(Portada) Tzijob’elil K’aslemal Ruka’n nim wuj K’iche’ Cholaj jalajoj kayb’al b’antajik Majb’al tijonik kopan pa urox q’at rech nab’e eta’manik
K’amal taq b’e Oscar Hugo López Rivas Ministro de Educación
María Dominga Pu Tax Director Departamental de Educación de Totonicapán
Héctor Alejandro Canto Mejía Viceministro Técnico de Educación
Carlos Enrique López de León Director Departamental de Educación de Quetzaltenango
María Eugenia Barrios Robles de Mejía Viceministra Administrativa de Educación
Oscar Humberto Fuentes y Fuentes Director Departamental de Educación de San Marcos
Daniel Domingo López Viceministro de Educación Bilingüe e Intercultural
Aníbal Arismendi Martínez Director Departamental de Educación de Huehuetenango
José Inocente Moreno Cámbara Viceministro de Diseño y Verificación de la Calidad Educativa
Hember Roberto Herrera Girón Director Departamental de Educación de Quiché
Samuel Neftalí Puac Méndez Director General de Currículo Ana María Hernández Ayala Directora General de Gestión de Calidad Educativa Carlos Jacinto Coz Director General de Educación Bilingüe Intercultural Nima’ silonelab’: Raquel Montenegro xuquje Justo Magzul Solinelab’: Rafael Efraín Puac Baquiax, Puac, Alicia Elizabeth Chuc Xum, Carlos Eliseo García Talé, Catarina Chay Ordónez, Gladys Aidee García Yac, Higinio Us López, José Arnulfo Vásquez Ajpop, Ramón Israel Vásquez Sic xuquje Salomé González y González. Ajtz’ib’anelab’: Alfredo Pedro Ixcatcoy Chaj, Benita Florinda Tzul Tzul, Carlos Eliseo García Talé, Carlos Enrique Pú Ixcoteyac, Dolores Magdala Chacaj Chigüil, Dominga Tercero Acabal, Evelyn Adelina Marlene Mejia León de Pú, Floriana Yax, Francisco Lorenzo Chán Ralac, Gladys Aidee García Yac, José Xiloj Itzep, Juana Paxtor, Marita Juliana Sontay Vicente, Marta María Batz Socop, Miguel Everson Hernández Álvarez, Miguel Jeremías González García xuquje Olga Martina Juárez García. Unok’oxik ri junam uwakiq’ij ali xuquje’ ala: Cristina Molina Hernández Utz’etik ri achib’al: Antonio Arreaga Runuk’ela’: Omar Hurtado Alvarez Ajb’anal wachib’anel: Herber Crispín Ajb’anela’ nuk’oxik: Carlos Amilcar Náz Náz, Enrique Miguel Angel Pérez Damián, Fermina Chávez Reynoso, Floridalma Yax Tacam, Heleodoro Matías Ajtún Mejía, Lilian Maribel Calderón, María Ixquíc Navarro Saquic xuquje Mélida Liliana Colomo García. Con el aval lingüístico de la Comunidad maya K’iche’: pendiente © Agencia de los Estados Unidos de América para el Desarrollo Internacional (USAID, por sus siglas en inglés) y Ministerio de Educación de Guatemala.
Este libro ha sido elaborado gracias al apoyo del Pueblo de los Estados Unidos de América a través de la Agencia de los Estados Unidos de América para el Desarrollo Internacional. El contenido de este documento no refleja los puntos de vista de USAID ni del Gobierno de los Estados Unidos de América.
ISBN: 978-9929-743-49-6 Ministerio de Educación de Guatemala 6ª calle 1-87, zona 10, Teléfono: (502) 24119595 www.mineduc.gob.gt
Esta antología está disponible en acceso abierto bajo la licencia Atribución 4.0 Internacional (CC BY 4.0); es decir, se permite distribuir, mezclar, ajustar y construir a partir de esta antología, con fines comerciales y no comerciales, siempre que se reconozca la autoría. https://creativecommons.org/licenses/. Guatemala, 2019
Nota La utilización de un lenguaje que no discrimine ni contenga sesgo de género es parte de las preocupaciones del proyecto USAID Leer y Aprender. En este documento se ha optado por usar el masculino genérico clásico, entendiendo que este incluye siempre a hombres y mujeres, niños y niñas.
Ucholajil we wuj Jupaj kapaj tzij ..................................................................... 7 Rawasil jastaq ...................................................................... 8 ¡Le qati’t ik’! ......................................................................... 0 Etz’ab’al................................................................................ " Papalo’t................................................................................ $ Ri e patzkarib’....................................................................... & Unawal ja’............................................................................. ( 1 Ke’awun le tz’i’..................................................................... = 1 Junam kib’antakij ri ak’alab’.............................................. 2 1 Koq’ ri che’........................................................................... 4 1 Kichomanik ri awajib’.......................................................... 6 1 Ri ja’ rech Chikob’ix............................................................. 8 1 Ri nitz’ kyeq k’axol................................................................ 0 1 Ralanxax ri a Lu’................................................................... " 1 Le ixkanul............................................................................... $ 1 Rawasil muxu’x..................................................................... & 1 Ri a Si’s................................................................................... / 2 Le pixab’ re tat No’l............................................................. = 2 Utikik ri ixim ........................................................................... 2 2 Tob’anem............................................................................. 4 2 Kkunan ri kikotemal.............................................................. 6 2 Awex...................................................................................... 8 2 Ukojik we tzijob’elil k’aslemal.............................................. !
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Jupaj kapaj tzij Alaj ali, ala: Chik’ama’ we jun no’j wuj tz’ib’atal ruk’ ronojel qanima’ chech alaq. E k’i taq ri ajtijab’ xetob’an che utz’ib’axik, usolixik, are xa katob’an chech ri aweta’manik. Rajawaxik kisik’ij, kichomaj, kich’ob’o jas ri kub’ij, jewa’ kab’an ronojel q’ij pa tijob’al xuquje’ pa iwachoch. Chi upam wa’ we jun no’j wuj ri’, kiriq taq k’i tzijonem, k’ulmatajem pa taq jalajoj tinimit. Wene’ k’o taq no’jib’al junam ruk’ ri ik’ulmataj pa ri ikomon. Ruk’ taq we tz’ib’anem ri’, kanimar ri ichomab’al, ino’jib’al; xa jeri’ kixkowinik chwe’q, kab’ij, kito’ iwib’ chech taq ri irajawaxik pa ri ik’aslemal. Kuya’ kita’ inojib’al chi kech ri iwachi’l pa ri tijob’al xuquje’ chi kech taq ri tat nan, iwachalal on che ri ajtij. Are xa’ nim ri kiweta’maj. Are ri Ajaw katewechi’n ri ik’aslemal kuk’ taq ri iwachi’l.
