Profili i migrantëve të kthyer by Eva Land Albania

Identiﬁkimi i zonave më të prekura nga emigracioni dhe migracioni i kthimit në Shqipëri: Proﬁli i migrantëve të kthyer

Ky material u realizua në kuadër të projektit “Mbështetje për zbatimin e Strategjisë Kombëtare për Migracionin në Shqipëri”. Ky projekt financohet nga Bashkimi Evropian dhe Qeveria Italiane dhe zbatohet nga IOM dhe Qeveria Shqiptare.

Identifikimi i zonave më të prekura nga emigracioni dhe migracioni i kthimit në Shqipëri: Profili i migrantëve të kthyer

Dhjetor 2008

Mendimet e shprehura në këtë botim nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të Bashkimit Europian, Qeverisë Italiane dhe Organizatës Ndërkombëtare për Migracionin (IOM). IOM nuk mban asnjë përgjegjësi për çfarëdolloj përdorimi që mund t’i bëhet informacionit që përmban ky material. IOM i përmbahet parimit se migracioni i organizuar dhe human i shërben migrantëve dhe shoqërisë. Si një organizatë ndërqeveritare, IOM bashkëpunon me partnerët në komunitetin ndërkombëtar për të ndihmuar në zgjidhjen e problemeve aktuale të migracionit; për të zhvilluar më tej kuptimin e çështjeve që lidhen me migracionin; për të nxitur zhvillimin ekonomik dhe social nëpërmjet migracionit; dhe për të mbrojtur dinjitetin njerëzor dhe mirëqenien e migrantëve. Botues: Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (IOM) Rr. Brigada VIII, Vila Nr. 3 Tiranë, Shqipëri Tel:+355 42 257 836/7 Fax: +355 42 257 835 Email: iomtirana@iom.int Internet: http://www.albania.iom.int © 2009 Organizata Ndërkombëtare për Migracionin, Shqipëri ______________________ Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Asnjë pjesë e këtij botimi nuk mund të riprodhohet, regjistrohet, kopjohet ose transmetohet në çfarëdolloj forme apo me çfarëdolloj mjeti, elektronik, mekanik, fotokopjues, regjistrues ose të tjerë, pa marrë më parë miratimin me shkrim nga botuesi.

Mirënjohje Në vitin 2007 Instituti i Studimeve të Opinionit Publik (ISOP) ndërmori një studim për të shqyrtuar dukurinë e migracionit shqiptar, veçanërisht disa nga proceset e tij kryesore: migracionin e brendshëm, migracionin ndërkombëtar dhe migracionin e kthimit. Ky projekt u bë i mundur përmes një partneriteti të vazhdueshëm me disa organizata dhe një sërë konsultimesh me shumë ekspertë të kësaj fushe. Falënderimet tona të veçanta shkojnë për stafin e Organizatës Ndërkombëtare për Migracionin të angazhuar në zbatimin e projektiti “Mbështetje për zbatimin e Strategjisë Kombëtare për Migracionin në Shqipëri”, për orientimin dhe analizën e hollësishme gjatë gjithë procesit. Kontributi i tyre ishte thelbësor në çdo fazë të këtij studimi: që nga konceptualizimi dhe formulimi i pyetjeve të studimit deri në kristalizimin e gjetjeve dhe rekomandimeve. Do të donim gjithashtu të falënderonim në mënyrë të veçantë Zj. Fiona Todhri për mbështetjen e saj të vyer në planifikimin dhe vënien në zbatim të këtij studimi. Ky studim nuk do të ishte bërë dot i mundur pa mbështetjen dhe aftësitë e veçanta të ekspertëve nga Instituti i Statistikave (INSTAT), Dr. Ines Nurja, Drejtore, dhe Ledia Thomo, Aida Guxho, Ervin Shameti e Lantona Sado. Stafi i Institutit të Studimeve të Opinionit Publik i shpreh mirënjohjen edhe ekipit të intervistuesve që kaluan orë të tëra duke intervistuar dhe duke marrë informacion në të gjithë vendin. Së fundi, ky studim i kushtohet personave të shumtë dhe familjeve të tyre që ndanë përvojën e tyre të migracionit me ne. Historitë e tyre janë një element i fuqishëm dhe orientues në përgatitjen e këtij raporti. Sinqerisht, Edmond Dragoti, Ph.D. Denada Hoxha, M.A., Kandidate për Doktoraturë

PASQYRA E LËNDËS

I. Hyrje...........................................................................................................................9 I.1. Migracioni: Koncepte dhe përkufizime kyçe.......................................................9 I.2. Identifikimi i flukseve migratore..........................................................................10 II. Qëllimet e studimit .....................................................................................................11 III. Metodologjia.............................................................................................................11 IV. Gjetjet nga shqyrtimi i literaturës IV . 1. Migracioni i brendshëm në Shqipëri ..............................................................13 IV. 2. Migracioni shqiptar ndërkombëtar ..................................................................15 IV.2.1. Migracioni shqiptar përpara vitit 1945...................................................15 IV.2.2. Migracioni gjatë socializmit ..................................................................16 IV.2.3. Migracioni shqiptar në kohën e sotme (1990 dhe më pas).....................16 IV.3. Migracioni i kthimit .........................................................................................19 IV.4. Përfundime nga shqyrtimi i literaturës..............................................................20 V. Gjetjet nga vrojtimi në nivel familjeje .....................................................................21 V.1. Migracioni i brendshëm .....................................................................................21 V.1.1. Migracioni i brendshëm sipas prefekturave....................................................21 V.1.2. Prirja e migracionit të brendshëm në vite .......................................................22 V.1.3. Migracioni përpara vitit 1990..........................................................................22 V.2. Migracioni ndërkombëtar...................................................................................23 V.2.1. Vendet e destinacionit..............................................................................24 V.2.2. Arsyet e largimit (faktorët shtytës)..........................................................24 V.2.3. Shpërndarja e faktorëve shtytës sipas vendeve të destinacionit ..............25 V.2.4. Arsyet e zgjedhjes së vendeve të destinacionit (faktorët tërheqës)..........25 V.2.5. Shpërndarja e faktorëve tërheqës sipas vendeve të destinacionit.............26 V.2.6. Faktorët tërheqës sipas grupmoshave të ndryshme..................................26 V.2.7. Mënyrat e nisjes për në vendet e destinacionit.........................................27 V.2.8. Burimet e ndihmës gjatë procesit të migracionit......................................27 V.2.9. Statusi i rregullt dhe i parregullt në vendet e destinacionit.....................28 V.2.10. Pagesa për të migruar.............................................................................28 V.2.11. Pagesa për të migruar dhe statusi në vendet e destinacionit..................28 V.2.12 Kohëzgjatja mesatare e migracionit ndërkombëtar.................................29 V.2.13. Format e shfrytëzimit.............................................................................30 V.2.14. Perceptimet e shfrytëzimit dhe vendet e destinacionit...........................30 V.2.15. Perceptimet e shfrytëzimit dhe gjinia.....................................................30 V.2.16. Niveli i arsimimit dhe perceptimet e shfrytëzimit në vendet pritëse......30 V.2.17 Dërgesat në para të emigrantëve dhe shpeshtësia e tyre gjatë migracionit......................................................................................31 V.2.18. Rëndësia e perceptuar e dërgesave në para të emigrantëve....................31

V.3. Migracioni i kthimit...........................................................................................32 V.3.1. Perceptimet për qëndrimin e përkohshëm në vendin e origjinës.............32 V.3.2. Perceptimet mbi migracionin afatgjatë jashtë vendit...............................33 V.3.3.Perceptimet për migracionin e kthimit ....................................................34 V.3.4. Mendimi për kthimin e përhershëm.........................................................34 V.3.5. Faktorët që ndikojnë në kthimin e përhershëm........................................35 V.3.6. Vështirësitë pas kthimit............................................................................36 V.3.7. Asistenca e marrë dhe format e kthimit...................................................36 V.3.8. Llojet e asistencës së marrë dhe llojet e kthimit......................................37 V.3.9. Lidhja ndërmjet kohës së kaluar jashtë dhe mendimit për t’u kthyer......37 V.3.10. Perceptimi për politikat që lehtësojnë kthimin dhe riintegrimin...........37

V.4. Përmbledhje e gjetjeve .....................................................................................38 V.4.1. Shpërndarja gjeografike e migracionit të brendshëm, migracionit ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit...............................................38 V.4.2. Profilet në përvojat e migracionit të brendshëm, ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit...............................................39 VI. Rekomandime nga gjetjet për studime dhe hartim politikash të mëtejshme............41 VII. Referenca................................................................................................................44 VIII. Shtojca...................................................................................................................46

