους. Από τ ο π ρ ω ί της ημέρας τ ο υ γάμου η νύφη φορούσε ένα άσπρο μαντήλι σ τ ο κεφάλι, τ ο οποίο φρόντιζε να στείλει σ τ ο γαμπρό πριν ο ίδιος αρχίζει να ετοιμάζεται. Το μαντήλι αυτ ό έπρεπε να φορέσει στη μέση τ ο υ ο γαμπρός, πριν βάλει τα ρούχα του. Έπρεπε μάλιστα να αποφευχθεί να δεθεί κόμπος. Το ίδιο βέβαια πίστευαν και για τ η γραβάτα και τ α κορδόνια τ ω ν παπουτσιών. Συμπλήρωμα τ ω ν προστατευτικών μέτρων αποτελούσε και τ ο μικρό ψαλιδάκι, το οποίο έπρεπε να βάλει ο γαμπρός είτε μέσα στο παπούτσι του είτε στην τσέπη του. Στα Πηγάδια και τη Βωλάδα εκτός από τα α ν ω τ έ ρ ω έβαζαν και μαύρο σησάμι, ε ν ώ στην Όλυμπο καλό θεωρούνταν να βάλουν μέσα στο παπούτσι του ένα χρυσό φλουρί για οικονομική ευημερία. Πριν φορέσουν τα παπούτσια στη νύφη, όλες οι ελεύθερες κοπέλες, που συμμετείχαν στο στολισμό της, έγραφαν στη σόλα τα ονόματα τους. Μετά τ ο μυστήριο έλεγχαν τ ο παπούτσι και όποιας το όνομα είχε σβηστεί αυτή θα είχε την τύχη να παντρευτεί γρήγορα. Καθ' όλη τη διάρκεια του στολισμού τ ω ν μελλονύμφων στο κάτω μέρος του σπιτιού οι οργανοπαίκτες περιτριγυρισμένοι από τους καλεσμένους έπαιζαν και έλεγαν μαντινάδες, ευχετικές και επαινετικές, για το γαμπρό ή τη νύφη. Το καθιστό γλέντι συνοδευόταν από κεράσματα με γλεούδια, μεζέδες και ποτό. Το καθιστό γλέντι του στολισμού δημιουργεί έντονες στιγμές συγκίνησης και φόρτισης, γιατί μέσα από τις μαντινάδες παρόντες είναι τόσο οι ξενιτεμένοι όσο και οι πεθαμένοι. Ακόμα πιο βαρύ είναι το κλίμα, αν ένας εκ τ ω ν γονέων δεν ζει. Παρατίθενται ενδεικτικά μαντινάδες στολισμού της νύφης και του γαμπρού:

Scan: GVG 2014

ι ην ωρα επερίμενα νύφη να σε λαλήσω κι όσα κι αν εκόπιασα να σου τα χαλαλήσω. Ήθελα μες στο σπίτι μας γαμπρό να σε στολίσω κι από το σπίτι μας γαμπρό γιέμ να σε λαλήσω. Η Παναγία και ο Χριστός να 'ρθουν στο νυφοστόλισμά σας και εις την νέα οας ζωή πάντοτε να' ν' κοντά σας. Νυφούλα σε στολίζουνε ώρα καλή παιδί μου και από τα βάθη της καρδιάς σου δίνω την ευχή μου. Να 'ναι η ώρα η καλή και ώρα ευλογημένη κι η νέα στράτα που θα πας να 'ναι μ' ανθούς σπαρμένη. Η ώρα να 'ναι η καλή στο νυφοστόλισμά σου και οι ευχές μας ολονών να 'ρθουν να μπουν μπροστά σου. Να 'ναι η ώρα η καλή στο γαμπροστόλισμά σου και ο Χριστός της Βαλαντούς να 'ρθει να μπει μπροστά σου. Έλα Χριστέ και Παναγιά στη μέση του σπιτιού μου στο στόλισμα το νυφικό που κάνω του παιδιού μου. Ώρα καλή στο στόλισμα κι η Παναγιά μπροστά σου κι οι δώδεκα απόστολοι δεξιά σου και ζερβά σου. Ο νέος δρόμος που θα μπεις να 'ναι ευλογημένος χωρίς στροφές κι ανηφοριές τριαντάφυλλα στρωμένος. Λένε της μάνας η ευχή αγορασμό δεν έχει κι όταν τη δώσει στο παιδί σαν το νερό του τρέχει. Πάρε της μάνας την ευχή 'πο της καρδιάς τα μέρη στου ήλιου την κορφή να βγεις να λάμπεις σαν αστέρι. Δίνω αμέτρητες ευχές βαθειά που την ψυχή μου κι όλες να γίνουν φυλαχτό στη νιότη σου παιδί μου. Είναι ευχές που την καρδιά που μόνο μάνα νοιώνει γαμπρό όταν στολίζουσι του γιό της καμαρώνει Στο νέο δρόμο που θα μπεις και τον παλιό ν 'αλλάξεις χαλίκι να μην ευρεθεί ποτέ σου να σκοντάψεις. Να στερεώσεις και να ζεις ευτυχισμένα χρόνια ν' ανοίξεις σαν χρυσομηλιά να βγάλεις χίλια κλώνια. Πιάνουν των ξένων οι ευχές μ' όχι σαν της μητέρας και προπαντός που τη χαρά σαν λείπει ο πατέρας. Σηκώσου πάνω ήρωα πως το βαστά η καρδιά σου άλλοι να συνοδεύουνε σήμερα τα παιδιά σου; Πλαγιά μου Μεγαλόχαρη έβγα την ανηφόρα να πεις την ώρα την καλή στο γιόμ αυτήν την ώρα. Η Παναγιά η Δέσποινα που έχεις τ' όνομά της να σε σκεπάζει πάντοτε με τ' άγια φτερά της.

71

Scan: GVG 2014

Όταν τελείωνε τ ο στόλισμα, η νύφη καθόταν σε μια καρέκλα πάνω στο σουφά περιτριγυρισμένη από τις άλλες κοπέλες και όλοι της τ ρ α γ ο υ δ ο ύ σ α ν μαντινάδες. Ήταν η ώ ρ α που όλοι περίμεναν να δουν την κολαΐνα που είχε κρεμάσει η μητέρα στην κόρη της. Κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια του στολισμού της νύφης στην κάτω Κάρπαθο οι γονείς της, αφού της είχαν τραγουδήσει τις μαντινάδες και της είχε βάλει η μητέρα της την κολαΐνα, μαζί με μια αντιπροσωπεία συγγενών με τη συνοδεία τ ω ν ο ρ γ ά ν ω ν πήγαιναν να ζητήσουν τ ο γαμπρό και να του πάνε τ ο κανίσκι. Εκτός από το κανίσκι πήγαιναν και κρασί καθώς και άλλα δώρα. Φτάνοντας στο σπίτι του γαμπρού οι συγγενείς της νύφης έδιναν τις ευχές τους στο γαμπρό και τους συγγενείς τ ο υ με μαντινάδες και κερνούσαν τα γλυκά του κανισκιού και τ ο κρασί στους παρευρισκόμενους.

Ήρθαμε να σε πάρουμε αγαπητό παιδί μας και ταίρι να σε κάνουμε στην κόρη τη δική μας. Εμείς θα τον κοιτάζουμε ωσάν τα δυο μας μάτια δεν θα 'χετε παράπονο που ήρθε στα Πηγάδια.

Ο γαμπρός σπάει το ρόδι. Η πεθερά κρατά το πανί που Θα του το βάλει στον ώμο

Στη συνέχεια τ ο εθιμοτυπικό διαφοροποιείται. Στα Πηγάδια, Απέρι, Βωλάδα και Μενετές, αφού τέλειωνε το κέρασμα τ ω ν συγγενών της νύφης προς αυτούς του γαμπρού, ξεκινούσαν όλοι μαζί για το σπίτι της νύφης, η οποία στολισμένη πλέον τους περίμενε. Η στιγμή τ ο υ ξεπορτίσματος τ ο υ γαμπρού ήταν πολύ συγκινητική, γιατί εγκατέλειπε πλέον την πατρική γωνιά. Μαζί με τ ο γαμπρό πήγαιναν στο σπίτι της νύφης και τα προικιά του και σε όλη την πορεία έπεφταν τουφεκιές. Ό τ α ν έφταναν στο σπίτι της νύφης, η μητέρα της, η οποία είχε φύγει λίγο πιο πριν για να τους προϋπαντήσει στην πόρτα, είχε βάλει ένα διπλωμένο πάπλωμα στο κατώφλι της πόρτας και ένα ρόδι.

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Ο γαμπρός έπρεπε να περάσει πάνω από το πάπλωμα και με τ ο δεξί τ ο υ πόδι να πατήσει και να σπάσει τ ο ρόδι, τ ο οποίο ήταν σύμβολο ευγονίας και ευτυχίας. Στη συνέχεια η μητέρα της νύφης θύμιαζε το γαμπρό και του έβαζε σ τ ο ν ώμο ένα μεγάλο άσπρο μαντίλι με ένα χρυσό καρφιτσωμένο επάνω. Η νύφη εν τ ω μεταξύ κατέβαινε από τ ο σουφά, ασπαζόταν τους γονείς και τ α αδέρφια τ η ς και υποδεχόταν τ ο γαμπρό. Οι στιγμές αυτές συνοδεύονταν από τις ευχετικές μαντινάδες τ ω ν παρευρισκομένων. Στα υπόλοιπα χωριά της κάτω Καρπάθου ο γαμπρός με τους συγγενείς του δεν πήγαιναν από το σπίτι της νύφης. Πήγαιναν στην εκκλησία ξεχωριστά, όπως θα περιγραφεί πιο κάτω. Στα πάν ω χωριά, Μεσοχώρι, Σπόα και Όλυμπος, η μητέρα της νύφης δεν πήγαινε να ζητήσει τ ο γαμπρό. Η ανωτέρω περιγραφείσα διαδικασία καθώς και η διαδικασία του στολισμού τ ω ν μελλονύμφων διατηρείται και στις μέρες μας με τη διαφορά ότι αν ο στολισμός τους γίνει στο καρπάθικο σπίτι, δε γίνεται απαραίτητα πάνω στο σουφά.

Η γαμήλια πομπή: Ό π ω ς έχει ήδη αναφερθεί λίγο πιο πάνω, στα Πηγάδια, τ ο Απέρι, τη Βωλάδα και τις Μενετές η γαμήλια πομπή προς την εκκλησία ήταν κοινή. Μπροστά πήγαιναν οι «παντιέρες» και από τα δύο σόγια, πίσω τα όργανα, πίσω από τα όργανα πήγαινε ένα παιδί που κρατούσε μια εικόνα και ένα μαστραπά με λουλούδια καθώς και κοπέλες συγγενείς, που κρατούσαν στολισμένους δίσκους με τα στέφανα, το μέλι, το πρόσφορο, τα κουφέτα και το κρασί Ακολουθούσε ο γαμπρός με τον κουμπάρο και τον πατέρα του και πιο πίσω η νύφη με τον πατέρα της και την κουμπάρα. Στο τέλος της πομπής ακολουθούσαν οι καλεσμένοι και από τα δύο σόγια Στα άλλα χωριά της κάτω Καρπάθου, Οθος, Πυλές και Αρκάσα, καθώς και στο Μεσοχώρι και τα Σπόα ο γαμπρός και η νύφη πήγαιναν στην εκκλησία από διαφορετικούς δρόμους, συναντιόντουσαν σε σταυροδρόμι πριν την εκκλησία και στη συνέχεια πορεύονταν μαζί ως εκεί Το θεωρούσαν γρουσουζιά να περάσει η μια πομπή από εκεί που είχε περάσει η άλλη. Στο σταυροδρόμι που συναντιόνταν, η μητέρα της νύφης έβαζε στους ώμους του γαμπρού το άσπρο μαντήλι με το χρυσό.

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Γαμήλια π ο μ π ή , δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι το τ ρ α π έ ζ ι στην αρχή της πομπής, Σπόα

Στα Σπόα και το Μεσοχώρι από το σπίτι της νύφης έπρεπε να πάρουν ένα στολισμένο τραπέζι, πάνω στο οποίο έβαζαν το δίσκο με τα στέφανα, το μέλι, το κρασί και τους μεστούς (αμύγδαλα). Το τραπέζι αυτό σήκωνε στο κεφάλι της μια γυναίκα που έπρεπε να είχε και τους δύο της γονείς και να προπορεύεται του ανδρόγυνου στη γαμήλια πομπή. Το έθιμο της μεταφοράς του τραπεζιού δε διατηρείται σήμερα.

Λ ά λ η μ α του γαμπρού

Ανεξάρτητα με τον τρόπο που γινόταν η γαμήλια πομπή, οι τουφεκιές και η μουσική ήταν απαραίτητοι συνοδοί της. Ο σκοπός που συνόδευε τη γαμήλια πομπή προς και από την εκκλησία αλλά και οποιαδήποτε άλλη γαμήλια διαδικασία ήταν ο «συρματικός». Το «συρματικό τραγούδι», που θα επέλεγαν οι οργανοπαίκτες και οι τραγουδιστάδες, οι οποίοι ήταν μόνο άντρες, εξαρτιόταν από τους μελλόνυμφους και τις οικογένειές τους αλλά και από την απόσταση από την εκκλησία. Ειδικότερα όλοι οι οργανοπαίκτες και οι τραγουδιστάδες γνώριζαν τ α γούστα τ ο υ κάθε συγχωριανού τους και έτσι επέλεγαν τ ρ α γ ο ύ δ ι α που ταίριαζαν στους μελλόνυμφους και τις οικογένειές τους. Το τραγούδι δεν έπρεπε να μείνει λειψό, έπρεπε δηλαδή να ολοκληρωθεί μέχρι να φτάσουν στην εκκλησία και να μη διακοπεί. Τα πιο παλιά χρόνια στις Μενετές και τ η Βωλάδα μαζί με τ α « σ υ ρ μ α τ ι κ ά » ακούγονταν και τ α λεγόμενα « γ υ ρ ι σ τ ά » κατά τη γαμήλια πομπή. Τα «γυριστά» τα τραγουδούσαν μόνο γυναίκες, μεγάλης κυρίως ηλικίας, χωρίς τη συνοδεία οργάνων. Σήμερα έχουν εκλείψει τ α τραγούδια αυτά και τραγουδιούνται μόνο τα «συρματικά». Στην Όλυμπο τα τραγούδια της γαμήλιας πομπής ονομάζονται «του λαλημάτου» και η πομπή του γαμπρού και της νύφης από τ ο σπίτι τους στην εκκλησία λέγεται «λάλημα του γαμπρού» και «λάλημα της νύφης». Το «λάλημα» παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από μουσικής άποψης, γιατί σε άλλο μουσικό τόνο, τ ο λεγόμενο «νυφάτο», παίζουν τα όργανα και σε άλλο τόνο τραγουδούν οι λαλητά(δ)ες, χωρίς όμως να επηρεάζεται η μουσική αρμονία. Η διαφορετικότητα σ τ ο μουσικό τόνο τ ω ν ο ρ γ ά ν ω ν οφείλεται σ τ ο παίξιμο της τσαμπούνας, άρα ο ρόλος του τσαμπουνιέρη στην αρμονική εκτέλεση του λαλήματος είναι ά κ ρ ω ς σημαντικός, γι' αυτό πρέπει να είναι έμπειρος και δεξιοτέχνης του οργάνου.

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Στην Ολυμπίτικη γαμήλια πομπή π ρ ο π ο ρ ε ύ ο ν τ α ι τ α ό ρ γ α ν α με τ ο υ ς λαλητά(δ)ες και ακολουθεί ο γαμπρός ή η νύφη. Άλλωστε τ ο «λάλημα» προέρχεται από τ ο ρήμα « λ α λ ώ » που σημαίνει « ο δ η γ ώ » . Πίσω ακολουθούν οι συγγενείς και οι φίλοι. Πρώτα γινόταν το «λάλημα του γαμπρού» και μετά της νύφης. Τα όργανα πήγαιναν π ρ ώ τ α τ ο γαμπρό στην εκκλησία μαζί με τους κουμπάρους, τις λαμπάδες και τ α στέφανα. Ό τ α ν έφταναν στην εκκλησία, τα όργανα και οι λαλητά(δ)ες άφηναν τ ο γαμπρό, τ ο ν οποίο παραλάμβανε ο ιερέας και τον έβαζε στην εκκλησία ψάλλοντας, τ ο «Άξιον Εστί». Στη συνέχεια, οι ίδιοι πήγαιναν να φέρουν και τ η νύφη στην εκκλησία, την οποία παραλάμβανε ο ιερέας και ψάλλοντας τ ο τροπάριο «Η ωραιότητα της παρθ ε ν ί α ς » την τοποθετούσε δίπλα σ τ ο γαμπρό.

Λάλημα της νύφης

Σε όλα τ α χωριά οι οργανοπαίκτες και οι τραγουδιστάδες, αφού άφηναν τ ο ζευγάρι στην εκκλησία, αποσύρονταν σε κάποιο καφενείο μέχρι να τελειώσει τ ο μυστήριο. Σήμερα η γαμήλια πομπή έχει παραμείνει ίδια σε όλα τ α χωριά. Στην Όλυμπο συνηθίζεται τα τελευταία χρόνια να βάζουν μαντίλες στους οργανοπαίκτες και στους στενούς συγγενείς. Το Μυστήριο: Κατά τ ο χορό τ ο υ Ησαΐα ο κουμπάρος κρατούσε τα στέφανα τ ο υ γαμπρού ε ν ώ η κουμπάρα της νύφης. Θεωρούνταν μεγάλη γρουσ ο υ ζ ι ά να πέσουν τ α σ τ έ φ α ν α από τα κεφάλια τ ω ν νεόνυμφων. Επίπονος ήταν ο χορός αυτός για τ ο γαμπρό και το κουμπάρο, αφού δέχονταν ραπίσματα σ τ η ν πλάτη απ' όλους τους άνδρες που βρίσκονταν κοντά τους. Το έθιμο διατηρείται και στις μέρες μας. Σήμερα κτυπούν και οι γυναίκες και η νύφη δεν εξαιρείται πάντα. Κατά τη διάρκεια του χορού τούς έραιναν,και τους ραίνουν ακόμη, με ρύζι συχνά αναμεμιγμένο με σιτάρι, για να ριζώσει ο γάμος και να κάνουν απογόνους.

Scan: GVG 2014

Ρ ά π ι σ μ α κατά το χορό του Η σ α ΐ α

Μετά το πέρας του μυστηρίου πρώτοι οι γονείς και έπειτα όλοι οι καλεσμένοι περνούσαν μπροστά από τους νεόνυμφους, για να ασπαστούν τα στέφανα και να τους δώσουν τις ευχές τους. Οι γονείς και οι στενοί συγγενείς του γαμπρού έβαζαν χρυσά στη νύφη και αυτοί της νύφης στο γαμπρό. Ήταν τα λεγόμενα «στεφανιάτικα». Πολλές φορές η πεθερά κρεμούσε και κολαΐνα στη νύφη. Στην Όλυμπο, αν κάποια γυναίκα συγγενής πενθούσε, έπρεπε να βάλει ένα άσπρο μαντήλι πάνω στο κεφάλι της τη στιγμή που ασπαζόταν τους νεόνυμφους. Μετά το χαιρετισμό ο ιερέας έδινε στον καθένα μια μπουκιά πρόσφορο βουτηγμένο στο κρασί με τ ο μέλι και οι καλεσμένοι έριχναν χρήματα στο δίσκο τ ω ν νεόνυμφων και στο δίσκο του ιερέα. Στα Σπόα και το Μεσοχώρι ο ιερέας αντί για πρόσφορο έδινε ένα μεστό (αμύγδαλο). Οι άγαμες νέες έπαιρναν από το δίσκο κουφέτα, πάντα μονό αριθμό, και τα έβαζαν στο μαξιλάρι, για να δουν στον ύπνο τους αυτόν που θα παντρευτούν. Π ε ν θ ο ύ σ α Ολυμπίτισα α σ π ά ζ ε τ α ι τους ν ε ό ν υ φ ο υ ς

Όλα ό σ α αναφέρθηκαν πιο π ά ν ω έχουν διατηρηθεί ω ς στις μέρες μας με εξαίρεση την ώ ρ α τέλεσης του μυστηρίου, που σήμερα γίνεται αργά τ ο απόγευμα, πολλές φορές και το βράδυ. Αυτό οφείλεται στη μεγάλη διάρκεια του καθιστού γλεντιού, μεταξύ του στολισμού του ζευγαριού και του ξεπορτίσματος.

Scan: GVG 2014

Μ ε τ ά το τέλος του μυστηρίου. Έ ξ ο δ ο ς α π ό την εκκλησία, Ό λ υ μ π ο ς

Τ ο γαμήλιο γλέντι Μετά τ ο πέρας του μυστηρίου τα όργανα, που είχαν επιστρέψει ήδη από τ ο καφενείο, συνόδευαν τους νεόνυμφους σ τ ο σπίτι με τον ίδιο σκοπό που τους είχαν πάει στην εκκλησία. Τους νεόνυμφους ακολουθούσε ο ιερέας και οι πολύ στενοί συγγενείς και, εάν θα γινόταν τ ο γαμήλιο γλέντι στο σπίτι της νύφης, ακολουθούσαν και όλοι οι καλεσμένοι Στα χωριά Όθος, Πυλές, Αρκάσα, Σπόα και Μεσοχώρι, όπου ο γαμπρός δεν είχε περάσει από το σπίτι της νύφης πριν τη στέψη, η υποδοχή από τη μητέρα της νύφης γινόταν ό π ω ς σ τ α Πηγάδια, τ ο Απέρι, τη Βωλάδα και τις Μενετές, όπου ο γαμπρός περνούσε από το σπίτι πριν τη στέψη. Κάτι που ήταν κοινό σε όλα τα χωριά, όσον αφορά στην υποδοχή του ζευγαριού στο σπίτι τους, ήταν η επάλειψη τ ω ν παραστάδων της πόρτας με μέλι για να είναι γλυκιά η ζ ω ή τους. Εξαίρεση αποτελούσε η Όλυμπος όπου η επάλειψη γινόταν συους παραστάδες της πόρτας της εκ-

κλησίας πριν την είσοδο τ ω ν μελλονύμφων. Αφού γινόταν η υποδοχή του ζευγαριού σ τ ο σπίτι τους, ταχτοποιούσαν τα στέφανα στη στεφανοθήκη, κερνιούνταν «γλεούδια» και μεζέδες και φυσικά τα όργανα και οι γλεντιστάδες τους έλεγαν μαντινάδες που τώρα είχαν σχέση με την κοινή τους ζωή και τ ο στέριωμά τους.

ιΟ^

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

δες. ο ιερέας, ο οποίος ευλογούσε τ ο φαγητό, ο δάσκαλος, οι κουμπάροι και το ζευγάρι. Οι γυναίκες Εύχομαι, καλορίζικοι, να ατε στερεωμένοι κάθονταν τελευταίες ή υπήρχαν και στην καινούρια σας ζωή να ατε ευτυχισμένοι. και περιπτώσεις που δεν κάθονταν καθόλου, αν δεν υπήρχε χώρος. Το Της ευτυχίας σύμπλεγμα να 'ναι τα στέφανα σας ίδιο συνέβαινε και με τ α παιδιά. και οι ευχές μας συνοδοί σ' όλα τα βήματά σας. Στην Όλυμπο δεν υπήρχαν παιδιά στους γάμους όχι μόνο λόγω της στενότητας του χώρου αλλά και Ρόδα και τριαντάφυλλα και κρίνα μυρωδάτα λ ό γ ω της ιεροτελεστίας του γλενα 'ναι στρωμένη πάντα του βίου σας η στράτα. ντιού που απαιτούσε ησυχία. Κάθε οικογένεια που πήγαινε σε γάμο θα Τα στερεώματα της γης να 'χουν τα στέφανά σας έπαιρνε μαζί μόνο την πρωτοκόρη απ' την καρδιά ευχόμαστε ο μπαμπάς και η μαμά σας.ή τον πρωτογιό. /Ας είναι καλορίζικα τα χρυσοστέφανά σας κι η ευτυχία κι η χαρά να γίνει συντροφιά σας.

Στη συνέχεια έπρεπε να καθίσουν για τ ο γαμήλιο γεύμα, αν αυτό γινόταν σ τ ο ίδιο σπίτι. Αν είχε αποφασιστεί τ ο γλέντι και τ ο φαγητό να γίνει σε κάποιο άλλο πιο ευρύχωρο, αναχωρούσαν μαζί με τ α όργανα και όσους τους είχαν ακολουθήσει να πάνε στο χώρο αυτό. Όταν λοιπόν τα γλέντια γίνονταν στα σπίτια, στρώνονταν οι τάβλες μέσα στο σπίτι και στην αυλή, αν ήταν ζεστός ο καιρός, και επάνω τοποθετούσαν « τ α γλεούδια». Το φαγητό δεν σερβιριζόταν, αν δεν εμφανιζόταν το ζευγάρι. Το παραδοσιακό φαγητό του γάμου ήταν κρέας με χόνδρο, αργότερα με ρύζι, ενώ στην Όλυμπο κρέας με χυλόπιτες και αργότερα με μακαρόνια ή πατάτες. Συμπληρωματικά σερβίρονταν και άλλοι μεζέδες, σαλάτες και αρκετά τυροκομικά προϊόντα, αν οι οικογένειες ήταν ποιμενικές. Πρώτα κάθονταν να φάνε οι άνδρες -και από αυτούς οι πιο στενοί συγγενείς- τα όργανα, οι γλεντιστά-

Ν ύ φ η και κ ο π έ λ ε ς σ τ ο σ ο υ φ ά σ τ ο γ α μ ή λ ι ο γλέντι 78

Όταν τελείωνε το φαγητό, άρχιζε τ ο καθιστό γλέντι στο οποίο έπαιρναν μέρος μόνο οι άνδρες. Οι μεγάλες γυναίκες καθ' όλη τη διάρκεια του καθιστού γλεντιού κάθονταν απόμακρα και φρόντιζαν να κερνούν μεζεδες και κρασί τους άνδρες. Η νύφη αποσυρόταν πάνω στο σουφά μαζί με την κουμπάρα ή τις κουμπάρες και τις μεγαλύτερες κοπέλες.

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Γαμήλιο γλέντι σ ε α ν ο ι χ τ ό χ ώ ρ ο , Ο λ υ μ π ά ς

Γαμήλιο τραπέζι σε ανοίχτό χώρο, Απέρι 1930

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Οι πιο μικρές κάθονταν στο πανωσουφι. Στο καθιστό γλέντι ακούγονταν μα ντινάδες για το ζευγάρι με ευχές για να είναι στερεωμένοι, να έχουν απογόνους και να είναι ευτυχισμένοι, αλλά και μαντινάδες επαινετικές: * • >«·'*'·*·>~. ' Ανδρόγυνο σας εύχομαι σαν τα βουνά να ζείτε κατάλευκοι οτα γερατειά κι οι δυο σας να γενείτε. Να είστε καλορίζικοι και τρισευτυχισμένοι ως τα βαθιά γεράματα να 'σαστε ενωμένοι. Να 'ναι η ζωή σας ήρεμη σα λίμνη μαγεμένη να τη διαβείτε και οι δυο πάντα ενωμένοι. Χαλί να γίνουν οι ευχές πάνω τους να πατάτε της ευτυχίας το στρατί μαζί να περπατάτε. Πρίμα τον έχεις τον καιρό γαμπρέ και ξεκινάτε μόνο τιμόνευε καλά μες τη χαρά να πάτε. Μα το καράβι ξεκινά και τα πανιά φουσκώνει μόνο γαμπρέ να το κρατάς σίγουρα το τιμόνι. Η ευτυχία να γενή πέλαγος δίχως Δύση να ταξιδεύετε κι οι δυο σε όλη σας τη ζήση. Μα το ζυγό που βάλατε στους ώμους σαν τ' αηδόνια να τον εσπάσετε κι οι δυο στα 100 σας χρόνια. Γαμπρέ, στο σπίτι που θα μπεις δίχως κουβένταν άλλη η ευτυχία κ' η χαρά να 'ναι με το τσουβάλι. Να είναι καλορίζικο το χρυσαντρόγυνό σας κι από των αποΐλοιπων των αλλονών παιδιών σας. Να 'ναι η ώρα η καλή στα πρώτα βήματά σας και των γονιών σας οι ευχές να 'ρθουν να μπουν μπροστά σας. Ζευγάρι είστε ταιριαστό γεμόττο περηφάνια στην Κάρπαθο φορέσατε ολόχρυσα στεφάνια. Γούρι ο κρίκος ο χρυσός που τώρα σας ενώνει και να σας δένει πιο σφικτά όσο περνούν οι χρόνοι. Να 'ναι λαμπρός ο βίος σας με κάθε ευ τυχία τα όνειρα και η σκέψη σας πάντα επιτυχία.

80

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Όταν τελείωνε το καθιστό γλέντι, μάζευαν τις τάβλες και ξεκινούσε ο χορός. Σε όλη την Κάρπαθο εκτός από την Όλυμπο ο πρώτος χορός ήταν ο φουμιστός, στον οποίον πιάνονταν όλοι οι συγγενείς του γαμπρού και της νύφης. Το ζευγάρι πιανόταν στη μέση. Δεξιά του γαμπρού πιάνονταν όλοι οι συγγενείς του και αριστερά της νύφης οι δικοί της. Γινόταν με αυτό το τρόπο μια αναμέτρηση τ ω ν σογιών. Ο χορός είναι αργός, στρωτός, με τρία βήματα μπροστά και ένα πίσω. Κατά τ ο φουμιστό χορό τ α όργανα πήγαιναν και έπαιζαν πρώτα στο γαμπρό και μετά σε όλους τους άνδρες που ήταν πιασμένοι στο χορό. Ο κουμπάρος με ένα πανέρι μάζευε τα χρήματα, τα οποία ο γαμπρός και οι άλλοι άνδρες έπρεπε να δώσουν ως αμοιβή για τους οργανοπαίκτες. Παράλληλα, οι κοπέλες με τις πιατέλες με τη σησαμόμελί και ένα πιρούνι κερνούσαν όλους όσοι ήταν πιασμένοι στο φουμιστό. Αφού τελείωνε ο φουμιστός, τα όργανα κάθονταν στο κέντρο του χώρου και άρχιζε ο πάνω χορός με τ ο γαμπρό και τη νύφη στον κάβο. Ο πάνω χορός κρατούσε ώρες, πολλές φορές και μέχρι τ ο πρωί. Στο τελείωμα του χορού ακολουθούσαν και άλλοι χοροί, όπως καλαματιανός, πεντοζάλη, μπάλλος. Ποτέ όμως δε χορευόταν ο ζερβός χορός από φόβο μήπως δεν σ τ ε ρ ι ώ σ ε ι ο γάμος. Ό τ α ν τελείωνε ο χορός, αν τ ο γλέντι είχε γίνει σε άλλο χώρο, τ α όργανα μαζί με όσους είχαν απομείνει σ τ ο γλέντι συνόδευαν τ ο ζευγάρι σ τ ο σπίτι τους. Πολλές φορές συνέχιζαν με πατινάδα στο χωριό. Σήμερα το γαμήλιο γλέντι, όπως έχει ήδη αναφερθεί, γίνεται στο μέγαρο και κάθονται όλοι, άνδρες και γυναίκες. Οι γυναίκες συνεχίζουν να μην παίρνουν μέρος στο καθιστό γλέντι. Όσον αφορά στο χορό τ ο εθιμοτυπικό διατηρείται. Στην Όλυμπο τ ο γαμήλιο γλέντι ακολουθούσε και ακολουθεί μια πιο αυστηρή ιεροτελεστία, που πραγματοποιούταν σε απόλυτη ησυχία. Μόλις

τελείωνε τ ο φαγητό, άρχιζε ο ιερέας να ψάλλει κάποιο εκκλησιαστικό τροπάριο το οποίο σχετιζόταν με την περίσταση. Μόλις τελείωνε, αντί για χειροκρότημα, οι παρευρισκόμενοι κτυπούσαν τα πιάτα με τ α πιρούνια τους. Τελειώνοντας τ ο τροπάριο ο ιερέας υψώνοντας το ποτήρι του και λέγοντας «να σ' εύρω», έδινε τη σειρά σε άλλο ιερέα, αν υπήρχε, ή στον ψάλτη, ο οποίος με τη σειρά του έψαλλε κάποιο άλλο τροπάριο. Τελειώνοντας ο ψάλτης μπορούσε να προσκαλέσει άλλο ψάλτη. Ό τ α ν τ ε λ ε ί ω ν α ν με τ α τροπάρια, ο παπάς απευθυνόταν στον καλύτερο τραγουδιστή, για να αρχίσουν τα τραγούδια της τάβλας, τα οποία δε συνοδεύονται με μουσική. Ο τραγουδιστής λέει ένα στίχο του τραγουδιού και επαναλαμβάνουν οι παρευρισκόμενοι τραγουδιστάδες. Να σημειωθεί ότι με τ ο τέλος κάθε τροπαρίου και τραγουδιού οι καλεσμένοι κτυπούσαν τα πιάτα τους με τα πιρούνια, όπως αναφέρθηκε και για τ ο τροπάριο του ιερέα. Ό τ α ν εξαντλούσαν τα τραγούδια της τάβλας, ήταν η ώ ρ α να ξεκινήσουν τα όργανα, αφού π ρ ώ τ α ο τραγουδιστής ύψωνε το ποτήρι στον οργανοπαίκτη και τον προσκαλούσε με την έκφραση: « σ τ η ν υγεία, να σ' εύρω». Τα όργανα, λύρα, λαούτο και πάντοτε τσαμπούνα, ξεκινούσαν με τ ο ζερβό σκοπό, που είναι εύθυμος και επιτρέπει τα παλαμάκια, άρα δημιουργούσε ευδιάθετη ατμόσφαιρα. Μετά τ ο ζερβό σκοπό ξεκινούσαν οι μαντινάδες για τ ο ζευγάρι, που μπορούσαν να κρατήσουν ως τ ο πρωί. Την πρώτη μαντινάδα έλεγε αυτός που τραγουδούσε τ ο τελευταίο τραγούδι. Γίνεται αντιληπτό ότι όλη η π ρ ώ τ η νύχτα του γάμου περνούσε με καθιστό γλέντι. Το ξημέρωμα σερβιριζόταν ο πατσάς, βάλσαμο μετά τ ο ξενύχτι και τ ο ποτό. Την αυγή παιζόταν και χορευόταν ο αρκιστής, χορός που χορευόταν μόνο από ζευγάρια ανδρών πάνω σ τ α στενά πεζούλια (καντούνια) τ ω ν αυλών και ήταν πολύ επικίνδυνος, μιας και μετά από ξενύχτι και πολύ ποτό

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Ημέρα κουμπάρου, Απέρι 1930

όφειλαν να ισορροπήσουν πάνω σ' αυτά. Έπρεπε επομένως αυτοί που θα τον χόρευαν να ήταν ικανοί χορευτές και καλοί στην ισορροπία. Με τον αρκιστή τελείωνε κατά κάποιο τρόπο τ ο γλέντι της πρώτης ημέρας.