7
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Rawasil jastaq
P
a ri qakomon eta’matalik chi awas che jun ali we kub’an we jastaq ri’.
Awas are taq jun ali kuxalq’atij rij saqm’ol. Ri rawasil are ri sib'alaj poq'irisanem alaj ak' are taq alaxik. Awas we kaporox rij saqmo’l, rumal che ilom chi ri ak’ kasik’ojtachik.
8
K’ulmatajem tzij
Tzijob’elil k’aslemal
Xuquje’ awas we kuxalq’atij meseb’al, are sib'alaj keujosq'ij ri ak'alab' xuquje ri uja. We krajilaj uware ri uxyab’ are’ rajwaxik kujosq'ij ri uch'akul ronojel q'ij.
k'iche'
Awas we are kekoj taj atz'yaq keq rij chikech taq ne', kikiriq b'oq'och. We kujt’uyi’k pa utem jun nim winaq, aninaq kape saq pa qajolom. K’i b’a wa’ le rajawaxik kqeta’amaj rech maj k’ax kqariq pa qak’aslemal. Floriana Yax San Francisco El Alto, Totonicapán
9
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
¡Le qati’t ik’! Ub’antajik tzij
A
re ktunan le qatit ik’, le qatat qanan kkib’ij: ¡Kkam le qati’t ik’!, ¡Kkam le qati’t ik’! ¡Kkam le qati’t ik’! Are je wa’ kkiraqaqej kichi’ ri qati’t qamam, are taq kkam le qati’t ik’. Kujtaq che
usalab’isaxik, uq’osixik jalajoj taq ch’ich’, rech uk’asuxik ri qati’t ik’. ¿Jas che je wa’ kqab’ano? Rech man kkam ta ri qati’t ik’. Kqachomaj ¿Jas kk’ulmatajik we kkam ri qati’t ik’? Nim k’axk’olil kk’ulmatajik. Kekam ri ne’ab’ ri k’ate keb’ oxib’ kik’il xuquje’ le keb’ oxib’ kijunab’.
0
Tzijob’elil k’aslemal
Rumal b’a wa’ are taq kqilo chi kkam le qati’t ik’, rajawaxik kqab’ij: ¡Man kkam ta la qati’t ik’! man kkam ta la qati’t ik’. Xuquje’ usalab’isaxik on uq’osixik jalajoj taq uwach ch’ich’.
k'iche'
Carlos Eliseo García Talé Totonicapán, Totonicapán
!
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Etz’ab’al
P
Ub’antajik tzij
a jun naj alaj tinamit k’o jun alaj ak’al, man k’o ta jun kch’ab’enik. Man, k’o ta jun rachi’l. Xa ne’ man utz ta krilo, kb’ison ri uk’u’x.
K’ate xuchomaj chi utz chech ri are’ kb’an jun utzalaj retz’ab’a’l. K’ate’ k’u ri’ kuya pa qajik, chi kech ri taq ak’alab’. Ronojel wa’ we xuchomaj xub’ano’. Xuloq’ ri jun alaj ukej b’anom chech che’. Xb’e pa taq k’iche’laj, xutzukuj ri alaj taq nitz’ si’. Xunututej, xuxim chorachaq ri kej, xub’inisaj pa taq ri b’e jawi’ kel wi. Konojel ri alaj taq ak’alab’ xb’e kik’u’x ruk’ ri retz’ab’a’l ri alaj ak’al. Ronojel q’ij kkisik’ij chech retz’ab’exik ri kej reqam ri usi’. Dolores Magdala Chacaj Chigüil Totonicapán, Totonicapán
"
" #
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Papalo’t
Ub’antajik tzij
U
walsanem papalo’t, kuna’taj chi kopan kiq’ij ri kaminaqib’. Kk’ulmataj pa ri nab’e q’ij rech julajuj ik’, ronojel junab’.
E k’i ak’alab’ kkib’an ri kipapalo’t, jalajoj taq uwach kb’anik. Kb’an ruk’ pim wuj, ruk’ nay xuquje’ ruk’ ch’uch’uj wuj. Kkikoj b’olob’a’q alaj taq che’, rech uche’al ri papalo’t. Kkixim ruk’ b’atz’ on k’ulam.
$
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le uraq’anisaxik papalo’t are kuk’exwachij ri qk’aslemal. We kqaj, k’a chikaj kujopan wi pa ri qak’aslemal. Are jela’ ub’atz’il kqaya chech ri qk’aslemal. We kqaj man kwachin ta uwach ri qk’aslemal, nim ta ub’atz’il kqaya’o.
Carlos Eliseo García Talé Totonicapán, Totonicapán
%
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri e patzkarib’
R
Ub’antajik tzij
i e patzkarib’ are jupuq winaq: achi’ab’, alab’om, ak’alab’, kexojowik. Kkikoj kik’oj, q’el taq
atz’yaq xuquje utz’umal chij cho taq kij. Kkipach’uj jun nimalaj asyar ruk’ k’am, te k’u ri’ kkipoq’isaj cho ri ulew.
&
kitaqkil. Kkimulij kib’, keb’e che uya’ik choqom kuya sib’alaj poqon. Keb’e cho taq kchoch ri ajpatanib’.
k'iche'
Chi ri’ kb’an wi unimaq’ij kech taq komon. Are taq xetotaj che ujachik ri uk’ya’, kexojow na jumul chik, tek’u ri’ kkijach kib’. Wa we e patzkarib’ ri’, xa kkiya jun kiko’temal chike le winaqil. Xuquje’ kkesaj uwach le e musib’ kuk’ taq awajib’: k’oy, wakax, masa’t.
Juana Paxtor San Francisco La Unión, Quetzaltenango
/
Tzijob’elil k’aslemal
K’o jun kik’amalb’e, are kuya kipixab’al xuquje’
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Unawal ja’ Ub’antajik tzij
X
uriq jun q’ij jun ixoq are taq kb’in chi uwach ri juyub’. Xtuqa’r rumal ri b’inem pa ri juyub’ xuquje’ rumal ri q’ij sib’alaj kporonik. Are taq
xuna’ ri q’itajem xok chech utzukuxik ja’, xka’x je ri’, xuli’k, xpaqi’k, xtzali’k. Man k’o ta ja’ xuriqo, xaq xuwi xuto ri jalajoj ch’awem kech ri awajib’.