I. Hyrje I.1. Migracioni: Koncepte dhe përkufizime kyçe Migracioni ndërkombëtar është një dukuri shumë dimensionale që ka ndikime të ndryshme ekonomike, shoqërore dhe mjedisore për vendet e destinacionit dhe të origjinës. Po ashtu, migracioni i brendshëm ndikon mbi strukturën e shpërndarjes së popullsisë brenda vendit dhe migracioni ndërkombëtar dhe migracioni i brendshëm së bashku ndikojnë në rritjen rajonale dhe zhvillimin e qëndrueshëm brenda një vendi dhe në vendet e përfshira në këtë proces. Migracioni mbetet një dukuri komplekse që e ka prekur Shqipërinë shumë dekada. Janë ndërmarrë shumë studime për të shqyrtuar shpërndarjen e migracionit ndërkombëtar shqiptar pas rënies së komunizmit në vitin 1990. Është vlerësuar (Van der Pol, 1992) se ndërmjet vitit 1989 dhe muajit mars të vitit 1992, 220,000 shqiptarë u larguan nga vendi dhe ky vlerësim u rrit në 300,000 deri në fund të vitit 1992. Sipas INSTAT (2004), 700,000 shqiptarë janë larguar nga vendi gjatë periudhës 1989-2001 dhe në vitin 2005 numri i emigrantëve u rrit në 864,485, që përbën 27.5% të popullsisë totale në vend (Banka Botërore, 2005). Ky raport përpiqet të japë një përshkrim të shkurtër të dinamikave të fundit të dukurisë së migracionit shqiptar, duke u përqendruar kryesisht në dy dekadat e fundit. Në mënyrë më specifike ky raport synon të zbulojë karakteristikat e tre formave të migracionit shqiptar: të brendshëm, ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit. Përpara se të përpiqemi të përmbledhim literaturën ekzistuese, do të japim disa përkufizime të migracionit (të brendshëm, ndërkombëtar, të kthimit) dhe të nënvizojmë disa nga metodat e përdorura kryesisht për të matur lëvizjet e popullsisë brenda dhe ndërmjet kufijve. Së pari, termi migracion i brendshëm përdoret për të përshkruar procesin e lëvizjes së personave që zhvendosen nga një zonë (një provincë, rreth apo bashki) në një tjetër brenda vendit (Organizata Arsimore, Shkencore dhe Kulturore e Kombeve të Bashkuara, UNESCO). Një tjetër përkufizim i migracionit të brendshëm jepet nga Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (IOM) në Fjalorin e Migracionit, një publikim termash dhe konceptesh kyçe të përdorura më shpesh në literaturën për migracionin, i vitit 2007. Sipas këtij dokumenti, migracioni i brendshëm shikohet si “lëvizja e personave nga një rajon në një tjetër me qëllimin për t’u vendosur në një vendndodhje të re. Migracioni i brendshëm mund të jetë i përkohshëm ose i përhershëm. Migrantët e brendshëm janë të lëvizshëm brenda kufijve të vendit të tyre të origjinës (për shembull migracioni rural-urban)”. (IOM, 2007, fq. 35.). Në këtë raport migracioni i brendshëm është konceptuar në përputhje me standartet e IOM-it. Së dyti, migrant ndërkombëtar konsiderohet çdo person që ndryshon vendin e tij/saj të qëndrimit (Kombet e Bashkuara, Rekomandime për Statistikat e Migracionit Ndërkombëtar, UN RSIM). Më tej, kur merret në konsideratë kohëzgjatja e migracionit, shfaqen dy nënndarje të këtij përkufizimi. Së pari, “migrant afatgjatë” konsiderohet një person i cili lëviz në një vend të ndryshëm nga ai i qëndrimit të zakonshëm për një periudhë të paktën një vit (12 muaj), pra vendi i destinacionit bëhet në fakt vendi i tij/saj i ri i qëndrimit. Nga këndvështrimi i vendit të origjinës personi do të jetë një emigrant afatgjatë ndërsa nga këndvështrimi i vendit të destinacionit personi do të jetë një imigrant afatgjatë. Nga ana tjetër, “migrant afatshkurtër” është një person ...“i cili lëviz në një vend për një periudhë prej të paktën 3 muajsh por më pak se një vit (12 muaj) përveç rasteve kur lëvizja drejt atij vendi është për qëllime argëtimi, pushimi, vizitash tek miqtë e të afërmit, biznes, trajtim mjekësor apo pelegrinazh fetar” (UN RSIM, 1998, fq. 18). Në këtë studim edhe migracioni ndërkombëtar konceptohet sipas Fjalorit të Migracionit të Organizatës Ndërkombëtare për Migracionin (IOM, 2007). Sipas këtij dokumenti migracioni ndërkombëtar i referohet lëvizjes së personave nga vendi 9

i tyre i origjinës apo vendi i zakonshëm i qëndrimit drejt një destinacioni tjetër dhe kjo zhvendosje përfshin kalimin e kufijve ndërkombëtarë. Migracioni ndërkombëtar mund të jetë i përkohshëm ose i përhershëm (fq. 36). Së treti, migracioni i kthimit është një tjetër koncept i rëndësishëm që i referohet kthimit të emigrantit në vendin e origjinës pas qëndrimit së paku për një vit në një vend tjetër. Migracioni i kthimit u referohet si migrantëve të rregullt edhe atyre të parregullt dhe përfshin kthimin vullnetar dhe kthimin e detyruar në vendin e origjinës (Hulst, Laczko & Barthel, 2003). Një përkufizim i ngjashëm gjendet edhe në Fjalorin e Migracionit (IOM, 2007) që e koncepton migracionin e kthimit si kthimin e një personi në vendin e tij/saj të origjinës ose në vendin e zakonshëm të qëndrimit, pas qëndrimit për të paktën një vit në një vend tjetër. Migracioni i kthimit përfshin edhe kthimin vullnetar (fq. 62). Kur përqendrohemi tek migracioni i kthimit koncepti i riintegrimit bëhet shumë i rëndësishëm për të kuptuar realitetet e shfaqura dhe të nënkuptuara të kësaj dukurie. Shpesh riintegrimi shihet si një dukuri komplekse që përfshin faktorë individualë, shoqërorë, ekonomikë, kulturorë dhe subjektivë. Këto përkufizime japin elementë kyç që duhet të merren parasysh gjatë shqyrtimit të gjendjes së migracionit në Shqipëri. Ky studim lidhet me shumë karakteristika të migracionit shqiptar si fillimi, kohëzgjatja dhe drejtimet e lëvizjeve të popullsisë gjatë viteve.

I.2. Identifikimi i flukseve migratore Një mënyrë për të parë ndikimin e migracionit në treguesit demografikë të një vendi është shqyrtimi i ndryshimeve të popullsisë gjatë viteve. Ka shumë burime që japin informacione të ndryshme për ndryshimet e popullsisë. Regjistrat e popullsisë janë një nga metodat që përdoren për identifikimin e flukseve migratore. Ato përdoren për të regjistruar popullsinë me banim në nivel komunash dhe bashkish. Kufizimi kryesor që vjen nga përdorimi i këtij burimi informacioni në rastin e Shqipërisë ka të bëjë me besueshmërinë e këtyre lloj të dhënash sepse sistemi nuk është i kompjuterizuar dhe nuk pasqyron ndryshimet e shpejta të popullsisë që ndodhin ndërmjet ndryshimeve të raportimit nga niveli i komunës/bashkisë në sistemin qendror. Burime të tjera informacioni janë të dhënat administrative, regjistrimet e popullsisë dhe vrojtimet. Për shembull, Instituti Kombëtar i Statistikave i Shqipërisë (INSTAT) kreu regjistrimin e përgjithshëm të popullsisë në vitin 2001 në Shqipëri dhe të dhënat që dolën nga ky regjistrim përdoren shpesh si burim informacioni në këtë raport. Kur është fjala për migracionin e brendshëm, Vrojtimi i Matjes së Standarteve të Jetesës (LSMS) përdoret shpesh për të vlerësuar përhapjen e kësaj dukurie. Një Vrojtim i kohëve të fundit për Matjen e Standarteve të Jetesës u krye nga INSTAT në vitin 2005 duke përdorur të dhëna nga tre rajone të Shqipërisë: veri (që përfshin prefekturat Shkodër, Kukës, Dibër); qendër/bregdet (prefekturat Tiranë, Durrës, Lezhë, Fier, Elbasan) dhe jug (prefekturat Berat, Gjirokastër, Korçë dhe Vlorë). Informacioni që mblidhet në nivel rajonal është i dobishëm për identifikimin e prirjeve dhe strukturës, ngjashmërive dhe ndryshimeve brenda dhe ndërmjet rajoneve. Vëzhgimet në familje përdoren shpesh për të mbledhur informacion mbi praninë dhe ndikimin e migracionit në nivelin e familjes. Me gjithë kufizimet (identifikimi dhe mundësia e arritjes, subjektiviteti, prirja e frenimit, mangësia e të dhënave, etj), vrojtimet në nivel familjeje ofrojnë informacion të gjerë që përshkruan madhësinë e migracionit në shkallë të gjerë dhe të ngushtë. Janë ndërmarrë shumë studime për të shqyrtuar thellësinë dhe madhësinë e migracionit të brendshëm dhe ndërkombëtar në Shqipëri (IOM, 2007; Vullnetari, 2007; Carletto et al., 2004). Së fundi studimi është përqendruar tek ndikimi i migracionit ndërkombëtar si ndryshimet socialkulturore në nivel shoqëror, dërgesat në para të emigrantëve, ndikimi psikologjik i migracionit tek fëmijët dhe të rinjtë dhe kthimi i migrantëve në vendin e tyre të origjinës (IOM 2006; IOM 2007; ETF, 2007). Studime të tjera janë përqendruar në profilin e të kthyerve dhe në ndikimin e riatdhesimit në familjet e tyre dhe në një kuadër më të gjerë (IOM, 2006). Këto studime kanë 10

theksuar një ndryshim në perceptimet e migracionit mes shqiptarëve të cilët e shohin migracionin jo vetëm si një strategji mbijetese por edhe si një burim mundësish dhe zhvillimi. Ky ndryshim shpjegon gjithashtu interesin në rritje për studimin e dukurisë së migracionit të kthimit në Shqipëri.