Η δεύτερη μέρα του γάμου Σε όλη την Κάρπαθο εκτός από την Όλυμπο η δεύτερη μέρα ήταν η μέρα του κουμπάρου. Ο κουμπάρος με τους φίλους και τους οργανοπαίχτες πήγαιναν σε κάποιο καφενείο ή σε κάποιο εξοχικό, που είχε ο ίδιος. Εκεί άρχιζε τ ο καθιστό γλέντι με ποτό και μεζέδες. Αφού έρχονταν αρκετά σ τ ο κέφι, ξεκινούσαν όλοι μαζί για να πάνε να «ανοίξουν στο ανδρόγυνο».

Στο σπίτι τ ω ν νεόνυμφων, από την άλλη πλευρά, σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ν οι στενοί συγγενείς. Να σημειωθεί εδώ ότι σε κάποια χωριά (Βωλάδα, Πυλές) επαναλαμβανόταν μικρό κάλεσμα για τη δεύτερη μέρα, όπου καλούσαν μόνο τους συγγενείς και τους πολύ στενούς φίλους.Όταν ο κουμπάρος με τους οργανοπαίχτες του και τη συνοδεία του πλησίαζαν τ ο σπίτι τ ω ν νεόνυμφων, ο γαμπρός κλείδωνε την πόρτα του σπιτιού. Στα χωριά Αρκάσα, Πυλές και Όθος, ο κουμπάρος έπρεπε να κουβαλά μια πέτρα, την οποία θα άφηνε μέσα στο σπίτι κοντά στο στύλο, όταν τελικά θα άνοιγε την πόρτα ο γαμπρός. Φτάνοντας έξω από το σπίτι έλεγαν μαντινάδες πειρακτικές σχετικά με την πρώτη νύχτα του γάμου. Ακολουθούσαν οι μαντινάδες ταξίματος. Για να ανοίξει ο γαμπρός στον κουμπάρο έπρεπε ο δεύτερος να τάξει κάτι.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ

ΓΑΜΟΥ

Ο γαμπρός και οι συγγενείς που είχαν κλειστεί μέσα στο σπίτι ανταπαντούσαν με μαντινάδες και η πόρτα άνοιγε μόνο όταν ο γαμπρός έμεινε ευχαριστημένος με αυτό που είχε τάξει ο κουμπάρος.

«-VJA^Ajara

Σήκω κουμπάρε κ' άνοιξε γιατί 'μαι φορτωμένος από μακριά με φέρνουνε και είμαι κουρασμένος κι ο γαμπρός: Κουμπάρε να σ' ανοίξω πρέπει κάτι να τάξεις ένα αρνί στις Βάτσες την Κυριακή να σφάξεις. Κουμπάρος: Ανοίξετε κουμπάροι μου κι ήρθαμε να σας δούμε κι αν είναι για το τάξιμο κι αυτό θε να το βρούμε. Σου κάνω μια παράκληση και κάνε μου τη χάρη ένα αρνί ολόπαχο και να 'ναι μεροτάρι και ο γαμπρός απάντησε: Δε φτάνει μόνο το αρνί θέλει και το πιοτό του χρειάζεται σερβιρισμό και το προσωπικό του.

Ταξίματα έκαναν όχι μόνο ο κουμπάρος αλλά και άλλοι παρευρισκόμενοι συγγενείς.

Τα ταξίματα έπρεπε να είναι άμεσα και σίγουρα πραγματοποιήσιμα, όπως φαίνεται από τις παρακάτω μαντινάδες, που ανταλλάχθηκαν ανάμεσα στο θείο της νύφης, ο οποίος ήταν ψαράς και ζούσε μακριά, και έναν από τους τραγουδιστάδες, που ακολουθούσαν τον κουμπάρο. *

.

Θείος: Τάζω και 'γω εκ μέρους μου δύο τελάρα ψάρια εις τ' Αλιβέρι σαν θα 'ρθουν να φαν' τα παλικάρια. Τραγουδιστής: Καλύτερα Γιάννη Σπανέ τάξε ένα χοιρομέρι γιατί 'ναι άπιαστα πουλιά τα ψάρια στ' Αλιβέρι.

83

Scan: GVG 2014 Ε ΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Ό τ α ν τελικά θεωρούσαν πως αυτό που είχε ταχθεί ήταν ικανοποιητικά, ο γαμπρός άνοιγε την πόρτα. Συνήθως τα ταξίματα αφορούσαν φαγητά, τα οποία μαγειρεύονταν την επόμενη Κυριακή, στα οκτώ του γάμου. Ό,τι ταζόταν την ημέρα αυτή έπρεπε να δοθεί, αν και αυτ ό δεν γινόταν πάντα. Στα Σπόα και τ ο Μεσοχώρι, μόλις έμπαινε μέσα ο κουμπάρος, κάποιος από τους συνοδούς του άρπαζε τ ο γαμπρό και τ ο ν έβγαζε έξω, αφήνοντας τον κουμπάρο μέσα με τη νύφη. Κλείδωνε τ ώ ρ α ο κουμπάρος την πόρτα και έπρεπε πλέον ο γαμπρός να τάξει κάτι για να του ανοίξει. Ακολουθούσε φαγητό, το οποίο ήταν συνήθως κοτόσουπα με κότες που προμηθεύονταν από τους συγγενείς, και γλέντι μέχρι την επόμενη τ ο πρωί. Τα έξοδα της ημέρας αυτής τα έκανε ο κουμπάρος με την κουμπάρα. Στα Σπόα η μέρα τ ο υ ανοίγματος ήταν η τρίτη μέρα του γάμου. Η δεύτερη ήταν η συνέχεια του γλεντιού της πρώτης. Το πρωί της δεύτερης μέρας σέρβιραν κοτόσουπα και τ ο γλέντι γύριζε ξανά σε καθιστό (με επαινετικές μαντινάδες για τ ο ζευγάρι, μαντινάδες για τους ξενιτεμένους και τους νεκρούς) και ακολουθούσε χορός. Την ημέρα αυτή χορεύονταν και άλλοι χοροί, όπως αντιπατητής, κεφαλλονίτικα, καλαματιανά, που δεν χορεύονταν την πρώτη μέρα, κατά την οποία επικρατούσε ο π ά ν ω χορός. Το ζευγάρι συνοδευόταν δηλαδή στο σπίτι τη δεύτερη νύχτα, άρα η τρίτη μέρα ήταν εκείνη « τ ο υ ανοίγματος του ζευγαριού». Γενικά πρέπει να αναφερθεί ότι τ ο γαμήλιο γλέντι σε όλα τ α χωριά μπορούσε να κρατήσει μέχρι και τρεις ή και περισσότερες μέρες συνεχόμενα. Σε κάποια χωριά η τρίτη μέρα ήταν η ημέρα τ ω ν συγγενών και όλων όσων τις προηγούμενες μέρες βοηθούσαν και δεν είχαν την ευκαιρία να γλεντήσουν. Στο Μεσοχώρι την τρίτη μέρα οι νεόνυμφοι περνούσαν από όλα τα συγγενικά τους

σπίτια και σε κάθε σπίτι τούς εύχονταν με μαντινάδες και στηνόταν γλέντι. Μετ ά την εμφάνιση τ ω ν κοινοτικών μεγ ά ρ ω ν τ ο γλέντι της δεύτερης μέρας μεταφέρθηκε εκεί, όπως άλλωστε και το γαμήλιο γλέντι. Πολλές φορές και « τ ο άνοιγμα του ζευγαριού» λάμβανε χώρα στο μέγαρο. Ο κουμπάρος με τους φίλους και τους οργανοπαίκτες ξεκινούσε από τ ο καφενείο, όπου είχε στηθεί τ ο γλέντι, ενώ το ζευγάρι με τους συγγενείς και τους φίλους συγκεντρώνονταν στο μέγαρο. Ό τ α ν πλησίαζε ο κουμπάρος, κλείδωνε η πόρτα του μεγάρου και άρχιζε η στιχομυθία με τις μαντινάδες, όπως έχει περιγραφεί πιο πάνω. Σήμερα τ ο γαμήλιο γλέντι κρατά μόνο μια μέρα. Η δεύτερη μέρα « τ ο υ ανοίγματος τ ο υ ζευγαριού» τηρείται πολύ σπάνια πλέον. Στα Σπόα, αν γίνει, γίνεται τη δεύτερη μέρα και όχι την τρίτη, όπως παλιά. Στην Όλυμπο η δεύτερη ημέρα ήταν η ημέρα κεράσματος της νύφης, από τις πιο συγκινητικές στιγμές του εθιμοτυπικού του γάμου. Από το πρωί της ημέρας αυτής και μετά τ ο χορό αρκιστή, όπως έχει ήδη αναφερθεί, άρχιζε εκ νέου τ ο καθιστό γλέντι και σιγά-σιγά ξανασυγ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ν όσοι είχαν φύγει την προηγούμενη. Οι νεόνυμφοι μπορούσαν προς τ ο τέλος της π ρ ώ τ η ς νύχτας να φύγουν ξεχωριστά, να ξεκουραστούν για λίγο, να αλλάξουν ρούχα (η νύφη έπρεπε οπωσδήποτε να φορέσει άλλο σακοφούστανο, διαφορετικό από τ ο νυφικό της) και να επιστρέψουν σ τ ο χώρο του γλεντιού. Το ίδιο γινόταν και με τους γλεντιστάδες, αν και οι περισσότεροι ξεκουράζονταν για λίγο πάνω στην καρέκλα τους. Γύρω στο μεσημέρι, αφού είχαν τραγουδήσει με μαντινάδες διάφορα θέματα και αφού όλοι οι προσκεκλημένοι είχαν πει τις ευχές τους, προσκαλούσαν με μαντινάδες τη νύφη να σηκωθεί να κεράσει. Η νύφη κ ρ α τ ώ ν τ α ς ένα μαστραπά με π ο τ ό και ακολουθούμενη από την κουμπάρα της, που κρατούσε

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

ήξερε να πει μαντινάδα, έδινε απλά τις ευχές του. Όλοι περίμεναν με περιέργεια τη στιγμή που η νύφη θα κερνούσε τ ο γαμπρό, ο οποίος, αφού έπαιρνε το ποτήρι και έπινε το ποτό, της τραγουδούσε και επιστρέφοντας τ ο ποτήρι τής έδινε και κάποιο ακριβό δώρο. Αφού η νύφη τελείωνε με το κέρασμα τ ω ν α ν δ ρ ώ ν , κερνούσε τις γυναίκες κάποιο γλυκό ποτό, συνήθως λικέρ. Οι γυναίκες δεν της τραγουδούσαν μαντινάδες, της έδιναν απλά τις ευχές τους.

γλυκά, κερνούσε όλους τους προσκεκλημένους, αρχίζοντας από τ ο ν πεθερό της και έπειτα τ ο ν π α τ έ ρ α της. Συνέχιζε με τους πιο στενούς συγγενείς του άνδρα της και μετά με τους άνδρες συγγενείς του δικού της σογιού. Όποιος έπαιρνε τ ο ποτήρι να πιεί έπρεπε να της ευχηθεί με μια μαντινάδα. Στη συνέχεια, έπαιρνε γλυκό από τ ο δίσκο της κουμπάρας, λέγοντας και σε αυτή μαντινάδα, αν ήθελε και αν αυτή ήταν ελεύθερη. Αν κάποιος δεν ήθελε ή δεν

Γαμπρός στη νύφη: Έ το χολιώ το ταίρι μου που πήρα κ' ήκλεψά το γιατί θα 'ναι στο πλάι μου, ωσά δεντρί σπαθάτο. Από συγγενείς στη νύφη: Τον άντρα σου να αγαπάς όσο αγαπάς και μένα και θέλω τα στεφάνια

σας να 'ναι

στερεωμένα.

Επήρες το το μερακλή, αγαπητή μας κόρη να στερεώσετε κι δυο σαν τα ψηλά τα όρη. Κορούλα μου να μη βρεθεί πέτρα και να σκοντάψεις και στη καινούργια σου ζωή να μην αναστενάζεις. Κόρη μας καλορίζικη, μαζί με το σταυραετό,

καλοστερεωμένη, να ζεις ευτυχισμένη.

Κόρη μας ξάστερο νερό και ξέλαμπρο το ταίρι σου είναι ζηλευτό κ' όμορφο

φεγγάρι παλικάρι

Ως είν' τα νιάτα όμορφα ας είν' και η ζωή σας κορούλα μου να σας θωρώ, να χαίρομαι μαζί σας

85

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Σημειωτέον ότι ποτέ οι γυναίκες, σε καμιά εκδήλωση, δεν τραγουδούσαν μαντινάδες όπως και δε συμμετείχαν σε καθιστά γλέντια. Εξαίρεση αποτελούσαν στην περίπτωση του κεράσματος η μητέρα της νύφης, η πεθερά της, οι γιαγιάδες της ή οποιαδήποτε άλλη πολύ στενή συγγενής της. Το κέρασμα της νύφης κρατούσε ώρες πολλές, γιατί έπρεπε όλοι να της ευχηθούν και όλοι να κεραστούν. Μόλις τελείωνε τ ο κέρασμα, άρχιζε ο χορός με κάτω χορό και στη συνέχεια πάνω χορό, που, όπως γινόταν σε όλα τα γλέντια στην Όλυμπο, κρατούσε ώρες πολλές, αφού έπρεπε όλοι οι άνδρες να χορέψουν στον κάβο και φυσικά όλοι να χορέψουν τη νύφη. Σήμερα τ ο γαμήλιο γλέντι γίνεται στο στολισμένο με τα προικιά της νύφης μέγαρο. Υπάρχουν ακόμα πολλές περιπτώσεις που το γλέντι κρατά δύο μέρες, ακριβώς ό π ω ς παλιά. Αν τ ο γλέντι κρατήσει μόνο μια μέρα, τότε τ ο κέρασμα της νύφης γίνεται μετά τ ο καθιστό γλέντι με την ίδια ιεροτελεστία, όπως παλιά, και ακολουθεί ο χορός.

Ο έλεγχος της παρθενιάς Τα παλιά χρόνια, που η τιμή της οικογένειας εξαρτιόταν κατά πολύ από την τιμή τ ω ν θυγατέρων, η παρθενιά της νύφης ήταν σημαντικό γεγονός. Η έλλειψή της έθετε το γάμο, την υπόληψη της νύφης και φυσικά την τιμή της οικογένειας σε πολύ μεγάλο κίνδυνο. Ο έλεγχος της παρθενιάς της νύφης από την πεθερά θεωρούνταν απαραίτητη, κυρίως αν υπήρχαν υποψίες για την τιμιότητά της. Ήταν, όμως, και για τη μητέρα της τιμή μεγάλη να αποδειχθεί ότι η κόρη της ήταν παρθένα. Οι αποδείξεις πολλές φορές δεν αρκούσε να μείνουν ανάμεσα στις συμπεθέρες. Η κοινωνία ή οι ίδιες μπορεί να επιθυμούσαν να γίνει ευρύτερα

Γλέντι σ τ ο σ τ ο λ ι σ μ έ ν ο με τ α π ρ ο ι κ ι ά μ έ γ α ρ ο

γ ν ω σ τ ό . Για τ ο λόγο αυτό έβαζαν τα σεντόνια σε σημείο εμφανές, έτσι ώστε όλοι όσοι είχαν αμφιβολίες να μπορούν να τα δουν. Στα Σπόα αναφέρθηκε πως η μητέρα της νύφης έπρεπε να πάρει τα σεντόνια και να τα πάει στη βρύση του χωριού, όπου βρίσκονταν η πεθερά και άλλες γυναίκες μαζεμένες για να τα δουν

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

ριά ή κάποιο ζ ώ ο . Εκτός από τ α προϊόντα έκαναν και κανίσκια (με γάλους δίσκους) με διάφορα γλυκά, τ α οποία έφτιαχναν οι ίδιοι. Τα κανίσκια αυτά τα πήγαιναν κυρίως όσοι είχαν προσκληθεί για τ η δεύτερη μέρα του γάμου. Όλα τ α παραπάνω δ ώ ρ α βοηθούσαν πολύ τ ο νεοσύστατο νοικοκυριό και πολλά από αυτά ήταν πολύ χρήσιμα για τ ο γαμήλιο φαγητό και γλέντι. Αργότερα, μετά τ ο ν πόλεμο, επικράτησε να κάνουν δώρα αντικείμενα χρήσιμα για τ ο ν εξοπλισμό του σπιτιού, όπως σερβίτσια με πιάτα, ποτήρια ή φλιτζάνια καθ ώ ς και άλλα σκεύη. Σήμερα συνεχίζουν να κάνουν δ ώ ρ α σκεύη αλλά έχει επικρατήσει να δίνουν χρήματα ώ σ τ ε τ ο ζ ε υ γ ά ρ ι να τ α αξιοποιεί, ό π ω ς επιθυμεί. Οι στενοί συγγενείς εξακολουθούν να κάνουν κανίσκια με γλυκά και να τα πηγαίνουν ως επιπλέον δώρο.

Στα 8 του γάμου

Τ α δώρα του γάμου Τα δ ώ ρ α τ α πήγαιναν συνήθως την ημέρα τ ο υ γάμου και ήταν π ρ ο ϊ ό ντα παραγωγής κάθε οικογένειας. Σε πανέρια στολισμένα έβαζαν σιτάρι, κριθάρι, όσπρια, σ τ α φ ί δ ε ς , καρύδια, αμύγδαλα και ό,τι άλλο είχαν. Στο κέντρο έβαζαν είτε ένα μπουκάλι με ποτό είτε ιιέλι είτε κάποιο γλυκό. Αν η οικογένεια ήταν ποιμενική, τα δ ώ ρ α μπορεί να ήταν βούτυρο, σιτάκα, τυ-

Την επόμενη Κυριακή το ζευγάρι μαζί με τους κουμπάρους, τους γονείς και τους πολύ στενούς συγγενείς πήγαιναν στην εκκλησία για να εκκλησιαστούν. Ο ιερέας, α φ ο ύ τους ευχόταν, τους έδινε τ ο αντίδωρο, ξεχωριστά από τ ο υπόλοιπο εκκλησίασμα και αυτοί του έδιναν χρήματα. Σύμφωνα με μια δοξασία, ό τ α ν έφευγαν από την εκκλησία, δεν έπρεπε να κοιτάξουν πίσω, για να μην ακούνε λόγια, δηλαδή να μην τους κουτσομπολεύουν. Οι μητέρες τ ω ν νεόνυμφων κρατούσαν πανέρια με γλεούδια και μετά την εκκλησία κερνούσαν τον κόσμο στο δρόμο.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΓΑΜΟΥ

Κέρασμα με γλεούδια στα 8 του γάμου, Μενετές

Ό τ α ν επέστρεφαν σ τ ο σπίτι, κερνιούνταν γλεούδια και γλυκά και έπειτα στρωνόταν το τραπέζι. Την ημέρα αυτή καταναλώνονταν τα φαγητά-ταξίματα της δεύτερης ημέρας του γάμου. Μετά το φαγητό ακολουθούσε γλέντι. Στην Όλυμπο τ ο νιόπαντρο ζευγάρι δεν ήταν απαραίτητο να πάει στην εκ-

κλησία. Συγκεντρώνονταν απλώς στενοί συγγενείς και φίλοι σ τ ο σπίτι του ζευγαριού και γλεντούσαν. Σήμερα αυτό έχει εκλείψει. Τα ο κ τ ώ τ ο υ γάμου δεν γίνονται σχεδόν πουθενά στην Κάρπαθο. Στο εθιμοτυπικό του γάμου έχει κάνει την εμφάνισή του τ ο κόψιμο της γαμήλιας τούρτας στο γλέντι και το γαμήλιο ταξίδι.

Μ ' t.^Vi^-»'.! ." »

88

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 ΕΘ-ΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

Έθιμα θανάτου Γενικά Ο θάνατος σηματοδοτεί τ ο τέλος του κύκλου της ζωής του ανθρώπου. Οι άνθρωποι πίστευαν, και πολλοί πιστεύουν ακόμα και σήμερα, στα προμηνύματα του θανάτου. Προάγγελος του θανάτου μπορούσε να είναι είτε ένα κακό όνειρο, είτε το «κλάμα», μακρόσυρτο λυπητερό γαύγισμα του σκύλου. Ο ετοιμοθάνατος έπρεπε οπωσδήποτε να λάβει τη θεία μετάληψη και να εξομολογηθεί στον ιερέα, αν το επιθυμούσε. Απαραίτητο ήταν επίσης να «συγχωρεθεί» με όλους τους συγχωριανούς του με τους οποίους είχε πρόβλημα. Ήταν αντίθετο με τις επιταγές του Χριστιανισμού να μη «συγχωρεθεί» κάποιος με άτομο που έφευγε από τη ζωή. Ιερή ήταν η στιγμή του χαροπαλέματος του ανθρώπου, γι' αυτό και όλοι οι παρευρισκόμενοι έπρεπε να κρατούν τον πόνο τους σιωπηρό και να μη βγάζουν κραυγές. Μόλις ξεψυχούσε ο νεκρός, οι συγγενείς ήταν πλέον ελεύθεροι να εκδηλώσουν τον πόνο τους με κραυγές και θρήνους. Ο πιο στενός συγγενής έκλεινε τα μάτια και το στόμα του θανόντος και ξεκινούσε η διαδικασία του σαβανώματος, της ετοιμασίας δηλαδή του νεκρού. Το σαβάνωμα αναλάμβανε κάποιος συγγενής ή άτομο στο χωριό, τ ο οποίο γνώριζε ή ήταν εξοικειωμένο με τη διαδικασία. Σε κάθε χωριό υπήρχε ένα ή περισσότερα άτομα, κυρίως γυναίκες αλλά όχι απαραίτητα, τα οποία γνώριζαν καλά τη διαδικασία του σαβανώματος. Το σαβάνωμα έχει πάρει τ ο όνομά του από τ ο σάβανο ή αναόλι, όπως λέγεται στο νησί, τ ο οποίο είναι χασέ (καινούριο) πανί που φοριέται κατάσαρκα και τ ο οποίο έφτιαχναν οι γυναίκες. Αφού καθάριζαν το σώμα του νεκρού με νερό και κρασί,

τ ο υ περνούσαν τ ο σάβανο, τ ο οποίο δίπλωναν στη μέση και με ένα ψαλίδι έκαναν σχισμή σε σχήμα σταυρού για να περάσει τ ο κεφάλι. Σχισμές έκαναν και στα πλαϊνά, έκοβαν επίσης δυο λωρίδες, μια σε κάθε πλευρά, τις οποίες δίπλωναν στην πλάτη, χωρίς να τις δέσουν κόμπο, έτσι ώστε να εφαρμόσει το σάβανο στο σώμα του νεκρού. Πάνω από το σάβανο έβαζαν τ α εσώρουχα τ ο υ νεκρού, τ α οποία έπρεπε να είναι αφόρετα. Όσον αφορά στα ρούχα, δεν ήταν απαραίτητο να είναι καινούρια, έπρεπε όμως να είναι « τ α καλά» του. Το ίδιο ίσχυε και για τα παπούτσια. Στην Όλυμπο, τ ο σάβανο δε φοριότ α ν κατάσαρκα, αλλά π ά ν ω από τ α ρούχα του νεκρού. Του τ ο φορούσε ο ιερέας, όταν πήγαινε στο σπίτι για να κάνει την εξόδιο ακολουθία. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, ο νεκρός βρισκόταν στο π ά τ ω μ α συνήθως π ά ν ω σε στρώμα. Όταν έφτανε ο ιερέας, διάβαζε μια ευχή και με τη βοήθεια τ ω ν παρευρισκομέν ω ν του περνούσε τ ο σάβανο και τον τοποθετούσαν στο φέρετρο Αν ο θάνατος είχε συμβεί προς το τέλος του μήνα, έβαζαν μέσα στο φέρετρο μια κλειδαριά για να κλειδώσει το κακό, να μη συμβεί δηλαδή άλλος θάνατος. Στο ίδιο χωριό υπήρχε η δοξασία πως τα κορδόνια τ ω ν παπουτσιών τ ω ν νεκρών δεν έπρεπε να δένονται. Στα Σπόα έφτιαχναν το κερί του νεκρού, το οποίο τοποθετούσαν πάνω στο νεκρό, μόλις ετοιμαζόταν, και τ ο άναβαν. Μόλις ετοίμαζαν τ ο νεκρό, τον τοποθετούσαν στο πάτωμα μέχρι να ετοιμαστεί το φέρετρο, το οποίο έφτιαχναν μαραγκοί ή άνθρωποι του χωριού με απλά σανίδια. Στις Πυλές, αν η οικογένεια του θανόντος δεν είχε χρήματα για να φτιάξει φέρετρο, δανειζόταν από την εκκλησία τ ο λεγόμενο καβαλέτο, είδος φερέτρου, και ο νεκρός θαβόταν

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

με το σεντόνι. Όταν ετοιμαζόταν τ ο φέρετρο, τοποθετούσαν ένα τραπέζι στη μέση του δωματίου και πάνω σε αυτό τοποθετούσαν τ ο νεκρό με τ ο κεφάλι προς τη Δύση, έτσι ώστε να βλέπει την Ανατολή. Απαραιτήτως έπρεπε να καλυφθούν οι καθρέπτες του δωματίου, για να μη φαίνεται τ ο είδωλο του νεκρού. Στην Όλυμπο, εκτός από τους καθρέπτες, τους οποίους κάλυπταν, γύριζαν ανάποδα όλα τα πιάτα του διάκοσμου για όσο διάστημα κρατούσε τ ο πένθος της οικογένειας. Το νεκρό στόλιζαν με λουλούδια, τ α οποία έκοβαν από τον κήπο. Λουλούδια από τους κήπους τους πήγαιναν και όσοι την άλλη μέρα επισκέπτονταν τ ο σπίτι του θανόντος, για να τον συντροφεύσουν στην τελευταία του έξοδο από τ ο σπίτι του. Μόλις ε τ ο ι μ α ζ ό τ α ν ο νεκρός και έπαιρνε τη θέση τ ο υ μέσα σ τ ο σπίτι, ήταν ώρα να ετοιμαστούν οι συγγενείς. Όπως σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στην Κάρπαθο τ ο πένθος δηλώνεται με τ α μαύρα. Όλες οι γυναίκες, στενοί συγγενείς του θανόντος, ντύνονταν στα μαύρα, τα οποία φορούσαν τουλάχιστον μέχρι τα σαράντα, είτε για όλη τους τη ζωή, αν ο θανών ήταν ο σύζυγος τους. Οι άντρες δήλωναν το πένθος, είτε φορώντας μαύρο περιβραχιόνιο είτε μαύρη γραβάτα. Τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει το μαύρο πουκάμισο ως ένδειξη πένθους, το οποίο φοριέται, είτε για σαράντα ημέρες είτε για ένα χρόνο ανάλογα με τη συγγένεια. Ένδειξη πένθους για τον άνδρα ήταν και τ ο μούσι τ ο οποίο διατηρούνταν για σαράντα ημέρες. Στις Μενετές, έδιναν μεγάλη σημασία στην εποχή που έβαζε κάποιος τα μαύρα ανάλογα με το φεγγάρι, «καλού φεγγού-κακού φεγγού», όπως έλεγαν. «Κακού φεγγού φόρεσες τα μαύρα» σήμαινε φόβο πως και άλλο θανατικό μπορούσε να συμβεί στην οικογένεια. Στην Όλυμπο οι γυναίκες ντύνονταν στα μαύρα για όλη τους τη ζωή, μόνο αν ο θανών ήταν ο σύζυγος τους, ενώ, για να πενθήσουν οποιοδήποτε άλλο συγγενικό πρόσωπο, απλά φορούσαν παλιά

και σκούρα ρούχα. Επίσης, για σαράντα ημέρες νήστευαν, δεν έκαναν μπάνιο και δεν άλλαζαν ρούχα. Σήμερα το πένθος τηρείται με τον ίδιο τρόπο σε όλο το νησί με εξαίρεση τ ο μπάνιο και την αλλαγή ρούχων στην Όλυμπο. Η αναγγελία του θανάτου γινόταν με το πένθιμο κτύπημα της καμπάνας αμέσως μετά την ετοιμασία του νεκρού, με την προϋπόθεση ότι δεν είχε νυχτώσει. Σε αυτή την περίπτωση η καμπάνα κτυπούσε τ ο πρωί της επόμενης του θανάτου. Ήταν απαραίτητο ο θ α ν ώ ν να περάσει μια νύχτα σ τ ο σπίτι του, όπου τον ξαγρυπνούσαν συγγενείς, φίλοι και γείτονες, μοιρολογώντας τον ή εξιστορώντας στιγμές από τη ζ ω ή του. Κατά τη διάρκεια της νύχτας προσφέρονταν ξηροί καρποί, κουλούρια, τσάι, καφές και κονιάκ. Μέλημα τ ω ν συγγενών αμέσως μετά την ετοιμασία του νεκρού ήταν να ανάψουν τ ο καντήλι, τ ο οποίο έπρεπε να διατηρείται άσβεστο για σαράντα ημέρες και να τοποθετήσουν στον παράστηλο (παραστάδα) της πόρτας, είτε ένα ποτήρι είτε ένα μαστραπά (κανάτα) με νερό, για να δροσίζεται η ψυχή τ ο υ νεκρού. Το νερό αυτό έπρεπε να το αλλάζουν κάθε πρωί επί σαράντα ημέρες. Οι οικογένειες που πενθούσαν απείχαν φυσικά από κάθε είδους κοινωνικές εκδηλώσεις.