(
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Xt’uyi’ chuxe’ jun che’, k’ate kuta’ jun ch’awem kub’ij: ixoq ¿jas katzukuj? Xuxi’j rib’ xa rumal man k’o ta jun winaq chi uwach ri juyub’. ¡Man kxi’jta awib’! chatqeb’ uloq xcha chech. K’a te’ xril jun kumatz xik’ow chi uxukut ri ixoq. Xutarane’j k’a pa jun k’wa’, nojimal xsach uwach pa taq ri q’ayes. Ri nan joror uk’u’x, xa rumal xuriqa ri joron pa ri k’wa’. Xuqumuj jub’iq’ rech, xel ri chaqij chi’ che, k’a te ri’, xumaltyoxij che ri Ajaw. Kkiko’tik tzalij pa rachoch, xuretamaj chi ri kumatz are unawal ri loq’alaj ja’. Xuch’ob’o chi man utz ta kekamisax ri awaj, are ktzaj ri ja’ pa ri k’iche’laj. Evelyn Adelina Marlene Mejia León de Pú Totonicapán, Totonicapán
)
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ke’awun le tz’i’
P
Ub’antajik tzij
a ri komon ub’i’ Saqk’ol, rech Chwisiwan konojel le winaq k’o kitz’i’. Ri kipatan are uchajixik ri ja, xuquje’ ri awajib’.
Xopan jun q’ij, xok ri aq’ab’, ri e tz’i’ kichaple’j awunik. Chita’ ri tz’i’, xa k’o jachin kkamik, kecha ri nimaq taq winaq. Jachin taq eyowab’, kecha’ chike taq le ak’alab’, are’ le kanima’ kewakatik.
Xa keb’e pa ch’awinik ri qachalal, xq’atanik pa nik’aj q’ij. Xuquje re aq'ab' maj k'o taj jun kaminaq, xaq xe sacho le e tz'i'. E k’o tz’i’ jer ta ne’ kkich’ob’o jampa’ rajawaxik ri kito’b’anik. Jun mul, jun alaj ak’al, teq ne’ kajib’ ujunab’, tajin ketz’an cho le rachoch. Man kuril taj chi chuxukut xopan jun alaj kuk, kraj kutij ukaxlanwa.
1 =
Le utz’i’ xuchaplej tyo’nik xuquje’ xqet ruk’ le alaj kuk. Le alaj kuk xuxi’j rib’, krikikik xe’ek, xpaqi chirij jun che’. Xuquje’ kkachilaj le kajaw are taq keb’e pa juyub’ che ub’anik kisi’. Miguel Everson Hernández Álvarez San Francisco El Alto, Totonicapán
1 2
Tzijob’elil k’aslemal
k'iche'
Junam kib’antakij ri ak’alab’ Ub’antajik tzij
1 2
taq alitomab’. Xuquje’ kmik ri e nan tat, are kekitaqb’i le ak’alab’, pa taq tijob’al. Maj chi chak kketa’maj nab’e, jas ri najtir.
Ojer, are taq kiltaj uwach jun ak’al, je wa’ kb’anik chike. We alaj ali, aninaq asarun pu q’ab’, nab’e kanoq, are nim uq’ij ri ala. Ri k’in alaj ali, kb’ix che chi are xaq ajkusi’n, ajch’ajomanel, ajb’anal wa. Xuquje’ le k’ulanem rajawaxik che le ali. Kmik le’, xa kujmatyoxinik che ri Ajaw, rumal chi man je’ ta chik. We ala ri kk’iyik on ali, xaq junam kiq’ij cho le ewachulew. Ri taq alitomab’, ri taq alab’om, junam kib’antajik pa komon, xuquje’ pa taq tinamit. Maltyox che ri Ajaw, xaq e junam jun ala ruk’ jun ali, chikiwach le e qawinaqil. Juana Paxtor San Francisco La Unión, Quetzaltenango
1 3
k'iche'
kya’ ri uq’ab’ ka’ pa uq’ab’. Ojer kanoq, we ala’ ri nuch’, aninaq kya’ ri raqan
Tzijob’elil k’aslemal
K
mik q’ij, man kk’ulmataj ta chik, ch’ob’otajik chi nim ub’antajik le
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Koq’ ri che’
K'
Ub’antajik tzij
o jun xk’ulmataj jun q’ij pa jun je’l alaj k’iche’laj. Xkimulij kib’ k’i taq che’ rumal
tajin kk’is kiwach. Nabe’ xch’aw le ri’j che’. Are kch’awik, no’jimal xpe uwa’l ub’oq’och, krilo chi k’i taq che’ xeketajik. Xaqxu wi ri kikuta’m kilitaj kiwach. Man kta’ ta kuyb’al mak chech le qanan ulew rumal uketik jun uche’al. Te k’u ri’ ch’aw jun k’ak’ che’ xub’ij: ¿jasche kb’ison la? Ujk’i na. -Le ri’j che’ xub’ij: Uj kqaya’ k’aslemal, mu’j, ja’, kachoch awajib’, kqach’ojch’ob’ej le kyaqiq’. Xkawaj kib’ ri che’ chi uwach le qasanel, xch’a’nir uwach ri juyub’.
1 4
Chi ukab’ q’ij xopan le qasanel. K’ate xrilo, xuxij rib’, xuta’ chib’il rib’: ¿jas xkib’an ri che’? Xt’uyi’k, xchoman chirij ri k’axk’olil kub’an chi kech ri che’. K'ate ri’ xkik’ut kib’ le che’. Xkib’ij chech: Xqawaj qib’ rech kchomaj chi nim qab’antajik. Le qasanel xub’ij chikech: kixinchajij b’a’ xuquje’ kintik k’i iwachi’l rech kixk’yarik. Ri achi xuchomaj chi man utz ta we kuk’is uqasaxik le e che’. Francisco Lorenzo Chán Ralac San Andrés Xecul, Totonicapán
1 5
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
P
Kichomanik ri awajib’
Ub’antajik tzij
a ri k’iche’laj kajib’ awaj keki’kotik rumal chi are kchoch. Ri awaj are jun ib’oy, jun utiw, jun kuk, xuquje’ jun kumatz.