II. Qëllimet e studimit Objektivi i përgjithshëm i studimit ishte përshkrimi i karakteristikave të migracionit ndërkombëtar dhe atij të brendshëm në Shqipëri dhe identifikimi i zonave më të prekura nga kjo dukuri. Më tej studimi synon të identifikojë faktorët shtytës dhe tërheqës që çuan personat e intervistuar në vendimin për të migruar dhe për t’u kthyer. Për të mbledhur informacion rreth profilit të migracionit të brendshëm, ndërkombëtar dhe atij të kthimit u përdor si metodologjia sasiore ashtu edhe ajo cilësore. Profili demografik eshtë konsideruar një komponent thelbësor i studimit sepse ofron të dhëna të pasura për karakteristikat e personave të cilët kanë kaluar forma të ndryshme të migracionit, duke përfshirë moshën, arsimimin, statusin civil, vendndodhjen gjeografike, dërgesat në para dhe perceptimet rreth migracionit, përfshirë edhe kthimin. Gjithashtu është vlerësuar dhe prirja për të riemigruar. Gjetjet nga shqyrtimi i literaturës dhe komponentët në terren të studimit janë përdorur për të nxjerrë konkluzione dhe për të hartuar rekomandime për strategjitë dhe ndërhyrjet që mund të lehtësojnë procesin e migracionit të kthimit.

III. Metodologjia Ky studim u bazua në një qëllim të dyfishtë. Së pari ne donim të identifikonim dhe të shqyrtonim literaturën përkatëse për çështjen e migracionit shqiptar. Së dyti, donim t’u përgjigjeshim disa pyetjeve që lindën nga faza e shqyrtimit të literaturës përmes një vrojtimi në nivel familjeje. Nga ana tjetër, pjesa e studimit e përqendruar në terren u përpoq të ravijëzonte një profil të migrantëve të kthyer dhe të identifikonte karakteristikat kyçe të kësaj pjese të migracionit si arsyet e kthimit, përvoja e migracionit dhe mundësitë e riintegrimit pas kthimit. Kombinimi i shqyrtimit të literaturës dhe vrojtimit në nivel familjeje bënë të mundur kryqëzimin e të dhënave cilësore dhe sasiore për të mundësuar kuptimin më të mirë të migracionit shqiptar dhe hartimin e konkluzioneve dhe rekomandimeve që dolën nga gjetjet. Përveç avantazheve, metodologjia e zgjedhur për këtë studim ka edhe kufizimet e veta. Për shembull, si vrojtimi në familje dhe vrojtimi në nivel grupi u ndërmorën njëkohësisht dhe studiuesit nuk kishin mundësi të shqyrtonin gjetjet vetëm nga një këndvështrim (vrojtimi në familje) përpara se të finalizonin protokollin për të tjerat (vrojtimi në grup). Një tjetër kufizim ka të bëjë me natyrën e vrojtimit në familje; ai siguron informacion të bollshëm rreth përhapjes së fenomenit (p.sh. shpërndarja e e migracionit të brendshëm/ndërkombëtar sipas rajoneve) por nuk shqyrton në thellësi arsyet fillestare që çojnë në procesin e migracionit. Me fjalë të tjera, informacioni i mbledhur është me natyrë përshkruese dhe nuk ofron mundësinë për të hartuar konkluzione themelor apo të lidhura me to. Pavarësisht kufizimeve, kombinimi i metodologjive cilësore dhe sasiore ofron mundësi të shumta për të zgjidhur sfidat që lindin nga përdorimi i një metodologjie të vetme. Gjithashtu, përveç vrojtimit në terren (vrojtimi në familje dhe vrojtimi në nivel grupi) studimi përfshiu një komponent të fortë të shqyrtimit të literaturës i cili parapriu fazën e mbledhjes së të dhënave. Faza e studimit të literaturës ka synuar të identifikojë literaturën përkatëse për migracionin shqiptar dhe krijimin e një baze të dhënash me raporte dhe studime ekzistuese për këtë dukuri. Aktivitetet e studimit të literaturës konsistuan në identifikimin dhe mbledhjen e raporteve dhe materialeve përkatëse të hartuara nga strukturat qeveritare shqiptare (Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta), organizata ndërkombëtare (Organizata Ndërkombëtare për Migracionin, 11

Banka Botërore, Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara) dhe institucionet publike (INSTAT). Seksioni i studimit i zhvilluar në terren përdori vrojtimin në nivel familjeje për të mbledhur informacion për tre dukuri kryesore: migracioni i brendshëm, migracioni ndërkombëtar dhe migracioni i kthimit. Vrojtimi përdori një pyetësor të plotë që përbëhej prej katër moduleve: (1) demografia; (2) migracioni i brendshëm; (3) migracioni ndërkombëtar; dhe (4) migracioni i kthimit. Veç kësaj, u përdor vrojtimi në nivel grupi për të kuptuar përvojën e migrantëve të kthyer dhe për të hartuar një profil të plotë të migracionit të kthimit. Faza e përzgjedhjes së kampionit për vrojtimin përdori dy parametra, njësi të përzgjedhjes parësore (PSU) dhe përkatësisht familjet brenda atyre njësive (Tabela 1). Njësitë e përzgjedhjes parësore u zgjodhën mbi bazën e të dhënave demografike të çdo prefekture (n=12) dhe ato u modifikuan për të qenë afërsisht në numër të barabartë familjesh. Përzgjedhja e këtyre njësive pasqyron nivelet ruralurban, karakteristikat e gjinisë dhe moshës së secilës prefekturë që ato përfaqësonin. Pas identifikimit të njësive të përzgjedhjes parësore, studimi vijoi me identifikimin e familjeve brenda këtyre njësive. Ky proces bazohej në përzgjedhjen e rastësishme me 10 familje që përfaqësonin çdo njësi të përzgjedhjes parësore. Kriteri i përfshirjes për këtë studim kishte të bënte me përzgjedhjen e familjeve ku kryefamiljari dhe pjestarë të tjerë të familjes kishin migruar jashtë vendit dhe/ose ishin kthyer kohët e fundit. Tabela 1: Përzgjedhja e Njësive të përzgjedhjes Parësore sipas prefekturave Urban Rural Total Numri i Numri i Prefekturat Përqindja njësive Përqindja Përqindja njësive

Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë

5.48% 4.61% 9.51% 10.87% 11.83% 3.30% 8.14% 2.56% 5.00% 7.82% 24.32% 6.57%

8 6 13 15 17 5 11 4 7 11 34 9

2.28% 0.87% 5.46% 4.01% 3.89% 1.38% 3.32% 0.58% 1.6% 3.08% 17.74% 3.84%

4 3 7 6 6 2 4 2 3 4 25 5

3.21% 3.74% 4.04% 6.87% 7.94% 1.91% 4.82% 1.98% 3.40% 4.73% 6.58% 2.74%

Numri i njësive

4 3 6 9 11 3 7 2 5 7 9 4

Intervistat u kryen me kryefamiljarin dhe kur ai mungonte (p.sh. jetonte jashtë vendit), intervistat u bënë me pjestarët e tjerë të familjes. Pyetjet për migracionin ndërkombëtar, të brendshëm dhe migracionin e kthimit iu drejtuan të gjithë pjestarëve të familjes që morën pjesë në studim. Përzgjedhja e pjesëmarrësve në studim u bazua në kampionimin e rastësishëm, më saktë, në metodën e përzgjedhjes së rastësishme të familjes që lejon një përfaqësim homogjen të të gjitha njësive të vendit. Kjo metodë përzgjedhjeje e kampionit pasqyroi kriteret e mëposhtme: vendndodhja gjeografike (malor, bregdetar, qendror dhe Tirana); mosha (individë në moshë të rritur); gjininë, të ardhurat familjare (shtresë e ulët/e mesme/e lartë), statusi shoqëror. Pyetësorët u administruan nga 26 intervistues të trajnuar nga Instituti i Studimeve të Opinionit Publik (ISOP). Katër supervizorë e monitoruan punën në terren të këtij projekti që u zhvillua në katër javë. Intervistuesit u takuan me supervizorët pas përfundimit të intervistave për të diskutuar çështje të mundshme të ngritura gjatë intervistës. Diskutimet dhe orientimet u ofruan sa herë nevojiteshin. Kampioni i përgjithshëm i studimit konsistonte në 1,400 familje me një numër total prej 2417 të intervistuarish. Këta të intervistuar ishin kryefamiljari ose një tjetër pjestar i familjes që përmbushte kriteret e përfshirjes që u përmendën më lart (p.sh. migrant që jeton aktualisht jashtë vendit). 12

Fillimisht pjestarët e familjes u intervistuan rreth përvojave në migracion të të afërmve dhe fqinjëve të tyre por ky burim informacioni u hoq nga analiza për shkak të kampionit të gjerë që u krijua nga kryefamiljarët dhe pjestarët e familjes. Faza e analizës e studimit u bazua në 1,400 familje me një nivel gabimi 5% që lejon siguri 95% të vlerësimeve të marra nga analiza e të dhënave. Të dhënat u hodhën, u pastruan dhe analizuan duke përdorur një program kompjuterik për statistika (SPSS, version 15.00). Faza e vrojtimit në terren e studimit u krye gjatë një periudhe dymujore (Shkurt – Prill 2008) dhe hedhja e të dhënave u përfundua në Maj 2008. Përgatitja e këtij raporti filloi në fund të verës së vitit 2008 dhe ky dokument është rishikuar disa herë pas konsultimeve me ekspertë lokalë në fushën e migracionit shqiptar. Seksionet në vijim pasqyrojnë gjetjet përkatësisht nga studimi i literaturës dhe vrojtimi në familje.