Τ ο Μοιρολόι Σε όλες της γωνιές της Ελλάδας οι πικρές αυτές στιγμές του, χωρίς επιστροφή, ταξιδιού τ ο υ α ν θ ρ ώ π ο υ έχουν συνοδευτεί, και σε πολλές περιοχές ακόμα συνοδεύονται, με τ α θλιμμένα, γεμάτα πόνο, σπαραγμό και παράπονο λόγια του μοιρολογιού. Στην Κάρπαθο τ α μοιρολόγια είναι δίστιχα τα οποία συνθέτονται εκείνη τη στιγμή. Επαγγελματίες μοιρολογίστρες δεν υπάρχουν ούτε υπήρξαν ποτέ στο νησί. Οι πενθούσες με τ α αυτοσχέδια

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

αυτά δίστιχα εξέφραζαν το σπαραγμό τους, αν ο θανών ήταν δικό τους πρόσωπο ή έστελναν μηνύματα σε δικούς τους αποθαμένους. Αλλά και οι παρευρισκόμενες με τέτοια δίστιχα εξυμνούσαν το θανόντα, έδειχναν τη συμπόνια τους στους συγγενείς ή καλούσαν τους ξενιτεμένους, οι οποίοι δεν είχαν καταφέρει να παρευρεθούν στις ύστατες στιγμές του εκλιπόντος. Το μοιρολόι στην Κάρπαθο θεωρούνταν, και στα βόρεια χωριά (Μεσοχώρι, Σπόα, Όλυμπος), ακόμη θεωρείται, από τα πιο σπαρακτικά. Οι γυναίκες έβγαζαν τα μαντήλια τους και έλυναν τα μαλλιά τους, τα οποία, έτσι όπως ήταν μακριά, έπεφταν και κάλυπταν το πρόσωπο τους. Ο τόνος του μοιρολογιού ήταν τέτοιος, ώ σ τ ε η τελευταία λέξη τ ο υ δευτέρου στίχου να τραβιέται. Στο τράβηγμα αυτής της λέξης οι γυναίκες έβγαζαν μακρόσυρτο θρήνο, τραβούσαν τα μαλλιά τους, πολλές φορές μέχρι ξεριζωμού, κτυπούσαν τα μάγουλα τους ή τα έγδερναν με τα νύχια τους, κτυπούσαν με τις

δύο παλάμες τα γόνατα τους ή με τις γροθιές τους τ ο στέρνο τους και πολλές φορές έσκιζαν τα ρούχα τους. Όλες σχεδόν οι γυναίκες στην Κάρπαθο ήξεραν να μοιρολογούν. Υπήρχαν όμως και αυτές που είχαν μεγαλύτερη ικανότητα να συνθέτουν δίστιχα και επιπλέον ήταν καλλίφωνες. Αυτές είχαν τον πρώτο λόγο στο μοιρολόι και οι άλλες ακολουθούσαν. Το μοιρολόι ξεκινούσε αμέσως μετά την ετοιμασία του νεκρού και συνεχιζόταν τ ο βράδυ. Η έντασή του έπεφτε, βέβαια, κατά τη διάρκεια της νύχτας. Συνεχιζόταν την επόμενη μέρα με αποκορύφωση τη στιγμή που έφτανε ο ιερέας και τη στιγμή που ο νεκρός οδηγούνταν έξω από το σπίτι. Το μοιρολόι συντρόφευε τ ο νεκρό στην πορεία του προς την εκκλησία και προς το κοιμητήριο, με δεύτερη αποκορύφωση τη στιγμή που το φέρετρο κατέβαινε στον τάφο. Στην Όλυμπο, εκτός από τις περιπτώσεις που αναφέραμε, τους νεκρούς τούς μοιρολογούσαν και τη Μεγάλη Παρασκευή μετά το στολισμό του επιταφίου.

93

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

κτ»

Παραθέτουμε ενδεικτικά κάποια μοιρολόγια.

Μοιρολόι στην κηδεία του δάσκαλου κ. Σακελλιαδη από την κ. Ευαγγελία Μαυρολιού. Ως δάσκαλος το άριστα το πήρες που τ' Απέρι γι' αυτό σε κλάψαν σήμερο μικροί, μεγάλοι, γέροι. Πρόωρα απαράδωσες στο χάρο την ψυχή σου και δεν εσκέφθεις δάσκαλε καθόλου τη Χρυσή σου. Κλαίει η κοινότης των Πυλών κλαίει και τ' Απεριού μας χάσαμε επιστήμονα μεγάλο του νησιού μας. Σήμερον ως κι ο ουρανός το χρώμα του 'χει χάσει που 'φυγεν άστρο λαμπερό 'πο τούτη δω την πλάση.

Μοιρολόι στην κηδεία του καθηγητή κ. Γεωργίου Χαλκιά από την κ. Θετεκούλα Νταργάκη Στάσου διαβάτη που πέρνας, στάσου να το διαβάσεις γιατί 'ναι η πόρτα μου κλειστή να βαριαναστενάξεις. Αύριο είν' της Παναγιάς και λείπει το κορμί σου που πρέπιζε την εκκλησιά, Γιώργο μου η φωνή σου. Της Παναγίας ο παπάς πώς θε να νταγιαντίσει που σε περίμενε να 'ρθείς να ομορφολειτουργήσει; Ψάλτη μου και γραμματικέ έλα στην εκκλησία ν' αντιλαλήσει το πλατύ από τη μελωδία. Έφυγε η φωνούλα σου απ' τ' αναλογίο και του ραγίζεις του παπά τα σωθικά τα δύο. Κάθε λεπτό κάθε στιγμή με μάτια δακρυσμένα μέσα στο νου μου έρχονται όλα τα περασμένα. Η στοργή σου βρίσκεται μέσα στα δυο μου μάτια κι από την πόρτα σαν περνώ γίνονται δυο κομμάτια.

94

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

Γιώργο μου το κορμάκι σου το βαριαρρωστημένο με τα νερά το θάψανε στο χώμα το βρεγμένο. Γ,ατί Παναγία μου έκανες τέτοια μέρα απού 'ψάλε στην εκκλησία ο Γ,ώργος όλη μέρα. Τ' ανήμερα της Παναγιάς στον ουρανό θ' ανέβεις το δροσερό αγέρι μας δε θα το ξαναπνεύσεις. Μεσ' του αγγέλου του Θεού να κάμεις κατοικία με πίκρα κ' αναστεναγμό αφήνεις τη Μαρία. Στου Φίλιππου τον καφενέ είν' όλοι καθισμένοι και μια καρέκλα εύκαιρη εσένα περιμένει.

Το μοιρολόι δεν εξέλειπε ούτε από τα μνημόσυνα ούτε από την προετοιμασία του κόλλυβου. Παραθέτουμε μοιρολόι της κ. Μαριγούλας Οικονομίδου σ τ ο εννιάμερα τ ο υ συζύγου, της δικηγόρου κ. Ιωάννη Οικονομίδη. Πώς έχω νου και σκέφτομαι και δεν παραλογίζω που πρόωρα του Γιάννη μου κόλλυβα του στολίζω. Έφυγες τόσο πρόωρα 'που το νοικοκυριό μας και δεν επήρες τη χαρά καθόλου των παιδιών μας Επρόλαβες και πάντρεψες Γιάννη μου τη Ζωή μας κι έκανες όνειρα πολλά για την Παρασκευή μας. Στη Ρόδο και στην Κάρπαθο έκλεισες το γραφείο Γιάννη μου συ πως ξέγνοιασες εις το νεκροταφείο. Εννιά μέρες σήμερο πώς κάνεις μοναχός σου Γιάννη μου και ποιος βρίσκεται εις το προσκέφαλο

σου;

Ω! βαρυαρρωστημένε μου πώς κάνεις ησυχία μην ήρθε ο πατέρας μου και κάνεις θεραπεία;

95

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

Μεταφορά νεκρού

Η ταφή Στα βόρεια χωριά (Μεσοχώρι, Σπόα, Όλυμπος) κατά την εκφορά του νεκρού από τ ο σπίτι αυτοί που κρατούσαν τ ο φέρετρο το σήκωναν και έκαναν το σημείο του σταυρού, ενώ στα χωριά Όθος, Μεσοχώρι και Σπόα έριχναν και νερό στην πόρτα. Νερό έριχναν οι νοικοκυρές έξω από τα σπίτια τους όταν περνούσε απ' έξω η νεκρώσιμη πομπή. Το νεκρό μετέφεραν στην εκκλησία και από εκεί στο νεκροταφείο τέσσερις άνδρες συγγενείς ή φίλοι του, ακολουθούμενοι από τους στενούς συγγενείς που, όπως έχει ήδη αναφερθεί, μοιρολογούσαν, και στη συνέχεια απ' όλους όσοι συνόδευαν το νεκρό. Θεωρούνταν γρουσουζιά να γυρίσει κάποιος και να κοιτάξει πίσω στο σπίτι του εκλιπόντος μετά την εκφορά του. Ήταν κακό, επίσης, να κλείσει το σπίτι του θανόντος, γι' αυτό πάντα έμενε πίσω κάποιος, πιο μακρινός συγγενής, γείτονας ή φίλος.

Μετά τη νεκρώσιμη ακολουθία και τον τελευταίο ασπασμό, ο νεκρός μεταφερόταν στο νεκροταφείο για τον ενταφιασμό. Όλοι οι παρευρισκόμενοι αποχαιρετούσαν το νεκρό ρίχνοντας λίγο χώμα, έθιμο πανελλαδικό. Στις Πυλές, αφού τελείωνε ο ενταφιασμός, έσπαγαν στο μνήμα ένα πιάτο, για να κουφαθεί ο χάρος. Μετά την ταφή μοιράζονταν καραμέλες, στραγάλια και φιστίκια ή αμύγδαλα, από τα οποία ο κάθε παρευρισκόμενος έπρεπε να πάρει μονό αριθμό, καθώς και κονιάκ ή κρασί. Φεύγοντας από το νεκροταφείο αυτοί που είχαν παρευρεθεί στην κηδεία έπρεπε να καθίσουν σε τρία διαφορετικά ριζιμιά (σταθερά) σημεία, για να ριζώσει το κακό και να μην τους ακολουθήσει. Μετά τον ενταφιασμό ο ιερέας και οι στενοί συγγενείς επέστρεφαν στο σπίτι του θανόντος, όπου ο ιερέας αγίαζε και με τον αγιασμό αυτό έπρεπε να πλυθούν όλοι όσοι είχαν λάβει μέρος στο σαβάνωμα του νεκρού ή τον είχαν αγγίξει.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΘΑΝΑΤΟΥ

Τ α μνημόσυνα

Έθιμα του θανάτου σήμερα

Όπως φανερώνει η λέξη, τα μνημόσυνα είναι στιγμές μνήμης του νεκρού. Μνημόσυνα γίνονταν και γίνονται ακόμα, στις τρεις, εννέα και στις σαράντα ημέρες, στους τρεις, έξι, εννέα μήνες καθώς και στο χρόνο. Μνημόσυνο μπορούσε να γίνεται κάθε χρόνο μετά τη συμπλήρωση του χρόνου. Τα μνημόσυνα τ ω ν τριών και των εννέα ημερών ήταν απλά και γίνονταν μεταξύ τ ω ν συγγενών και χωρίς μεγάλο κόλλυβο Στις τρεις μέρες συγκεκριμένα έφτιαχναν ένα πιάτο σιτάρι, το οποίο δεν το μοίραζαν αλλά το έσπαγαν στον τάφο. Τα μεγάλα και κυριότερα μνημόσυνα ήταν και είναι αυτά τ ω ν σαράντα ημερών και του χρόνου, τα οποία στην Αρκάσα και στη Βωλάδα συνοδεύονταν κάποιες φορές και από φαγητό εκτός από τ ο κόλλυβο.

Το εθιμοτυπικό τ ο υ θ α ν ά τ ο υ έχει αλλάξει ελάχιστα έως καθόλου. Αν και χρησιμοποιείται τ ο έτοιμο φέρετρο πλέον, τ ο οποίο προμηθεύουν τ α γραφεία κηδειών, δεν είναι ασυνήθιστο να παραγγέλνεται στους μαραγκούς. Δε συνηθίζεται, όμως, να φ τ ι ά χ ν ο ν τ α ι απλά φ έ ρ ε τ ρ α με σανίδια. Το σαβάνωμα του νεκρού συνεχίζει να γίνεται από τους συγχωριανούς του, εκτός εάν τ ο άτομο πέθανε κάπου μακριά ή σ τ ο νοσοκομείο. Αν κάποιος πεθάνει εκτός νησιού και τον φέρουν στο νησί για τον ενταφιασμό, πρέπει απαραίτητ α ν α τ ο ν περάσουν από τ ο σπίτι πριν να τ ο ν πάνε στην εκκλησία. Η νεκροφόρα έχει κάνει την εμφάνισή της αλλά σχεδόν σε όλα τα χωριά ο νεκρός μεταφέρεται στα χέρια. Την εμφάνισή τους έχουν κάνει και τ α στεφάνια με λουλούδια αλλά αποτελούν ακόμα σπάνιο φαινόμενο και στέλνονται κυρίως από άτομα που βρίσκονται μακριά και δεν καταφέρνουν να παρευρεθούν στην κηδεία. Στην πλειοψηφία τους οι νεκροί στολίζονται με άνθη από τους κήπους.

Τα κόλλυβα ετοιμάζονταν στο σπίτι. Ξεκινούσαν με τ ο καθάρισμα τ ο υ σιταριού τ ο οποίο γινόταν σχολαστικά, κόκκο-κόκκο, και με τη συνοδεία μοιρολογιού. Το στόλισμα του κόλλυβου γινόταν από γυναίκες που γνώριζαν καλά την τέχνη, πάντα βέβαια μέσα από το συγγενικό ή φιλικό κύκλο της οικογένειας. Εκτός από το κόλλυβο έφτιαχναν και κουλούρια, τα οποία ράντιζαν με σησάμι και μέλι και τα μοίραζαν μαζί με το κόλλυβο. Την παραμονή του μνημόσυνου φτιαχνόταν η ψυχόπιτα, μεγάλος άρτος τον οποίο έκοβαν σε κομμάτια, τ ο ν άλειφαν με μέλι και καρπάθικο βούτυρο ή ταχίνι, αν ήταν περίοδος νηστείας, και το μοίραζαν στη γειτονιά. Στις Πυλές, αντί για βούτυρο χρησιμοποιούσαν τσίκνωση. Στην Όλυμπο, αντί για ψυχόπιτα έκαναν μικρά ψωμάκια με σησάμι, τα οποία βουτούσαν σ τ ο μέλι και τα μοίραζαν την παραμονή. Τα ψωμάκια αυτά έπρεπε να φαγωθούν την ίδια βραδιά και να μην ξημερωθούν. Σήμερα κάνουν και ψυχόπιτα.

Μικρή διαφορά παρατηρείται στο μοιρολόι, τ ο οποίο δεν είναι πλέον τ ό σ ο έ ν τ ο ν ο στην κάτω Κάρπαθο. Στην π ά ν ω Κάρπαθο, κυρίως Σπόα και Όλυμπο, αν και υποστηρίζεται π ω ς δ ε ν είναι τ ό σ ο σπαρακτικό όσο παλαιότερα, παραμένει σίγουρα πιο έντονο σε σχέση με τ α κάτω χωριά. Συνηθίζεται, επίσης, σήμερα να δ ι α β ά ζ ο ν τ α ι μοιρολόγια μέσα στην εκκλησία μετά τη νεκρώσιμο ακολουθία ή να δημοσιεύονται στον τύπο. Παραθέτουμε μέρος από τ α μοιρολόγια που διαβάστηκαν μέσα στην εκκλησία στην κηδεία του επιστάτη του Γενικού Λυκείου Απερίου κ. Γιώργου Χαλκιά από τ ο φίλο και συγχωριανό του κ. Γεώργιο Δήμαρχο.

97

Scan: GVG 2014

Αδύναμος εστάθηκα στον ερχομό της μπόρας και σ' άρπαξε απ' τα χέρια μου σ' ένα λεπτό της ώρας. Ώσπου να ζω θα το βαστώ μες την καρδιά μου βάρος που μπρος από τα μάτια μου σε άρπαξε ο χάρος. Ό, τι μπορούσαν έκαναν πίσω να σε γυρίσουν μα δεν εστάθη δυνατόν το χάρο να νικήσουν. Να καταλάβω δεν μπορώ πώς το εκαταδέχτης του χάροντα τη σαϊτιά τόσο μικρός και δέχτης. Το τετραγωνικό μυαλό οπού 'κανε για δέκα πώς άφησε τα δυο παιδιά και τη μικρή γυναίκα; Εσβήσανε τα όνειρα που 'χαμε στο μυαλό μας που λέγαμε να κάνουμε για το μικρό χωριό μας. Φεύγεις και θα 'μαι μοναχός στου καφενέ την άκρη να μην με βλέπουν σαν κυλά του χωρισμού το δάκρυ. Να 'ναι το χώμα ελαφρύ που θε να σε σκεπάσει σύγνεφο καλοκαιρινό ζέστη να μη σε πιάσει. Στου παραδείσου τις δροσιές να κατοικεί η ψυχή σου και γω θα ζω συμπέθερε με την ανάμνησή σου.

Μετά την ταφή και τ α μνημόσυνα οι συγγενείς και οι φίλοι δεν πηγαίνουν στο σπίτι του θανόντος αλλά συγκεντρώνονται στο μέγαρο της εκκλησίας, για να τιμήσουν το νεκρό. Εκεί σερβίρεται καφές και διάφορα κουλουράκια. Αναφέρθηκε ότι στα Πηγάδια, την Αρκάσα και τ α Σπόα κάποιες φορές προσφέρεται και φαγητό. Σχεδόν τίποτα δεν έχει αλλάξει όσον αφορά στα μνημόσυνα εκτός της ψυχόπιτας, που πολλές φορές, κυρίως στα Πηγάδια αλλά και στα χωριά, παραγγέλλεται στο φούρνο αντί να φτιαχτεί στο σπίτι.

«Tastes«ear-»

Scan: GVG 2014

·-'•---ν·'' • '

mm

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Έθιμα 'Δωδεκαημέρου Γενικά Δωδεκαήμερο ονομάζονται οι μέρες από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα. Οι ετοιμασίες ξεκινούσαν κάποιες μέρες πριν με τ ο σφάξιμο τ ω ν χοίρων, τους οποίους σχεδόν όλα τα νοικοκυριά έθρεφαν εκτός από τ α άλλα ζ ώ α . Το σφάξιμο απαιτούσε τη βοήθεια πολλών ατόμων, κυρίως τ ο καθάρισμα τ ο υ δέρματος από την τρίχα, που γινόταν με νερό ζεματιστό. Λόγω έλλειψης μέσων συντήρησης, έπρεπε να βρουν άλλους τρόπους συντήρησης του κρέατος. Έτσι τ ο έκοβαν σε μικρά κομμάτια, το καβούρδιζαν και μαζί με τ η μίλα, τ ο λίπος, τ ο έβαζαν σε πήλινα δοχεία και τ ο διατηρούσαν για πολύ μεγάλο διάστημα. Ήταν τ α λεγόμενα κυλιστά. Έκαναν, επίσης, τ ο λατιστό ή αλατιστό, δηλαδή κρέας που πάστωναν. Το δέρμα του χοίρου με τ ο λίπος το έκοβαν συρίφια, λουρίδες, και το ξέραιναν στον ήλιο. Το χειμώνα, εποχή που απαιτεί λιπαρό φαγητό, το μαγείρευαν με ξερά φασόλια ή ρεβίθια. Τα έντερα, αφού τα έπλεναν καλά, τα γύριζαν ανάποδα, τα γέμιζαν με χόντρο και τ α έβαζαν στην άρμη για συντήρηση. Θεωρούνταν πολύ καλός μεζές και τον σέρβιραν συχνά στα γλέντια που έκαναν στις ονομαστικές εορτές. Πολλές φορές, συγγενείς ή γείτονες έρχονταν σε συνεννόηση μεταξύ τους και δεν έσφαζαν όλοι μαζί. Όταν έσφαζε ένας, μοιραζόταν τ ο κρέας με τους άλλους και όταν τελείωνε, έσφαζε κάποιος άλλος. Σήμερα τα νοικοκυριά δε σφάζουν πλέον χοίρους αλλά τα περισσότερα αγοράζουν τ ο κρέας που είναι απαραίτητο για τα γεύματα τ ω ν εορτών αυτών. Ο μύθος τ ω ν καλικατζάρων δεν ήταν ευρέως διαδεδομένος σ τ ο νησί. Παρόλα αυτά στο Απέρι δεν πήγαιναν να μαζέψουν μανιτάρια τις ημέρες του

δωδεκαημέρου, γιατί πίστευαν πως τα είχαν κατουρήσει οι καλικάτζαροι. Στις Μενετές συνιστούσαν σ τ α παιδιά να είναι ιδιαίτερα προσεκτικά με τα πιάτα τους και να τα σκεπάζουν γιατί θα περνούσαν οι καλικάτζαροι και θα τους τα κατουρούσαν. Στην Όλυμπο, έφτιαχναν τηγανίτες, για να μη μπαίνουν οι καλικάντζαροι από τ ο τζάκι.

Τ α Χριστούγεννα Μέλημα κάθε νοικοκυράς ήταν να καθαρίσει τ ο σπίτι και να κάνει τις απαραίτητες προετοιμασίες για τ ο χριστουγεννιάτικο τραπέζι και γενικά για τις ημέρες αυτές. Μια από τις βασικές προετοιμασίες ήταν η παρασκευή τ ω ν γλυκών, τ α οποία ήταν ο καρπάθικος μπακλαβάς, μελομακάρονα, κουραμπιέδες, μοσχοπούγγια (ζύμη κουραμπιέδων γεμισμένη με αμύγδαλα, σησάμι και καρύδια), τα οποία σέρβιραν κυρίως την πρωτοχρονιά, ζιμπίλια για τ α φώτα, καθώς και τ ο χριστόψωμο, τ ο οποίο γινόταν με μυρωδικά, λίγο λάδι, σησάμι και είχε πάνω ένα σταυρό φτιαγμένο με λωρίδες από την ίδια ζύμη. Το χριστουγεννιάτικο φαγητό περιλάμβανε κρέας, κυρίως χοιρινό ή κοτόπουλο. Στις Πυλές συνηθιζόταν να φτιάχνουν τα Χριστούγεννα γεμιστό κατσίκι, « τ ο βυζάντι», το οποίο είναι τ ο παραδοσιακό πασχαλινό φαγητό. Σήμερα στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι την εμφάνισή της έχει κάνει και η γεμιστή γαλοπούλα. Σήμερα στις παραπάνω ασχολίες για τις εορτές τ ω ν ημερών έχει προστεθεί και ο στολισμός του σπιτιού με πολύχρωμα λαμπάκια και άλλα στολίδια και φυσικά ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Η Πρωτοχρονιά Την παραμονή της πρωτοχρονιάς και με την αλλαγή του χρόνου κοβόταν η βασιλόπιτα, η οποία στην κάτω Κάρπαθο ήταν μεγάλη και αρκετά χοντρή τηγανίτα μέσα στην οποία υπήρχε ένα φλουρί. Τη βασιλόπιτα έκοβε ο πατέρας, ο οποίος, αφού τη σταύρωνε, την έκοβε σε κομμάτια ξεκινώντας με κομμάτι για τ ο Χριστό, την Παναγία, τ ο σπίτι, τ ο νοικοκύρη, τη νοικοκυρά και στη συνέχεια τα παιδιά από το μεγαλύτερο προς τ ο μικρότερο. Στην Όλυμπο δεν έκαναν βασιλόπιτα αλλά λουκουμάδες. Ένας από τους λουκουμάδες περιείχε τ ο φλουρί. Όποιος έβρισκε το φλουρί έκανε και ποδαρικό την επόμενη μέρα νωρίς τ ο πρωί. Στο ποδαρικό δινόταν πολύ μεγάλη σημασία. Μπορούσε να γίνει από το άτομο που είχε βρει το φλουρί, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ή από κάποιο μικρό παιδί, μιας και τ α παιδιά θεωρούνται αγνά, ή από κάποιο άτομο που η οικογένεια θεωρούσε τυχερό. Συχνά οι νουνοί/-ές καλούσαν τα βαφτιστήρια τους για να τους κάνουν ποδαρικό. Μεγάλη γρουσουζιά ήταν να μπει πρώτη σε σπίτι μαυροφορεμένη γυναίκα. Το παιδί τ ο οποίο έκανε ποδαρικό κρατούσε ένα μαστραπά με νερό, κατά προτίμηση από πηγή όπου το νερό τρέχει συνέχεια, και μια πέτρα. Στα Σπόα, μέσα σ τ ο μαστραπά έριχναν και λίγα βρύα από την πηγή για να βρυώσει τ ο σπίτι, να στέκει δηλαδή πολλά χρόνια. Στις Πυλές, εκτός από τ ο νερό και την πέτρα τ ο παιδί κρατούσε και ένα πιάτο με άσπρα γλυκά π.χ. κουραμπιέδες. Μπαίνοντας στο σπίτι το ράντιζε με τ ο νερό και άφηνε την πέτρα δίπλα σ τ ο στύλο του σπιτιού λέγοντας: « Χρόνια πολλά, καλή χρονιά, ως τρέχει το νερό της πηγής να τρέχουν τα καλά στο σπίτι σας και σαν την πέτρα να είστε γεροί εσείς και τα θεμέλια του σπιτιού σας». Πάντα δινόταν κάποιο φιλοδώρη-

μα, αν αυτός που έκανε τ ο ποδαρικό ήταν παιδί. Ποδαρικό έκαναν και την 1η του Σεπτέμβρη, που αποτελεί την αρχή του εκκλησιαστικού έτους και σε πολλές ελληνικές περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της Καρπάθου, γιορτάζεται με πρωτοχρονιάτικα έθιμα. Το ρόδι, που σε άλλα μέρη του ελλαδικού χώρου αποτελεί κύριο στοιχείο καλοτυχίας την 1η Ιανουαρίου, στην Κάρπαθο χρησιμοποιείται την 1η Σεπτεμβρίου. Το έδεναν, και τ ο δένουν ακόμα, μαζί με σταθόρι, άνθος βλίτου, στην εξωτερική πόρτα του σπιτιού. Το εθιμοτυπικό του ποδαρικού τ ό σ ο την 1η Ιανουαρίου όσο και την 1η Σεπτεμβρίου δεν έχει αλλάξει στις μέρες μας. Το πρωτοχρονιάτικο φαγητό δε διέφερε από το χριστουγεννιάτικο, ήταν δηλαδή κάποιο είδος κρέατος. Παραδοσιακό γλυκό της πρωτοχρονιάς ήταν οι λουκουμάδες. Σήμερα η βασιλόπιτα γίνεται με συνταγή για κέικ και πασπαλίζεται με ζάχαρη άχνη. Αυτό που έχει επίσης προστεθεί σ τ α έθιμα της πρωτοχρονιάς είναι η ανταλλαγή δ ώ ρ ω ν μεταξύ τ ω ν μελών της οικογένειας. Τα δ ώ ρ α φυλάσσονται κάτω από το στολισμένο δέντρο μέχρι να έρθει η στιγμή να ανταλλαχθούν. Στα Σπόα έχει επικρατήσει τ α τελευταία χρόνια να φτιάχνεται μια μεγάλη βασιλόπιτα, την οποία ευλογεί ο ιερέας στη λειτουργία τ ο υ πρωινού της πρωτοχρονιάς και η οποία στη συνέχεια κόβεται σ τ ο μέγαρο και μοιράζεται σε όλους τους χωριανούς.

Τα Φώτα Τα Φ ώ τ α είναι η τελευταία γιορτή του Δωδεκαημέρου. Είναι η ημέρα του αγιασμού τ ω ν υδάτων και η ημέρα που οι καλικάτζαροι άφηναν ήσυχους τους ανθρώπους και επέστρεφαν στα έγκατα της γης.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Αγιασμός των ζώων

Την παραμονή τ ω ν Φ ώ τ ω ν γίνεται ο μικρός αγιασμός. Κάθε γυναίκα έπαιρνε ένα μαστραπά με νερό και ένα κερί και πήγαινε στην εκκλησία. Άφηνε τ ο νερό να αγιαστεί και άναβε τ ο κερί. Στις Πυλές, φύλασσαν τ ο κερί αυτό και όταν είχε κακό καιρό και φυσούσε πολύ, τ ο άναβαν, το έβγαζαν έξω και έλεγαν: « ω ς σβήνει τ ο κερί να σβήσει και ο καιρός». Στα Σπόα και το Μεσοχώρι στο χερούλι του μαστραπά έδεναν ένα μαντήλι με λίγα ρεβίθια, ξερά φασόλια ή οτιδήποτε άλλο όσπριο, τα οποία έδιναν μετά στα ζώα. Στην Όλυμπο, εκτός από τ α διάφορα όσπρια που έδεναν, έβαζαν και ένα πορτοκάλι μέσα στο νερό. Εδώ τα όσπρια είτε τ α έδιναν στα ζ ώ α είτε τ α φύτευαν στα χωράφια. Στο ίδιο χωριό πολλές φορές έβαζαν και μια χάντρα μέσα σ τ ο νερό και μετά την κρεμούσαν στα κέρατα του πιο όμορφου ζώου τους. Με τ ο ν αγιασμό αυτό ράντιζαν τ α χωράφια και τ α ζ ώ α . Κρατούσαν και ένα μπουκαλάκι σ τ ο εικονοστάσι. Στο

Μεσοχώρι την παραμονή τ ω ν Φ ώ τ ω ν έφτιαχναν τις λεγόμενες βουόπιτες, τις οποίες τυπάρωναν με το τυπάρι (ξυλόγλυπτη σφραγίδα), όπως τις προσφορές. Το βράδυ πήγαιναν σ τ ο στάβλο, άγιαζαν τ α ζ ώ α , τ α θύμιαζαν, τ ο υ ς έριχναν σ τ ο φαγητό όσπρια και τους έδιναν από ένα κομμάτι βουόπιτα. Στο μεγάλο αγιασμό την επόμενη μέρα, αγιάζονταν τα σπίτια από τον ιερέα. Στη Βωλάδα, οι νοικοκυρές έφτιαχναν τ ο πεντάλφα, κουλούρι, που αποτελούσε την αμοιβή του παπά. Στις Πυλές και τ ο Μεσοχώρι, έφτιαχναν τα ζιμπίλια, κουλούρες γεμισμένες με σταφίδες και καρύδια, και τα έδιναν στον ιερέα, όταν περνούσε να κάνει αγιασμό. Στα Σπόα, έφτιαχναν τα λεγόμενα ερόγκια, τ α οποία ήταν ρεβίθια ή οποιοδήποτε άλλο όσπριο που έβραζαν και σέρβιραν με αλάτι. Αυτό ήταν και το φαγητό που προσέφεραν στον ιερέα ως αμοιβή για τον αγιασμό που έκανε. Ένα μπουκαλάκι με τ ο μεγάλο αγιασμό κρατιόταν σ τ ο εικονοστάσι και απαγορευόταν να με-

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Η ρίψη του σ τ α υ ρ ο ύ στο Διαφάνι

τακινηθεί. Ο αγιασμός αυτός μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μετάληψη στους ετο ιμοθάνατους. Μετά τη Θεία Λειτουργία ακολουθούσε και ακολουθεί η ρίψη του Τίμιου Σταυρού στη θάλασσα, στα χωριά που είναι κοντά σ' αυτή. Αυτός που έπιανε τ ο Σταυρό τ ο ν περιέφερε σ τ ο χωριό μαζί με όσους είχαν βουτήξει ή μαζί με τους φίλους του. Σε κάθε σπίτι οι ένοικοι προσκυνούσαν τ ο σταυρό και έδιναν στα παιδιά χρήματα, τ α οποία μοιράζονταν μεταξύ τους όταν τελείωναν με την περιφορά. Το εθιμοτυπικό του εορτασμού τ ω ν Φ ώ τ ω ν δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα. Παρόλα αυτά παρατηρούνται κάποιες μικρές διαφορές. Η αμοιβή του ιερέα, όταν κάνει τον αγιασμό τ ω ν σπιτιών, είναι πλέον χρηματική. Η ρίψη τ ο υ Σταυρού γίνεται με τον ίδιο τρόπο αλλά σήμερα σε κάποια χωριά, όπως στην Αρκάσα, βουτούν και τ α κορίτσια στη θάλασσα για να τον πιάσουν.