Are k'o jun achi man kchoman taj, rumal kuk’et le e che’. Xkina’ k’u le awajib’ ri k’axk’olil xb’an chi kech. Xkimulij kib’ chech jun chomanik pa uwi’ le k’axk’olil kub’an le achi.
1 6
Xuk’am kib’ kina'oj, je wa’ xkib’ij xuquje’ xkib’an chech. -Ri utiw xub’ij chi kech: in ke’ntij ri awajib’ rech ri achi. -Are k’u xub’ij ri kuk: in ke’ntij le utiko’n. -Xub’ij le kumatz: in kinti’o, rumal man kinq’alajin ta pa ri q’ayes. -K’isb’al rech xub’ij ri ib’oy: in kinb’an jul chi uxe’ ri utiko’n. Je wa’ xkib’an ri kajib’ awaj. Ri achi xuna’o’ xuquje’ xrilo ri k’axk’olil xkib’an ri awajib’ chech. Xuchomaj are’ chi man utz ta kub’an chech le k’iche’laj. Rumal la’ xuta sachb’al mak chech le qanan uwachulew. Jewa' xub’an ri achi, xuriq k’u ri utzilal pa ri uk’aslemal. Benita Florinda Tzul Tzul Totonicapán, Totonicapán
1 7
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri ja’ rech Chikob’ix
K
K’ulmatajem tzij tzijox kan ojer chi k’o jun k’olb’al ub’i’ Chikob’ix rech Q’ante’l. Jela’ k’o ja’ sib’alaj k’atan, rumal la’ xb’an jalajoj taq atinib’al chila’. Sib’alaj ojer kan la’, je’l le ja’ k’o chila’. Jalajoj taq winaq ke’opan
che atinem pa Chikob’ix. K’o jun q’ij, xyak taq ja rech atinib’al. Ri ajyakal ja xkiriq jun kumatz sib’alaj nim, xkixi’j kib’ che. Xkichomaj chi wene’ kuti’o, xane’ maj xub’an chike, xaq xq’atenik chikixukut.
1 8
Tzijob’elil k’aslemal
Kkib’ij le tata’ib’ chi utz man xkikamisaj ta le kumatz. Rumal chi are unawal le ja’. Kmik, wene’ e k’o winaq kikamisam awajib’ chi uxukut le k’atan ja’. Kmik no’jimal tajin kk’is le ja’, xuquje’ le uk’atanal. Kmik, xa jub’iq’ chik
k'iche'
le uk’atanal le ja’. Nataj b’a chaqe ri k’ib’im kan ri qatit qamam. Man utz taj kekamisax le kumatz are xa uk'ux le k’atan ja’. Le ajyakal ja, are man xkikamisaj taj le kumatz xq’aten chikixukut. Wene’ jampa’ ktzalij uloq le uk’atanal le loq’alaj ja’. Olga Martina Juárez García Cantel, Quetzaltenango.
1 9
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri nitz’ kyeq k’axol
A
Ub’antajik tzij
re kintzijoj chiwe ri k’ulmatajik pa ri qakomon Chwistansya je la’ Chuxanja. Xkitzijoj ri qanan, qatat, ri ke’l chila’, e k’o are’ chuxe’ le juyub’.
Xkitzijoj are chi sib’alaj kok pa le juyub’ jun nitz’ achi. Xuquje’ e kyeb’, oxib’ winaq kilom uwach le nitz’ achi. Je’l ri jastaq re, sib’alaj kaxojowik, xaq kuk’ut rib’ kxojowik, man kach’awtaj. Are kkib’ij chi le nitz’ achi, are’ rajaw ri juyub’.
1 0
Xuquje’ kb’ixik chi are taq kilitajik, k’o utzilal kuya kan chike ri kilowik. Maj etzelal kub’ano. Xa kkikotik are taq krilo chi le e winaq kemaltyoxinik pa le k’iche’laj. Rumal wa’, rajawaxik ketijox ri ak’alab’ pwi’ taq we nawal ri’. Xa e rajaw taq le juyub’, le siwan, le ulew, le nima’. Man b’a kqaxi’j ta kib’ we kqriqo pa jun q’ij pa taq juyub’. Wa we nitz’ kyeq k’axol kesax uwach kumal le ajxojolob’ pa taq nimaq’ij. Sib’alaj je’l kb’an che le ratz’yaq. Jun ak’al le kesan uwach rumal le unimal. Rumal la’ xub’iyal le juyub’ chi Paxkwal. Juana Paxtor San Francisco La Unión, Quetzaltenango
1 !
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ralanxax ri a Lu’ Ub’antajik tzij
P
a uwajxaq ujunab’ ri a Lu’, ri utat xub’an jun nim alaj sipanik che. Xusipaj jun alaj uche’ alanxax, xub’ij che: walk’wa’l, we jun sipanik nim ub’antajik.
Rajawaxik kawilij, rech je’l taq alanxax kuya’ chawe. Ri a Lu' sib’alaj xumaltyoxij che ri utat, le nimalaj sipanik xub’an che. Aninaqil xuk’am b’i ri rasarun xb’e pa ri taq’aj k’o chirij ri rachoch. Xutika ri alanxax, ronojel taq aq’ab’il kuja’j ri alanxax. Sib’alaj xuchajij, tek’u ri’ xrilo ri alanxax nojimal xk’iyik xuquje’ xwachin uwach. Xopan jun q’ij ri alanxax xumaj uk’otz’ijanik. Sib’alaj je’l kape ri saq taq kotz’ij chirij ri uche’al ri alanxax. Xq’atan nik’aj taq q’ij ri kotz’ij re ri alanxax xuya’ q’an taq uwach. Ri a Lu’ xutzukuj ri nab’e taq alanxax. Xuya’ jun che ri uwachulew, che umaltyoxinik che ri nab’e taq alanxax. Ri nik’aj taq uwach chik, xumolo, tek’u ri’ xuk’amb’i pa k’ayb’al che uk’ayixik. Ruk’ ri pwaq xuch’ako, xuloq’ jastaq rajawaxik pa rachoch. Ri unan utat, sib’alaj xekiko’t, rumal chi xub’an upatan ri sipanik xb’an chech.
1 "
José Xiloj Itzep Momostenango, Totonicapán.
1 #
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le ixkanul
K’ulmatajem tzij
1 $
K'
o jun alaj ali ub’i Ly, xuril jun nim ixkanul. Xuta’ che le utat Tya’n ¿jasche e k’o ixkanul pa ri uwachulew?