IV. Gjetjet nga shqyrtimi i literaturës IV. 1. Migracioni i brendshëm në Shqipëri Gjatë gjysmës së dytë të vitit 1990, Shqipëria përjetoi lëvizje të brendshme të popullsisë që ndikuan në ndryshimet e përgjithshme demografike të vendit. Carletto et al. (2004) e përcakton lëvizjen e brendshme mbi bazën e lëvizjeve të kryefamiljarëve. Në studimin e tyre të vitit 2004, ata arritën në përfundimin se dy të tretat e kryefamiljarëve jetonin në bashkitë ku kishin lindur ndërsa 22 përqind e kryefamiljarëve të kampionit raportuan se kishin lëvizur në një bashki tjetër përpara vitin 1990. Përqindja e lëvizjes së kryefamiljarëve në një bashki tjetër pas vitit 1990 është më e vogël (12%). Studime të tjera të grumbulluara për migracionin e brendshëm konsiderojnë migrantë të brendshëm ata persona që kanë ndryshuar prefekturën e qëndrimit gjatë periudhës 1989-2001 (INSTAT, 2004). Migracioni i brendshëm afatgjatë (data e lindjes - 2000) është më i vështirë për t’u shqyrtuar për shkak të informacionit të pamjaftueshëm, si të dhënat biografike të migrantit. Studimet mbi migracionin e brendshëm kanë treguar se shumica e popullsisë është e re, 46% e migrantëve të brendshëm është nën moshën 30 vjeç dhe 6% e migrantëve të brendshëm përfaqësojnë moshën e personave në pension (INSTAT, 2004). Për sa i përket gjinisë, 54% e personave që kanë migruar brenda vendit janë femra, megjithëse kjo statistikë ndryshon në lidhje me moshën (më shumë femra sesa meshkuj migrojnë në moshë të re). Disa nga arsyet që shpjegojnë këtë prirje kanë të bëjnë me mundësitë e punësimit në treg për femrat në moshë të re në zonat urbane, tradita me bazë gjinore si mungesa e të ardhmes në lidhje me trashëgimin e pronës së familjes në zonat rurale, etj. (INSTAT, 2004). Gjithsesi, shpërndarja e barabartë e gjinive në migracionin e brendshëm mund të ndodhë për shkak të faktit që femrat kanë prirjen të preferojnë migracion afatshkurtër të brendshëm ndërsa meshkujt zgjedhin migracionin afatgjatë dhe të shumëfishtë, që nga migracioni i brendshëm deri tek ai ndërkombëtar. Kjo prirje e kohëve të fundit e bën më të vështirë identifikimin e pjesës së popullsisë meshkuj në studimet që shqyrtojnë migracionin e brendshëm në Shqipëri. Migracioni me bazë familjare është një karakteristikë tjetër e migracionit të brendshëm në Shqipëri. Sipas INSTAT-it (2004), në vitin 2001, 10% e fëmijëve nga mosha 0 deri 4 vjeç jetonin në një prefekturë të ndryshme nga ajo ku kishin jetuar në vitin 1989. Kjo dukuri ka prekur gjerësisht fëmijët në zonat rurale dhe të thella të vendit. Gjatë studimit të migracionit të brendshëm në Shqipëri është me rëndësi të shqyrtohen faktorët e shumtë si elementët demografikë dhe gjendja e punësimit e atyre që janë përfshirë në këtë proces. Pavarësisht faktit se shumica e migrantëve të brendshëm (84%) janë relativisht të rinj (15 vj -64vj), 13

vetëm 60% e kësaj popullate punon (INSTAT, 2004). Veç kësaj niveli i papunësisë është më i lartë tek femrat (41%) sesa tek meshkujt (23%). Femrat që arrijnë të gjejnë punë pas migrimit në një zonë tjetër brenda vendit u përkasin dy grupmoshave: (15-19 vj) dhe (40-49 vj) ku grupi i parë gjen punë që nuk kërkojnë formim dhe aftësi ndërsa grupi i dytë është i përbërë nga femra që kanë formim të përparuar. Vlerësohet se 900,000 persona migruan në Itali në vitin 1991 kur vendi iu nënshtrua ndryshimeve domethënëse gjatë kalimit nga një shoqëri socialiste në një shoqëri demokratike (INSTAT, 2004). Sipas regjistrimit të familjeve të kryer në vitin 2001, popullsia në zonat rurale ishte pakësuar me 13% ndërsa më parë popullsia rurale karakterizohej nga nivele rritjeje (20%). Sipas INSTAT-it (2004), migracioni i brendshëm mund të shqyrtohet në dy përmasa: në hapësirë dhe në kohë. Përmasa e parë ka të bëjë me migracionin që ndodh brenda dhe/ose ndërmjet rajoneve, prefekturave dhe rretheve ndërsa përmasa e dytë ka të bëjë me migracionin që ndodh që nga data e lindjes deri në vitin 2000, nga viti 1989 deri në 2001 dhe 2000 deri në 2001. Kur merret parasysh kjo përmasë kohore, mund të vihet re se format afatshkurtra (2000-2001) dhe afatmesme të migracionit të brendshëm (1989-2001) janë të lidhura me njëra-tjetrën. Sipas regjistrimit të popullsisë dhe familjeve të kryer në vitin 2000, 5.7% e popullsisë (182,600) u zhvendos nga një rajon në një tjetër në periudhën 1989 - 2001. Destinacionet e këtij migracioni ishin rajonet qendrore (prefekturat e Durrësit dhe Tiranës) dhe rajonet bregdetare (prefekturat e Vlorës, Fierit, Lezhës) ndërsa rajonet verilindore dhe juglindore u prekën shumë pak nga lëvizjet e brendshme të popullsisë. Për shembull, në periudhën 1989-2001 migracioni i brendshëm në Shqipërinë Qendrore ishte 44 herë më i lartë sesa në rajonin verilindor dhe 13 herë më i lartë sesa rajonet juglindore (INSTAT, 2004). Mund të identifikohen katër prirje në lëvizjen e popullsisë brenda rajoneve: (1) (2) (3) (4)

persona që largohen nga rajonet veriore dhe verilindore (prefekturat Kukës dhe Dibër) dhe zhvendosen në rajonet qendrore; persona nga pjesë të ndryshme të vendit (prefekturat Berat, Korçë, Elbasan, Gjirokastër, Shkodër) zhvendosen drejt qendrës së vendit; persona nga rajone dytësore bregdetare (prefekturat Fier, Vlorë, Lezhë) lëvizin drejt rajoneve qendrore; dhe persona nga pjesë të ndryshme qendrore të vendit migrojnë drejt rajoneve dytësore bregdetare (INSTAT: 2004).

Një pjesë e dukurisë së migracionit të brendshëm mund të lidhet me varfërinë dhe mungesën e mundësive për rritje ekonomike në zonat e origjinës. Për shembull, 40% e familjeve në Kukës (rajoni verilindor) marrin përkrahje sociale, ndërkohë që mesatarja kombëtare e indeksit të nivelit të jetesës ishte 12% (INSTAT, 2000). Për sa u përket prefekturave pritëse, Tirana renditet e para, e ndjekur nga Durrësi, Fieri dhe Vlora. Sipas regjistrimit të popullsisë të kryer në vitin 2001, 72% e personave që migruan brenda vendit jetojnë në Tiranë dhe Durrës (INSTAT, 2004). Popullsia në këto dy prefektura u rrit me përkatësisht 41% dhe 12%. Veç kësaj, në vitin 2001, 30% e gjithë popullsisë jetonte në këto dy zona, krahasuar me 23% në vitin 1989. Ky migracion i brendshëm kompleks dhe shpesh i parregullt dhe kaotik është karakterizuar nga nivelet e ulëta të integrimit ndërmjet komuniteteve pritëse dhe të ardhurve, çekuilibër në infrastrukturë (ujë, energji elektrike, rrugë) dhe në sistemin e arsimit dhe të shëndetësisë. Përveç kësaj, nevojitet më shumë studim për të kuptuar më mirë ndikimin e migracionit të brendshëm në komunitetet e origjinës dhe ndikimet e migracionit të brendshëm mbi sistemet përbërëse të familjes, veçanërisht në nënsistemet martesore, prindërore dhe vëllazërore. 14

Ndryshe nga dërgesat ndërkombëtare në para të emigrantëve, ka pak informacion për dërgesat e brendshme në para, edhe kur studimi përqendrohet në shqyrtimin e kësaj dukurie; gjetjet kanë treguar se dërgesat e brendshme në para janë shumë të vogla, për të mos thënë që nuk ekzistojnë (Castaldo & Reilly, 2007, cituar nga Vullnetari, 2007). Një arsye që mund të ndihmojë në interpretimin e kësaj gjetjeje ka të bëjë me standartin e jetesës të migrantëve të brendshëm që zakonisht janë të punësuar në punë me pagesë të ulët. Një shpjegim tjetër vjen nga fakti se migracioni i brendshëm shqiptar ka prirjen të jetë më i qëndrueshëm dhe përfshin të gjithë familjen dhe jo një individ.