Τ α Κάλαντα Ξεχωριστή θέση στη δωδεκαήμερη εθιμολογία είχαν τα κάλαντα, τα τραγούδια δηλαδή που αναγγέλλουν τον ερχομό κάθε γιορτής με στίχους ευχετικούς και επαινετικούς. Τα κάλαντα στην Κάρπαθο λέγονταν αργά τ ο απόγευμα της παραμονής κάθε γιορτής από παιδιά μόνο. Μεγάλοι δεν έβγαιναν να πουν τα κάλαντα. Τα παιδιά ήταν απαραίτητο να πουν ολόκληρα τα κάλαντα, αν ήθελαν να έχουν τ ο φιλοδώρημα τους, σε αντίθεση με σήμερα που λένε πολύ λίγους στίχους στην αρχή. Στην Όλυμπο, μάλιστα, τ α μικρά παιδιά (ας σημειωθεί πως τα κορίτσια δεν έβγαιναν να πουν κάλαντα) χωρίζονταν παρέες-παρέες, αλλά όχι πάνω από τρία άτομα η κάθε παρέα, και πήγαιναν κάπου απόμερα, ώστε να μην τους ακούν, για να κάνουν πρόβες λέγοντάς τα από την αρχή ω ς τ ο τέλος. Το φιλοδώρημα τ ω ν παιδιών για τα κάλαντα ήταν γλυκά και πιο σπάνια χρήματα.

Scan: GVG 2014

Κάλαντα τ ω ν Χριστουγέννων: Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ' αρχοντικό σας. Χριστός γεννάται σήμερον, εν Βηθλεέμ τη πόλει, οι ουρανοί αγάλλονταί, χαίρετ' η κτίσις όλη. Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων ο βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων. Πλήθος αγγέλων ψάλλουσιν το «Δόξα εν υψίστσις» Και τούτο άξιον εστί η των ποιμένων πίστις. Εκ της Περσίας έρχονται τρεις μάγοι με τα δώρα Άστρον λαμπρόν τους οδηγεί χωρίς να λείψει ώρα. Φθάσαντες εις Ιερουσαλήμ με πόθον ερωτώσι πού εγεννήθη ο Χριστός να παν να τον ευρώσι. Διά Χριστόν ως ήκουσε ο βασιλεύς Ηρώδης αμέσως εταράχθηκε κι έγινε θηριώδης, Ότι πολλά φοβήθηκε δια την βασιλείαν, μην του την πάρει ο Χριστός και χάσει την αξίαν. Κράζει τους μάγους κι ερωτά πού ο Χριστός γεννάται. Εις Βηθλεέμ ηξεύρομεν ως η Γραφή διηγάται. Τους είπε να υπάγωσι και όπου τον ευρώσι να τόνε προσκυνήσωσι, να παν να του ειπώσι, όπως υπάγει και αυτός για να τον προσκυνήσει με δόλον ο μισόθεος για να τον αφανίσει. Βγαίνουν οι Μάγοι, τρέχουσι και τον αστέρα βλέπουν φως θεϊκόν κατέβαινε και με χαράν προστρέχουν. Εν τω σπηλαίω έρχονται, βρίσκουν τη Θεοτόκον, κι εβάστα στας αγκάλας της τον Άγιον της Τόκον. Γονατιστοί τον προσκυνούν και δώρα του χαρίζουν σμύρνα, χρυσόν και λίβανον, Θεόν τον ευφημίζουν. Την σμύρναν μεν ως άνθρωπον, χρυσόν ως βασιλέα, την λίβανον δε ως Θεόν σ' όλην την ατμοσφαίραν. Αφού τον επροσκύνησαν ευθύς πάλιν μισεύουν και τον Ηρώδη μελετούν να πάγουν για να εύρουν. Πλην άγγελος εξ ουρανού βγαίνει, τους εμποδίζει άλλην οδόν να πορευθούν αυτός τους διορίζει. Και πάλιν άλλος άγγελος τον Ιωσήφ προστάζει εις Αίγυπτον να πορευθεί κι εκεί να ησυχάσει. Να πάρει και την Μαρίαμ, ομού με τον υιόν της ότι ο Ηρώδης τον ζητεί τον Τόκον τον δικό της. Μη βλέπων δε ο βασιλεύς τους Μάγους να γυρίζουν εις Βηθλεέμ επρόσταξεν παιδί να μην αφήσουν. Όσα παιδία εύρουσι δύο χρονών και κάτω όλα να τα περάσωσι ευθύς απ' τα σπαθιά τω (ν). Χιλιάδες δεκατέσσαρες σφάζουν εις μιαν ημέραν θρήνον, κλαυθμόν και οδυρμόν είχε κάθε μητέρα. Και επληρώθει το ρηθέν προφήτου Ησαΐου μετά των άλλων προφητών και του Ιερεμίου. Φωνή ηκούσθη εν Ραμά, Ραχήλ τα τέκνα κλαίει

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

τταραμυθείν ουκ ήθελεν ότι αυτά ουκ έχει. Ιδου όπου σας είπομεν όλη ν την υμνωδίαν του Ιησού μας του Χριστού γέννησιν την Ayiav. Και σας καληνυχτίζομεν, πέσετε κοιμηθείτε ολίγον ύπνοι/ πάρετε και ευθύς να σηκωθείτε. Και βάλετε τα ρούχα σας εύμορψα ενδυθείτε, στην Εκκλησίαν τρέξατε με προθυμίαν μπείτε, ν' ακούσετε με προσοχήν όλην την υμνωδίαν και με πολλήν ευλάβειαν την Θείαν Λειτουργίαν. Κι ευθύς άμα γυρίσετε εις το αρχοντικόν σας ευθύς τραπέζι στρώσατε, βάλτε το φαγητόν σας και το σταυρό σας κάμετε, γευθείτε, ευφρανθείτε δώστε και κανενός πτωχού όστις να υστερείται. Δώστε και μας τον κόπο μας ό,τι είναι ορισμός σας και ο Χριστός μας πάντοτε να είναι βοηθός σας! Χρόνους πολλούς να χαίρεσθε πάντα ευτυχισμένοι, σωματικά και ψυχικά να είστε πλουτισμένοι! Και εις έτη πολλά!

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς: Αρχή μηνιά κι αρχή χρονιά ψηλή μου δενδρολιβανιά κι αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά με τ' άγιο θρόνο. Κι αρχή που βγήκε ο Χριστός Άγιος και πνευματικός, στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει. Αγιος Βασίλης έρχεται και δε μας καταδέχεται από την Καισαρεία συ σ' αρχόντισσα κυρία. Βαστά εικόνα και χαρτί ζαχαροκάντιο ζυμωτή χαρτί και καλαμάρι δες και με το παλικάρι. Το καλαμάρι έγραφε η μοίρα του τι έπαθε και το χαρτί ομιλεί άσπρο μου καθάριο κρίνι. Βασίλη πόθεν έρχεσαι και δε μας καταδέχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις και δε μας το συντυχαίνεις; -Από της μάνας μου 'ρχομαι και 'γω σας καταδέχομαι και στο σχολειό μου πάω δε μου λέτε τι να κάνω; -Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις, κάτσε τον πόνο σου να πεις, κάτσε να τραγουδήσεις και να μας καλοκαρδίσεις.

-Εις το σχολειό που πήγαινα τραγούδια δεν εμάθαινα μον' γράμματα ηξεύρω αντικρύ μου να σας εύρω.

-Αφού και ξέρεις γράμματα πόσες φορές με κλάματα πες μας την αλφαβήτα πως πέρασες τη νύχτα. Χλωρό ραβδί, ξερό ραβδί ποτέ στην πόρτα σου μη βγει χλωρά βλαστάρια πέτα ροδοκόκκινη βιολέτα. Και πάνω στα βλαστάρια της και στα περικλωνάρια της πέρδικες κελαηδούσαν και δε μας το συντυχούσαν. Δεν ήσαν μόνο πέρδικες γαριφαλιές λεβέντικες μον' και περιστεράκια μαύρα μου γλυκά ματάκια.

105

Scan: GVG 2014

Κατέβηκε η πέρδικα ως περπατάει λεβέντικα να βρέξει το φτερό της μες το δροσερό νερό της. Κι ήβρεξε τον αφέντη μας τον ρήγα τον λεβέντη μας τον πολυχρονεμένο και στον κόσμο ξακουσμένο. Έχομε δε και εορτή που 'ναι στον κόσμο ξακουστή περιτομή Κυρίου κι ϊεράρχου Βασιλείου. Αυτή θα εορτάσουμε και θα διασκεδάσουμε. Φίλοι μου αν έχετε παιδιά που λείπουνε στην ξενιτιά εύχομαι να τα δείτε όπως τα επιθυμείτε. Και εις έτη πολλά...

Κάλαντα τ ω ν Φώτων: Παρακαλώ σας δώστε μου θέλημα ν' αρχινίσω τα Θεοφάνια να σας πω να σας καλοκαρδίσω. Αύριο είναι των Φωτώ που γιάζεται ο κόσμος και οι παπάδες περπατούν με το σταυρό στο χέρι και μες τα σπίτια μπαίνουσι και λεν τον Ιορδάνη βοήθεια να έχετε Χριστό και Άη Γιάννη. Δεν είναι τούτη η εορτή ωσάν τις περασμένες μον' είν' μεγάλη και τρανή και δοξολογημένη γιατί τα Θεοφάνια ανθρώπου σωτηρία που καταδέχθηκε ο Χριστός χωρίς να έχει χρεία. Στη Γαλιλαία ήτανε κι ήρθε στον Ιορδάνη δια να λάβει βάπτισμα από τον Ιωάννη. Εγώ Χριστέ μου δούλος σου και πώς να σε βαπτίσω τα χέρια μου να τσακιστού σαν το κερί να λιώσου παρά να κάμω απόφαση απάνω σου ν' αγγίξου. Ως ήγγιξε ο Πρόδρομος το δεξιό του χέρι θαύμα μεγάλο έγινε στη γη την οικουμένη. Οι ουρανοί εσχίσθησα κι ήβγε το περιστέρι τ' Άγιο Πνεύμα ήτανε κι ήρθε να μαρτυρήσει πως ο Χριστός βαφτίζεται σ' Ανατολή και Δύση. Ακόμη και το σήμερο οι ναύτες το κρατούσι να βαπτισθούσι τα νερά στο πέλαγος να βγούσι. Και εις έτη πολλά...

Scan: GVG 2014

Κάλαντα τ ω ν Φ ώ τ ω ν ό π ω ς μας τ α είπε η κ. Φανίτσα Μάλτα από τ ο Μεσοχώρι. Δεν είναι τούτη εορτή ωσάν την περασμένη μον είν' μεγάλη και τρανή και δοξολογημένη που οι παπάδες περπατούν με το σταυρό στο χέρι και μέσ' τα σπίτια μπαίνουσι και λεν τον Ιορδάνη βοήθεια να 'χετε τον Άγιο Ιωάννη. Κάτω στα Ιεροσόλυμα και στου Χριστού τον τόπο εκεί δέντρο δεν ύπαρχε, δέντρο εφανερώθει. Στη μέση κάθετ' ο Χριστός στην άκρα η Παναγία και στα περικλωνάρια του άγγελοι κι αρχάγγελοι. Ω! Μιχαήλ αρχάγγελε που παίρνεις κι απού φέρνεις φέρε μου τα χρυσά κλωνάρια του τ' αργυροκούδουνά του ν' ανοίξω τον Παράδεισο να μπω στο περιβόλι να κόψω μήλα κόκκινα να πιω νερό δροσάτο να πέσω ν' αποκοιμηθώ σε μια μηλιά από κάτω να πέφτουν τ' άνθη πάνω μου τα μήλα στην ποδιά μου και τα χρυσά τριαντάφυλλα τριγύρω στα μαλλιά μου και εις έτη πολλά!

«TeasaaQa&izr» Κάλαντα Φ ώ τ ω ν όπως καταγράφηκαν από τ ο πατέρα Ιωάννη Διακογεωργίου στην Όλυμπο. Καλήν εσπέραν άρχοντες αν είναι ορισμός σας Χριστού την θεία βάπτιση να πω στ' αρχοντικό σας. Δεν είναι τούτη εορτή οσά την περασμένη τούτη είναι πιο καλύτερη και πιο ξελογισμένη που οι παπάδες περπατού με το σταυρό στο χέρι και μπαίνουν μες τα σπίτια των και λεν τον Ιορδάνη βοήθεια να έχετε τον Μέγα Ιωάννην. Κάτω στα Ιεροσόλημα και στου Χριστού τον τάφο δένδρο δε ήτανε εκεί δένδρο εξεφυτρώθει στη μέση κάθεται ο Χριστός στην άκρα η Παναγία και στα περικλωνάρια του άγγελοι και αρχάγγελοι. Κι ο Μιχαήλ αρχάγγελος που τα κρατεί και λέει χαρίσετέ μου τα κλειδιά τ' αργυροκουδουνάτα να 'νοίξω τον Παράδεισο να μπω στο περιβόλι να 'φα μαρούλι δροσερό να πιω νερό δροσάτο να δω και τον αρχάγγελο το φοβερό τρομάτο που ταντανίζει τας ψυχάς, αμαρτωλοί και δίκιοι. Αμαρτωλός σαν τ' άκουσε έδερνε το κορμί του με πέτρες και με σίδερα ως θα να βγει ψυχή του. Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθώς τον είδεν είπε αμαρτωλέ μη δέρεσαι μη δέρεις το κορμί σου κι εγώ 'μαι ευσπλαχνίτερη να σώσω τη ψυχή σου.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Ο μ ά δ α καλάντων. Αδελφότης Καρπαθίων, Χριστούγεννα 1939

Σήμερα τα παιδιά λένε τ α κάλαντα το πρωί, μάλιστα εκτός από αυτά βγαίνουν και μεγάλοι οι οποίοι ανήκουν σε κάποιο σύλλογο και με τ η συνοδεία ο ρ γ ά ν ω ν λένε κάλαντα με τ η μορφή αυτοσχέδιων μαντινάδων. Αυτές ανα-

φέρονται στο σύλλογο ή στο σκοπό για τον οποίο απαιτείται η συγκέντρωση χρημάτων. Κάλαντα που ειπώθηκαν σ τ η Βωλάδα για την αποπεράτωση του ιερού ναού της Αγίας Πελαγίας στη Λάστο.

Κάλαντα που ειπώθηκαν στη Βωλάδα για την αποπεράτωση του ιερού ναού της Αγίας Πελαγίας στη Λάστο. n^nts^r» Ήρθαμε εις το σπίτι σας χρόνια πολλά να πούμε για ένα ιερό σκοπό βοήθεια ζητούμε. Στης κάτω Λάστου τα βουνά υπήρχε εκκλησία κι έφερε το όνομα που είχε μια οσία. Ήταν παλιά και έπεσε, χάθηκε μες τα χρόνια μα τα θεμέλια σώζονται κι υπάρχουνε ακόμα. Και η παλιά εικόνα της ποθεί να λειτουργήσει ν 'ανάψει το καντήλι της, καμπάνα να χτυπήσει. Ό,τι και αν προσφέρετε, τόσο χρυσό θα πιάσει η χάρη της Αγίας μας όλους θα σας σκεπάσει. Όσους θα βοηθήσετε να γίνει η Παναγία, θα χαρίσει σε όλους σας δύναμη και υγεία.

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014

Έθιμα Αποκριάς Γενικά Η αποκριά γενικά περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα παμπάλαιων εθίμων με μαγικό και ευετηριακό (ευ+έτος= καλή χρονιά) χαρακτήρα. Πολλά από τα λαϊκά δρώμενα της αποκριάς ανάγονται συχνά σε πανάρχαιες τελετές, οι οποίες αποσκοπούσαν στο να εξαναγκάσουν τις θεϊκές δυνάμεις να ευοδώσουν την καλοχρονιά και κυρίως την καλοσοδειά (ενόψει και της επερχόμενης καρποφορίας της άνοιξης), από την οποία εξαρτιόταν η επιβίωση της αγροτικής κοινότητας. Η λατρεία του φαλλού, ω ς συμβόλου της γονιμότητας, αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος τ ω ν γονιμικών τελετών και αποτελεί και στις μέρες μας τ ο κύριο σύμβολο κάθε αποκριάτικης εκδήλωσης. Την αποκριά τα πάντα ανατρέπονται: Οι άνδρες γίνονται γυναίκες και οι γυναίκες άνδρες, οι φτωχοί άρχοντες, οι παλαβοί βασιλιάδες, οι γριές λεχώνες και όλα αυτά σε ένα κλίμα όπου η τρέλα αντικαθιστά τη σοβαρότητα, η ανεξέλεγκτη σεξουαλικότητ α τον αυστηρό έλεγχο και την ηθική. Ο κάθε τόπος ζει τις μέρες αυτές τ ω ν «Απόκρεω» με τ ο δικό του τρόπο, βασισμένο στην δική του ιστορία, στις δοξασίες του και τις ιδιαιτερότητές του.

Η Περίοδος μέχρι την Καθαρά Δευτέρα Με την είσοδο του τριωδίου άρχιζαν και οι εορτασμοί της αποκριάς. Η πρώτη εβδομάδα του τριωδίου λεγόταν και Προφωνή, γιατί κάποιος σφυρίζοντας τον κούχελα, κοχύλι της θάλασσας, διαλαλούσε τον ερχομό της αποκριάς. Η έναρξη της αποκριάς σήμαινε το τέλος των εργασιών στα κτήματα και την έναρξη τ ω ν γλεντιών και τ ω ν χορών. Ήταν

Scan: GVG 2014 5ΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡίΑΣ

η κατάλληλη εποχή τέλεσης τ ω ν περισσότερων γάμων, μιας και υπήρχε ανάπαυλα από τις πολλές γεωργικές ασχολίες. Όπως προαναφέρθηκε, οι εορτασμοί άρχιζαν από την πρώτη εβδομάδα της αποκριάς κορυφώνονταν σταδιακά καθώς πλησίαζε η δεύτερη Κυριακή, η Κρεατινή, με την οποία σηματοδοτείται το τέλος της κατανάλωσης κρέατος και έφταναν στο αποκορύφωμά τους την τελευταία Κυριακή, την Τυρινή, και την Καθαρά Δευτέρα. Δεν ήταν βέβαια παράδοξο τα γλέντια να συνεχίζονταν μία και δύο μέρες μετά την Καθαρά Δευτέρα. Βασική απασχόληση τ ω ν γυναικών τις ημέρες της αποκριάς ήταν η προετοιμασία τ ω ν φαγητών, που συνόδευαν τα γλέντια στα σπίτια και στα καφενεία. Τα φαγητά ποίκιλαν ανάλογα με την ημέρα της αποκριάς, με τα κρεατικά να επικρατούν την Κυριακή την Κρεατινή και τα τυροκομικά την τελευταία Κυριακή, την Τυρινή. Συνδεδεμένα με την αποκριά είναι εδέσματα, όπως ο καπαμάς, κομματάκια κρέας τηγανισμένα και στη συνέχεια μαγειρεμένα με σάλτσα και λεμόνι, σιτακοπίτια και μυζηθροπίτια, (πιταράκια με γέμιση σιτάκας ή μυζήθρας), δρίλλα, (καϊμάκι που δημιουργείται στο γάλα όταν αυτό ζεσταίνεται και μετά κρυώνει), ρυζόγαλο, μακαρούνες με τσίκνωση κ.τ.λ. Οι μακαρούνες με τσίκνωση αποτελούσαν το φαγητό της Τσικνοπέμπτης. Οι μακαρούνες γίνονται με νερό, αλεύρι και αλάτι και βράζονται αμέσως μόλις φτιαχτούν. Η τσίκνωση γίνεται με κρεμμύδι που τσιγαρίζεται σε λάδι μέχρι να γίνει καφέ. Μπαίνει πάνω από τις μακαρούνες, οι οποίες έχουν περιχυθεί με καρπάθικο τυρί τριμμένο. Σήμερα εκτός από μακαρούνες τσικνίζουν και κρέας. Με το άνοιγμα του τριωδίου και κάθε μέρα μέχρι και την Καθαρά Δευτέρα πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιζαν οι καμουζέλες, οι μεταμφιεσμένοι που τριγυρνούσαν στα σπίτια, στα καφενεία, στους δρόμους και στις πλατείες. Να αναφερθεί ε δ ώ π ω ς απαγορευόταν ρητά στις γυναίκες να ντύνονται καμουζέλες. Μόνο τα αγόρια και οι άνδρες είχαν το δικαίωμα αυτό.

Απαγορευτική ήταν, επίσης, η παρουσία των γυναικών στα καφενεία. Μπορούσαν να παρακολουθούν τα δρώμενα πολλές φορές ντυμένες στα παραδοσιακά τους και στολισμένες, σε ανοιχτούς χώρους, στις πλατείες ή στα δώματα τ ω ν σπιτιών.

Γυναίκες ν τ υ μ έ ν ε ς στα παραδοσιακά παρακολουθούν αποκριάτικα δρώμενα, Βωλάδα

Συνηθισμένες μεταμφιέσεις ήταν του γέρου και της γριάς, ανδρών σε γυναίκες, γριές έγκυες που τεκνοποιούσαν, του γιατρού, του αράπη, του αρναούτη, του Εβραίου, του πραματευτή που κρεμούσε μπροστά του ένα καλάθι γεμάτο αστεία πράγματα όπως: βότανα για τις γεννήσεις, βότανα για γέννηση αγοριού, αστεία αντικείμενα κ.τ.λ. Μεταμφιέζονταν επίσης σε μορφές εξουσίας, όπως στρατιωτικοί,

Scan: GVG 2014 5ΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡίΑΣ

χωροφύλακες, αστυνομικοί αλλά και παπάδες. Συνηθισμένη μεταμφίεση ήταν αυτή του γαιδάρου για την οποία μάλιστα χρησιμοποιούσαν αληθινό κρανίο γαϊδάρου. Οι μεταμφιέσεις γίνονταν με οποιαδήποτε παλιά ρούχα είχαν και φυσικά έφτιαχναν μόνοι τους τις μουρούνες (μάσκες) χρησιμοποιώντας χαρτόνια, τα οποία ζωγράφιζαν με κάρβουνα. Στην Όλυμπο, η πιο συνηθισμένη μεταμφίεση ήταν αυτή τ ω ν φουστανελάδων, έθιμο παλιό που επιβίωσε και κατά την περίοδο τ ω ν κατακτητών. Αν και σε κανένα κατακτητή δεν άρεσε η θέα τ ω ν φουστανελάδων, οι κάτοικοι προφασιζόμενοι τ ο έθιμο κατάφεραν όχι μόνο να το διατηρήσουν αλλά και μέσω αυτού να υπενθυμίζουν την καταγωγή τους. Ο κάθε φουστανελάς είχε το ταίρι του, έναν άνδρα δηλαδή ντυμένο γυναίκα με τ ο παραδοσιακό σακοφούστανο ή το καβάι. Μια άλλη φιγούρα επίσης οικεία στην Όλυμπο ήταν αυτή του αράπη, ο οποίος ήταν συνήθως ψηλός και κρατούσε ένα μακρύ κοντάρι. Τα παιδιά διασκέδαζαν πειράζοντάς τον και προκαλώντας τον να τα κυνηγήσει. Καθ' όλη την περίοδο τ ω ν Απόκρεων οι καμουζέλες τριγύριζαν κυρίως τα βράδια στα σπίτια τ ω ν συγχωριανών τους, έκαναν αστεία αλλάζοντας τη φωνή τους και τους πείραζαν. Μεγάλη διασκέδαση πρόσφερε η προσπάθεια αναγνώρισης τ ω ν καμουζέλων, οι οποίοι σ τ ο τέλος ενέδιδαν, αποκαλύπτονταν, έπαιρναν τα κεράσματα και έφευγαν για τ ο επόμενο σπίτι. Η διασκέδαση κορυφωνόταν τις δύο τελευταίες Κυριακές μα κυρίως την τελευταία Κυριακή της Τυρινής και την Καθαρά Δευτέρα. Όταν γίνονταν συγκεντρώσεις σε σπίτια, ο καθένας πήγαινε φαγητό και ποτό για το φαγοπότι μετά το οποίο ακολουθούσε γλέντι. Στους ανοιχτούς χώρους, όπως πλατείες και δώματα τ ω ν σπιτιών, οι καμουζέλες έδιναν παραστάσεις με πρωτεργάτες το γέρο και τη γριά και συμπρωταγωνιστή τ ο γιατρό, που με τα γυαλιά του, σύμβολο μόρφωσης,

και τα σύνεργα ιατρικής του πρόσφερε πάντα τις πρώτες βοήθειες. Συγκεκριμένα μια γριά θα γεννούσε και ο γιατρός θα έτρεχε για βοήθεια, ο γέρος θα λιποθυμούσε και η γριά θα σπάραζε από π ά ν ω του, ε ν ώ ο φ τ ω χ ό ς γιατρός θα προσπαθούσε από τη μια να συνεφέρει τ ο γέρο και από την άλλη να παρηγορήσει τη γριά. Από την παράσταση αυτή είχε επικρατήσει να χαρακτηρίζουν ένα γιατρό που δεν είχε γνώσεις ή δεν ήταν καλός ως «γιατρό της αποκριάς». Αφού τριγύριζαν στα σπίτια και στα καφενεία και έκαναν διάφορα δρώμενα σε ανοιχτούς χώρους, όπως αναφέρθηκαν πιο πάνω, τ ο βράδυ συγκεντρώνονταν σε ένα χώρο, ο οποίος μπορούσε να είναι ένα μεγάλο σπίτι, κάποιο καφενείο και αργότερα τ ο κοινοτικό μέγαρο, και συνέχιζαν τ ο γλέντι μέχρι τ ο πρωί. Στα Σπόα, τη διασκέδαση τ ω ν Απόκρεων αναλάμβαναν να κάνουν σ τ α σπίτια τους τα ζευγάρια που είχαν παντρευτεί τη χρονιά αυτή. Έτσι τ ο νιόπαντρο ζευγάρι μαζί με τ ο κόμμα του θα διοργάνωνε το αποκριάτικο γλέντι. Λέγοντας κόμμα εννοούμε τις γενιές. Υπήρχε η συνήθεια σ τ ο χωριό, οι χωριανοί να χωρίζονται σε γενιές για να αποκριώσουν. Οι γενιές αυτές, το κόμμα δηλαδή, αποκρίωναν πάντα μαζί. Π. χ τ ο κόμμα τ ω ν Χαλκιοδημάρχων ήταν οι γενιές τ ω ν Χαλκιάδων και τ ω ν Δημάρχων. Αν δεν υπήρχε νιόπαντρο ζευγάρι, τη διασκέδαση μπορούσε να οργανώσει ο πρόεδρος του χωριού με το κόμμα του ή ο πρωτοκανακάρης του κόμματος. Την Παρασκευή ή τ ο Σάββατο ο ντελάλης ή η γυναίκα του προέδρου ή οι γονείς του νιόπαντρου ζευγαριού καλούσαν τους χωριανούς που ανήκαν στο κόμμα στο σπίτι όπου και λάμβανε χώρα τ ο γλέντι. Γίνεται αντιληπτό πως οι διασκεδάσεις ήταν πολλές. Υπήρχε ανταγωνισμός ανάμεσα σ τ α κόμματα ως προς τ ο ποιο θα διοργάνωνε το πιο ωραίο γλέντι και ως προς το ποιανού το γλέντι θα διαρκούσε περισσότερο. Να σημειωθεί π ω ς απαγορευόταν άτομα

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΙΙΟΚΡΙΑΣ

Scan: GVG 2014 5ΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡίΑΣ

από το ένα κόμμα να πάνε να διασκεδάσουν σε άλλο. Οι ουδέτεροι, όσοι δηλαδή δεν ανήκαν σε κάποιο κόμμα, μπορούσαν να επιλέξουν σε ποιανού κόμματος τ ο γλέντι θα πήγαιναν και μόλις τελείωνε το γλέντι στο ένα κόμμα μπορούσαν ελεύθερα να πάνε σε κάποιο άλλο. Ό π ω ς σε όλα τα χωριά έτσι και στα Σπόα όσοι συμμετείχαν στο γλέντι πήγαιναν και τ α φαγητά τ ο υ ς τ α οποία, αφού έβαζαν μέσα σε πιάτα, τ α τοποθετούσαν σε σκάφες που στη συνέχεια μετέφεραν οι γυναίκες στο κεφάλι. Αφού έτρωγαν, μάζευαν τα πιάτα και τα τραπέζια και άρχιζε τ ο καθιστό γλέντι με μαντινάδες π ρ ώ τ α για το ζευγάρι ή για όποιον είχε διοργανώσει την αποκριάτικη διασκέδαση και στη συνέχεια για τους παρευρισκόμενους, για τ α έθιμα, για τους ξενιτεμένους και τους έχοντες αποβιώσει. Συνήθως τ ο καθιστό γλέντι κρατούσε πολύ, ίσως και όλη τη νύχτα, γιατί όλοι έλεγαν μαντινάδες και άγγιζαν πολλά θέματα. Όλο αυτό το διάστημα οι γυναίκες κάθονταν στο σουφά και παρακολουθούσαν βουβές καταγράφοντας σ τ ο μυαλό τους τις μαντινάδες. Κατά διαστήματα το καθιστό γλέντι διέκοπταν οι καμουζέλες, που κινούνταν ελεύθερα από κόμμα σε κόμμα. Οι οργανοπαίχτες διέκοπταν το καθιστό γλέντι και έπαιζαν κάτω και στη συνέχεια πάνω χορό για να χορέψουν οι καμουζέλες.

της τσαμπούνας) που παίζονταν μόνο εκείνες τις μέρες και έκαναν τ ο ρυθμό πιο οργιαστικό. Πάνω στο σκοπό αυτό ταίριαζαν μαντινάδες σκωπτικές ή αλληγορικού περιεχομένου αποφεύγοντας τις αθυροστομίες με εξαίρεση τη στιγμή της εμφάνισης τ ω ν καμουζέλων. Σ' αυτές τις στιγμές οι γυναίκες έκαναν πως δεν άκουγαν ή έκρυβαν τ α πρόσωπά τους αλλά δεν έφευγαν. Ό τ α ν οι φουστανελάδες έμπαιναν στην κοινή διασκέδαση, αν δεν είχαν δικά τους όργανα, τα όργανα της κοινής διασκέδασης δεν διέκοπταν τ ο παίξιμο τους και οι καμουζέλες είχαν το δικαίωμα να πιαστούν κατευθείαν στον κάβο, δηλαδή στην αρχή του κύκλου. Κατά τη διάρκεια του χορού τ ω ν καμουζέλων ο γέρος και η γριά, οι οποίοι πιάνονταν πάντα σ τ ο τέλος, αυτοσχεδίαζαν διάφορα νούμερα προκαλώντας τ ο γέλιο όλων τ ω ν παρευρισκομένων. Αϊ-βαλλάς λεγόταν ο δικός τους χορός, ο οποίος περιλάμβανε άσεμνες και αστείες φιγούρες προσαρμοσμένες πλήρως στο κλίμα τ ω ν ημερών της αποκριάς. Αφού χόρευαν και τραγουδούσαν, οι καμουζέλες αποκάλυπταν τ ο πρόσωπο τους, πήγαιναν σ τ ο σπίτι, άλλαζαν και γύριζαν για να συνεχίσουν τ ο γλέντι.