Ri utat xuq’alajisaj chech, ri Ajaw kujuchab’ej ruk’ le xusipaj chaqe. Xuya’ kan ri cho, ri plo, ri ulew, ri kaj, ronojel le kqilo. Le tat Tya’n are’ kraj kuch’ob’ le umi’al chi le ixkanul nim uwach. Xuquje’ nim uchuq’ab’. Rumal ri’ ri alaj ali Ly, xuta’ xuquje’ ¿jas k’o chupam jun ixkanul? Ri utat xub’ij che: k’o ab’aj, k’o chaj, k’o q’aq’ chupam. Nim raqan ri ixkanul, nim ri uchi’, chila’ kresaj uloq ri chaj. Are taq kresaj uloq le chaj, le q’aq’ xa k’o kub’ij chaqe. Are kraj kel qak’ux che ronojel le k’o cho le uwachulew. Rumal chi kmik q’ij le winaq, sib’alaj kkitzaq mes xuquje’ ri che’. Rumal la’, le ixkanul kuna’taj chaqe le uloq’ixik le ulew. Ri ali Ly, xutyoxij che ri utat ri no’jib’al xuya’ che. Sib’alaj xkiko’tik are taq xuta’ le xutzijoj ri utat. Xe’ pa tijob’al xutzijoj chikech le rachi’l. Marta María Batz Socop Totonicapán, Totonicapán
1 %
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Rawasil muxu’x
K'
Ub’antajik tzij
ulmataj pa jun komon we jun tzijonem ri’. Chwimiq’in ja’, xalax uwach jun ne’, ala. Le yo’m, xuya jun chike ri utat, unan, le umuxu’x
le ne’. Xepe are’ xkisa’ cho le q’ij, tek’u ri’ xkik’olo. Xk’iy ri ala’ ub’i’ a Xwan, k’ax kuriq che ub’anik ri chak. Man kraj taj kachukun naj, xaq naqaj kk’oji’ wi. Ri unan xaq kb’isonik, tek’u ri’ xuch’ob’o’ jas che’, k’ax kuriq ri ral ala. Xpe’ ri uchomanik: xa man xqab’an ta ri rawasil, ruk’ ri umuxu’x. Ri ak’al, man umak taj che ri kub’ano pa uk’aslemal. Rajawaxik, man kasach ta we jun no’jib’al yata’l chaqe ojer. Knataj ub’ixik, we no’jib’al, are taq kalax uwach jun winaq. Le umuxux, kya’ kan pwi’ jun nim che’. Are’ taq kalax jun ali kkiya’ ri umuxu’x pa uk’ux ri xuk’ub’. Jawi k’o wi le chaj. Wa we jun awasil kub’ij chaqe, we kb’ano, nim ub’eyal che ri ali. Are taq kanimarik, utz kel ri uk’aslemal, xuquje’ che ri upatan, uchak.
1 &
Gladys Aidee García Yac Cantel, Quetzaltanango.
1 /
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ri a Si’s
Ub’antajik tzij
K'
o jun ak’al ub’i’ a Si’s, eq’inomab’ ri unan utat, k’i retz’ab’al k’olik. Konojel taq ri uk’ulja je’l kki’l ri retz’ab’al. Nab'e ri a Si’s, man kb’e ta kuk’ le ak’alab’ are taq ksik’ixik. Are kkaj ke’etz’an chech ri retza’b’al.
Ri alaj taq ak’alab’ xkich’ob’o chi man kraj ta etz’anem kuk’. Rumal wa’, ri ak’alab’ xkichomaj chi man kkich’ab’ej ta chik. Jun xub’ij: qab’ana jun qetz’ab’a’l re wuj, keqawok alaj taq qajukub’. Are taq kpe ri jab’ keqaya pa ri ub’e ri ja’ xuquje’ keqatarane’j. Are taq ri a Si’s xrilo chi xaq utukel ketz’anik, xchomanik. Xuch’ob’o chi man utz ta b’a’ chi k’o ri nimal chech jun.
1 (
Xopan jun q’ij, xe’usik’ij konojel taq ri ak’alab’. Xub’ij chi kech: chikuyu numak. Man, utz ta ba’ chi k’o ri nimal chech jun. Xa b’a kinb’ij chi wech kamik utz iwulik pa we wachoch. Kinqa’j ronojel ri wetz’ab’al chi wech. Ri nik’aj taq ak’alab’ xekiko’tik rumal chi xuk’ex ri uno’jib’al ri a Si’s. Xkiq’aluj kib’ tek’u ri’ xe maltyoxin che ri Ajaw. Carlos Enrique Pú Ixcoteyac Santa María Chiquimula, Totonicapán
1 )
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Le pixab’ re tat No’l
P
a jun q’ij, oxib’ e nimanel taq ak’alab’, keki’kot che anim tijonem. Ri kib’i’ are, ri nab’e ub’i’ To’l, ri ukab’ ub’i’ Chuj, ri urox ub’i’ ali Cho'n. Utz kilik xa
rumal sib’alaj kkichaqij qib’, are chi keb’e naj. Ronojel q’ij kkiloq’oj kib’, junam ketz’anik, ketzijonik, kekima’ kisi’ pa taq le k’iche’laj. K’o jun mul xkixi’j kib’ rumal xkil uwach jun alalj masat pa jun siwan. Jun q’ij kanoq kib’an etz’anem chuwach le saq. Are chi xopan le tat No’l pa kab’al, xusik’ij apan le ak’alab’. Aninaqil xopanik xuquje’ xkiya kijolom che. -Ri tat No’l xub’ij chike: ak’alab’ kinya kan jun pixab’ chiwe. - ¿Jas k’u ri’? Xecha’ ri ak’alab’. -Ri tat xub’ij: chib’ana jun toq’ob’ chichajij le e tz’ikin xuquje’ le awajib’.
2 =
Ub’antajik tzij
-Ri alaj To’l xuta che: ¿Jas che je ri’ kb’ij la? - Ri tat xub’ij: Rumal are’ kewiqin ri taq’aj xuquje’ le e k’iche’laj. Sib’alaj je’l ktataj le kib’ix taq tz’ikin are taq ksaqarik. - Ri a Xwan xub’ij: che uloq, tzij ri’ xuquje’ sib’alaj je’l kilik are’. E tak’al pa kiq’ab’ taq le che’. - Ri ali Cho'n xubij: maltyox che ri pixab’la. Kuje pa kab’al, keqachajij ri awaj kuk’ taq le e tz’ikin.