IV. 2. Migracioni shqiptar ndërkombëtar IV.2.1. Migracioni shqiptar përpara vitit 1945 Migracioni shqiptar përpara vitit 1945 karakterizohet nga flukse të lëvizjes së popullsisë brenda dhe përmes kufijve. Barjaba et al. (1992) paraqet një analizë të plotë të migracionit bazuar mbi libra dhe përshkrime të grumbulluara nga puna shkencore në shkolla si edhe nga gazetat dhe mendimet personale të udhëtarëve që vizituan vendin. Migracioni përpara vitit 1945 karakterizohej nga faktorët ekonomikë (p.sh. persona që migronin si punëtorë sezonalë, tregtarë, misionarë fetarë) dhe faktorë politikë (persona të rekrutuar dhe ata që u bashkuan me forcat e armatosura në luftëra të ndryshme në rajonin e Ballkanit). Vullnetari (2007) bën një rishikim të hollësishëm të migracionin të hershëm masiv të shqiptarëve kryesisht në Itali (Siçili dhe Italinë e Jugut në 1444-1468) dhe Greqi (ishujt Eubea, Hidra dhe territoret pranë tyre) gjatë shekujve XIV dhe XV. Disa nga faktorët që çuan në lëvizjet masive të popullsisë kanë të bëjnë me sundimin otoman dhe rezistencën ndaj pushtimit të tij. Kjo rezistencë ka çuar në largimin e shqiptarëve nga vendi i tyre dhe vendosjen në veri (bregu dalmat) dhe jug (Greqi). Veç kësaj, varfëria, standartet e ulëta të jetesës kryesisht në zonat rurale, shfrytëzimi i fermerëve, sistemi i rëndë i taksave, sistemi pothuajse inekzistent shëndetësor dhe arsimor, luftërat dhe pushtimi i gjatë otoman, të gjitha së bashku shpjegojnë valët e migracionit masiv gjatë këtyre viteve (Vullnetari, 2007). Gjatë viteve 1468-1506 vlerësohet se 200,000 shqiptarë u larguan nga vendi, që përbën një të katërtën e gjithë popullsisë në atë kohë (Barjaba et al., 2002; Vullnetari, 2007). Kundërshtarët e regjimit otoman dhe aktivistët politikë gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, nga frika e persekutimit dhe shtypjes, bënë që një numër domethënës migrantësh u larguan nga vendi dhe kërkuan strehim në vendet fqinjë si edhe në pjesë të tjera të Evropës Perëndimore, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Argjentinë dhe Australi. Ndryshimi i kufijve si rezultat i traktateve gjatë Luftërave Ballkanike (1912-1913) ishte një arsye tjetër e migracionit të detyruar që preku shqiptarët, duke shkaktuar zhvendosje të brendshme të personave nga jugu në rajonet bregdetare (Durham, 2001) dhe kalimin e kufijve dhe vendosjen në Turqi (rasti i Çamërisë) dhe Amerikën e Veriut. Lëvizje të brendshme që ndodhën brenda rajoneve dhe qyteteve bregdetare tërhoqën njerëz nga zonat përreth. Migracioni i brendshëm karakterizohej nga dy përmasa: lëvizje rural-rural dhe rural-urban (Vullnetari, 2007; Carletto et al., 2004; Tirta, 1999). Tirta (1999), nënvizoi se pjesa jugore dhe juglindore e Shqipërisë kanë qenë më të prekura nga migracioni, edhe pse statistikat nga Veriu ishin të rralla dhe të vështira për t’u siguruar. Vlerësohet se ndërmjet viteve 1923-1925 mbi 100,000 shqiptarë emigruan jashtë vendit, që përkon me 13% të popullsisë totale në vitin 1945 (UNDP Shqipëri, 2000.) Sipas INSTAT (2004), 110,000 shqiptarë u larguan nga vendi gjatë viteve 1923-1939 kryesisht për shkak të paqëndrueshmërisë ekonomike dhe politike. Më tej, 19,000 shqiptarë u larguan nga vendi gjatë periudhës 1940-1945 për shkak të pikëpamjeve të kundërta me partinë komuniste në pushtet në atë kohë. Si përfundim, migracioni i shqiptarëve përpara vitit 1945 ishte kompleks dhe i ndikuar nga ndërthurja e faktorëve politikë dhe ekonomikë. Valët masive të migracionit çuan në një pakësim të ndjeshëm të popullsisë dhe krijuan disa nga elementët që gjenden edhe sot në situatën e migracionit në Shqipëri, si rrugët e ndryshme të migracionit dhe lëvizjet e brendshme të popullsisë. Të kuptuarit e migracionit 15

të hershëm shqiptar mund të ndihmojë në të kuptuarin e prejardhjes së migracionit të kohëve të fundit dhe të shpjegojë e të parashikojë trajektoren aktuale të migracionit shqiptar të ditëve të sotme.

IV.2.2. Migracioni gjatë socializmit Pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria përjetoi ndryshime të mëdha politike dhe mbeti një vend komunist e më pas socialist për më shumë se katër dekada. Në periudhën 1945 - 1990 migracioni ndërkombëtar ishte i ndaluar dhe lëvizja e brendshme e popullsisë ishte rreptësisht e kontrolluar dhe e planifikuar. Migracioni rural-rural mbizotëroi në pesë vitet e para duke pasqyruar reformën agrare të kohës dhe rritjen e popullsisë urbane të viteve 1950-1955 (Berxholli, 2000). Kjo rritje e popullsisë urbane kishte të bënte me migracionin rural-urban dhe ndryshimet e reja administrative që erdhën nga zhvillimi i industrive të reja në zonat e reja urbane (UNDP Shqipëri, 2000). Gjatë viteve ‘60 pati shumë ndryshime demografike në nivel rural-urban për shkak të reformave të reja të ndërmarra nga autoritetet si një përpjekje për të ruajtur popullsinë rurale dhe duke filluar politika minimale urbanizimi. Përpjekjet për të ekuilibruar cilësinë e jetesës në zonat urbane dhe rurale ishin artificiale sepse treguesit social-ekonomikë të zonave rurale mbetën më të këqija se ato të zonave urbane. Megjithatë autoritetet arritën të kontrollonin migracionin rural-urban në vitet ‘60 dhe lëvizjet e brendshme administroheshin dhe kryheshin brenda të njëjtit rajon (migracion brenda rajonit). Në shqyrtimin e hollësishëm të migracionit shqiptar, Vullnetari (2007) thekson se shumica e migrantëve të brendshëm ishin në moshë të re (19-30 vj), meshkuj, të kualifikuar dhe gjysmë të kualifikuar. Veç kësaj, regjistrimet e popullsisë në periudhën 1979 - 1989 tregojnë për një prirje të femrave për të migruar në zonat urbane duke synuar arsimim dhe punë më të mirë, mundësi të cilat ekzistonin vetëm në këto zona. Siç përmendëm më lart, lëvizja ndërkombëtare gjatë epokës së socializmit ishte e ndaluar. Gjithsesi, kufijtë me Ish Jugosllavinë dhe me Greqinë ishin në njëfarë mase të kalueshme në fillimin dhe mesin e viteve ’50 dhe në vitet ’60. Ata që arritën të kalonin kufijtë u dërguan përkohësisht në kampe refugjatësh në Greqi, Itali dhe Jugosllavi dhe më vonë u zhvendosën në destinacionet përfundimtare në Evropën Perëndimore (si Francë, Belgjikë) dhe në Amerikën e Veriut (SHBA). Këto “incidente” sporadike u bënë gjithnjë e më të vështira dhe autoritetet shqiptare e kontrollonin rreptësisht zonat kufitare duke e bërë kalimin e kufirit një veprim të vështirë dhe të rrezikshëm. Ata që kapeshin akuzoheshin për tradhti ndaj atdheut dhe ndëshkoheshin në shumë mënyra, që nga internimi i brendshëm deri në burgim të përjetshëm.