Στην Όλυμπο οι φουστανελάδες με τις ντάμες τους με ή χωρίς τα λυροτσάμπουνά τους (τσαμπούνα, λύρα, λαούτο) πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι ή από καφενείο σε καφενείο και κατέληγαν στο χώρο της κοινής διασκέδασης. Όταν έμπαιναν στο χώρο αυτό, αν είχαν δικά τους όργανα, τα όργανα της κοινής διασκέδασης τους παραχωρούσαν τη θέση τους. Οι καμουζέλες χόρευαν με ειδικό σκοπό τον «καμουζελιάρικο». Είναι σκοπός που τραγουδιέται μόνο στις Απόκριες και γι' αυτό λέγεται και αποκριάτικος. Ο ρυθμός που χόρευαν οι καμουζέλες ήταν στο ρυθμό του πάνω χορού αλλά είχε ορισμένες πιαυλαίες (μουσικό κομμάτι

Η Καθαρά Δευτέρα Πολλές φορές το γλέντι από την Κυριακή της Τυρινής συνεχιζόταν χωρίς διακοπή μέχρι το πρωί της Καθαράς Δευτέρας. Καθώς προχωρούσε η μέρα, στην παρέα προστίθεντο και άλλοι, οι οποίοι είχαν πάει να ξεκουραστούν για να ξεκινήσουν ξανά. Τα αρτύσιμα φαγητά αποσύρονταν και τη θέση τους έπαιρναν τα νηστίσιμα. Το καθιστό γλέντι στηνόταν ξανά. Μαντινάδες για τη σαρακοστή, για τους παρευρισκομένους, για τους αρρώστους, τους ξενιτεμένους και τους νεκρούς. Σιγά-σιγά οι καμουζέλες έκαναν την εμφάνιση τους.

Scan: GVG 2014

Ό θ ο ς . Κ α θ α ρ ά Δ ε υ τ έ ρ α ,1938

Στα Σπόα την ημέρα αυτή οι λεύτερες κοπέλες πήγαιναν σ τ ο χ ώ ρ ο της διασκέδασης στολισμένες φορώντας τα τεχρέμια τους, δηλαδή άσπρα μεταξωτ ά ή βαμβακερά μαντίλια στολισμένα στον περίγυρο με πιτσίλια, πολύχρωμες χάντρες. Στολισμένοι ήταν και οι άνδρες, οι οποίοι είχαν στις πλάτες τους μαντίλες πολύχρωμες από Μαρόκο, Περσία ή Μεξικό. Τις μαντίλες αυτές τις έβαζαν στους ώμους τ ω ν ν έ ω ν οι μητέρες τους. Για να κάνουν τους γιούς τους να ξεχωρίζουν, οι μητέρες έδιναν παραγγελία στις κεντήστρες να κεντή-

σουν στις μαντίλες διάφορες παραστάσεις, ό π ω ς τ ο δικέφαλο ή την αρπαγή της ωραίας Ελένης. Μαντίλες έβαζαν οι γυναίκες και στις πλάτες τ ω ν ξενοχωριανών νέων για να μη ξεχωρίζουν. Έτσι στολισμένοι οι νέοι και οι νέες έπιαναν το χορό ξεκινώντας με τον κάτω χορό. Εδώ δινόταν η ευκαιρία στους νέους να τραγουδήσουν στις νέες. Ο κάθε νέος έπρεπε να βρει μαντινάδες για τις κοπέλες που ήταν πιασμένες μαζί του στο χορό. Μαντινάδες στις νέες έλεγαν και οι συγγενείς που κάθονταν γύρω από τα όργανα.

Χορεύτριες Σποΐτισσες με ούλα τα καλά σας τα πρόσωπά σας λάμπουσι σα τα (β)ασιλικά σας. Μικρούλα με το τεχρεμί με τον από(γ)υρό του σαν παλαιή νοικοκυρά τον κάνεις το χορό του. Χρυσάφι δώδεκα λογιώ αν βρω θα το συνάξω και τα καλά της κάθε μιας πάνω σας να σας γράψω.

115

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΙΙΟΚΡΙΑΣ

Δ ι ά τ α ξ η σ ε γλέντι

Να σημειωθεί εδώ ότι σε όλη την Κάρπαθο και σε όλα τα γλέντια (γάμοι, βαφτίσια, πανηγύρια) οι οργανοπαίχτες είναι στη μέση του χώρου διασκέδασης πάνω σε ψηλά τραπέζια, γύρω τους κάθονται οι γλεντιστάδες και όσοι παρακολουθούν και πίσω από αυτούς πιάνεται ο χορός. Οι γυναίκες που είχαν ξενιτεμένους κερνούσαν το χορό με κρασί και νηστίσιμους μεζέδες ξεκινώντας από τον κάβο. Οι άνδρες τούς έλεγαν μαντινάδες για τους ξενιτεμένους ή για τ' αμπέλια τους που έκαναν το κρασί ή για οτιδήποτε άλλο τις αφορούσε. Στην Όλυμπο η Καθαρά Δευτέρα ήταν η ημέρα για το φούμισμα, το παίνεμα δηλαδή των νιόπαντρων ζευγαριών. Παλιότερα τα όργανα δεν πληρώνονταν όταν έπαιζαν στους γάμους. Η πληρωμή τους γινόταν την Καθαρά Δευτέρα. Ο κόσμος μαζευόταν στο Πλατύ, χώρος μπροστά από την εκκλησία της κοίμησης της Οεοτόκου, για το γλέντι της Καθαράς Δευτέρας. Όλα τα ζευγάρια που είχαν παντρευτεί τη χρονιά εκείνη πιάνονταν στο χορό με τη σειρά που είχαν παντρευτεί μέσα στο χρόνο. Τα όργανα σηκώνονταν, πλησίαζαν και φούμιζαν το κάθε ζευγάρι ξεχωριστά, δηλαδή έπαιζαν και τραγουδούσαν επαινετικές μαντινάδες. Κάθε γαμπρός έριχνε κάποιο χρηματικό ποσό σ' ένα δίσκο ως αμοιβή των οργανοπαικτών.

Η δίκη: Ένα έθιμο, που ξεκίνησε αρχικά από το Απέρι και έπειτα καθιερώθηκε στο Όθος, ήταν αυτό της δίκης. Από το πρωί της Καθαράς Δευτέρας άρχιζε η συγκέντρωση στα καφενεία και στηνόταν τ ο καθιστό γλέντι, όπως γινόταν άλλωστε σε κάθε χωριό. Μετά το μεσημέρι όλοι, μαζί με τις καμουζέλες μεταφέρονταν στο μεν Απέρι στο γεφύρι, στο δε Όθος στην πλατεία του χωριού για να γίνει η δίκη. Υπεύθυνοι για την επιβολή της τάξης ήταν ο Καδής, άτομο ετυμόλογο και με χιούμορ, και οι αρναούτηδες (ζεϊμπέκηδες). Οι γυναίκες, άντρες ντυμένοι γυναίκες, πήγαιναν στον Καδή και με αισχύνη και αγανάκτηση του έκαναν γνωστό πως κάποιος είχε ασελγήσει επάνω τους ή τις είχε παρενοχλήσει σεξουαλικά ή είχε απαγάγει κάποια της συντροφιάς τους. Οι αρναούτηδες έσπευδαν να συλλάβουν τους κατηγορούμενους, οι οποίοι εν τ ω μεταξύ προσπαθούσαν να ξεφύγουν. Μετά τη σύλληψη θύτες και θύματα προσάγονταν ενώπιον του Καδή, στον οποίο η μεν «γυναίκα» θα έπρεπε να περιγράψει το συμβάν με γαργαλιστικές λεπτομέρειες, ο δε κατηγορούμενος άνδρας να απολογηθεί Στο τέλος της απολογίας ο Καδής επέβαλλε στον κατηγορούμενο ως πρόστιμο χρηματικό ποσό. Στόχος ήταν να δικαστούν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνδρες και

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡίΑΣ;

να συγκεντρωθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο ποσό, το οποίο διέθεταν για κάποιο κοινωφελές έργο στο χωριό. Αργότερα επικράτησε με το ποσό αυτό την επόμενη Κυριακή, πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής, να κάνουν κοινό τραπέζι με σαρακοστιανά σε κάποιο καφενείο ή σε κάποιο ευρύχωρο σπίτι Το φαγοπότι ακολουθούσε γλέντι και χορός. Να σημειωθεί ότι οι γυναίκες παρακολουθούσαν τα δρώμενα από τα δώματα των γύρω σπιτιών ή στέκονταν σε κάποια απόσταση γύρω από την πλατεία. Ο χορός του ττιττεριού: Το πιπέρι χορευόταν σε όλα τ α χωριά εκτός την Όλυμπο. Στο Απέρι και το Όθος γινόταν αμέσως μετά τη δίκη. Στα Σπόα έβγαιναν όλοι στην αυλή ή ανέβαιναν στο δώμα του σπιτιού όπου αποκρίωναν. Στα υπόλοιπα χωριά γινόταν εκεί όπου είχε ήδη στηθεί ο αποκριάτικος χορός. Στο χορό συμμετείχαν μόνο οι καμουζέλες οι οποίες πιάνονταν σε κύκλο. Αυτός που είχε οριστεί ως αρχηγός κρατούσε ένα στρόπον (είδος μαστιγίου από σκοινί) και είτε στεκόταν στη μέση του κύκλου είτε χόρευε πρώτος. Οι χορευτές χόρευαν και έπρεπε κάθε φορά να κάνουν τις κινήσεις που ανέφερε το τραγούδι

Στο άκουσμα του στίχου «με τη μύτη τους τ ο τρίβουν» έπρεπε όλοι οι χορευτές να τρίβουν τη μύτη τους στο χώμα ή στο πάτωμα. Ο αρχηγός παρακολουθούσε τις καμουζέλες και με τ ο στρόπο χτυπούσε αλύπητα αυτούς που δεν εκτελούσαν την κίνηση. Οι στίχοι επαναλαμβάνονταν και κάθε φορά αναφερόταν άλλο μέρος του σώματος προχωρώντας σιγά-σιγά στα πονηρά μέρη. Κάθε φορά οι χορευτές έπρεπε να τρίψουν κάπου το μέρος του σώματος που ανέφεραν οι στίχοι, αν δεν ήθελαν να νιώσουν τ ο χτύπημα του αρχηγού. Ο χορός συνεχιζόταν μέχρι το χτύπημα της καμπάνας για τον εσπερινό. Το χτύπημα σηματοδοτούσε το τέλος τ ω ν αποκριάτικων εκδηλώσεων. Πολλές φορές όμως συνεπαρμένοι από το κλίμα του γλεντιού συνέχιζαν τις διασκεδάσεις για μια ίσως και δυο μέρες ακόμα.

Αποκριάτικα τραγούδια

Ό π ω ς κάθε στιγμή της ζωή στην Κάρπαθο (γέννηση, βάπτιση, γάμος θάνατος) και κάθε συναίσθημα (χαρά, λύπη, θαυμασμός, θυμός) εκφράζεται με «αλογέροι αυτοσχέδιες μαντινάδες, έτσι εκφράζονται και οι στιγμές τ ω ν απόκρεων.

117

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ Α Π Ο Κ Ρ Ι Α Σ

Ό π ω ς έχει ήδη αναφερθεί στο καθιστό γλέντι ακούγονταν μαντινάδες για τα έθιμα. Το έθιμο του πιπεριού μας παραδώσαν οι γονείς μας και το 'χουμε μες το χωριό καμάρι και τιμή μας. Όλοι σε τούτο το χωριό έχουμε την ευθύνη το έθιμο του πιπεριού καλύτερο να γίνει. Έθιμο είναι στο χωριό την Καθαρή Δευτέρα να (γ)ίνεται ο χορός του πιπεριού καλά αυτή τη μέρα.

Μαντινάδες για τους ξενιτεμένους και τους νεκρούς: Εμπήκεν η Σαρακοστή, κι ας φυγ' ευτυχισμένη και γρήγορ' απ' τη ξενιδιά να 'ρτούν ούλοι ξενιτεμένοι. Να 'ρτούσιν ούλοι στο χωριό, τις αποκριές να κάμου(ν) να (δ)ουν τ' α(δ)έρψια και γονείς πριχού να αποθάνου(ν) Λείπουν εις την Αμερική κι άλλοι στην Αυστραλία κι άλλοι στου Άδη τα στενά νοιώθω την αδικία. Άλλοι 'ναι στην Αμερική κι άλλοι είν' αποθαμένοι μα βλέπουν τους απόγονους κι ειν' ευχαριστημένοι. Ήθελε να 'το δυνατό το χρόνο μιαν ημέρα να ρτούσιν ούλοι οι νεκροί τη Καθαρά Δευτέρα. Πόνος βαρύς κι αβάσταχτος πλακώνει την καρδιά που δε θωρώ να με τσερνά εψέτι η παπαδιά μου.

Μαντινάδες σκωπτικές: Κλειώσετε τα μάδια σας κι ανοίξετε τ' αυτιά σας γιατί πάλι θ' ακούσετε τα αποκριάτικα σας. Σήμερον είναιν αποκρές και Καθαρή Δευτέρα τσι τρύπες σας εκλείωσα τσι εν παίρνουσιν

^sssaaap^r»

118

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡΙΑΣ

Εκτός βέβαια από ης μαντινάδες με πονηρό περιεχόμενο υπήρχαν και τ α τραγούδια σκωπτικού περιεχομένου, ό π ω ς «Του παπά μας το γαϊδούρι», το οποίο είναι πιθανόν κατάλοιπο της Τουρκοκρατίας. Του παπά μας το γαϊδούρι ήβγαλε σπυρί στη μούρη. Παπαδιά το μοιρολό(γ)α κι ο παπάς την παρη(γ)όρα.

- Σώπα παπαδιά, μην κλαις κι αν ψοφήσ' ο γάαρός μας είναι διάφορο δικό μας. Η προβιά του κάνει γούνα και τα φτιά του κοντογούνια. Καν' η κεφαλή πατσά να την πέψω του πασά και τα (δ)όντια του περόνια για να τρώει μακαρόνια και τα μάτια του καυκάλτσα για να τρων' τα παλικάρια και τα πόδια του καρέγλες να κα(θ)ίζουν οι κοπέλες.

« Η θεία μου η Ειρήνη»: Πέρα πή(γ)αινα στη ρύμη με τη θειά μου την Ειρήνη. Σκούντα 'γω και σκούντα εκείνη θέλει ο θιός και πέφτει εκείνη.

- Όχου θειά μου να 'σουν ξένη, ξέσκονο που 'το να γαίνει.

- Κάμε γιε μου τη δουλειά σου κι ύστερα 'μαι πάλι θειά σου. Της σηκώνω το φουστάνι βλέπω τον Καρακατσάνη, τα μουστάκια του στριμένα και τα (γ)ένια χτενισμένα. Να κι ο μπάρμπας απου πέρα με μια κουτσουλή μαχαίρα.

- Ίντα κάμεις βρε της θειάς σου κι ειν' τα πόδια της στ' αυτιά σου; -Αφαλόπονος την πιάνει και την τρίβω για να γιάνει.

-Τρίψε την καλά να δρώσει να σου δώσω ένα γρόσι. e-va&Gtmssr* « Ο Γιάνναρος»: Ο Γιάνναρος επώθανε και άφησε διαθήκη, να μην τον θάψουν σε εκκλησιά μήτε σε ερημοκλήσι. Μονάχα να τον θάψουνε σ' ένα σταυροδρόμι. Ν' αφήσουν την ψ του τρεις πιθαμές απάνω για να περνά ο Δήμαρχος να δένει τ' άλογό του. Τρεις καλογριές τ' ακούσανε και παν' να τον θυμιάσουν. Η μια κραεί το θυμιατό κι η άλλη το λιβάνι κι η τρίτη ξεβρακώθηκε και κάησε απάνω. σχωρέσει, Γ.άνναρε, τη μάνα που σε γέννα, δρόσισες πολλά μ και δρόσισες και μένα.

119

( f

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΠΟΚΡίΑΣ;

Η Αποκριά σήμερα Δυστυχώς όλα αυτά τα έθιμα και οι διασκεδάσεις που περιγράφηκαν πιο πάνω δεν κατάφεραν να φτάσουν στις μέρες μας. Με συγκίνηση και νοσταλγία μας διηγήθηκαν οι άνθρωποι τ ω ν χωριών τα αποκριάτικα έθιμά τους και με παράπονο μεγάλο μας είπαν: «πάει πια τίποτα απ' αυτά δεν γίνεται σήμερα». Η μεγάλη μείωση του πληθυσμού, η έλλειψη νέων ανθρώπων αλλά κυρίως οι συχνοί θάνατοι που βυθίζουν τα χωριά στο πένθος είναι κάποιες από τις αιτίες της εξαφάνισης των αποκριάτικων εθίμων. Μια αποκριάτικη νότα δίνουν τα παιδιά, τα οποία συνεχίζουν να ντύνονται καμουζέλες, όχι όμως με αυτοσχέδιες μάσκες και όχι πάντα με ό,τι παλιά ρούχα βρουν αλλά με στολές και μάσκες αγορασμένες στο εμπόριο. Κάποια χωριά οργανώνουν αποκριάτικους χορούς στα κοινοτικά μέγαρα με φαγητό και μουσική. Στην Όλυμπο τα αποκριάτικα δρώμενα έχουν χάσει την αίγλη και τον αυθορμητισμό τους και αυτό που έχει επιβιώσει είναι το γλέντι το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής, στο μέγαρο. Το πνεύμα της αποκριάς το ζει κανείς σήμερα μόνο την Καθαρά Δευτέρα στο χωριό Όθος, το οποίο κρατά ζωντανό το έθιμο της δίκης και του χορού του πιπεριού. Την παραμονή καμουζέλες επιβιβασμένες σε αυτοκίνητα στολισμένα αποκριάτικα τριγυρίζουν στα χωριά και .καλούν τον κόσμο στα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας. Την Καθαρά Δευτέρα το καθιστό γλέντι ξεκινά από τ ο πρωί σε ένα από ΐ ^ δ ύ ο καφενεία του χωριού. Σταδιακά OTJ»t

Ο Κ α δ ή ς δικάζει

120

ντρώνεται κόσμος, ξενοχωριανοί αλλά και ξένοι επισκέπτες. Παράλληλα στο κοινοτικό γραφείο ετοιμάζονται οι καμουζέλες, οι οποίες κάνουν σιγά - σιγά την εμφάνισή τους στο καφενείο και συμμετέχουν στο γλέντι. Στο γλέντι και στο τραπέζι τ ω ν γλεντιστάδων συμμετέχουν μόνο οι άνδρες. Λέγονται, όπως και παλιά, οι μαντινάδες για τη Σαρακοστή, για το έθιμο του πιπεριού, για τους παρευρισκόμενους για τους νεκρούς και τους ξενιτεμένους. Ακολουθούν τα αποκριάτικα τραγούδια πικάντικου περιεχομένου και μετά όλοι μαζί μεταφέρονται στο άλλο καφενείο και το καθιστό γλέντι αρχίζει ξανά. Αφού ολοκληρωθεί και εδώ το καθιστό γλέντι, σηκώνονται όλοι και οδηγούνται στην πλατεία όπου με τα όργανα στη μέση και τις καμουζέλες γύρω στήνεται ο πάνω χορός. Στη συνέχεια με τα όργανα μπροστά και πίσω τον κόσμο και τις καμουζέλες οδηγούνται στο μέγαρο, όπου ο Καδής έχει πάρει ήδη τη θέση του για το δικαστήριο. Αφού δικαστούν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνδρες, χωριανοί και ξένοι, ακολουθεί ο χορός του πιπεριού και μετά χορός για τον κόσμο. Μέσα στο μέγαρο γυναίκες προσφέρουν στον κόσμο κρασί και νηστίσιμους μεζέδες Όπως παλαιότερα, έτσι και σήμερα τα χρήματα που συγκεντρώνονται από τα πρόστιμα, διατίθενται για το γλέντι που ακολουθεί στο τέλος της εβδομάδας. Οι γυναίκες σήμερα σ υ , ν ε ^ ί ζ α ^ ^ μη συμμετέχουν στο καθιστό γλέντι και φυσικά στο χορό του πιπεριού. Δεν είναι όμως σπάνιο να δει κανείς γυναίκες μεσμένες.

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

Έθιμα (Σαρακοστής σαν στην κεντρική δοκό του ταβανιού του σπιτιού και έβαζαν ένα σανίδι για κάθισμα. Πάνω στο σανίδι κάθονταν συνήθως ανά δύο και, καθώς κουνιόντουσαν, έλεγαν «τα καλημεΠεράσανε οι Απόκριες πάνε κι οι μασκαράδες ριστώ», αυτοσχέδιες μαντινάδες και ήρθεν η γρα Σαρακοστή με τις επτά βδομάδες. τις οποίες είχαν φροντίσει να έχουν συνθέσει πριν ανεβούν στην κούνια. Όσο ένα ζευγάρι ήταν πάνω Οι άνθρωποι παλαιότερα νήστευαν όλες τις μέρες της Σαρακοστής πολλές στην κούνια, τα άλλα που ήταν γύρω συφορές ακόμα και από λάδι με εξαίρεση τη νεργάζονταν για τη σύνθεση τ ω ν δικών μέρα του Ευαγγελισμού και την Κυριακή τους μαντινάδων. Το κύριο θέμα «των κατων Βαΐων, που επιτρεπόταν να φάνε ψάλή μεριστών» ήταν η αγάπη. Στις κούνιες ρι. Δε νήστευαν μόνο από ό,τι σχετίζεται δινόταν η ευκαιρία στις κοπέλες να ανταμε φαγητό αλλά και από διασκεδάσεις. ποδώσουν στους νέους που αγαπούσαν — 1 τις μαντινάδες, που αυτοί τους Ήρθεν η γρα Σαρακοστή μ' ελιές και με κρεμμύδια είχαν πει σε διασκεδάσεις κατά και θε να τα κρεμάσουμε στους τοίχους τα παιχνίδια, τη διάρκεια της χρονιάς. Το διάστημα από τις Απόκριες έως τ ο Πάσχα είναι η Σαρακοστή, περίοδος καθαριότητας, νηστείας και εξαγνισμού.

Τα παιχνίδια, μουσικά όργανα, έπαυαν να ακούγονται και η διασκέδαση έπαιρνε τη μορφή των συνηθισμένων παιχνιδιών. Τα συνήθη παιχνίδια της Σαρακοστής ήταν οι κούνιες και τα σύρματα.

Οι κούνιες Οι κούνιες γίνονταν την Κυριακή καθ' όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής. Ξεκινούσαν την Κυριακή της Ορθοδοξίας, π ρ ώ τ η Κυριακή της Σαρακοστής, και τελείωναν την Κυριακή των Βαΐων. Το απόγευμα κάθε Κυριακής οι κοπέλες κάθε χωριού συγκεντρώνονταν σε ένα ή και περισσότερα σπίτια, ανά γειτονιά, τα οποία ήταν ευρύχωρα, και έφτιαχναν την κούνια Έπαιρναν χοντρό σχοινί, τη σάουλα, όπως λέγεται στη ντοπολαλιά, τ ο περνού-

Σήμερα πρώτη Κυριακή, σήμερα πρώτη μέρα να σε πολυχρονίσω θέλω 'γω μπονέντινέ μου αέρα. Ήθελα να 'χα ποίηση, ταλέντο και σοφία για να παινέσω άτομα που έχουνε αξία. Ψηλό κυπαρισσάκι μου 'που τον κυπαρισσώνα όποιος σε πάρει δε γερνά ποτέ του στον αιώνα. Έκανα την απόφαση να μπω στην κούνια εφέτι να μην το καταργήσουμε το παλαιόν ατέτι (έθιμο). Του μαυρομάτη του Γ\αννιού τ' αξίζουν μαντινάδες κι όποιες θα τον επάρουσι θα δώσουνε χιλιάδες. Τι να πούμε του Χριστού και τι να πω τ' αγγέλου τα δυο ξαδέρφια που 'ρθασι παινέματα δε θέλουν.

Scan: GVG 2014 ΞΘϊΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

Γα νέα της κούνιας ταξίδευαν γρήγορα και σε λίγο όλοι γνώριζαν σε ποιο ή ποια σπίτια γινόταν, οπότε συνέρρεαν και τα παλικάρια για να παρακολουθήσουν αλλά και για να δουν τις αρμαστές τους (αγαπημένες τους) και φυσικά να ακούσουν τις μαντινάδες που τους αφιέρωναν. Στις κούνιες πήγαιναν και παντρεμένες γυναίκες, οι οποίες μάλιστα αφιέρωναν μαντινάδες στους άνδρες τους, αν αυτοί έλειπαν στα ξένα.

Ήθελα να πέθαινα μα πάλι μη κακό μου γιατί έχω δυο παραγγελιές να πω στο σύζυγο μου. Σήμερα πρώτη Κυριακή κι ήμπα να τραγουδήσω κι όσοι μας λείπουν στα μακριά να τους πολυχρονίσω. Ως ήρθεν η Σαρακοστή να φύγει ευτυχισμένη κι ως τη Λαμπρή να 'ναι δω ούλοι οι ξενιτεμένοι.

Το έθιμο της κούνιας επιβίωσε σ τ α περισσότερα χωριά μέχρι τ ο τέλος της δεκαετίας του '60.

Τ α σύρματα Σύμφωνα με τη μελέτη του κ. Ηλία Βασιλαρά, η οποία παρουσιάστηκε σ τ ο συνέδριο καρπαθιακής λαογραφίας, τ α σύρματα έχουν τις ρίζες τους στα πολύ παλιά χρόνια, πιθανόν και στον 4° π.Χ. αιώνα. Υπήρξε Ολυμπιακό άθλημα και φυσικά έχει αποτελέσει σχολικό και γενικότερα παιδικό παιχνίδι. Λάμβανε χώρα και αυτό τις Κυριακές της Σαρακοστής. Νέοι και νέες, άνδρες και γυναίκες, συγκεντρώνονταν σε κάποιο ανοιχτό δρόμο. Απαραίτητος εξοπλισμός ήταν ένα μακρύ και γερό σχοινί, η σάουλα. Χώριζαν το σχοινί στη μέση και στο σημείο αυτό, αφού τ ο ξεδίπλωναν λίγο, περνούσαν ένα μαντήλι. Πιά-

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

νονταν από τη μία πλευρά οι γυναίκες και από την άλλη οι άνδρες, ο ένας πίσω από τον άλλον, και τραβούσαν μέχρι Π μία ομάδα να παρασύρει την άλλη και να ανακηρυχτεί νικήτρια. Το παιχνίδι μπορεί να ξεκινούσε με λίγα άτομα, μα σιγά-σιγά γινόταν γνωστό στο χωριό και προστίθεντο και άλλοι· έτσι τ ο παιχνίδι επαναλαμβανόταν πολλές φορές με νικητές άλλοτε τους άνδρες και άλλοτε τις γυναίκες. Δεν έλειπαν και οι πονηριές: δέσιμο του σχοινιού σε κάποιο στύλο ή γαργάλιμα και πείραγμα τ ω ν α ν δ ρ ώ ν από μη συμμετέχουσες μεγάλες γυναίκες, ώ σ τ ε νικήτριες να ανακηρυχτούν οι γυναίκες. Όποια ομάδα έχανε περισσότερες φορές έπρεπε να « φ ά ε ι » τη χυλόπιτα, νερό με αλεύρι, την οποία έσπευδαν να προετοιμάσουν οι γυναίκες αμέσως μετά τ ο πέρας του παιχνιδιού. Με αυτή τη χυλόπιτα, λοιπόν, πασάλειβαν όλους τους χαμένους. Μετά τη μάχη για τ η νίκη, ακολουθούσε η μάχη με τις μαντινάδες. Παρέες-παρέες έγραφαν μαντινάδες και τις έστελναν η μία ομάδα στην άλλη ή τις διάβαζαν δυνατά ή τις κολλούσαν στους τοίχους.

- .. ν' Στο Μεσοχώρι, αν έχαναν οι Α Α ., , , κοπελες, τ α αγόρια τους · έδιναν ένα αρσενικό γαϊS t V δούρι και, αν έχαναν τα ; αγόρια, οι κοπέλες τούς ' ϊ ^ έδιναν ένα θηλυκό γαϊδούρι, πράγμα που σήμαινε πως, αφού τη Σαρακοστή απαγορεύονταν οι γάμοι, μόνο γαϊδούρια μπορούσαν να είναι οι σύντροφοι τους. Εκτός από τη διασκέδαση, τ α σύρματα εξυπηρετούσαν και άλλο σκοπό. Με βάση τη δύναμη και την ικανότητα που επιδείκνυαν στα σύρματα, γινόταν και η επιλογή εργατών για τα κτήματα. Το έθιμο αυτό γινόταν κυρίως σ τ α χ ω ρ ι ά Σπόα και Μ ε σ ο χ ώ ρ ι και πιο σπάνια στη Βωλάδα. Στην Όλυμπο δεν παιζόταν κανένα από τ α δύο προαναφερθέντα παιχνίδια. Σήμερα το έθιμο τ ω ν συρμάτων πα-

ραμένει ζ ω ν τ α ν ό μόνο στα Σπόα με τη διαφορά ότι, αντί για Σαρακοστιανό έθιμο, εδώ και χρόνια yivsi Πασχαλινό και λαμβάνει χώρα τη Λαμπρή Δευτέρα ή τη Λαμπρή Τρίτη το απόγευμα. Πιθανή εξήγηση της αλλαγής αποτελεί η διασκέδαση. Μαντινάδα στη μαντινάδα δημιουργούταν η διάθεση για γλέντι και, όπως έχει ήδη αναφερθεί, τη Σαρακοστή ο κόσμος απείχε από τις διασκεδάσεις. Μ ε τ α φ έ ρ ο ν τ α ς τ ο έθιμο τ η Λαμπρή εβδομάδα εκτός από τ ο παιχνίδι απολαμβάνει κανείς τ ο γλέντι και τ ο χορό.

Τ ο έθιμο της Γίλλας Το έθιμο αυτό γινόταν μόνο στο Απέρι. Η γίλλα είναι άρτος μεγάλος, μακρόστενος, σε σχήμα ωοειδές, ο οποίος έχει ζυμωθεί με διάφορα μυ-

ν

,;,.,ν·.

' Ο

ρωδικά, η επιφάνειά τ ο υ έχει πασπαλισθεί με πολύ σησάμι και στολιστεί με καρύδια και αμύγδαλα ολόκληρα, φυτεμένα μέσα στη ζύμη. Επιπλέον, τις γίλλες τις στόλιζαν με την ίδια τη ζύμη φτιάχνοντας διάφορα σχέδια,Την Κυριακή της Ορθοδοξίας τ ο ζευγάρι που είχε αποκτήσει μωρό ή είχε αρραβωνιαστεί ή παντρευτεί εκείνη τη χρονιά έκανε μία γίλλα και την πήγαινε στην εκκλησία. Επίσης γίλλες μπορούσαν να κάνουν παππούδες και γιαγιάδες νεογέννητων που βρίσκονταν στο εξωτερικό ή γονείς ν ι ό π α ν τ ρ ω ν ζευγαριών τ α οποία δεν μπορούσαν να παρευρεθούν.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

Γιορτή γίλλας στον Άγιο Χ α ρ ά λ α μ π ο το 1 9 3 3

125

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

Οι γίλλες ψήνονταν, τοποθετούνταν σε σοφράδες (μπρούτζινους δίσκους) στολισμένους με κεντητά και μεταφέρονταν στην εκκλησία, όπου τις ευλογούσε ο παπάς. Μετά το πέρας της λειτουργίας, κάθε γυναίκα έκοβε τη γίλλα και τη μοίραζε στους παρευρισκόμενους, οι οποίοι της έδιναν ευχές είτε για το νεογέννητο είτε για το νιόπαντρο ζευγάρι. Μαζί με τις γίλλες κάθε οικογένεια έφερνε και μεζεδάκια. Στον αυλόγυρο της εκκλησίας ή σε ευρύχωρα σπίτια της συνοικίας στρώνονταν οι πάγκοι με τα μεζεδάκια και το ποτό και με τα όργανα πάντα παρόντα άρχιζε τ ο γλέντι και ο χορός. Μετά την κατασκευή τ ω ν μεγάρων, τ ο γλέντι και το φαγοπότι μεταφέρθηκε εκεί. Οι γίλλες γίνονταν σε τρεις συνοικίες σ τ ο Απέρι. Στη συνοικία τ ω ν Λ ώ ρ ω ν , στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, στη συνοικία της Βαλαντούς, στην εκκλησία του Χριστού και στη συνοικία του Αγίου Χαραλάμπους. Υπήρχε μάλιστα συναγωνισμός ως προς το ποια συνοικία θα διοργάνωνε καλύτερα τ ο έθιμο και ποιας συνοικίας τ ο γλέντι θα κρατούσε πιο πολύ. Σήμερα το έθιμο παραμένει ζωντανό στο Απέρι με τη διαφορά ότι γίνεται μόνο στη συνοικία της Βαλαντούς. Συναντάται, επίσης, στα Πηγάδια, στη Βωλάδα και τα τελευταία χρόνια στο Όθος.