Dominga Tercero Acabal Aldea Río Blanco. Sacapulas, Quiché
2 1
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Utikik ri ixim
O
K’ulmatajem tzij
jer chik ri utikik ri ixim pa qulewal. Nim kkil wi rumal chi are’ kqatij ronojel q’ij che qawa.
Rumal la’ kch’ob’ qawach pa nik’aj taq tinamit chik, rumal ujwinaq re ixim. Chanim je’l utikik ri ixim pa we qatinimit chwimiq’in ja’. Are ri chak kab’an che ri utikik.
2 2
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Kb’an jun tyoxinik che ri Ajaw, uk’ux kaj, uk’ux ulew, pwi’ ri tiko’n. Pa ri ulew ja wi’ katik wi ri ixim rech kwachin uwach. Je wa’ kb’an che le utikik le ixim. Utajixik ri ulew ruk’ asarun. Uchai’k ri ija’. Are’ kacha’ik ri chomaq taq ja’l, ri suk’um uq’etal. Utikik ri ixim, kya kan wuqub’ ixim pa taq ri jul. K’o ub’eyal wa’. Jun ixim che ri meb’a knumik. Jun ixim chike ri chikop kerapinik. Jun ixim chike le nik’aj awaj chik. Kajib’ ixim che ri ajchoq’e. Ukab’ tikonik. Kya’ uchuq’ab’ ruk’ kimes awajib’. Ub’anik aq’er, kya’ ulew chirij ri raqan ri ab’ix. Ub’anik ri kamul. Ub’anik ri jach’, kch’ol ri jal, ksa’ik, xuquje’ kk’ol ri ja’l pa k’uja.
Floriana Yax San Francisco El alto, Totonicapán
2 3
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
K'
Tob’anem
Ub’antajik tzij
o jun ak’al are taq ke’ek pa juyub', kukaye’j uwach jun je’lalaj juyub’. Utz karilo kuchajij le uwachulew. Man kraj taj kab’an k’ax chike taq che’ xuquje' chike awajib’. Are taq kril jun che'
eq’ajnaq uq’ab’, ke’usuk’umaj kan kiwach. Xuquje’ je kub’ano chike le taq chikop, ri k’ax kib’anom kuk’amb’i pa rachoch. Ke'ukunaj, ke'uchajij, are taq e utz chik kutzoqopij b'ik. K'ax le ranima’ ri alaj ak’al rumal le k’axk’olil kb’an pa le k’iche’laj. Kuchomaj chi le uwach ulew, je taq chikop keb'isonik are taq kkiriq k’ax.
2 4
Tzijob’elil k’aslemal
Pa jun q’ij, paq'ij chil chaqab’ xub’an jun q’eqal jab’. Le woja xutikij b'ik le rachoch le alaj ak’al. K’o ta jun winaq ktob'an che, rumal wa’ sib’alaj xoq’ik. Konojel le taq chikop re juyub’ xkita' uloq le roq’ej le alaj ak’al. Rumal wa’ xkiriq kib’ konojel le taq chikop, xkiraq kichi’ pa le jab’. Ktani
k'iche'
ta chik le jab’. Xkichomaj uto’ik ri alaj ak’al, xkik'amb'i pa jun pek, ja wi’ k’o wi le kachoch. Chi ri’ k’o ak’aslemal quq’, xe cha chech. Xwar le alaj ala, pa le uwaram xrachik’aj chi kekiko't le chikop ruk’ xuquje’ ruk’ jun alaj ali. Xuquje’ rumal ri utzil xkib’an che. Xkib’ij che chi rumal je ub'anom kan are’ chike, kmik je kkib’an che. Are taq xk’astaj le alaj ak’al, xrilo’ chi konojel le chikop e k’o ruk’ xuquje' ruk' le alaj ali. Le alaj ak’al xkiko'tik rumal le utzilal xb'an che pa uk’aslemal. Rumal wa’ ixkanaj kan pa le juyub’ k'uk le e chikop. Chila’ k’o wi kuk’ kmik. Alfredo Pedro Ixcatcoy Chaj Quetzaltenango, Quetzaltenango
2 5
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Kkunan ri kikotemal Ub’antajik tzij
R
umal le yab’ilal k’o chuwach ulew, k’i uwach kunab’al kriqataj che kikunaxik. Pa k’ayb’al kriqitaj ronojel uwach kunub’al che ukunaxik jalajoj taq
uwach yab’il. ¿Jas kunab’al kkoj la’ che le q’axowen rech b’aqilal? Xinta jun q’ij, chi le tat Tri’x, kub’ij chi xaq kachkat kuna’o.
2 6
Kub’ij are’ chi kuna’o, man k’ota usuk’il ri uchomanik. Jer ta ne’ xaq kuxi’j rib’, xata ne’ k’o umak kuk’ taq le winaq. K’o xub’ij ri tat Tri’x che le rixoqil, le qnan Talo’r. Chi man kraj ta kril kiwach le loq’laj taq awaj. Xuta le uk’ojol, ri a Wel, ri kk’ulmataj pa ri uk’aslemal ri utat. Xuchomaj ri a Wel chi utz we kutzijoj che jun tzijonik yakal tze’. Xa je ri’ kq’aten le kachkatik che. -Je wa’ xub’ij che: Tat, tat, ktala kintzijoj che la ri xinb’ano. Xenb’ana’ jun eq’an uq’ayes le wakax pa le qulew k’o xe le juyub’. Ne ktala xinwil kiwach k’ya taq awaj. K’o jun kuk ketz’an chwi taq le che’ le e k’o chi’taq le ab’ix. Ne ktala xtzaq loq, xqaj chuxukut jun tz’i’. -Le kuk xub’ij che le tz’i’: Man kaxi’jta awib’. Maj k’ax kinb’an chawe, xa xinjilijob’ uloq. -Le tz’i’ xutzalij utzij je wa’ ri’: Maj kab’ij, man xinxi’jta wib’. We k’o k’ax xariqo, ktinkunaj, xuquje’ ktinchajij. -Maj k’ax xinriqo, maltyox, sib’alaj utz le awanima’, xcha le kuk. -Ktala, utz xinwil le kuk xuquje’ xinrayij utijik, kimb’an jun so’m tij che. Xinchomaj: kinchapo, kinnimo pa le koxtar, tek’u ri’ kimk’anb’i pa wachoch. Xinkwin che, k’o chi pa le koxtar, xinweqa'j, tek’u ri’ xinchaplej le b’inem. Man xinwil ta k’ut le jun jul re b’a, xintzaq chupam. Xintzoqopij le koxtar, krikikik le kuk xelb’ik, xpaqi pwi’ jun che’. Are taq xuk’is le utzijonem, xtzenik le utat. Xuquje’ sachan che le kachkatem chirij le rixoqil. Are k’u wa’ le kunab’al man ktijtaj xuquje’ man kloq’ taj, maj jawi’ kkayix wi. Miguel Jeremías González García San Francisco La Unión, Quetzaltenango
2 7
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Awex
O
Ub’antajik tzij
jer xpe jun wi’jal pa kiwi’ ri qanan qatat, kecha ri qati’t qamam. E k’i xekam rumal ri wi’jal, xekam jun tinamit winaq.