IV. 2.3. Migracioni shqiptar në kohët e sotme (1990 dhe më pas) Vala më e fundit migratore nisi në vitin 1990 dhe mbetet një proces dinamik dhe kompleks. Duhet theksuar se ka shumë literaturë për këtë çështje për shkak të një numri të madh studimesh që janë ndërmarrë për të hetuar këtë dukuri. Në të kundërt, siç u përmend më lart, literatura për migracionin shqiptar përpara vitin 1990 mbetet e pakët dhe vendos kufizime në shqyrtimin e plotë të kësaj dukurie. Pastore (1992) i organizon këto momente kryesore të migracionit shqiptar të sotëm në katër faza: (1) faza e migracionit – protestë (1990); (2) faza e migracionit të pakontrolluar (1991-1992); (3) faza e “migracionit të arsyeshëm” (1993-1996); dhe (4) faza e migracionit në fluturim (1997) (cituar nga Carletto et al., 2004). Studime të ndryshme janë ndërmarrë për të shqyrtuar përhapjen e migracionit ndërkombëtar shqiptar në periudhën pas rënies së komunizmit në fillim të viteve 90. Eshtë vlerësuar (Van der Pol, 1992) se ndërmjet vitit 1989 dhe Marsit të vitit 1992, 220,000 shqiptarë lanë vendin dhe ky vlerësim u rrit në 300, 000 ndërmjet 1989 dhe 1992. Një vlerësim tjetër është ofruar nga INSTAT, sipas të cilit 250, 000 shqiptarë jetonin jashtë vendit gjatë kësaj kohe dhe kjo statistikë nuk përfshinte punëtorët sezonalë në Greqi (cituar nga INSTAT, 2004). 16

Kjo valë e parë e migracionit u ngadalësua gjatë stabilizimit të gjendjes politike dhe ekonomike (1992-1995) karakterizuar nga ulja e papunësisë (12%), niveli i inflacionit (<10%) dhe niveleve më të larta të rritjes së PBB (nga -7.2% në 9% në periudhën 1993-1996) (Carletto et al., 2004). Gjithsesi kjo rritje dhe qëndrueshmëri ekonomike e pati jetën e shkurtër dhe rënia e skemave piramidale “të kursimit” në vitin 1996 nxiti një valë tjetër migracioni. Duhet theksuar se skemat “e kursimit” që ngjasonin disi me sistemin e kreditimit, mbështeteshin gjerësisht nga dërgesat në para të emigrantëve shqiptarë që mbështesnin familjet e tyre në Shqipëri. Shqiptarët që u përpoqën të largoheshin si rezultat i rënies së skemave piramidale dhe trazirave civile që pasuan u riatdhesuan dhe kontrolli i kufirit italian dhe grek u përforcua ndjeshëm. Burime të ndryshme ofrojnë vlerësime të ndryshme rreth numrit të emigrantëve shqiptarë gjatë këtyre viteve. Migrantët shqiptarë me leje qëndrimi (dhe pune) në Itali u vlerësuan në një numër prej 164,000 në vitin 2001 (Bonifazi & Sabatoni Carletto et al., 2004). Në mënyrë të ngjashme shqiptarët në Greqi është vlerësuar të kenë arritur një numër nga 800,000 deri në 1 milion (OECD, 2002) mbështetur në numrin e aplikantëve për leje qëndrimi të rregullt dhe ata që kanë marrë leje pune (858,000 në vitin 2001) (Carletto, et al., 2004). Në mënyrë të ngjashme raporti për Kthimin dhe Ripranimin (IOM, 2006) identifikon dhe përshkruan flukset dhe strukturën e migracionit shqiptar duke pranuar se në periudhën 1946-1991 migracioni ndërkombëtar pothuajse nuk ekzistonte. Fluksi i parë migrator ndodhi në vitet 1991-1992 ku 24,000 shqiptarë u larguan në Itali dhe për gjysmën e parë të kësaj dekade emigrantët përfaqësonin 9-11% të popullsisë totale në vitin 1995. Fluksi i dytë (1997-1998) përkoi me rënien e skemave piramidale dhe trazirat civile që shkaktoi një valë tjetër migracioni të shqiptarëve në vendet e BE (30,000 migrantë në Itali; 40,000 në Greqi). Gjithsesi, pjesa më e madhe e migrantëve gjatë kësaj vale migratore u riatdhesuan (Grupi i Punës i Nivelit të Lartë (HLWG), 2003 cituar nga IOM, 2006, kapitulli 1). Pas kësaj vale riatdhesimesh kontrolli i kufirit grek dhe italian u forcua ndjeshëm. Ekonomia e mori veten shpejt pas rënies së skemave piramidale dhe sërish kjo ringritje i detyrohet dërgesave në para të emigrantëve që punonin dhe jetonin jashtë vendit. Dërgesat në para të emigrantëve kanë luajtur një rol të rëndësishëm në ringritjen e ekonomisë së Shqipërisë pas rënies së “skemave piramidale” dhe më pas. Sipas një raporti të hartuar nga IOM (2006) shuma e dërgesave në para të emigrantëve është sa trefishi i investimeve të huaja direkte dhe pothuajse sa dyfishi i ndihmës për zhvillim të marrë nga Qeveria Shqiptare. Vala e tretë migratore (1998-1999) ndodhi gjatë krizës së Kosovës që i shtyu shumë kosovarë të kërkonin strehim në Shqipëri. Një fluks i vlerësuar prej 500,000 kosovarësh ndryshuan sërish pamjen demografike të Shqipërisë, edhe pse kjo ishte një gjendje e përkohshme çekuilibrimi. Pas një qëndrimi të shkurtër në Shqipëri, shumë kosovarë kërkuan strehim në vende të tjera të Evropës Perëndimore, në Shtetet e Bashkuara, Kanada dhe Australi. Edhe shqiptarët u përpoqën të migronin duke u paraqitur si kosovarë. Migracioni shqiptar gjatë kësaj kohe konsiderohet si “i padukshëm” (IOM, 2006; Vullnetari 2007) sepse autoritetet shqiptare gjatë asaj kohe ishin më pak të përfshira në identifikimin dhe parandalimin e pasojave të kësaj vale migratore. Në vitet e mëpasme (2006 dhe më pas) migracioni u bë më i vështirë për shqiptarët (zbatimi i rregullave për kalimin e kufirit) dhe fluksi i fundit i migracionit ndërkombëtar ka të bëjë me shqiptarët që lëvizën nga vendet parësore të destinacionit (si Italia, Greqia) në vende të tjera, kryesisht në Mbretërinë e Bashkuar, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Kanada. Në një Profil Migracioni të kohëve të fundit (IOM, 2007) vendet si Greqia dhe Italia janë identifikuar si vende parësore të destinacionit (përkatësisht 434,810 migrantë në vitin 2003 dhe 348,813 migrantë në vitin 2006). Vende të tjera në nivele të larta janë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Mbretëria e Bashkuar, Kanadaja dhe Gjermania. Migracioni ndërkombëtar shqiptar mund të shqyrtohet edhe përmes faktorëve kryesorë shtytës dhe tërheqës që e karakterizojnë këtë dukuri. Në artikullin e tij të vitit 2004 Barjaba identifikon papunësinë dhe varfërinë si faktorët shtytës kryesorë që ndikojnë në vendimet dhe përvojën migratore 17