Τ ο Σάββατο του Λαζάρου Η Κυριακή των Βαΐων Το Σάββατο του Λαζάρου οι νοικοκυρές έφτιαχναν τα λαζαράκια, στενόμακρα ψωμάκια με καρύδια για μάτια, τ α οποία συμβόλιζαν το σαβανωμένο Λάζαρο που ανέστησε ο Χριστός. Τα παιδιά συνήθιζαν να , βγαίνουν να λένε τ α -. ' κάλαντα του Λαζάρου " ' και οι νοικοκυρές τούς έδιναν αυγά ή λαζαράκια. Παραθέτουμε κάλαντα που ακούγονταν στα Σπόα. Ήρθαν τα βάγια ήρτασι και του Λαζάρου η έγερση Των Ιουδαίων ο λαός συμβούλιο εποίησε (εις την Κωνσταντινούπολη σαράντα μέρες έκανε και εκκλησία έχτισε). Καλώς σας τον εφέραμε Τον Άγιον Αλάζαρο καλά να τον τιμήσετε από ένα κι από δυο κι από εφτά κι από οχτώ κι από μυζήθρα κι απ' αυγό. Κι' ως τα να στέκουν τα βουνά να στέκει η αφεντιά σας κι' ωσάν χαλάσουν τα βουνά να στέκου τα παιδιά σας... Και του χρόνου...

Ο Μ η τ ρ ο π ο λ ί τ η ς Κ α ρ π ά θ ο υ - Κ ά σ ο υ ε υ λ ο γ ε ί τις γ ί λ λ ε ς , 2 0 1 0

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

Οι νοικοκυρές έφτιαχναν αρκετά, ώστε να έχει η οικογένεια να τρώει όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα. Στα βόρεια χωριά, Μεσοχώρι, Σπόα και Όλυμπο, οι γεωργικές οικογένειες έφτιαχναν και το κουλούρι του βοσκού, το οποίο θα έστελναν δώρο είτε στο βοσκό σύντεκνό τους είτε στο βοσκό που τους προμήθευε το κατσίκι για το πασχαλινό φαγητό. Μαζί με το Λάζαρο πήγαιναν και άλλα δώρα: διάφορα γεωργικά προϊόντα, κρασιά και υφάσματα για τ ο ρουχισμό τ ω ν βοσκών. Σε αντάλλαγμα ο

βοσκός θα έδινε τα λεγόμενα «μαντρικά», διάφορα δηλαδή γαλακτοκομικά προϊόντα, όπως τυρί, δρίλλα, γάλα, μυζήθρα, σιτάκα, μανούλι και φυσικά το κατσίκι ή αρνί για το Πάσχα. Σήμερα σε κανένα χωριό δε βγαίνουν πλέον τα παιδιά να πούνε το Λάζαρο. Στις Πυλές ο σύλλογος Κυρίων και Δεσποινίδων «Η Πρόοδος» φτιάχνει λαζαράκια, τα οποία τοποθετεί σε ένα πανέρι στολισμένο με βάγια, και γυρίζει από σπίτι σε σπίτι λέγοντας τα κάλαντα.

« v-l.+i-S^'j—' Σήμερον έρχετ' ο Χριστός μας ο επουράνιος Θεός μας εν πάλει Βηθανία με κλάδους και βαΐα. Εβγάτε, παρακαλούμεν, δια να σας διηγηθούμεν δια να μάθετε τι γίνει σήμερον στην Παλαιστίνη. Εις την πόλη Βηθανία Μάρθα κλαίει και Μαρία Λάζαρον τον αδελφών τους το γλυκύν και καρδιακόν τους. Τον μοιρολογούν και λέγουν, τον μοιρολογούν και κλαίγουν. Τρεις ημέρες τον θρηνούσαν και τον εμοιρολογούσαν. Την ημέραν την Τετάρτη κίνησ' ο Χριστός για να 'ρτει, και εβγήκε και η Μαρία έξω από τη Βηθανία και εμπρός του γονυκλινεί και τους πόδας του φιλεί.

-Αν εδώ ήσουν Χριστέ μου δε θα απέθνησκεν ο αδελφός μου μα και τώρα 'γω πιστεύω και καλώτατα ηξεύρω ότι δύνασ' αν θελήσεις και νεκρούς να αναστήσεις. Λέγει: - Πίστευε Μαρία άγωμεν εις τα μνημεία. Και πάραυτα ανήλθαν τον τάφον του εδείξαν. Τότε ο Χριστός δακρύζει και τον Άδην φοβερίζει -Άδη, Τάρταρο και Χάρο, Λάζαρον θε να σε πάρω. Δεύρο έξω Λάζαρέ μου φίλε και αγαπητέ μου, παρευθύς από τον Άδη, ω! εξαίσιον σημάδι! Λάζαρος απελυτρώθη, ανεστήθη και εσηκώθη ζωντανός, σαβανωμένος και με το κερί ζωσμένος. Τοτ' η Μάρθα κι η Μαρία, τότε ολ' η Βηθανία, Μαθηταί και Αποστόλοι, τότε ευρεθήκαν όλοι.

-Δόξα τω Θεώ, φωνάζουν, και τον Λάζαρον ξετάζουν.

-Λάζαρε, είπε μας τι είδες εις τον Άδην που επήγες; -Είδα τρόμους, είδα φόβους, είδα βάσανα και πόνους. Δότε μου λίγο νεράκιι να ξεπλύνω το φαρμάκι της καρδίας των χειλέων και μη με ρωτάτε πλέον. Του χρόνου πάλι να 'λθωμεν μ' υγείαν να σας βρούμεν, στους οίκους σας χαρούμενοι κι όλοι να τραγουδούμεν. Και εις έτη πολλά!

Scan: GVG 2014 ΞΘϊΜΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ

Στις ασχολίες τ ω ν παιδιών τη μέρα αυτή συμπεριλαμβανόταν και το φτιάξιμο τ ω ν Σταυρών τ ω ν Βαΐων, Λίγες μέρες πριν είχαν κόψει φύλλα φοίνικα και τα είχαν χώσει στο χώμα ή στην κοπριά για να γίνουν μαλακά, ώστε να λυγίζουν εύκολα, για να μπορούν να τ α πλέξουν σε σχήμα σταυρού, πάνω στον οποίο έπρεπε να δέσουν και ένα κλωνί ανθισμένης ελιάς. Τους σταυρούς αυτούς έβαζαν σε ένα καλάθι και γύριζαν στη γειτονιά ή στο χωριό και τους μοίραζαν. Για αντάλλαγμα τους έδιναν αυγά. Στα βόρεια χωριά πήγαιναν και στους στάβλους, για να δώσουν σταυρούς στους ποιμένες, οι οποίοι τους έδιναν διάφορα τυριά. Το σταυρό αυτόν την Κυριακή τον πήγαιναν στην εκκλησία, για να ευλογηθεί και επιστρέφοντας στο σπίτι τον έβαζαν στο εικονοστάσι. Τα φύλλα της ελιάς τ α χρησιμοποιούσαν ως θυμίαμα. Ο σταυρός με ό,τι απέμενε από τ ο κλωνί της ελιάς παρέμενε στο εικονοστάσι όλο το χρόνο και καιγόταν τ ο Μεγάλο Σάββατο στο φούρνο που άναβαν για το ψήσιμο του πασχαλινού φαγητού. Σήμερα πιο σπάνια τ α παιδιά φτιάχνουν σταυρούς που τους μοιράζουν στις γειτονιές με αντάλλαγμα κάποιο χρηματικό ποσό. Πολλές φορές οι σταυροί κατασκευάζονται από ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας ή από τον ιερέα.

Σταυρός των Βαΐων

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014

Έθιμα υΐάσχα

Η Μεγάλη εβδομάδα Μεγάλη Δευτέρα - μεγάλη μαχαίρα Μεγάλη Τρίτη - μεγάλη κρίση Μεγάλη Τετάρτη - πέφτει ο πεντικός στο λάδι Μεγάλη Πέμπτη - ο Χριστός ευρέθη Μεγάλη Παρασκευή - κλάματα κι οδυρμοί Μεγάλο Σάββατο - των κατσικιών ο θάνατος Λαμπρή Κυριακή - Χριστός Ανέστη αδελφοί Η Μεγάλη Εβδομάδα ήταν και είναι η εβδομάδα τ ω ν ετοιμασιών για το Πάσχα. Οι πρώτες μέρες της Μεγαλοβδομάδας ήταν αφιερωμένες στην καθαριότητα των σπιτιών. Το άσπρισμα των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων των σπιτιών ήταν απαραίτητο καθώς και το πλύσιμο τ ω ν ρούχων. Τη Μεγάλη Δευτέρα ή τη Μεγάλη Τρίτη έφτιαχναν νηστίσιμα κουλούρια με αλεύρι, νερό και πολύ σησάμι, τα οποία κατανάλωναν την Μεγαλοβδομάδα «TsfefevWiisr»

Η Μεγάλη Πέμπτη Η Μεγάλη Πέμπτη ήταν η ημέρα της πιο έντονης δραστηριότητας. Ήταν η ημέρα που όλα τ α νοικοκυριά ήταν απασχολημένα με το βάψιμο των αυγών. Επικρατέστερα χρώματα ήταν το κόκκινο, που συμβολίζει το αίμα του Χριστού και τ ο κίτρινο, που συμβολίζει τη χλωμάδα Του. Για το κόκκινο χρώμα, εκτός από την κόκκινη μπογιά του εμπορίου, χρησιμοποιούσαν και φλούδια από κρεμμύδια ή παντζάρια, ε ν ώ επικρατέστερα για την επίτευξη του κίτρινου ήταν τ α φύλλα της αμυγδαλιάς. Για να κάνουν σχέδια στα αυγά χρησιμοποιούσαν διάφορα λουλούδια και φύλλα. Άλλη βασική ασχολία της ημέρας αυτής ήταν τα ζυμώματα Οι νοικοκυρές έπρεπε να φτιάξουν τις πασχαλινές κουλούρες, στρογγυλά ψωμιά στολισμένα με κόκκινα αυγά Στα πάνω χωριά, Μεσοχώρι, Σπόα και Όλυμπο, έφτιαχναν απαραίτητα και τ ο πασχαλινό κουλούρι του βοσκού, το οποίο θα πήγαιναν στο βοσκό μαζί με άλλα δ ώ ρ α τ ο Μεγάλο Σάββατο. Στα κάτω χωριά η νύφη έπρεπε να κάνει πασχαλινή κουλούρα για την πεθερά.

Κάτσουνας

Scan: GVG 2014

Τούρτες

ο *.ο0λουρ ο

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Εκτός όμως από τις πασχαλινές κουλούρες, κάθε νοικοκυριό έπρεπε να φτιάξει διάφορα πασχαλινά κουλουράκια, όπως τα γαλατοκούλουρα, τις αυγούλες ή κουκνούκους και τις τούρτες. Οι κουκνούκοι είναι γαλατένια κουλούρια σε σχήμα πλεξούδας ή φιδιού ή σε άλλα σχέδια με ένα κόκκινο αυγό επάνω τους. Τους κρεμούσαν και τους κρεμάνε ακόμα στον κάτσουνα (τρίχαλο ξύλο, το οποίο κρεμούσαν κάπου ψηλά και πάνω στο οποίο κρεμούσαν τα κουλούρια για να είναι μακριά από τα παιδιά και από τα κατοικίδια, που πιθανόν κυκλοφορούσαν στο σπίτι) και τους έτρωγαν τη Λαμπρή. Ένας από όλους, μάλιστα, έπρεπε να μείνει στον κάτσουνα έως την επόμενη Λαμπρή. Στην Αρκάσα, για να αποτρέψουν τα παιδιά από το να φάνε κουκνούκους πριν το Πάσχα, τους έλεγαν πως, αν έτρωγαν, θα τρυπούσε ο λαιμός τους. Στην Όλυμπο το αντίστοιχο του κούκνουκα ήταν ο πούλος, στρογγυλό κουλούρι με σχέδια και κόκκινα αυγά. Οι τούρτες είναι μικρά πιταράκια διαφόρων σχημάτων (τριγωνικά τετράγωνα, στρογγυλά) με γέμιση μυζήθρας και γλυκά στη γεύση. Πολλές φορές οι νοικοκυρές προτιμούσαν να φτιάχνουν τις τούρτες τ ο Μεγάλο Σάββατο για να είναι φρέσκιες. Στην Όλυμπο εκτός τ ω ν άλλων έφτιαχναν και τα σταυροκούλουρα Στα χωριά Όθος, Βωλάδα και Όλυμπος, όπου η μελισσοκομία ήταν ανεπτυγμένη, η κατασκευή τ ω ν κεριών του Επιταφίου και της Ανάστασης αποτελούσε ακόμα μια ενασχόληση της Μεγάλης Πέμπτης. Σήμερα τη Μεγάλη Πέμπτη μια καρπαθιά νοικοκυρά κάνει σχεδόν ό,τι και μια συντσπίτισσά της πριν από πολλά χρόνια με τη διαφορά ότι, πιο συχνά στα κάτω χωριά, οι πασχαλινές κουλούρες, οι αυγούλες και οι τούρτες ψήνονται κυρίως σε ηλεκτρικούς φούρνους, τ α κεριά δε φτιάχνονται πλέον και η κουλούρα του βοσκού φτιάχνεται μόνο στην Όλυμπο. Οι νοικοκυρές δε χρησιμοποιούν πλέον τη φύση για τα χρώματα των αυγών αλλά αγοράζουν μπογιά.

Η Μεγάλη Παρασκευή Η ημέρα αυτή είναι η ημέρα του θρήνου και της αποχής από κάθε είδους ασχολία. Είναι η ημέρα της ακολουθίας τ ω ν νεκρών και του στολισμού του Επιταφίου. Ο στολισμός του Επιταφίου γινόταν τ ο πρωί της Μεγάλης Παρασκευής. Οι γυναίκες μάζευαν λουλούδια από τους αγρούς ή από τους κήπους τους, τ α έβαζαν σε πανέρια και τα πήγαιναν για τ ο στολισμό. Αν κάποια οικογένεια είχε νεκρό εκείνη τη χρονιά, στόλιζε ένα κερί με λουλούδια και τ ο έβαζε π ά ν ω στον Επιτάφιο μόλις στολιζόταν. Στην Όλυμπο αντί για κερί έβαζαν τις φωτογραφίες τ ω ν νεκρών, τις οποίες έφερναν μέσα στα καλάθια με τα λουλούδια για το στόλισμα. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας ο ιερέας μνημόνευε τα ονόματα τ ω ν νεκρών. Να σημειωθεί εδώ ότι στο Απέρι τον Επιτάφιο στόλιζαν οι άντρες. Η παρουσία τ ω ν γυναικών στο στολισμό άρχισε πριν από είκοσι χρόνια περίπου. Αν εξαιρέσει κανείς το Απέρι, όπου ο Επιτάφιος στολίζεται σήμερα από τις γυναίκες, στα υπόλοιπα χωριά ο στολισμός γίνεται με τον ίδιο τρόπο, όπως παλιά, με τη μόνη διαφορά ότι τα περισσότερα από τα λουλούδια αγοράζονται. Μετά τ ο στολισμό, ο Επιτάφιος μεταφερόταν μέσα στην εκκλησία. Μέχρι να αρχίσουν τα εγκώμια, συνήθως μεγάλες γυναίκες κάθονταν γύρω από το στολισμένο Επιτάφιο και έψαλλαν τ ο μοιρολόι της Παναγίας ή το τραγούδι του Χριστού, όπως αναφέρεται αλλιώς στην Κάρπαθο. Μια γυναίκα, που ήξερε καλά το μοιρολόι, άρχιζε την πένθιμη μελωδία και οι παρευρισκόμενες επαναλάμβαναν θρηνητικά. Παραθέτουμε δυο κείμενα. Το π ρ ώ τ ο προέρχεται από τις Μενετές και είναι αφήγηση της κυρίας Θεοδώρας Σπανίδη, όπως τ ο έμαθε από τον παππού της Παπα-Μανώλη Γεωργιάδη και το δεύτερο, όπως έχει καταγραφεί από τον κ Μηνά Π. Γεωργιάδη.

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014

1

Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται. σήμερον έβαλαν βουλή οι άνομοι Εβραίοι οι άνομοι και τα σκυλιά οι τρισκαταραμένοι για να σταυρώσουν το Χριστό, των πάντων Βασιλέα. Ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι να κάμει Δείπνο Μυστικόν για να τον λάβουν όλοι. Η Παναγία η Δέσποινα καθόταν μονάχη της τας προσευχάς της έκανε για τον Μονογενή της. Φωνή της ήλθ' εξ ουρανού κι απ' Αρχαγγέλου στόμα: « Φτάνουν Κυρά μου οι προσευχές και σώνουν οι μετάνοιες και τον Υιόν σου επιάσανε οι άνομοι Εβραίοι, οι άνομοι και τα σκυλιά οι τρισκαταραμένοι. Σαν κλέφτη Τον επιάσανε και σαν ληστή Τον πάνε και στου Πιλάτου τας αυλάς, εκεί, Τον τυραννάνε» Χαλκιά, χαλκιά, φτιάξε καρφιά, φτιάξε τρία πιρούνια κι εκείνος ο παράνομος βαρεί και φτιάχνει πέντε. Συ Φαραέ που τα 'φτιάξες πρέπει να μας διδάξεις. Βάλτε τα δυο στα χέρια Του, τα δυο στα γόνατα Του να τρέξει αίμα και νερό να λιγωθεί η καρδιά Του. Η Παναγιά ως τ' άκουσε, έπεσε και λιγωθεί. Σταμνί νερό της ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο και τρία με ροδόσταμο για να 'ρθει ο λογισμός Της. Και σαν Της ήρθε ο λογισμός και σαν Της ήλθε ο Νους Της ζητά μαχαίρι να σφαγεί, φωτιά να πα να πέσει, ζητά γκρεμό να γκρεμιστεί για Το Μονογενή της. Πάρε Κυρά μου υπομονή, λάβε Κυρά μου ανέση. Και πώς να πάρω υπομονή και πώς να πάρω ανέση που έχω Γιο Μονογενή κι Εκείνον Σταυρωμένον. Όσοι αγαπάτε το Χριστό κι όσοι Τον προσκυνάτε ελάτε να πηγαίνουμε να πα να Τον ευρούμε. Η Μάρθα κι η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα και του Ιακώβου η αδελφή, κι οι τέσσαρες αντάμα επιάσαν το στρατί-στρατί, στρατί το μονοπάτι και το στρατί της έβγαλε εις του ληστή την πόρτα. Ανοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου κι η πόρτα 'που το φόβο της, άνοιξε μοναχή της. Τηρά δεξιά, τηρά ζερβά, κανένα δε γνωρίζει τηρά και δεξιότερα, βλέπει τον Άγιο Γιάννη.

-Άγιε μου Γιάννη Πρόδρομε και βαπτιστή του Γ\ου μου μην είδες τον Υιόκα μου και σε το Δάσκαλο σου; -Δεν έχω στόμα να σου πω, χείλη να σου μιλήσω ούτε και χεροδάχτυλο δια να σου Τον δείξω. Θωρείς Εκείνον Τον χλωμόν, Τον παραπονεμένον απού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο, και που φορεί στην Κεφαλή αγκάθινο στεφάνι; Εκείνος ειν' ο Γιόκας Σου και μεν' ο Δάσκαλος μου.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Η Παναγιά πλησίασε, γλυκά Τον ερωτούσε.

-Δε μου μιλάς παιδάκι μου, δε μου μιλάς παιδί μου.

-Τι να Σου πω Μανούλα μου που διαφορά δεν έχει. Πήγαινε Μα στο σπίτι μας, να στρώσεις το σοφρά μας να φαν' οι πεινασμένοι μας, να πιούν οι διψασμένοι, να φας κι Εσύ Μανούλα μου, που 'χεις καρδιά καμένη. Μόνο το Μέγα Σάββατο κοντά το μεσημέρι, που θα λαλήσει ο πετεινός και θα βαρούν καμπάνες, τότε κι Εσύ Μανούλα μου θα 'χεις χαρές μεγάλες. Όποιος το λέει σώζεται, κι όποιος τ' ακούει αγιάζει, κι όποιος το καλοφουγκραστεί Παράδεισο θα λάβει. Παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφο 'που τον αφέντη το Χριστό κι όπου πονεί θα γιάνει.

2 Σήμερον μαύρος ουρανός σήμερον μαύρη μέρα Σήμερον εσταυρώσανε των πάντων Βασιλέα. Τότε εκείνον τον καιρό συμβούλων εκάμαν αρχιερείς και γραμματείς με τον λαόν αντάμα για να συλλάβουν το Χριστόν και να Τον θανατώσουν. Πάνω σε ξύλινο σταυρό διά να Τον καρφώσουν. Οι δόλιοι αρχιερείς κι οι γραμματείς οι πρώτοι συμβούλων εποίησαν να εύρωσι προδότην. Αι σκέψεις των κι οι λογισμοί δεν απόμειναν φρούδα. Ευρήκασι τον δόλιον απόστολον Ιούδαν. Αργύρια σου δίδομεν όσα και αν θελήσεις Χριστόν εις το πραιτόριον να μας Τον παραστήσεις. Δεν εφοβήθει ο άθλιος η γη να μην τον χώσει κι αμέσως τότε έταξε να τους Τον παραδώσει. Δίδουσι τότε προς αυτόν αργύρια τριάντα κι επήγε και παρέδωσε Τον κτίσαντα τα πάντα. Και στρατιά ολόκληρος πήγε να Τον συλλάβει. Τον πρότερόν του σεβασμόν ο όχλος τότε παύει. Κείνον που τότε ως Θεόν όλοι εθεωρούσαν, Κείνον που σ.νίστα τους νεκρούς και Τον επροσκυνούσαν. Ύστερον οι παράνομοι όλοι τα λησμονήσαν για να Τον θανατώσωσιν όλοι μια γνώμη ήσαν. Ο οδηγός τους έφερε στων ελαιών το όρος, εκεί που ήτο ο Χριστός των μαθητών ο χώρος. Πρώτος πηγαίνει στο Χριστόν και φίλημα Του δίδει για να Τον εγνωρίσωσι το έκαμε παιχνίδι. Όμως η στρατιά ποσώς δεν είχεν εννοήσει. Και τότε πήγεν ο Χριστός λόγον να τους ζητήση. Τούς ερωτά τι θέλετε, ώ τέκνα των Εβραίων; Τ' απήντησαν ότι ζητούν Χριστόν, τον Ναζωραίον Τους απαντά «εγώ ειμί» σε όλους εδώ μέσα.

135

Scan: GVG 2014

Αυτοί δε ως το ήκουσαν χάμαι στη γη επέσαν Τότε τους δίδει δύναμιν πάνω να στ]κωθώσι. Τους ερωτά και δεύτερον ποιον είναι που ζητώσι Λέγουσι πάλι το Χριστόν εμείς εδώ ζητούμε. Τους απαντά «εγώ ειμί όμως πολύ λυπούμαι, γιατί ετιμώμην ως Θεός και τώρα ως κακούργος βλέπω οδηγούμαι εις θάνατον από λαόν πανούργον. Αλλ' επειδή είναι γραπτόν θα σας ακολουθήσω, τους μαθητάς μου μοναχούς θε να τους παρατήσω». Τον παίρνει τότε ο στρατός εις τους αρχιερείς του κι εζήτουν ναύρουν έγκλημα και σψόιλμα της ζωής Του. Και προσεπάθουν άδικα όλοι μαζί στο γύρον να Τον κατηγορήσωσι δια ψευδομαρτύρων. Όμως δεν ήτο δυνατόν σφάλμα να Του ευρώσι κι ένεκα τούτου οι άθλιοι συχνά ανησυχώσι. Αρχιερεύς εις τον Θεόν του λέγει θα σ' ορκίσω αν είσαι συ υιός Θεού πες το να το γνωρίσω. Τότε του λέγει ο Χριστός «το λέγεις αυτό είμαι» όμως η απιστία σας πάρα πολύ λυπούμαι. Τότε ο πανούργος έσχισε όλο το φόρεμά Του και τους Εβραίους έκραξε όλοι ναρθού κοντά Του. Τους λέγει: «Κάθε μαρτυριά πάρα πολύ μικρή 'ναι αρκεί που λέγει Υιός Θεού μονάχος ότι είναι. Λοιπόν ημείς άλλον Θεόν σε τούτον τον αιώνα δεν έχομε ν και δι' αυτό πρέπει στον ηγεμόνα να Τον παρουσιάσωμεν και να ζητήσωμ' όλοι τον θάνατον Του να χαρούν του Ουρανού οι θόλοι.» Τότε Τον συνοδεύουσι Τον παίρνουν στον Πιλάτο Του λέγουν να θανατωθεί τω σταυρικώ θανάτω. Διότι εαυτόν Θεού υιόν Αυτός κηρύσσει κι ο θάνατος Του μοναχά θα είναι δίκια κρίση. Τότ' ο Πιλάτος άρχισε για να Τον ανακρίνει. Αν σ' όσα Τον κατηγορούν σύμφωνος θε να μείνει. Όμως δεν του απήντησε καθόλου ο Χριστός μας ο Βασιλεύς του Ουρανού Κύριος και Θεός μας. Λέγει ο Πιλάτος στο Χριστό «δεν απαντάς σε μένα που ημπορώ τον θάνατο να δώσω εις εσένα;» « Εάν δεν ήτο εξ' ουρανού η τύχη πεπρωμένη δεν θα 'το η εξουσία σου σ' εμέ επιβεβλημένη.» Τότε ο Πιλάτος έλεγε στον όχλο των Εβραίων, στο πλήθος των υποκριτών κι όλων των Φαρισαίων, ότι δεν βρίσκει αφορμήν δια να Τον σταυρώσει κι επέμενε οστ' τον θάνατο για να Τον αθωώσει. Του απαιτούν να σταυρωθεί όλοι με μία ιδέα διότι εαυτόν ποιεί μονάχος βασιλέα. Αφού δεν ήτο δυνατόν τας χείρας αυτός νίπτει την αμαρτίαν εις αυτούς και την ευθύνην ρίπτει. Οι στρατιώται στέφανον βάζουν στην κεφαλήν Του εξ' ακανθών και τακτικά έδερναν το κορμί Του.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Το πρόσωπον Του ετύφλωσαν έπειτα Τον κεντουσι «Προφήτευσον ημίν Χριστέ ποιοι 'ναι που Σε κτυπούσι.» Υστερινά εις τον σταυρόν πάνω Τον εκαρψώσαν χείρας και πόδας με καρφιά στο ξύλον εφαρμώσαν. Φωνάζει ο Χριστός «διψώ» με των καρφιών τα βάρη. Χολή Τον εποτίσανε ξίδι με το σφουγγάρι. Τότε φωνάζει άλλη φωνή ήτις έδωκε τρόμον «Θεέ, πως μ' εγκατέλειψες στα χέρια παρανόμων;» Και έκλινε την κεφαλήν επάνω εις το στήθος και παραδίδει την ψυχή το θεϊκό ν του ήθος. Εις δε εκ των στρατιωτών με λόγχην στην πλευρά Του κτυπά τότ' αίμα και νερό έρρευσε η καρδιά Του. Τότε το καταπέτασμα της εκκλησιάς εσχίσθη, άνω και κάτω ολόκληρο στη μέση εχωρίσθη. Κι έσβησε τότε ο ήλιος κι εχάθη η σελήνη. Τρεις ώρες τότε συνεχώς η μέρα νύκτα εγίνη. Έσβησε τότε ο ήλιος κι εχάθη πέρα ως πέρα, κι εφάνησαν στον ουρανό τα άστρα την ημέρα. Ο διευθύνων άπαντα εις τον σταυρόν κρεμάται. Όλη η φύσις Τον θρηνεί κι ο κόσμος Τον λυπάται, η γη από το φόβον της όλη συνεκλονείτο, η θάλασσα εβούρκωσε θολή και μαύρη ή το. Και οι νεκροί σηκώθηκαν βγήκαν απ' τα μνημεία κι εφανίσθησαν πολλοί στην πόλη την αγία. Τότε ο εκατόνταρχος παρά πολύ φοβήθη και είπεν αληθώς Θεού υιός Χριστός γεννήθη. Η μήτηρ Σου δε βλέπουσα την άδικον σφαγήν Σου ήλθεν έως τον γολγοθά να κλαύση την ταφή Σου Πώς να Τον κλάψω έλεγε σήμερον τον Υιόν μου; Το φως που δίδει την ζωήν στα πέρατα του κόσμου; Έλεγε και κατάντησε σαν δένδρο μαραμένο πώς ημπορώ μοναχογιό να βλέπω σταυρωμένο; Τα σπλάχνα μου σπαράσσονται συχνά κτυπά η καρδιά μου και τη σφαγή Σου πώς βαστούν τα μάτια τα δικά μου. Ω γλυκυτάτη μ' άνοιξις, τέκνον γλυκύτατο ν μου, τον θάνατον Σου πώς βαστά το φως των οφθαλμών μου; Συ όπου δίδεις τη ζωήν τώρα πώς αποβαίνεις; κι οι άγγελοι θαυμάζουσι στόν Άδη πως πηγαίνεις. Συ όπου έκαμες τη γη και τ' ουρανού τον θόλο πως μνήμα Εσένα το Θεό να Σε χωρέση όλο; Συ όπου έκαμες τη γη πώς μένεις εις τον Άδη; Λύσον θανάτου τα δεσμά κι' έλα αύριον το βράδυ. Κι εγώ όπου Σε γέννησα κι έμεινα Παρθένος που είναι πράγμα πρωτάκουστο στ' ανθρώπινο το γένος. Έτσι κι Εσύ που 'σαι Θεός ν' αναστηθής να ζήσης και όσοι Σε πιστεύουνε να τους χαροποιήσης. Κείνοι που Σε σταυρώσανε συχνά να τους παιδεύης Θεός θα αναγνωρισθής παντού να βασιλεύης.