Xkiwok k’u kib’, xkik’am k’u kib’ le e tinamit, man ksach ta qak’u’x xecha’. ¿Jas kqab’ano, jas rajawaxik? ¿Jas kqaya chi kiwach le e qatinamit? ¿Jachin xb’anowik, jachin xch’ujarisan chaqij, jachin xto'w le numikal chaqij? xecha’. Nab’e man k’o ta ixim raxwa’ch xuquje’ q’anwa'ch. Jo’ cheqata chech ri rajaw jas ri rajawaxik kqab’ano, jas ri qapatan. Xa je ri’, ri Ajaw kuya na chaqe le loq’alaj ixim. Xopan k’u ri kich’ob’onik, jun chi kech xril jun q’eq awaj utijom ixim. Nojinaq ri uchi’, xkik’ak’alej k’u chi chaq’ab’, chi paq’ij jas ri’ chi awaj, xecha’. Xepetik, xkil k’ut chi are jun yak. Xkichapo xkik’ot uchi’, xkita’ chech ja wi’ chi’ kuk’ama’ wi ri ixim. Ri yak man kub’ij taj, ja wi’ kuk’ama’ wi ri ixim ri kutijo. Ri yak man kub’ij ta k’u pa utzil. We man kub’ij ta k’o ik, k’o sib’, xecha’. K’ate’ k’u ri’ xub’ij ja wi’ ku’k’ama’ wi ri ixim. Nik’aj joj e q’u’winaq ri ixim pa ri juyub’, xcha’ ri yak. Chak’utu ri b’e chi qawach, xecha chech. Ri yak xuk’am kib’e ri winaq pa ri juyub’ xa chech utzukuxik ri ixim. Sib’alaj e kosinaq chi ri qanan qatat chech utzukuxik ri loq’alaj ixim. Xkil jupuq taq joj ke’ok b’i xuquje’ ke’l uloq pa jun jul. Xe’opan chi uchi’ ri jul. Are chi’ xkilo tz’apital ruk’ jun
2 8
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
nimalaj ab’aj. Konojel xkib’an jun kitob’al. Xemeji’ pa xukulem, xkisik’ij keb’ oxib’ unawal ri juyub’. Ri nab’e nawal xuquje’ le ukab’ man xekowin taj chech utorik ri jul. Are k’u ri urox xkowin chech ri uteq’b’axik. Xa je ri’ le ixim xkanaj kan chi rij ri ab’aj. Xk’atik, xsib’arik. Rumal la’ xq’eqar le ixim, xux me’x uwach, le kyeq, are la’ le k’o kan pa le aq’a’r. Rumal k’o qanan ixim kyeq upetik. Are k’u le k’o apan jela’ man qas ta xk’atik, xaq xq’anarik, xub’an q’an uwach. Are k’u le naj k’o wi man xuriq taj le q’aq’, are la’ le saq uwach. Are uxe’al wa’ ri kitzijom le saq kiwi’, le saq kijolom chech le xb’antaj wi le qixim. Marita Juliana Sontay Vicente Momostenango, Totonicapán
2 9
Kutb ‘al nata jem, ch’ob ’onem rech le tz’ib’atali k
• Ucholajij ro nojel le k’ulm atajem • Kutarane j ri ch’ob’on em wuj • Kunab’ej ri kak’ulma taj pa le tz’ib’atal w uj • Kuq’at uw ach
Rachi'l we wuj ri’ k’o jun chakub’al are’ kuya' utatab’exik ronojel le tzib’atal pa we tzijob’elil k'aslemal. Katob’an chech ri chak jawi kataranex wi ri tajin katatab’exik le tz’ib’atalik pa we sik’in wuj ri’. Le tz’ib’atalik kuya’ kakoj pa le ja tijob’al xuquje pa ja k’olib’al, xa jeri ri tat, nan ketob’an k’uk taq ri kalk’wal chech le sik’inem wuj.
2 !
k'iche'
Pa we wuj ri’ kariqitaj jalajoj taq ri sik'in no’jib’al chech q ta n ju Ju tzib’anem kech ajtijab’. K’o jujun aninaqil wuj k’ulmatajem xuquje tzijob’elil. Le ajtijoxelab’ le 'ij k’i taq mul ri sik ki a K • nab’e taq kutzijoj le kak’ulmataj e wuj ri´. tz’ib’atal pa w jetaq wa’ pa we tinamit jawi ka’inem wuj kib’ chech le sik to ki Ka • qaj q’ij. Le taq tzijob’elil are kub’ij ri sik’inem, ri ajtij chech le n ’a b ku je s a • Q k’ulmatajem pa jalajoj komon, k’o ch aninaq ri q ri retal che, re ta j ko ku ’ xuquje’ nik’aj chik k’amom pa noq nem jas je kuya ’o b ’o h c ri je u sik’inem xuq kumal ri ajtz’ib’anelab’ ruk’ ri ajtzijoub’ixik. j) nelab’. uj (ak’alab’-ajti w le h c a w u j isi • Junam kak' Kariq’itaj pa we wuj ri, alaj, xuquje’ ach le lab’ kakisik’ij uw a k’ a ri q ta j la • Pa k’u nim taq tz’ib’anem. Xajeri nojimal wuj kachaple’j le sik’inem wuj. Kachapataj kuk' taq ri enuch’ taq ak’alab’ rech majb’al tijonik, kopan pa urox q’at rech le nab’e etamanik. Kuya’ ka tzalix uwach, are’ k'o kasik’ij uwach le wuj xuquje kuya xaq pa tukelal man katch’aw taj. No’jimal kk’am ri aninaqil xuquje’ uch’ob’ik ri kasik’ij uwach.