të migrantëve shqiptarë. Faktorë të tjerë shtytës që ofron literatura ekzistuese përfshijnë kushtet e këqija të jetesës, mungesën e sigurisë personale dhe politike (De Sotto et al., 2002; Shpresë për të ardhmen, 2006). Nga ana tjetër shpresa për një të ardhme më të mirë në vendet pritëse janë faktorët kyç tërheqës që ndikojnë mbi përvojën e migracionit ndërkombëtar. E ardhmja më e mirë vlerësohet që nga arsimimi, punësimi dhe në përgjithësi cilësia e jetesës për migrantin dhe familjen e tij/saj (King & Vullnetari, 2003; Barjaba, 2004). Veç kësaj dërgesat në para të emigrantëve përfaqësojnë një element qendror të migracionit ndërkombëtar shqiptar. Studimet që përqendrohen te dërgesat në para të emigrantëve bazohen në shumë burime si Banka e Shqipërisë dhe burime të tjera formale dhe informale si bankat, Western Union, familjet, miqtë, të afërmit (IOM, 2006, Banka Botërore, 2005; Vullnetari, 2007, Gedeshi et al., 2003). Vlerësohet se në periudhën 1992 - 2003 dërgesat në para të emigrantëve ishin nga 200 milionë në 800 milionë dollarë amerikanë në vit (IOM 2005) edhe pse besohet gjerësisht që këto shifra janë vlerësime më të ulëta dhe të vështira për t’u nxjerrë. Gjatë fillimit të viteve ‘90 dërgesat në para të emigrantëve ishin monetare dhe në mall, ku këto të fundit përfshinin sende si veshje, mobilje dhe pajisje shtëpie. Gjithsesi, gjatë dekadës së kaluar dërgesat në para të emigrantëve kanë qenë kryesisht monetare. Kur shqyrtojmë prirjen e dërgesave në para të emigrantëve, vihet re se ato janë rritur gjatë periudhës 19921996, janë pakësuar në vitin 1997 gjatë rënies së skemave piramidale, dhe janë rritur sërish më pas duke arritur një vlerësim prej 1 miliard dollarësh amerikanë në vitin 2004 e duke përfaqësuar 10% deri në 20% të PBB të vendit (Vullnetari, 2007). Në përgjithësi, këto vlerësime kalojnë investimet e huaja, ndihmën ndërkombëtare, të ardhurat e gjeneruara nga eksporti dhe tregues të tjerë të ngjashëm. Në përgjithësi dërgesat në para të emigrantëve kanë luajtur një rol thelbësor në ekonominë shqiptare dhe në mënyrë të veçantë duke parandaluar dhe duke zbutur varfërinë. Një gjetje shumë interesante vjen nga studimi i King et al. (2006) që nxori në pah ndryshimet gjinore në lidhje me dërgesat në para të emigrantëve mes dërguesve dhe marrësve të tyre. Këto gjetje vlerësonin se pjesa më e madhe e dërgesave në para të emigrantëve dërgohen nga partnerët meshkuj të familjes së migrantit dhe merren nga kryefamiljari mashkull në Shqipëri. Kjo gjetje mund të shpjegohet pjesërisht me traditën shqiptare ku gruaja që martohet i bashkon të ardhurat e saj me të burrit i cili administron të ardhurat familjare (cituar nga Vullnetari, 2007). Megjithatë kjo gjetje duhet të interpretohet me kujdes dhe mund të varet nga kampioni i përzgjedhur, duke qenë se pjesëmarrësit në këtë studim ishin shqiptarë nga veriu që kishin migruar në Mbretërinë e Bashkuar. Dërgesat në para të emigrantëve përdoren për qëllime të ndryshme nga familjet dhe individët që i marrin ato. Një pjesë e dërgesave në para përdoren për të përmirësuar infrastrukturën e shtëpisë, për ta rinovuar dhe rindërtuar atë. Një pjesë tjetër e dërgesave në para përdoren për rituale tradicionalë dhe fetarë, vijimin e arsimimit të pjestarëve të familjes dhe për të mbuluar shpenzime të ndryshme (si emergjenca, trajtim mjekësor) (Balliu, 2007; King dhe Vullnetari, 2003). Disa studime sugjerojnë se ka ndryshime në përdorimin e dërgesave në para të emigrantëve në familjet urbane dhe rurale, ku të parat i vënë më shumë rëndësi arsimimit sesa rregullimit të shtëpisë ndërsa të dytat përdorin dërgesat në para të emigrantëve për të paguar borxhet, për kurime dhe investime. Në raportin e saj të hollësishëm Vullnetari (2007) përshkruan trajektoren e përdorimit të dërgesave në para të emigrantëve në faza të ndryshme. Gjatë fazës së parë, paratë përdoren për të mbuluar shpenzimet kryesore dhe për të përmirësuar kushtet e jetesës ndërsa në fazën pasuese paratë investohen në mënyra të tjera si në ndërtimin e një shtëpie të re pranë shtëpisë së prindërve. Studimet kanë treguar gjithashtu se një pjesë e dërgesave në para të emigrantëve përdoren për qëllime investimi si hapja e bizneseve familjare si dyqane, bare, restorante, hotele dhe ndërmarrje të mesme si fabrika, rishitës dhe në bujqësi (Kule et al., 2002).

Pra, nga rishikimi i literaturës ekzistuese për migracionin ndërkombëtar shqiptar mund të nxirren shumë përfundime: • • • •

Kjo dukuri prek kryesisht popullatën në moshë të re dhe në moshë pune dhe është më e përhapur tek meshkujt. Përvojat migratore ndikohen nga faktorë si papunësia, varfëria, mungesa e sigurisë individuale dhe kolektive (faktorë shtytës) si edhe premisat ekonomike, arsimore dhe për një jetë më të mirë (faktorë tërheqës). Migracioni ndërkombëtar mund të lindë si një sipërmarrje individuale dhe më vonë të bëhet një dukuri me bazë familjare ku pjestarët e familjes bashkohen me individin migrant pas një periudhe fillestare jetese jashtë vendit. Dërgesat në para të emigrantëve janë karakteristikë kyçe e migracionit shqiptar, të cilat ndikojnë në mirëqenien e menjëhershme të pjestarëve të familjes dhe në mënyrë jo të drejtpërdrejtë në ekonominë lokale dhe burimet e saj.

IV.3. Migracioni i kthimit Gjatë viteve, migracioni i kthimit ka lindur si një tjetër dukuri brenda migracionit shqiptar. Migracioni i kthimit mund të ndodhë nga ndryshimet në aspekte të ndryshme si arsyet e migrimit (faktorët shtytës), vetë personi migrant (p.sh. personi ka punuar dhe ka kursyer gjatë qëndrimit jashtë vendit dhe tani mendon të fillojë një biznes në vendin e tij), ose konteksti familjar (p.sh. ribashkimi familjar nuk është i mundur dhe migranti vendos të kthehet në shtëpi). Këta faktorë shpesh konsiderohen se ndikojnë tek kthimi vullnetar (Shpresë për të ardhmen, 2006). Nga ana tjetër, përvojat e kthimit mund të lindin nga përvoja negative e migracionit si dështimi në marrjen e statusit të rregullt në vendet e destinacionit, kthimi i detyruar ose deportimi si pasojë e marrëveshjeve të ripranimit apo praktikat e kthimit në vendin e origjinës (IOM, 2006). Sipas IOM-it (2006), të kthyerit e ardhshëm mund të vendosin të zhvendosen në qytetet e mëdha pas kthimit të tyre në vend që të kthehen në qytetin e tyre. Një arsye që mund ta shpjegojë këtë preferencë për vende të mëdha urbane ka të bëjë me mundësitë që ekzistojnë në komunitetet më të mëdha urbane krahasuar me zonat më të vogla rurale. Veç kësaj, një tipologji e migrantëve të kthyer mund të hartohet mbi bazën e përvojave të migrantëve gjatë migrimit jashtë vendit. Për shembull, të kthyerit mund të klasifikohen si investitorë të mundshëm, migrantë të kualifikuar ose pa profesion pas kthimit (IOM, 2006). Po ashtu, strategjitë që lehtësojnë përvojën e kthimit duhet të jenë të ndryshme, në varësi të nevojave të personave në secilën kategori. Pavarësisht faktorëve të ndryshëm që çojnë në format vullnetare apo jovullnetare të migracionit, ka konsensus të gjerë në literaturë në lidhje me rëndësinë e lehtësimit të riintegrimit. King (2000) thekson se përvojat e riintegrimit përfshijnë faktorë objektivë dhe subjektivë. Faktorët objektivë përfshijnë të dhëna si numri i të kthyerve që gjejnë një punë pasi kthehen, të kthyerit që shfrytëzojnë mundësitë për formim profesional, ata që hapin bizneset e tyre, etj. Nga ana tjetër, faktorët subjektivë përfshijnë perceptimin e të kthyerit, përvojat e përshtatjes në vendin e origjinës dhe perspektivën e tyre për kthim të përkohshëm apo të përhershëm në Shqipëri (IOM, 2006, King, 2000). Migracioni i kthimit në Shqipëri ka shumë nga elementët e lartpërmendur. Kjo dukuri përfshin përmasat vullnetare dhe jovullnetare dhe përvoja e kthimit merret parasysh në një vazhdimësi që shkon nga pozitivet tek negativet. Me gjithë shembujt e përvojave të migracionit të kthimit (vullnetar, i detyruar), pranohet gjerësisht që migracioni i kthimit duhet të jetë një proces i lehtësuar nga qeveria dhe struktura të ndryshme të shoqërisë civile. IOM në Shqipëri ka luajtur një rol themelor në lehtësimin e kthimit dhe riintegrimit të shqiptarëve në vite me nisma të ndryshme të financuara nga Ministria Britanike e Punëve të Brendshme1 si edhe nga Komisioni Evropian2. 1 2

Programi i Kthimit Vullnetar dhe Riintegrimit të Asistuar Nxitja e riintegrimit të suksesshëm në Shqipëri, Kosovë dhe IRJ të Maqedonisë, duke forcuar kapacitetet e OJQ-ve lokale për të ofruar shërbime për të kthyerit.

Me gjithë studimet që janë duke u bërë për këtë dukuri, migracioni i kthimit mbetet një fushë e pastudiuar në literaturën për migracionin shqiptar. Migrantët shqiptarë pa dokumenta, veçanërisht ata që jetojnë në Itali dhe në Greqi kanë qenë më të ekspozuar ndaj kthimit sesa migrantët me dokumenta. Ata që janë detyruar të kthehen janë përpjekur të kalojnë kufirin disa herë dhe shpesh në intervale kohore të shkurtra. Në vitin 2004, 30,000 migrantë shqiptarë vlerësohej se ktheheshin në vendin e tyre si rezultat i pamundësisë për të marrë dokumentacionin e nevojshëm (statusin ligjor) ne vendet pritëse (IOM 2005). Në një përpjekje për të profilizuar migrantët e parregullt dhe të kthyerit e mundshëm në Shqipëri dhe në vendet fqinje, IOM (2004) nënvizon katër faktorë shtytës që kanë çuar në përvojën migratore ndërkombëtare: (1) pasiguri e përgjithshme në vendin e origjinës; (2) vështirësi ekonomike; (3) arsye politike; dhe (4) standartet e ulëta të jetesës në vendin e origjinës. Nga një kampion prej 68 migrantësh shqiptarë që merrnin pjesë në këtë studim, vetëm 21% e shikonin kthimin si një hap pozitiv ndërsa 16 përqind shfaqeshin indiferentë për këtë mundësi. Ky studim nënvizoi tre arsyet që migrantët shqiptarë të merrnin parasysh mundësinë e kthimit:

(1) standarte të pranueshme jetese; (2) punësim të sigurtë; dhe (3) nivel të pranueshëm sigurie.