137

Scan: GVG 2014

Θ ρ ή ν ο ς στον Επιτάφιο, Ό λ υ μ π ο ς

Στην Όλυμπο οι στιγμές μετά την είσοδο του στολισμένου Επιταφίου στην εκκλησία και τη λειτουργία της αποκαθήλωσης ήταν στιγμές θρήνου και έντονου μοιρολογιού. Μαζί με το νεκρό Χριστό οι γυναίκες που είχαν νεκρό εκείνη τη χρονιά θρηνούσαν το χαμό τ ω ν δικών τους ανθρώπων. Με τα μαλλιά λυμένα και έχοντας μπροστά τους τις φωτογραφίες τ ω ν αγαπημένων τους ξεκινούσαν το σπαρακτικό τους θρήνο τραβώντας και πολλές φορές ξεριζώνοντας τα μαλλιά τους, κτυπώντας το στήθος και τα γόνατά τους με τα δυο τους χέρια ή γρατζουνώντας τα μάγουλά τους, όπως ακριβώς σε μια κηδεία. Στο μοιρολόι τους, αυτοσχέδια δίστιχα της στιγμής, θρηνούσαν για τ ο Χριστό και παράλληλα καλούσαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα να επιστρέψουν απαντώντας οι ίδιες πως ο χάρος ήταν σκληρός και ανελέητος και κάτι τέτοιο δεν το επέτρεπε. Πρώτα θα κλάψω το Χριστό που 'χει μεγάλη χάρη κι ύστερα τ' αδελφάκι μου που 'τανε παλικάρι

Τέτοιοι θρήνοι αναφέρθήκε πως γινόταν και στο χωριό Όθος. Μετά το θρήνο και το μοιρολόι άρχιζε το μοιρολόι της Παναγιάς. Το απόγευμα και μέχρι να αρχίσουν τα εγκώμια, κάθε ολυμπίτικη οικογένεια με όλα της τα μέλη πήγαινε στην εκκλησία με τ ο θυμιατό, θυμιάτιζε τον Επιτάφιο και περνούσαν όλα τ α μέλη της από κάτω. Σήμερα σε κανένα χωριό δεν ακούγεται πλέον το τραγούδι του Χριστού. Στην Όλυμπο συνεχίζεται ο θρήνος και το μοιρολόι μετά το στολισμό και την αποκαθήλωση χωρίς καμία ιδιαίτερη αλλαγή, εκτός του γεγονότος ότι το μοιρολόι έχει γίνει λιγότερο δραματικό. Το βράδυ μετά τ α εγκώμια ακολουθούσε και ακολουθεί η περιφορά του Επιταφίου. Όταν ο Επιτάφιος έβγαινε από την πόρτα, οι άντρες τον σήκωναν ψηλά και το εκκλησίασμα περνούσε κάτω από αυτόν. Σε κάποια χωριά, κάθε φορά που ο Επιτάφιος σταματούσε, τ ο εκκλησίασμα περνούσε από κάτω τρεις φορές. Ο Επιτάφιος μαζί με τ ο σταυρό και τ α εξαπτέρυγα περιφερόταν στα κεντρικά

Scan: GVG 2014

Π ε ρ ι φ ο ρ ά Επιταφίου στην Ό λ υ μ π ο

σημεία του χωρίου και στις συνοικίες, σταματώντας κάθε φορά σε εκκλησίες που βρίσκονταν στην πορεία του. Όταν περνούσε έξω από το σπίτι που είχε θανόντα τη χρονιά αυτή, ο ιερέας τον μνημόνευε. Οι νοικοκυρές, τ ω ν οποίων τ α σπίτια ήταν στην πορεία του Επιταφίου, έβγαιναν, έραιναν και θυμιάτιζαν τ ο ν Επιτάφιο. Ακόμα και οι γυναίκες που ακολουθούσαν την περιφορά του Επιταφίου, μόλις πλησίαζαν στο σπίτι τους, έφευγαν από την πομπή και έτρεχαν για να φτάσουν στο σπίτι πριν από τον Επιτάφιο, έτσι ώ σ τ ε να τον θυμιάσουν ή να τ ο ν ράνουν, όταν θα περνούσε. Η περιφορά του Επιταφίου διαφοροποιούνταν στο χωριό Βωλάδα. Μαζί με τον Επιτάφιο έβγαζαν και την εικόνα της Παναγίας. Καθώς περνούσε ο Επιτάφιος από τις γειτονιές, η εικόνα έπρεπε να μπει σε κάθε σπίτι, όπου την προσκυνούσαν και έδιναν χρήματα στη Χάρη της. Όση ώρα η εικόνα της Παναγίας περιφερόταν στα σπίτια της γειτονιάς, ο ιερέας και ο Επιτάφιος περίμεναν σε κάποιο κεντρικό σημείο. Γίνεται αντιληπτό ότι η περιφορά

του Επιταφίου μπορούσε να κρατήσει μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Για το λόγο αυτό τ α τελευταία χρόνια η περιφορά της εικόνας της Παναγίας αποσπάστηκε από τ η ν περιφορά του Επιταφίου και γίνεται το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Στα υπόλοιπα χωριά η περιφορά γίνεται με τον ίδιο τρόπο, με τη διαφορά ότι, ε ν ώ παλιά σε κάποια χωριά, π.χ. Απέρι στολίζονταν και περιφέρονταν περισσότεροι του ενός Επιτάφιοι, σήμερα περιφέρεται μόνο ένας. Με τ ο τελείωμα της λειτουργίας οι πιστοί έπαιρναν και παίρνουν άνθη από τον στολισμένο Επιτάφιο, τα οποία πίστευαν πως είχαν ιδιαίτερες ιδιότητες και τ α χρησιμοποιούσαν ω ς θυμίαμα. Έπαιρναν, επίσης, ένα κομματάκι από τα κεριά που έκαιγαν πάνω στον Επιτάφιο και, ό τ α ν είχε πολύ αέρα, κακοκαιρία ή θαλασσοταραχή, το άναβαν, τ ο έβγαζαν έξω και έλεγαν: «Όπως σβήνει το κερί., να σβήσει η φουρτούνα»

ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ Scan: GVG 2014

Τ ο Μεγάλο Σάββατο Το Μεγάλο Σάββατο ήταν η ημέρα των τελευταίων ετοιμασιών και φυσικά η ημέρα της ετοιμασίας του πασχαλινού φαγητού, του «βυζάντιου», όπως λέγεται στα κάτω χωριά, του «οφτού», όπως λέγεται στα πάνω χωριά. Λέγεται «βυζάντι», γιατί το αρνί ή το κατσίκι που θα έβαζαν για το πασχαλινό φαγητό το άφηναν να βυζαίνει μέχρι να το σφάξουν. Όποιος θα πήγαινε στο βοσκό για να πάρει το βυζάντι, έπρεπε να του κρατά τ ο κουλούρι, τ ο οποίο είχε ζυμωθεί τη Μεγάλη Πέμπτη, καθώς και άλλα δ ώ ρα, όπως μακαρόνια, όσπρια, αλεύρι, κρασί αλλά και ρούχα, για παράδειγμα τσεμπέρια, ποδιές, φορέματα. Ο βοσκός από την πλευρά του φρόντιζε μαζί με το πασχαλινό ζ ώ ο να δώσει και άλλα γαλακτοκομικά προϊόντα, όπως δρίλλα, απαραίτητη στο καρπάθικο τραπέζι, μυζήθρα, μανούλι κ,λ.π. Υπολόγιζαν πάντα η αξία τ ω ν ανταλλαχθέντων δ ώ ρ ω ν να

Ε τ ο ι μ α σ ί α του ο φ τ ο ύ

είναι περίπου ίδια. Στην Όλυμπο ο βοσκός έστελνε πρώτος τα δώρα. Μαζί με το ρίφι έστελνε και τα άλλα δώρα του σε λακάνες (μεγάλα, βαθιά πιάτα). Την Κυριακή του Πάσχα μετά το πασχαλινό φαγητό οι οικογένειες, που είχαν δεχτεί τα δώρα του βοσκού, γέμιζαν τις λακάνες με άλλα προϊόντα, όπως μέλι, ρύζι, όσπρια, μακαρόνια, και τις έστελναν μαζί με το Πασχαλινό κουλούρι του βοσκού και άλλα δ ώ ρ α ( τσεμπέρια, ποδιές, ύφασμα για παραδοσιακές φορεσιές) σε ανταπόδοση του κρέατος και τ ω ν άλλων προϊόντων που είχαν δεχτεί την προηγούμενη ημέρα. Ετοιμασία βυζαντιού ή οφτού: Το βυζάντι είναι γεμιστό αρνί ή κατσίκι. Συνήθως γεμίζεται το πάνω μέρος χωρίς τα πισινά πόδια αλλά μπορεί να γεμιστεί και ολόκληρο. Το κρέας πλένεται και αλατοπιπερώνεται. Η γέμιση γινόταν παλιά με χόνδρο, ενώ σήμερα με ρύζι εμπλουτισμένο με ψιλοκομμένα συκωτάκια, τσιγαρισμένα με κρεμμυδάκι, μυρωδικά και σάλτσα.

Το β υ ζ ά ν τ ι σ τ ο φ ο ύ ρ ν ο

Scan: GVG 2014

Αφού γεμιστεί, ράβεται και αλείφεται με καρπάθικο βούτυρο και σάλτσα ντομάτας. Τοποθετείται σε βαθύ ταψί, στον πάτο του οποίου έχουν στρωθεί βέργες από κλήμα ή σχοίνο, για να κρατιέται ψηλά από τα υγρά. Για να παραμείνει μαλακό, σκεπάζεται με φύλλο ζύμης. Η διαδικασία του ψησίματος έδινε την ευκαιρία στη γειτονιά να βρεθεί μαζί. Κατόπιν συνεννόησης άναβε ένας φούρνος, στον οποίο θα έψηναν το βυζάντι πολλοί συγγενείς ή γείτονες. Όποιος αναλάμβανε να ανάψει το φούρνο είχε και την ευθύνη του. Αφού καιγόταν καλά ο φούρνος, τοποθετούσαν μέσα όλα τα ταψιά και έχριζαν (έκλειναν με πηλό) την πόρτα του φούρνου, έτσι ώστε να μην παίρνει καθόλου αέρα. Καθ' όλη τη διάρκεια του ψησίματος ο νοικοκύρης έπρεπε να προσέχει τον πηλό να μη σκάσει και πάρει αέρα ο φούρνος. Σε όλη αυτή τη διαδικασία η οικογένεια, της οποίας ο φούρνος χρησιμοποιούνταν, έπρεπε να έχει ετοιμάσει νηστίσιμους μεζέδες για το κέρασμα όσων θα πήγαιναν το βυζάντι τους. Το βυζάντι έμενε στο φούρνο μέχρι την Κυριακή το μεσημέρι. Απασχολημένοι την ημέρα αυτή ήταν και οι νεαροί, οι όποιοι έπρεπε να φτιάξουν τα βαρελότα και τον Εβραίο. Ο Εβραίος ήταν αχυρένιο ανθρώπινο ομοίωμα. Μόλις τον ετοίμαζαν, τον κρεμούσαν στον αυλόγυρο της εκκλησίας ή σε κάποιο άλλο κεντρικό μέρος του χωριού, για να καεί στη δεύτερη Ανάσταση. Στο Όθος μόλις τον ετοίμαζαν, τον έβαζαν πάνω σε μια σκάλα και τον περιέφεραν στο χωριό από σπίτι σε σπίτι Κάθε νοικοκυριό έπρεπε να ρίχνει λίγο πετρέλαιο πάνω του. Έτσι, όταν τελείωνε η περιφορά, ο Εβραίος ήταν πλήρως μουσκεμένος. Στα Σπόα ο Εβραίος καιγόταν σε φωτιά, επομένως οι νέοι έπρεπε να πάνε να βρουν ξύλα για να ετοιμάσουν τη φωτιά Τα βαρελότα ήταν αυτοσχέδια και γίνονταν, είτε με το κλειδί τ ω ν κλειδαριών, είτε με σωλήνες, τους οποίους λύγιζαν στα άκρα και γέμιζαν με μπαρούτι, είτε με πιο αθώο τρόπο, τους φελλούς, μέσα στους οποίους έβαζαν κάποια εκρηκτική ύλη και τους εκσφενδόνιζαν με ειδικά πιστόλια.

Ο Εβραίος, Ό θ ο ς

Scan: GVG 2014 ΕΘίΜΑ ΠΑΣΧΑ

Σήμερα το βυζάντι ή οφτό συνεχίζει να αποτελεί το παραδοσιακό πασχαλινό φαγητό, το οποίο ετοιμάζεται με τον ίδιο τρόπο. Αν εξαιρέσει κανείς την Όλυμπο, όπου λειτουργούν ακόμα οι ξυλόφουρνοι, τα περισσότερα νοικοκυριά ψήνουν το βυζάντι τους στις ηλεκτρικές κουζίνες. Όσον αφορά στα βαρελότα., μπορεί να μην τα φτιάχνουν πλέον αλλά οι κροτίδες είναι άφθονες κι ο θόρυβος πολύς.

Η Λαμπρή Τα μεσάνυχτα ηχούσαν οι καμπάνες για την Ανάσταση. Κατά τη διάρκεια της αναστάσιμης λειτουργίας η εκκλησία τρανταζόταν από τα αυτοσχέδια βαρελότα Στο Όθος η αναστάσιμη ακολουθία ψαλλόταν έξω και η πόρτα της εκκλησίας παρέμενε κλειστή. Όταν τελείωνε η λειτουργία, ο παπάς χτυπούσε την πόρτα και έλεγε το τροπάρι του 23ου ψαλμού του Δαβίδ «Άρατε πύλας οι άρχοντες υμών και επάρθητε πύλαι αιώνιοι και εισελεύσεται ο βασιλεύς της δόξης». Κάποιος, συνήθως ο ψάλτης, ο οποίος βρισκόταν μέσα στην εκκλησία, ρωτούσε

«Τίς εστίν ούτος ο βασιλεύς της δόξης;» κι ο ιερέας απαντούσε «Κύριος κραταιός και δυνατός εν πολέμω». Μετά σπρώχνοντας την πόρτα την άνοιγε και ακολουθούμενος από τ ο εκκλησίασμα έμπαινε στην εκκλησία. Το άνοιγμα της κλειστής πόρτας συμβολίζει την κατάργηση του Άδη από τον Χριστό. Γυρίζοντας σ τ ο σπίτι μετά τ η λειτουργία φρόντιζαν να μεταφέρουν τ ο Άγιο Φως της Ανάστασης, με τ ο οποίο έκαναν σταυρό στην εξωτερική πόρτα του σπιτιού και τ ο οποίο φρόντιζαν να μένει άσβεστο για 40 μέρες. Στρωνόταν τ ο τραπέζι κι η νηστεία έληγε με τη μαγειρίτσα, τη δρίλλα, τις τούρτες και τις αυγούλες. Απαραίτητο, βέβαια, και τ ο τσούγκρισμα τ ω ν αυγών για τον εντοπισμό του τυχερού. Την επόμενη ημέρα , Κυριακή του Πάσχα, γινόταν η δεύτερη Ανάσταση κι στο άκουσμα του «Χριστός Ανέστη» έδιναν φ ω τ ι ά σ τ ο ν Εβραίο. Εξαίρεση αποτελεί εδώ η Αρκάσα και η Όλυμπος, όπου δεν υπήρχε το έθιμο του καψίματος του Εβραίου. Σήμερα Εβραίο ετοιμάζουν και καίνε στα χωριά Όθος, Σπόα και μετά από πολλά χρόνια έκαψαν φέτος και στο Μεσοχώρι.

Μεταφορά βυζάντιου από το φ ο ύ ρ ν ο Μενετές 1970

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Μετά τη λειτουργία ήταν η ώρα να ανοιχτούν οι φούρνοι και να μοσχομυρίσει ο τόπος από την ευωδιά του βυζαντιού. Με το πέρας του πασχαλινού νεύματος σε πολλά σπίτια στηνόταν το γλέντι και ακολουθούσε χορός, πράγμα που σπάνια γίνεται σήμερα.

Η Λαμπρή Δευτέρα Τη Λαμπρή Δευτέρα σ τ α χωριά Απέρι και Μεσοχώρι επικρατούσε το έθιμο του κάτσουνα, ό π ω ς λέγεται σ τ ο Απέρι, ή τ ο μαναέλι, όπως λέγεται στο Μεσοχώρι. Οι άνθρωποι του χωριού έπρεπε να σηκωθούν πρωί να πάνε στην εκκλησιά για να αποφύγουν τ ο μαναέλι (μανουάλι). Σε όποιον άνδρα έφτανε τελευταίος στην εκκλησία έβαζαν μπροστά του τ ο μαναέλι. Αν κάποιος άλλος έφτανε μετά από αυτόν, ο προηγούμενος θα έβαζε το μαναέλι στον τελευταίο. Στο Μεσοχώρι αυτός που έπαιρνε τ ο μαναέλι δεχόταν στο σπίτι του όλο το εκκλησίασμα, στο οποίο κερνούσε μεζέδες και ποτό.

Απαραίτητη ήταν και η παρουσία τ ω ν μουσικών οργάνων. Αφού γλεντούσαν στο σπίτι αρκετά, ξεκινούσαν όλοι μαζί και περνούσαν απ' όλα τ α σπίτια του χωριού. Σε κάθε σπίτι τούς κερνούσαν και κρεμούσαν αυγούλες πάνω στο μαναέλι. Στο τέλος συγκεντρώνονταν όλοι στην αυλή του Αϊ Γιάννη, μοίραζαν τους κουκνούκους δίνοντας ένα μερίδιο στους φτωχούς και συνέχιζαν το γλέντι και τ ο χορό. Στο Απέρι αμέσως μετά την εκκλησία, ξεκινούσαν για το γύρο του χωριού. Αυτός που είχε πάρει το μαναέλι κρατούσε τον κάτσουνα και ακολουθούμενος από τα όργανα και άλλους άνδρες πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι, όπου τους κερνούσαν και τους κρεμούσαν αυγούλες πάνω στον κάτσουνα. Το βράδυ, αφού τελείωναν με τη γύρα στο χωριό, κάθονταν κάπου όλοι μαζί και τ ο γλέντι ξεκινούσε. Το έθιμο διατηρείται ζ ω ν τ α ν ό σ τ ο Απέρι, ενώ στο Μεσοχώρι δεν έχει γίνει τα τελευταία τέσσερα χρόνια περίπου, κυρίως λόγω πένθους.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Π ε ρ ι φ ο ρ ά εικόνων, Μ ε ν ε τ έ ς , 1 9 5 7

Η Λαμπρή Τρίτη Η Λαμπρή Τρίτη ήταν η ημέρα ευλογίας τ ω ν α γ ρ ώ ν και τ ω ν καλλιεργειών. Το πρωί της Τρίτης ο ιερέας και οι άνδρες που κρατούσαν τ α λάβαρα της εκκλησίας και σήκωναν τις εικόνες του Χριστού, της Παναγίας, της Ανάστασης και κάποιου Αγίου, που μπορούσε να είναι διαφορετικός για κάθε χωριό, ξεκινούσαν για διάφορα σημεία σ τ ο χωριό. Σε κάθε χωριό υπήρχε και διαφορετικός προορισμός, π.χ. στις Μενετές ο προφήτης Ηλίας, στο Μεσοχώρι ο Αϊ Γιώργης, στην Αρκάσα η περιοχή Κάτω Γύροι, στις Πυλές οι περιοχές Κεφαλιάς και Αϊ Γιώργης στον Κάμπο, όπου υπήρχαν πολλά καλλιεργημένα χωράφια και μετόχια, ενώ στα Σπόα τη μία χρονιά η περιφορά γινόταν στη μία πλευρά του χωριού και την άλλη χρονιά στην άλλη πλευρά, ανάλογα με τ ο ποιας πλευράς τ α κτήματα είχαν καλλιεργηθεί. Στην πορεία προς τον τελικό προορισμό οι

εικόνες σταματούσαν σε όλα τα εκκλησάκια, τα οποία βρίσκονταν στο δρόμο. Σταματούσαν επίσης σε διάφορα σημεία για να ευλογήσουν τα χωράφια. Οι άνθρωποι τ ο υ χωριού με τ α γιορτινά τους και τα ζ ώ α στολισμένα, σε κάποια χωριά, ακολουθούσαν τις εικόνες. Μαζί τους είχαν φαγητά και όταν έφταναν στον τελικό προορισμό, αφού γινόταν η λιτανεία, έτρωγαν, ξεκουράζονταν λίγο και έπαιρναν τ ο δρόμο της επιστροφής. Όταν επέστρεφαν σ τ ο χωριό, περνούσαν τις εικόνες από όλα τα σπίτια. Κάθε νοικοκυρά έ σ τ ρ ω ν ε τ ο καλύτερο χράμι ή κουβέρτα, για να ακουμπήσουν επάνω τις εικόνες. Προσκυνούσαν και έδιναν χρήματα ή δ ώ ρ α , όπως μαντίλες, κουβέρτες, χρυσαφικά. Αφού περνούσαν από όλα τ α σπίτια, επέστρεφαν τις εικόνες στην εκκλησία, όπου είτε γινόταν πλειστηριασμοί για τ ο «θρόνιασμα τ ω ν εικόνων» είτε πλειστηριασμοί τ ω ν δ ώ ρ ω ν που είχαν δοθεί στις εικόνες, το λεγόμενο «ικάντιο».

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η ε ι κ ό ν ω ν ( π ι θ α ν ό ν π ρ ι ν το 1 9 1 2 )

Στα πάνω χωριά οι εικόνες δεν έμπαιναν σ τ α σπίτια. Μετά την περιφορά, επέστρεφαν στην εκκλησία, όπου γινόταν τ ο «θρόνιασμα» και ακολουθούσε γλέντι και χορός.Για να γίνει τ ο « θ ρ ό νιασμα», για να τοποθετηθούν δηλαδή ξανά οι εικόνες στην θέση τους, δίνονταν χρηματικές προσφορές. Στα πιο παλιά χρόνια οι προσφορές μπορεί να ήταν ζώα, λάδι ή κεριά. Όποιος έδινε τ α περισσότερα αποκτούσε τ ο δικαίωμα να σηκώσει την εικόνα και να τη βάλει ξανά στην εκκλησία. Στην Αρκάσα η περιφορά τ ω ν εικόνων γινόταν τη Λαμπρή Δευτέρα. Στις Μενετές « τ ο ικάντιο» επικράτησε να γίνεται στις 16 Αυγούστου, την επόμενη της εορτής της Παναγίας. Περιφορά εικόνων τη Λαμπρή Τρίτη δε γινόταν στη Βωλάδα και τ ο Απέρι. Όλοι σχεδόν οι Απερίτες τη βδομάδα μετά τ η ν ημέρα της Ανάστασης κατέβαιναν σ τ α Πηγάδια, στη Ζωοδόχο Πηγή.

Σήμερα περιφορά εικόνων δε γίνεται στα χωριά Όθος, Μεσοχώρι και Σπόα. Συνεχίζεται να γίνεται στις Μενετές, τις Πυλές και την Αρκάσα, όπου οι εικόνες μεταφέρονται μέχρι τ ο Φοινίκι. Σε κανένα όμως χωριό δε γίνεται « θ ρ ό νιασμα». Με ιδιαίτερη λ α μ π ρ ό τ η τ α γ ι ο ρ τ ά ζ ε τ α ι ακόμα η Λαμπρή Τρίτη στην Όλυμπο και τ ο έθιμο της περιφοράς τ ω ν εικόνων έχει φτάσει στις μέρες μας αναλλοίωτο, συγκεντρώνοντας πολύ κόσμο όχι μόνο απ' όλη την Κάρπαθο αλλά και τουρίστες. Γύρω στις εννέα το π ρ ω ί ο ιερέας ετοιμάζει τις εικόνες της Παναγίας, του Χριστού, του Αγίου Ι ω ά ν ν η τ ο υ Θεολόγου και τ ο υ Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Δένει πάνω τους, σε σχήμα τριγώνου, πολύχρωμα Ολυμπίτικα μαντήλια και πάνω σε αυτά τοποθετεί πολύχρωμα σακουλάκια, τα πουγγιά, ένα σε κάθε εικόνα, μέσα στα οποία βάζουν οι πιστοί τ ο ν οβολόν τους, ό τ α ν προσκυνούν τις εικόνες.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Τέσσερις άνδρες σηκώνουν τις εικόνες στον ώμο τους και ακολουθούν τα προπορευόμενα λάβαρα της εκκλησίας και την ελληνική σημαία, η χρήση της οποίας επιτρεπόταν σ τ α χρόνια της κατοχής μόνο αυτή την ημέρα και έτσι εξηγείται η παρουσία της στην περιφορά τ ω ν εικόνων σήμερα. Ακριβώς πίσω από τις εικόνες πηγαίνει ο ιερέας με τον ψάλτη ψάλλοντας τ ο «Χριστός Ανέστη» και τέλος ακολουθεί ο κόσμος. Αφήνοντας την εκκλησία περνούν το πλατύ και ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο του χωριού πορεύονται προς τ ο νεκροταφείο, κάνοντας στάση σε κάθε εκκλησάκι που βρίσκεται στην πορεία. Σε κάθε εκκλησάκι οι εικόνες τοποθετούνται έξω από την εκκλησία και γίνεται λιτανεία. Στο νεκροταφείο συγκεντρώνονται οι γυναίκες που έχουν ανθρώπους θαμμένους εκεί, για να φροντίσουν τα μνήματα πριν από την άφιξη τ ω ν εικόνων. Κάθε μνήμα είναι στολισμένο με λουλούδια και πάνω σ' αυτό υπάρχει πανέρι με γλυκίσματα, κουλούρια και χυμούς. Μετά την άφιξη στο νεκροταφείο τοποθετηθούν τις εικόνες έξω από τ ο παρακείμενο εκκλησάκι και αρχίζει η μνημόνευση τ ω ν νεκρών. Ο ιερέας με τον ψάλτη περνά απ' όλα τα μνήματα τ ω ν νεκρών, τ ω ν οποίων οι συγγενείς βρίσκονται εκεί, και μνημονεύει. Μόλις τελειώσει ο ιερέας, οι συγγενείς κερνούν τους παρευρισκόμενους με ό,τι περιέχει τ ο πανέρι. Η διαδικασία στο κοιμητήριο κρατά ώρες, μέχρι ο ιερέας να περάσει από όλα τα μνήματα. Όταν τελειώσει η επιμνημόσυνη δέηση, οι εικόνες σηκώνονται ξανά από άλλους άνδρες αυτή τη φορά και συνεχίζεται η περιφορά μέσα από τους αγρούς για τα εκκλησάκια του Πανορμίτη, του Αγίου Ευσταθίου, της Αγίας Μονής (Γενέθλια της Θεοτόκου) και από εκεί για την πηγή Ελεημονήτριας. Η πορεία συνεχίζεται προς τ ο εκκλησάκι τ ο υ Αγίου Παντελεήμονα με τελευταία στάση στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας πριν επιστρέψει σ τ ο πλατύ. Σε κάθε στάση ο ιερέας ψάλλει ευχές και κάνει δεήσεις

για βροχόπτωση, για καρποφορία τ ω ν αγρών και για προστασία τ ω ν επί της γης υπάρξεων. Επιστρέφοντας στο πλατύ οι εικόνες θα τοποθετηθούν σε στολισμένα τραπέζια και με τη σειρά οι παρευρισκόμενοι θα περάσουν να προσκυνήσουν. Δίπλα στις εικόνες υπάρχει μια μεγάλη λεκάνη με λουκουμάδες και ένα μπολ με μέλι και κάθε πιστός κερνιέται, αφού προσκυνήσει και τις τέσσερις εικόνες. Εξαίσιο θέαμα αποτελούν οι νεαρές κοπέλες, οι οποίες στολισμένες με τα λαμπερά τους σακοφούστανα και τις κολαΐνες τους, έχουν παραταχθεί μπροστά στα σκαλιά της εκκλησιάς με τις μητέρες τους, ντυμένες στα καλά τους καβάι, να στέκονται γ ύ ρ ω και πίσω από αυτές. Παλαιότερα, αλλά ακόμα και σήμερα, αυτή ήταν μια από τις ευκαιρίες να τις θαυμάσει ο κόσμος, να δείξουν την οικονομική τους κατάσταση μέσα από το μέγεθος και την αξία της κολαΐνας τους και φυσικά να τις εντοπίσουν οι νεαροί. Μόλις τελειώσει τ ο προσκύνημα τ ω ν εικόνων, αρχίζει ο πλειστηριασμός για το «θρόνιασμά» τους. Το ποσό της ύψωσης κάθε εικόνας ποικίλει, φτάνοντας πολύ ψηλές τιμές, με την εικόνα της Παναγιάς να έχει τ ο προβάδισμα. Αυτοί που προσφέρουν τα περισσότερα χρήματα σηκώνουν τις εικόνες και τις βάζουν ξανά στην εκκλησία. Το βράδυ ο κόσμος συγκεντρώνεται στο κοινοτικό μέγαρο, όπου γίνεται το καθιστό γλέντι και στη συνέχεια ο χορός. Να σημειωθεί ότι γύρω από το τραπέζι που βρίσκονται τα όργανα κάθονται μόνο άνδρες, ενώ οι γυναίκες, νέες και μεγάλες, στολισμένες με τ α παραδοσιακά τους κάθονται πιο μακριά, μη συμμετέχοντας σ τ ο γλέντι, περιμένοντας υπομονετικά να ξεκινήσει ο χορός για να χορέψουν. Καθιστό γλέντι μπορεί να παρακολουθήσει κανείς τα βράδια της Κυριακής του Πάσχα και της Λαμπρής Δευτέρας, καθώς και την ημέρα της Λαμπρής Τρίτης στα καφενεία του Νίκου Φιλιππάκη και του Αντώνη Ζωγραφίδη στο πλατύ.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Γυναίκες π ε ρ ι μ έ ν ο υ ν τον ιερέα σ τ ο ν ε κ ρ ο τ α φ ε ί ο

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΝΟΙΞΗΣ

Έθιμα Ανοιξης 1η του Μάρτη Όπως σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στην Κάρπαθο την πρώτη του Μάρτη όλα τα παιδιά αλλά και πολλοί μεγάλοι έπρεπε να φορέσουν τ ο (γ)ατάνι του Μάρτη, το Μερτουάτανο, όπως τ ο έλεγαν, για να μην τους κάψει ο ήλιος. Έπαιρναν, λοιπόν, άσπρη και κόκκινη κλωστή, τις _ έστριβαν μαζί και έφτιαχναν έτσι ένα 1 κορδόνι. Το έδεναν είτε στον καρπό του χεριού είτε στο λαιμό είτε στο δάκτυλο σαν δακτυλίδι. Καθώς η μητέρα ή η γιαγιά έδενε το (γ)ατάνι στο χέρι του παιδιού γινόταν ο εξής διάλογος. Παιδί: Τι εναπο(δ)ένεις

ετουά;

Μάνα ή γιαγιά: Πάχητα και κάλλητα και ομορφιές και λεβεντιές και του Μάρτη ο ήλιος να μη σε κάψει. Π Δένω ασπριές και κοκκινιές και ομορφιές και λεβεντιές και του θεού τα καλά. Το Μερτουάτανο το φορούσαν μέχρι το Πάσχα και τ ο έκαιγαν στο κερί της Ανάστασης. Στην Όλυμπο τ ο έκαιγαν ή τ ο έβαζαν π ά ν ω στον Επιτάφιο, όταν τον στόλιζαν. Το έθιμο του Μερτουάτανου παραμένει ζωντανό και στις μέρες μας.

1η του Μάη Η πρωτομαγιά σ' ολόκληρη την Ελλάδα είναι συνδεδεμένη τόσο με τους αγώνες τ ω ν εργατών, όσο και με τη Άνοιξη, την εξοχή, τ α λουλούδια και τ ο π ρ ω τομαγιάτικο στεφάνι στην εξώπορτα κάθε σπιτιού. Υπήρχε η δοξασία π ω ς την πρωτομαγιά έπρεπε να ξυπνήσουν

πρωί., και μάλιστα πριν από το γκάνισμα (φωνή) του γαάρου (γαϊδάρου), για να είναι ενεργητικοί και να μη νυστάζουν κατά την περίοδο του επερχόμενου θέρους. Πρωί έπρεπε να σηκωθούν και τα παιδιά, τα οποία τα ξυπνούσαν λέγοντάς τους: f^ssmriasgsr» — — Μ Ώρα ώρα Μάης είναι κι ώρα ώρα καλοκαίρι κι ήπιασάσε γάαρε 'που το κατασά(γ)ωνο. Κύριο μέλημα της ημέρας αυτής ήταν να μαζέψουν τα λουλούδια και να φτιαχτεί τ ο στεφάνι, το Μάη, όπως λέγεται στην Όλυμπο. Το στεφάνι φτιαχνόταν με μια βέργα κλήματος, πάνω στην οποία έδεναν λουλούδια μαζεμένα από τους αγρούς, στάχια σιταριού αλλά και κλώνους δένδρων, ό π ω ς συκιά, καρυδιά και απαραίτητα ελιά. Η συκιά για να σηκώνονται πρωί και τ ο σιτάρι και η ελιά για να έχουν καλή παραγωγή σιταριού και λαδιού. Στα Πηγάδια και την Αρκάσα, αναφέρθηκε πως τ ο στεφάνι έπρεπε να έχει και αγριομολόχα. Στα μέρη αυτά καθώς και στην Όλυμπο, οι κοπέλες έπρεπε να δέσουν ένα κλώνο αγριομολόχας γύρω από τη μέση τους, για να μην κουράζεται και να μην τους πονά κατά την περίοδο τ ο υ θέρους. Στην Όλυμπο, το στεφάνι έπρεπε να περιέχει επίσης ασπαχνό και γρύλλους. Το πρώτο για την καλή παραγωγή μελιού, μιας και το φυτό αυτό περιέχει μέλι, και τ ο δεύτερο για να έχουν οι άνθρωποι του σπιτιού τα μάτια τους γουρλωμένα (απόλυτα ανοιχτά), να μη νυστάζουν δηλαδή, αφού ο Μάης ήταν μήνας με πολλές γεωργικές δουλειές. Στο ίδιο χωριό υπήρχε η δοξασία πως, αν η πρωτομαγιά έπεφτε Σάββατο, η χρονιά δε θα ήταν καλή. «Σάββατο μπαίνει ο Μάης πολλά οτον Άδη»

Σάββατα

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΝΟΙΕΗΣ

Η πρωτομαγιά ήταν συνδεδεμένη, και είναι ακόμα, με την εξοχή. Αφού γίνονταν ετοιμασίες και στολίζονταν τ α γαϊδούρια, πήγαιναν σε διάφορες τοποθεσίες έξω από τα χωριά, για να φάνε και να διασκεδάσουν. Συνηθισμένο ήταν τ α παιδιά, με επικεφαλής τ ο δάσκαλο τους και έχοντας μαζί ένα καλάθι με τ ο φαγητό τους, να βγαίνουν στους αγρούς ή να πηγαίνουν στη θάλασσα, αν τ α χωριά τους είχαν πρόσβαση σε αυτή.