Tzijob’elil k’aslemal
Ukojik we tzijob’elil k’aslemal
al slem k'iche' elil k’a
tz’i’ un le Ke’aw
Tzijob’
k'iche'
Tzijob’elil k’aslemal
Ucholb’alil ri sik’inem wuj • Kacha’ jun chech taq le tz’ib’atal pa we wuj, are’ jas kawaj kak’ut chikech ri tijoxelab’, wene aninaqil, ch’ob’onem, ri uwokaj le tzib’atalik. • Kasik’ij uwach ri tz’ib’anem xacha'o’, katz’ib’aj nik’aj k’otoj chi'aj kuya kab’an chikech ri tijoxelab’. Chatanab’ej jawi katarane’j ri sik’inem wuj, chatzukuj k’ak’ taj k'ax tzij xuquje' nik'aj chik karaj ku k’utu
ik tzij
Ub’antaj
n Chwisiwa l, rech n are i’ Saqk’o on ub’ Ri kipata kitz’i’. a ri kom aq k’o ’. l le win ’ ri awajib konoje xuquje ik ri ja, uchajix unik. le’j aw kichap , ri e tz’i’ ri nimaq aq’ab’ , xok ri , kecha jun q’ij kkamik taq le Xopan chike jachin xa k’o kecha’ ri tz’i’, wab’, ita’ eyo Ch hin taq akatik. aq. Jac ima’ kew taq win ’ le kan b’, are ak’ala
P
al, ri qachal awinik uje re ’e pa ch’ Xa keb q’ij. Xuq nik’aj q, nik pa kamina xq’ata taj jun maj k'o . aq'ab' le e tz'i' sacho xe xaq ob’o kkich’ . jer ta ne’ ’b’anik E k’o tz’i’ xik ri kito rajawa teq ne’ jampa’ j ak’al, l, jun ala z’an cho Jun mu ket n ’, taji ujunab il taj chi kajib’ kur n h. Ma , kraj alaj kuk le rachoc an jun ut xop chuxuk xlanwa. kutij uka
’nik lej tyo xuchap . Le utz’i’ alaj kuk ruk’ le ’ xqet krikikik xuquje i’j rib’, j kuk xux ’. Le ala jun che qi chirij xpa aw xe’ek, laj le kaj ’ kkachi che uje ub’ Xuq pa juy keb’e are taq Álvarez k kisi’. Hernández icapán ub’ani el Everson
1 2
Toton Migu isco El Alto, San Franc
1 =
Majb’al sik’inem wuj Nab’e taq chak chuwa le sk’inik • Kub’ij jas ri nojib’aj karaj kuk’ut chikiwach • We nab’e mul kuk’ut we tzijob’elil k’aslemal chike ri ajtijoxelab’ rajawaxik kakil uwach ronojel we wuj ri’, le ajtij kub’an k’otoj chi’j rech ku rilo jastaq kub’ij le wachib’al • We kisik’im chi uwach le wuj, xaqxu’ chatzalij ub’ixik jas tajin kakilo’, tek’uri ri ak’alab’ kuya’ kakib’ij, jas kakak’ulmatajik.
Chupam le sik’inik • Ko katzalij uwach, k’atek’uri’ ri ak’alab’ kakicholkib’ che usik’ixik le wuj. Chab’ana’ ri tak’aleb’al ri kaja utajik xa rumal ri ak’alab’ kakichomaj ri u k’uxal ri tajin ka b’ano.
K’isb’alil re sik’inem • Cha ya kichak ri e tijoxelab’, rech ku ya’ uchuq’ap’ ri sik’inem xab’ano, xuquje' ri eta’manik tajin ka k’utu'. • Chapaja’ ri eta’nem je uje’ xe opan wi ri ak’alab’ • Cha k’isa’ uwach ri chak ruk’ ri xe’tamajik, xaq jeri’ ka nab’e jisaq kanoq ri ka k’utchik chech le jun q’ij chik.
2 "
Tzijob’elil k’aslemal
Jupaj, kapaj tzij chikech le nan, tat
k'iche'
Konojel taq nan, tat yatal chikech kekito’ ri alk’walaxelab’ che reta’maxik, usik’ixik le uwach wuj, rumal la rajawaxik kaya jub’iq’ q’ij chikech rech usik’ixik taq le wuj. Are wa’ kaqariq jujun taq pixab’ rech ukojik wa we wuj tzijob’elil nataj chech la chi rajawaxik usik’ixik ri wuj ruk’ ri ak’al are chi jamal wach la, utz ne ri we are chi’ majoq kewaroq. 1. Cha’ la jujun taq chike le sik’in uwach wuj are sik’ij la chi uwach le ak’al. 2. Sik’ij la tukel le wuj, we man etam la le sik’inik utz la’ we jun alk’walaxel le reta’m le sik’inik uwach wuj are kab’anowik. 3. T’uyula la ruk’ le ak’al chila la, jas usik’ixik’ kub’ano. 4. Chila la junam ruk’ le ak’al le taq wachib’al, mayij la, jujun taq mul b’ana la k’otow taq chi’aj chirij jacha’ ta ne: ¿jawi kak’ulmataj wa'? 5. Sik’ij la le ub’i le sik’inik xuquje kata la che jachike lo kak’ulmataj wa pa le jun sik’inik, jas che la je ub’i’ le jun sik’inik. 6. Xopan le sik’inik: ko kasik’ij la uwach, chi uwach le ak’al, nojimal xuquje utz usik’ixik kab’an la. Jalajoj uwach le sik’in wach kab’an la, we b’isob’al choqa la, we kikotemal tzena la. 7. Are taq chi tajin kasik’ij la uwach le wuj, tak’ala la jujun taq mul, ta la che le ak’al; jas kuchomaj che ri tajin kak’ulmatajik. 8. Are taq kak’is usik’ixik, tzijoj alaq ruk’ le ak’al jachike taq ri utz xta alaq pa le sik’inem, xuquje’ ri man utz taj. Kanataj wa’ che le alk’walaxel are taq kak’iyik ronojel le rutzilal sik’inik uwach wuj xb’an la ruk’.
2 #
Cholaj jalajoj kayb’al b’antajik Utzi'b'al xuquje' utz'itb'al wuj
Uta'ik wuj
Yakb'al uta'ik wu
Ministerio de Educación 6ª calle 1-87 zona 10 01010, Guatemala, C.A. PBX (502)24119595 www.mineduc.gob.gt USAID Leer y Aprender www.usaidlea.org