Την παραμονή της πρωτομαγιάς σ τ α χωριά Απέρι, Βωλάδα και Όθος, οι ερωτευμένοι νέοι είχαν την ευκαιρία να στείλουν στις αρμαστές τους, τις αγαπητικιές τους, σημάδι της αγάπης τους. Έφτιαχναν, λοιπόν, αποβραδίς ένα στεφάνι με λουλούδια και τη νύχτα, όταν όλοι στο χωριό κοιμόνταν, πήγαιναν και το κρεμούσαν στις πόρτες τ ω ν αγαπημένων τους. Υπήρχε, όμως, έντονη η αίσθηση της πλάκας και του

Αγριομολόχα (μωβ)

(Συκιά

Β Κ Σ Ρ * ' j κλή® ίΑσπαχνός 1 ρ ' ^g&Srr: V Μ φ'1 ,^Α^^Στάχυα

Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι αστεϊσμού. Έτσι, πολλοί νέοι, αντί να φτιάξουν τα δικά τους στεφάνια, πήγαιναν και έπαιρναν τα στεφάνια που είχαν αφήσει άλλοι νέοι και τα πήΟ Μάιος μας έφτασε εμπρός βήμα ταχύ γαινα στις πόρτες τ ω ν δικών τους να τον προϋπαντήσουμε παιδιά στην εξοχή αγαπημένων. Έπρεπε, επομένως, οι ή νέοι να περιφρουρούν τα στεφάνια Φωνάζει το πρόβατο, βελάζει τ' αρνάκι τους, για να είναι βέβαιοι πως οι κι από την αγκαθόγατα δροσούλα σταλάζει. αγαπημένες τους θα τα έβρισκαν στην πόρτα τους το επόμενο πρωί. Σ' αυτές τις εξορμήσεις ακούγονταν και τραγούδια, όπως:

151

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΑ ΑΝΟΙΞΗΣ

Στο Όθος,, αντί να φτιάχνουν στεφάνια, πολλές φορές έκλεβαν γλάστρες από τις αυλές τ ω ν σπιτιών και τις πήγαιναν στις πόρτες τ ω ν αγαπημένων τους. Στο Όθος, υπήρχαν και άλλα έθιμα αστεϊσμού και πειράγματος, που γίνονταν ανάμεσα στους χωριανούς την παραμονή της Πρωτομαγιάς. Αν δύο χωριανοί είχαν για κάποιο λόγο τσακωθεί και δε μιλιούνταν μεταξύ τους, οι άλλοι συγχωριανοί τους έβρισκαν τρόπο για να τους συμφιλιώσουν. Πήγαιναν τη νύχτα και άλλαζαν τις ξώπορτιές τους. Έπαιρναν, δηλαδή, την εξώπορτα του ενός και την πήγαιναν στου άλλου. Την άλλη μέρα οι κάτοχοι ψάχνοντας τις πόρτες τους εξαναγκάζονταν να μιλήσουν μεταξύ τους, καθώς πήγαιναν ο ένας στο σπίτι του άλλου για να πάρουν τις πόρτες τους. Θύματα του πειρακτικού κλίματος της παραμονής της πρωτομαγιάς ήταν και τα γαϊδούρια. Μόλις έπεφτε πυκνό σκοτάδι και πήγαιναν όλοι για ύπνο, έπαιρναν τ α γαϊδούρια από τ α σπίτια τ ω ν κατόχων τους, τα έδεναν με σχοινιά και τα ανέβαζαν σε δώματα παλιών σπιτιών, αφήνοντάς τα εκεί όλη τη νύχτα. Το πρωί οι κάτοχοι τους έψαχναν τα ζ ώ α τους και, μόλις τα εντόπιζαν επάνω στα δώματα τ ω ν σπιτιών, έψαχναν να βρουν ανθρώπους που θα βοηθούσαν στο κατέβασμα τ ω ν ζ ώ ω ν από τη στέγη. Σήμερα, μόνο στο Όθος έχουν επιβιώσει κάποια από αυτά τα έθιμα. Ακόμα κάποιοι νέοι εκδηλώνουν την αγάπη τους με στεφάνια ή με γλάστρες που κλέβουν από τις αυλές. Το έθιμο με τις ξώπορτες έχει εκλείψει, ενώ το έθιμο με τα γαϊδούρια έχει γίνει πιο σπάνιο, μιας και σπανίζουν πλέον τα ζ ώ α αυτά. Έχει συμβεί, όμως, και τα τελευταία χρόνια η αυγή της Πρωτομαγιάς να βρει κάποιο

« φτωχό γαϊδουράκι να αγναντεύει από τ ο μπαλκόνι τ ο υ μεγάρου ή κάποιου καφενείου. Και επειδή σήμερα τ α γαϊδουράκια αντικαταστάθηκαν από τ α αυτοκίνητα, οι πλάκες μεταφέρθηκαν σ' αυτά. Έτσι τόσο στο Όθος όσο και στις Πυλές κανείς δε γνωρίζει αν την ημέρα της Πρωτομαγιάς θα βρει το αυτοκίνητο στο ίδιο σημείο που τ ο είχε αφήσει την προηγούμενη βραδιά ή αν θα καταφέρει να φύγει από τ ο χωριό, μιας και κάποιο αυτοκίνητο μπορεί να έχει τοποθετηθεί καταμεσής του δρόμου.

Της Ανάληψης Στα χωριά της κάτω Καρπάθου η ημέρα της Ανάληψης ήταν η πρώτη ημέρα που έμπαιναν στη θάλασσα, έκαναν δηλαδή τ ο π ρ ώ τ ο τους μπάνιο. Για τ α Σπόα και την Όλυμπο, ήταν η μέρα που οι βοσκοί έπλεναν τ α ζ ώ α τους στη θάλασσα. Οι βοσκοί των Σπόων τα κατέβαζαν στην παραλία του Αγίου Νικολάου και της Ολύμπου τ α πήγαιναν στη Βρουκούντα. Να σημειωθεί εδώ ότι οι περισσότεροι Ολυμπίτες είχαν τα ζ ώ α τους και τα κτήματά τους γενικότερα στην Αυλώνα. Αφού έπλεναν τ α ζ ώ α τους, για να τ α ξεχωρίζουν, χρησιμοποιούσαν σινάπι (κόκκινο χώμα), τ ο οποίο έλιωναν με νερό και με αυτό έκαναν σημάδια π ά ν ω σ τ ο σώμα του ζώου. Κάθε βοσκός επέλεγε ένα σημείο του σώματος του ζ ώ ο υ για να κάνει τ ο σημάδι, έτσι ώ σ τ ε να ξεχωρίζει τ α ζ ώ α του από τα υπόλοιπα. Το βράδυ οι βοσκοί τ ω ν Σπόων συγκεντρώνονταν σε κάποιο σημείο του χωριού και έκαναν γλέντι. Η συνήθεια αυτή έχει εκλείψει σήμερα.

Scan: GVG 2014

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ

Έθιμο του %λήδονα Τ ' Α ϊ Γιαννιού του Κλήδονου Το έθιμο του Κλήδονα είναι πανελλήνιο και λαμβάνει χώρα οτις 24 Ιουνίου, γενέθλια ημέρα του Ιωάννη του Προδρόμου. Τ' Αϊ-Γιαννιού του Ηλιοτροπίου λέγεται σε πολλά μέρη, γιατί εκείνη την ημέρα παίρνει τροπή ο ήλιος (Θερινό Ηλιοστάσιο). Ο ήλιος, λοιπόν, πηγή ζωής, αναπαράγεται στη γη με τ η μορφή της φωτιάς. Έτσι στο νησί, όπως και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, η παραμονή (23 Ιουνίου) ήταν συνδεδεμένη με τ ο άναμμα της φωτιάς. Σε όλα τα χωριά του νησιού, εκτός από την Όλυμπο, το βράδυ της παραμονής άναβαν φωτιά στα τρίστρατα και τα παιδιά και οι νεαροί πηδούσαν από πάνω, για να φύγουν τα κακά. Οι νεαροί μάλιστα προσπαθούσαν να πηδήσουν όσο το δυνατόν πιο μακριά ω ς ένδειξη και επίδειξη παλικαριάς. Οι γυναίκες απαγορευόταν να πηδήσουν τις φωτιές. Στο Μεσοχώρι, όμως, οι μεγάλες σε ηλικία γυναίκες περνούσαν πάνω από τις φωτιές, για να αργήσουν να πεθάνουν. Στο Όθος και τη Βωλάδα, όπου η σηροτροφία ήταν αρκετά ανεπτυγμένη, βασική ύλη για τη φωτιά αποτελούσαν τα κλαδιά από τις μουριές, που χρησιμοποιούσαν ως τροφή για τους μεταξοσκώληκες. Πηδώντας πάνω από τη φωτιά έλεγαν: «Ψύλλοι ψύλλοι και κοριοί στου Εβραίου το βρακί» Στη φωτιά αυτή έκαιγαν και τα στεφάνια της Πρωτομαγιάς. Η μέρα του Αϊ-Γιαννιού είναι συνδεδεμένη και με μια άλλη κατηγορία εθίμων, που σχετίζονται με την αποκαλυπτική δύναμη του ήλιου. Δύναμη τόσο ισχυρή που μπορεί να φανερώνει τα μελλούμενα. Τη δύναμη αυτή του ήλιου προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν οι νεαρές κοπέλες,

για να μαντέψουν το μέλλον σχετικά με το γάμο και το μελλοντικό τους σύζυγο. Ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού περίμεναν να μεσουρανήσει ο ήλιος, για να πάνε στο πηγάδι. Δώδεκα η ώρα ακριβώς έπρεπε να βρίσκονται στο πηγάδι με έναν καθρέφτη και ένα κόκκινο πανί. Έσκυβαν πάνω από το πηγάδι, έβαζαν το πανί πάνω στο κεφάλι τους σαν ομπρέλα και με τη βοήθεια του καθρέφτη προσπαθούσαν να δουν μέσα στην αντανάκλαση του νερού ποιο ανδρικό πρόσωπο θα σχηματιζόταν και αν το πρόσωπο αυτό θα έμοιαζε με αυτόν που ποθούσαν. Οι κοπέλες της Ολύμπου προσπαθούσαν να μαντέψουν το μελλοντικό σύζυγο τους με τη βοήθεια τ ω ν συκόφυλλων. Το βράδυ της παραμονής, χωρίς να μιλήσουν, έκοβαν τρία συκόφυλλα, έριχναν πάνω στα φύλλα αλάτι, μελετούσαν τρία ονόματα, ένα για κάθε φύλλο, τα στερέωναν κάπου με πετραδάκια και τα άφηναν έξω όλη τη νύχτα. Το πρωί εξέταζαν τα φύλλα. Ο μελλοντικός σύζυγος της νέας θα ήταν αυτός, τ ο όνομα του οποίου αντιστοιχούσε στο φύλλο που είχε παραμείνει ζωηρό και δεν είχε επηρεαστεί από το αλάτι, δεν είχε δηλαδή ζαρώσει.

Τ ο έθιμο του Κλήδονα Προετοιμασία: Το βράδυ της παραμονής ετοιμαζόταν ο Κλήδονας. Μια κοπέλα πρωτογόνα (πρωτοκόρη), που είχε και τους δυο γονείς, πήγαινε στη βρύση, για να φέρει τ ο νερό, τ ο οποίο έπρεπε να είναι αμίλητο. Η κοπέλα, δηλαδή, που αναλάμβανε αυτό τ ο ρόλο, έπρεπε να πάει στη βρύση και να γυρίσει πίσω χωρίς να μιλήσει. Πολλές φορές οι νέοι ακολουθούσαν την κοπέλα και με πειράγματα προσπαθούσαν να την κάνουν να μιλήσει. Αν το κατάφερναν,

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ

Scan: GVG 2014

ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ

η νεα επρεπε να χύσει το νερο και να επι- τ ο χέρι της, για να βγάλει ένα σημάδι, στρέψει στη βρύση, για να ξαναγεμίσει το κάποια από τον περίγυρο που είχε ικαδοχείο γιατί το προηγούμενο είχε πλέον ν ό τ η τ α στις μαντινάδες έλεγε μια, τ ο χάσει τη δύναμή του. Έριχναν το αμίλητο περιεχόμενο της οποίας αφορούσε την νερό μέσα σε ένα πιθιακό (πήλινο δοχείο) κοπέλα, στην οποία θα αποδεικνυόταν με στόμιο αρκετά μεγάλο, για να χωρά ότι ανήκε το φρούτο ή το αντικείμενο. άνετα το ανθρώπινο χέρι. Κάθε κοπέλα Οι κοπέλες έδιναν πολλή προσοχή στη έριχνε μέσα ένα φρούτο, συνήθως μήλο, μαντινάδα και προσπαθούσαν να τη ρείκι ή απίδι, πάνω στο οποίο είχε χαράξει συγκρατήσουν, για να μελετήσουν τ ο τα αρχικά του ονόματος της. Στην Όλυ- περιεχόμενο της αργότερα. Το περιεχόμπο εκτός από φρούτα οι κοπέλες έριχναν μενο τ ω ν μαντινάδων ήταν επαινετικό, και προσωπικά τους αντικείμενα, όπως κάποιες φορές περιπαιχτικό ή πειρακτικό δαχτυλίδια, βραχιόλια κ.ά. Αφού έβαζαν μα ποτέ αθυρόστομο. Στα χωριά Όθος, Πυλές και Μεσομέσα τα σημάδια, σκέπαζαν το πιθιακό με ένα κόκκινο πανί και το άφηναν έξω στο χώρι έπαιρναν μέρος και οι άνδρες. Η δώμα όλη τη νύχτα, για να αστρονομιστεί, παρακάτω μαντινάδα, που ειπώθηκε στο Όθος για κάποιον Μαυρομιχάλη, να το δουν δηλαδή τα άστρα. Το άνοιγμα του κλήδονα:Το απόγευ- επιβεβαιώνει το γεγονός: μα της ημέρας του Αϊ-Γιαννιού (24 Ιουνίου) μαζεύονταν Τούρκοι, Ρωμιοί σε τρέμουσι και του γιαλού οι αίθριες οι κοπέλες που που κάνεις, Μιχαλάκη μας, πολλές γαλαντομίες (χάρες, ψυχικά). είχαν βάλει σημάδια στο σπίτι όπου φυλασσόταν ο Κλήδονας για τ ο Όταν τελείωναν τ α σημάδια, οι κοπέάνοιγμα. Εκτός από τις κοπέλες αυτές στο λες έβαζαν σ τ ο στόάνοιγμα παρευρίσκονταν και άλλοι. Τον μα τους λίγο από το Κλήδονα άνοιγε ένα πρωτότοκο κορίτσι, νερό του κλήδονα το οποίο έβγαζε ένα-ένα τα φρούτα ή και τριγύριζαν στη τα αντικείμενα. Κάθε φορά που έβαζε γειτονιά ή στέκονταν στην αυλή του σπιτιού τους, μέχρι να ακούσουν κάποιο αντρικό όνομα. Πίστευαν πως το πρώτο αντρικό όνομα που θα άκουγαν θα ήταν το όνομα που θα έφερε ο μελλοντικός σύζυγος τους.

Πιθιακό

Το έθιμο του Κλήδονα έχει εκλείψει από όλο το νησί εδώ και πολλά χρόνια. Σε πολλά χωριά σταμάτησε την περίοδο του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Το μόνο χωριό, στο οποίο διατηρήθηκε ως τη δεκαετία του '70, ήταν το Απέρι. Στο ίδιο χωριό το έθιμο αναβιώνει κάθε χρόνο ο πολιτιστικός σύλλογος «Η Ομόνοια». Όσον αφορά τις φωτιές της παραμονής, σε πολύ λίγα χωριά τις βλέπει πλέον κανείς.

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ

fan Μαντινάδες του Κλήδονα: Ανοίξετε τον κλήδονα να βγει το πρώτο μήλο που λάμπει το κορμάκι του σαν απού λάμπει ο ήλίος. Ανοίξετε τον κλήδονα να βγει τ' Αγά το μήλο που 'ναι ψηλά στον ουρανό και μοιάζει σαν τον ήλιο. Ανοίξετε τον κλήδονα στ' Αϊ Γιαννιού τη χάρη κι όπου ναι καλορίζικο το μήλο του να πάρει. Ψιλό μελαχρινάκι μου της Παναγιάς μετόχι το καμαροψρυδάκι σου άλλη καμία δεν το 'χει. Ως λάμπουσι στον ουρανό ο ήλιος με τον Άρη έτσι 'ναι το κορμάκι σου όλο ομορφιά και χάρη. Όλος ο κόσμος σ' αγαπά κι όλη η οικουμένη γιατί 'σαι όμορφη πολύ άξια και τιμημένη. Ψιλομελαχρινούλα μου μέλισσα με το μέλι όποιος γυρίσει και σε δει επάνω σου απομένει. Λίρες αξίζει η νιότη σου και τούμπλες το κορμί σου πολλά εκατομμύρια η γνώμη η δική σου. Νικά η νύχτα την αυγή κι ο ήλιος το φεγγάρι νικά και η δική σου ομορφιά κάθε ομορφιά και χάρη. Ροδοντυμένε άγγελε τ' αηδόνια σα σε δούνε θαρρούν πως είσαι άνοιξη και γλυκοκελαηδούνε. Μεγάλα είναι τα μάτια σου, έχουν μεγόιλο κύμα να πέσω μέσα να πνιγώ, είναι μεγάλο κρίμα. Μυρτιά μου χρυσοπράσινη τα μύρτα φορτωμένη τα μύρτα και την ομορφιά και την τιμή ζωσμένη. Στον ουρανό θε ν' ανεβώ που 'ναι ο κριτής του κόσμου να κάνω αναφορά, να σ' αποκτήσω φως μου. Λαλούν τα αηδόνια σα σε δουν ροδακινιά ανθισμένη γιατί 'σαι μια καλή ψυχή με χάρες προικισμένη. Σαν μπέης έρχεσαι σαν ρήγας κατεβαίνεις σα χρυσοπράσινος ανθός στην εκκλησιά εμπαίνεις. Σαράντα μέρες νηστικός έκαμε ο ζωγράφος να ζωγραφίσει ένα κορμί να μην το κάμει λάθος.

157

Scan: GVG 2014 ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ Κ Λ Η Δ Ο Ν Α

Σαράντα μέρες νηστικός και εξήντα διψασμένος στο παραθύρι να σε δω είμαι ευχαριστημένος. Σεντόνια πεντα(δ)ίπλωτα και πεντα(δ)ιπλωμένα για σένα οι κανακαρές τα χουσι φυλαγμένα. Εξήντα λίρες αγγλικές θα δώσουν να σκουπίσουν το πέργυρο της εκκλησιάς, όπου θα σε φουμίσουν. Άσπρος είσαι κι άσπρα φορείς κι άσπρη 'ναι η φορεσιά σου κι άσπρα λουλούδια πέφτουσι εις την περπατησιά σου. Μαξιλαράκια δεκαοκτώ θα δώσουν να ακουμπήσεις και πάπλωμα μεταξωτό επάνω να καθίσεις. Σκουπίσετέ τα τα στενά ρίχτε μαργαριτάρι όμορφος νέος θα διαβεί κι όμορφο παλικάρι. Άγγελος εκατέβηκε με το χρυσό καντήλι και έπιασε και ζωγράφισε τα κόκκινά σου χείλη. Με του βοριά το σύννεφο με του νοτιά το πούσι έχω παλιές λαβωματιές κι ακόμα με πονούσι. Βασιλικέ μου πράσινε που γύραν τα κλωνιά σου κι απού την πέρα γειτονιά βγαίνει η ομορφιά σου. Μαλαματένιε μου σταυρέ απού τη Βενετία απού 'χει το κορμάκι σου ατομική αξία. Λάμπεις κι αστράφτεις και βροντάς και συννεφιές και βρέχεις κι όλες τις χάρες του θεού επάνω σου τις έχεις. Εσύ 'σαι κείνο το δέντρο οστό την Αλιγέρη π' ανθεί το χρόνο δυο φορές κανέλα και πιπέρι. Πειρακτικές μαντινάδες: Χρυσό μου πολυέλαιο 'που την Ευαγγελίστρια τι ωραιότης εν' αυτή και τι στραβή η χωρίστρα! Έχεις δυο μάτια σαν αυγά και πισινό βαρέλια κι όποιος γυρίσει να σε δει, τρελαίνεται στα γέλια. Εσύ 'σαι εκείνο το δέντρο που 'ναι στον Ιορδάνη και βγάζει από το στόμα σου τα λόγια με το δράμι. Άμα θα μάθει η γάτα γράμματα και ο σκύλος να διαβάζει, θα παντρευτείς κ' εσύ να κάνει ο κόσμος χάζι!

158

Scan: GVG 2014

ίΜ£<ΡΟ<Σ Φ'

Οι σκέψεις μας1 με μαντινάδες

Scan: GVG 2014 ΟΙ ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΑΣ ΜΕ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ

Μαντινάδες μαθητών Κάθε χωριό στην Κάρπαθο έχει έθιμα δικά του και παραδόσεις που θα βρει ο νέος άνθρωπος μπροστά

του.

Πόττη Σ ε β δ α λ ή

Τα έθιμα τη νήσο μας την επερικυκλώνουν κα μ' ένα κότινο χρυσό τη χρυσοστεψανώνουν. Αλέξανδρος Πήχας

Ω! Έθιμα του τόπου μας, έθιμα της καρδιάς μας εσείς κι οι παραδόσεις μας είστε τα ιδανικά μας. Γωργία Βασιλαράκη

Κάρπαθος όμορφο νησί με τα ωραία έθιμά σου πολύ σε αγαπάμε μεις και πάντα θα 'μαστέ κοντά σου. Ελπίδα Γεαργατσούλη

Τα έθιμα του τόπου μας να τα διατηρείτε και γρήγορα στην Κάρπαθο να 'ρθείτε να τα δείτε. Α ν θ ο ύ λ α Σισαμή

Τα ήθη και τα έθιμα πρέπει να τα τιμούμε γιατί σαν μεγαλώσουμε μπορεί και να χαθούνε. Φ ρ α γ κ ί σ κ ο ς Οικονομίδης

* ·. ί,·*. vj'J ,ΐ · * Μικρή, μικρή ξεκίνησα τα έθιμα να ψάξω τις παραδόσεις για να βρω και να τις καταγράψω. Βικτωρία Πίκου

b'

Λ

Το δέντρο της παράδοσης στην Κάρπαθο ανθίζει και με λουλούδια ευωδιαστά τον κόσμο πλημμυρίζει Φωτεινή Μηλιώτη

161

Scan: GVG 2014 01 ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΑΣ ΜΕ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ

Κάρπαθος ανεμόεσσα του ποιητή Ομήρου τα έθιμά σου μοιάζουνε με κόσμο του ονείρου. Αργυρώ Αλεξιάδη

Οι αποκρές με κέρδισαν επά εις το νησί μας κι όλες τις παραδόσεις του κρατάμε με τιμή μας. Χρήστος Παπαδόπουλος

Εις το χωριό που μένουμε τα έθιμα κρατούμε από γενιά εις γενιά για πάντα θα τηρούμαι Βλαχογιάννη Χριστίνα

Τα ήθη και τα έθιμα πολύ τα αγαπούμε σε κάθε γλέντι και χαρά όλοι μας τα τηρούμαι Βλαχογιάννη

Μαγκαφούλα

Η Κάρπαθος είναι όμορφη διαμάντια τα χωριά της τα έθιμα που θα κρατούν για πάντα τα παιδιά της Παπαβασίλη

Μαγκαφούλα

Τα έθιμα μας γράψανε και γράφουν ιστορία και θα τα παραδώσουμε στα επόμενα παιΐα Χηράκη Αννεζούλα

Τα έθιμα θα κρατήσουμε θα τα διατηρούμε μείς η νέα γενιά όσο καιρό θα ζούμε. Χηράκης Αντρέας

» i.tiiiW^-ii. Τα ήθη και τα έθιμα στο τόπο είναι ωραία γι' αυτό και τα κρατάμε 'μεις όλη η νεολαία Μ π α λ α σ κ ά ς Νίκος

Όλυμπος όμορφο χωριό και με τα έθιμα σου που τραγουδούνε πάντοτε τα όμορφα παιδιά σου Μ π α λ α σ κ ά ς Γιώργος

Scan: GVG 2014

ΜΕΦΟ<Σ Τ' ΰΐηγές πληροφοριών

Scan: GVG 2014 Βιβλιογραφία ΜΙΧΑΗΛ Γ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ ΜΟΥΑΡΟΥ, Λαογραφικά Σύμμεικτα Καρπάθου. Αθήνα 1969 ΜΗΝΑΣ ΑΛ. ΑΛΕ3ΑΔΗΣ, Καρπαθιακή Λαογραφία Όψεις του Λαϊκού Πολιτισμού. Αθήνα 2001 ΒΑΣΟΣ Ν. ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ, Το Μεσοχώρι της Καρπάθου, Πειραιάς 1978 ΜΙΧΑΗΛ Π. ΧΙΩΤΗ, Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στη συνοικία των Λώρων Απερίου, Αθήνα 1997 ΓΙΑΝΝΗΣ Ν. ΠΑΥΛΙΔΗΣ, Τα Μουσικά Όργανα και οι Διασκεδάσεις στην Όλυμπο της Καρπάθου, Ρόδος 2004 ΝΙΚΟΛΑΟΣ EMM. ΠΡΕΑΡΗΣ, Μελισμένος Λόγος Τραγούδια και σκοποί της Ολύμπου σε σημειογραφία Ευρωπαϊκής Μουσικής, Αθήνα 2009 ΠΑΝ Ν ΗΣ ΔΕΣΥΠΡΗΣ, Κάρπαθος και Κάσος, ένας λαογραφικός παράδεισος, Αθήνα 2001 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΟΛΥΜΠΟΥ ΚΑΡΠΑΘΟΥ, Όλυμπος και Διαφάνι Καρπάθου ΗΛΙΑΣ EMM. ΒΑΣΙΛΑΡΑΣ, Τραγούδια της γαμήλιας πομπής στην Κάρπαθο «Γυριστά» - «Συρματικά» - «Του Λαλημάτου», Κάρπαθος και Λαογραφία (Πρακτικά), Αθήνα 2003 ΗΛΙΑΣ EMM. ΒΑΣΙΛΑΡΑΣ, Τα σύρματα - Η αρχαία διεκλυστίνα οταΣπόα της Καρπάθου, Καρπαθιακά, Τόμος Γ (Πρακτικά), Ρόδος 2009

Συνεντεύξεις Με τους ΗΛΙΑ ΠΑΚΑΚΗ, ΒΙΚΤΩΡΟΥΛΑ ΠΑΚΑΚΗ, ΝΙΚΟΛΑΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΠΟΥ. Πηγάδια ΒΑΣΟ ΤΑΒΕΡΝΑΡΗ, ΟΡΦΑΝΙΔΗ ΝΙΚΟΛΑΟ, ΡΟΥΜΠΟ ΓΕΩΡΠΟ, Απέρι ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΒΑΡΔΑΟΥΛΗ, ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΧΑΛΚΙΑ, Βωλάδα ΜΑΝΩΛΗ ΛΑΓΩΝΙΚΟ, ΜΑΝΩΛΗ ΚΩΣΤΕΤΣΟ, Όθος ΜΑΡΙΓΟΥΛΑ ΝΤΑΒΕΛΗ, ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ, Μ API ΓΟΥΛΑ ΣΚΟΥΛΟΥ, ΑΝΝΑ ΕΚΜΑΛΙΑΝ, ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΜΑΛΙΧΟΥΤΣΑΚΗ,ΕΥΓΕΝΙΑ ΤΣΑΜΠΟΥΝΙΕΡΗ-ΛΥΚΟΥ, ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ, ΕΥΓΕΝΙΑ ΑΣΛΑΝΙΔΗ ΕΥΔΟΞΙΑ ΛΑΧΑΝΑ, ΠΟΠΗ ΝΥΣΙΡΙΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ, ΣΟΦΙΑ ΣΙΣΑΜΗ, Πυλές ΠΑΤΕΡΑ ΓΕΩΡΠΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ, ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΙΚΟΥ, ΙΩΑΝΝΗ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ, Αρκάσα ΦΩΤΕΙΝΗ ΣΠΑΝΙΔΟΥ, ΦΩΤΕΙΝΗ ΟΘΕΓΓΗ, ΓΕΩΡΠΟ ΣΑΚΕΛΛΑΚΗ, ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗ, Μενετές ΦΑΝΓΓΣΑ ΜΑΛΤΑ, ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ ΛΥΚΟΥ, ΕΥΓΕΝΙΑ ΛΥΤΟΥ, Μεσοχώρι ΠΑΤΕΡΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΧΑΛΚΙΑ, ΗΛΙΑ ΒΑΣΙΛΑΡΑ, Σπόα ΠΑΤΕΡΑ ΙΩΑΝΝΗ ΔΙΑΚΟΓΕΩΡΠΟΥ, ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΑ ΕΙΡΗΝΗ ΔΙΑΚΟΓΕΩΡΠΟΥ, ΘΕΤΕΚΟΥΛΑ ΝΤΑΡΓΑΚΗ, ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΜΥΡΟΦΟΡΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΓΕΩΡΠΟ ΣΑΚΕΛΛΗ, ΜΑΡΙΑ ΧΗΡΑΚΗ, ΕΥΓΕΝΙΑ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ, Όλυμπος ΠΑΤΕΡΑ ΜΗΝΑ ΕΡΝΙΑ. ΜΙΧΑΛΗ ΜΙΧΑΛΗ, Διαφάνι

Scan: GVG 2014

Τ Ο ΒΙΒΛΙΟ « Ε Θ Ι Μ Α ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ Σ Τ Η Ν Κ Α Ρ Π Α Θ Ο » Τ Υ Π Ω Θ Η Κ Ε ΣΕ Ψ Η Φ Ι Α Κ Η OFFSET ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ Δ Η Μ Η ΤΡΙΟΥ ΠΑΧΟΥΛΗ (ΠΗΓΑΔΙΑ-ΚΑΡΠΑΘΟΣ Τ.Κ. 8 5 7 0 0 , Τ Η Λ . 2 2 4 5 0 2 3 0 1 5 ) Μ Ε Τ Η Χ Ο ΡΗΓΙΑ ΤΟΥ Δ Η Μ Ο Υ ΚΑΡΠΑΘΟΥ, Τ Ο Ν ΙΟΥΝ Ι Ο 2 0 1 0 ΣΕ 3 0 0 Α Ν Τ Ι Τ Υ Π Α Γ Ι Α Λ Ο Γ Α Ρ Ι Α Σ Μ Ο ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΠΕΡΙΟΥ

Scan: GVG 2014

. • Λ: ^