Studime të ngjashme kanë treguar praninë e lidhjes ndërmjet perceptimit të suksesit dhe dëshirës për t’u kthyer, duke nënkuptuar se perceptimet e forta të suksesit lidhen fort me dëshirën për t’u kthyer. Përveç faktorëve individualë, kjo lidhje ndikohet edhe nga faktorë socialë si kuptimet që i jepen dukurisë së kthimit në shoqëritë pritëse dhe ato të origjinës. Kur kthimi shihet si dështim personal, imigranti është më pak i prirur të konsiderojë kthimin si mundësi. Prandaj duhet dhënë rëndësi fushatave të informimit masiv dhe programeve të asistencës për riintegrim që nxisin ndjesi dhe pritshmëri pozitive tek të kthyerit e mundshëm dhe të pengojnë efektet negative të stereotipeve për migracionin e kthimit. Si përfundim, literatura ekzistuese për dukurinë e migracionit të kthimit në Shqipëri tregon se migracioni i kthimit mund të ndodhë nga

(a) vendimi vullnetar i personit; (b) vendimi individual nëse shoqërohet nga një program vullnetar të asistuar; ose (c) individi nëse detyrohet të kthehet (IOM, 2003).

Veç kësaj, vendimet për t’u kthyer mund të lindin nga arsye të ndryshme si dështimi në marrjen e statusit të rregullt në vendin e destinacionit, arsye personale dhe familjare (p.sh. shëndeti, malli për shtëpinë, etj.). Së dyti, pas kthimit migrantët mund të hasin pengesa të ngjashme me ato që kanë përjetuar përpara nisjes për jashtë vendit, si papunësia dhe vështirësitë ekonomike. Këta faktorë mund të ndikojnë mbi vendimet për kthim të përkohshëm apo të përhershëm, duke e bërë migracionin e kthimit një dukuri me përmasa kohore. Së treti, jo të gjithë migrantët e kthyer marrin asistencë nga programet qeveritare dhe joqeveritare. Kur asistenca është e mundur, ajo lehtëson riintegrimin në nivel subjektiv (p.sh. përshtatja) dhe objektiv (p.sh. pjesëmarrja në një seminar, mundësi për formim profesional, marrja e një kredie për të hapur biznes, etj.).

IV.4. Përfundime nga shqyrtimi i literaturës Në përpjekje për të kuptuar përmasat demografike të migracionit të brendshëm shqiptar, mund të nxirren shumë përfundime. Së pari, pjesa më e madhe e popullsisë është në moshë të re dhe kjo prirje ka ndikim në tregun e punës 20

që është rritur në komunitetet pritëse dhe është zvogëluar në komunitetet e origjinës. Së dyti, raporti meshkuj/femra në migracionin e brendshëm është më i ekuilibruar sesa raporti gjinor në migracionin ndërkombëtar (përkatësisht 1:1 në krahasim me 3:1). Veç kësaj, prefekturat bregdetare dhe qendrore shpesh shihen si prefektura destinacioni ndërsa prefekturat veriore dhe verilindore shpesh janë prefektura origjine. Në ngjashmëri me migracionin e brendshëm, edhe migracioni ndërkombëtar karakterizohet nga mosha e re me më shumë meshkuj sesa femra që migrojnë në vende të ndryshme destinacioni. Veç kësaj, migrantët ndërkombëtarë kanë prirjen të punojnë në sektorë si ndërtimi, prodhimi dhe shërbimet ndërsa shumica e femrave janë të punësuara në shërbimet shtëpiake. Veç kësaj, migracioni ndërkombëtar shpesh është një proces me shumë hapa në vendet fqinje (Greqi, Itali) që shërbejnë si vende kryesore të destinacionit dhe që së fundi janë përdorur si trampolinë për të migruar në vende të tjera të destinacionit. Vendet më të zakonshme të identifikuara të destinacionit janë Greqia, Italia, Austria, Kanadaja, Franca, Gjermania, Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Së treti, migracioni i kthimit ka lindur si rezultat i shumë faktorëve, si vështirësia për të marrë dokumentacionin e nevojshëm në vendet e destinacionit, vështirësi për kryerjen e ribashkimit familjar jashtë vendit dhe stabiliteti politik dhe ekonomik në Shqipëri. Si rezultat, kthimi vullnetar është bërë më i dukshëm kohët e fundit dhe premisat për kthim të përkohshëm janë shpesh tregues për kthimin e përhershëm në Shqipëri. Si përfundim, migracioni ndërkombëtar dhe ai i brendshëm në Shqipëri mbeten dukuri komplekse për t’u përshkruar dhe matur. Migracioni i parregullt ia shton edhe më shumë kompleksitetin të kuptuarit të migracionit ndërkombëtar dhe vlerësimet luhaten në varësi të burimeve të informacionit dhe vendeve të origjinës. Si rezultat, migracioni ndërkombëtar dhe ai i brendshëm të dy së bashku kanë ndryshuar panoramën demografike të Shqipërisë. Pasojat shkojnë përtej vlerësimit të popullsisë totale dhe ndikojnë edhe në fusha të tjera si ndryshimet e përgjithshme ekonomike dhe infrastrukturore të vendit, tregun e punës dhe raportet e gjinisë dhe moshës. Ky seksion i raportit synon të zbulojë disa nga karakteristikat e migracionit shqiptar të kohëve të sotme, rrugët, trajektoret dhe shpjegimin e tyre, ndërsa vlerësimet e dhëna janë thjesht numra që e përshkruajnë por nuk e përkufizojnë dukurinë.

V. Gjetjet nga vrojtimi në nivel familjeje Seksionet e mëposhtme nënvizojnë gjetjet që dolën nga analiza e përgjigjeve të të intervistuarve. Siç u përmend më lart, vrojtimi konsistonte në module që preknin përmasat e migracionit të brendshëm, ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit. Përmasat e përgjithshme të kampionit konsistonin në 1,400 familje të përfaqësuara nga 2,417 individë që ishin kryefamiljarët ose pjestarët e familjes. Gjetjet janë klasifikuar në tre kategori (migracion i brendshëm, ndërkombëtar dhe migracion i kthimit) sepse ato janë tregues të qartë të migracionit në Shqipëri.

V.1. Migracioni i brendshëm Një synim i rëndësishëm i këtij studimi ishte identifikimi i strukturës dhe prirjeve të migracionit të brendshëm. Kampioni për migracionin e brendshëm përbëhej nga 523 të intervistuar që dëshmonin se kishin kryer zhvendosje të brendshme nga njëra prefekturë në një tjetër përpara vitit 1990 dhe më pas.

V.1.1. Migracioni i brendshëm sipas prefekturave Një shikim i përgjithshëm i migracionit të brendshëm në vendndodhje të ndryshme gjeografike tregon se prefekturat më të prekura nga migracioni i brendshëm ishin Korça (11%), Kukësi (10%), 21

Dibra (9.9%), Tirana (7.8%) dhe Fieri (7.8%) (Tabela 2). Disa nga këto prefektura si Kukësi dhe Dibra janë burime të migracionit të brendshëm ndërsa të tjerat (p.sh. Tirana, Fieri) janë prefektura destinacioni. Këto gjetje janë specifike për kampionin dhe kanë dalë nga përgjigjet e personave që plotësonin kriteret e përfshirjes në studim. Shtojca A ofron një pamje të shpërndarjes së migracionit të brendshëm sipas prefekturave, duke theksuar zonat që janë më të prekura nga kjo dukuri. Tabela 2: Migracioni i brendshëm sipas prefekturave N N

% %

Berat

22 22

4.2% 4.2%

% %

1.0% 1.0%

Bulqize Bulqizë

10 10

1.9% 1.9%

Devoll

12 12

2.3% 2.3%

Lushnje

1.3% 1.3%

Malesi e Madhe Malësi

Diber Dibër

52 52

9.9% 9.9%

4.2% 4.2%

Mallakaster Mallakastër

Durres Durrës

1.1% 1.1%

1.3% 1.3%

Mat

Elbasan

2.5% 2.5%

21 21

4.0% 4.0%

Mirdite Mirditë

2.3% 2.3%

Fier

41 41

7.8%

Peqin

0.2% 0.2%

Gjirokaster Gjirokastër

12 12

2.3%

Permet Përmet

3.3% 3.3%

Gramsh

10 10

1.9% 1.9%

Pogradec

0.8% 0.8%

Has

0.2% 0.2%

Puke Pukë

3.6% 3.6%

Kavaje Kavajë

1.1% 1.1%

Shkoder Shkodër

2.5% 2.5%

Kolonje Kolonjë

1.1% 1.1%

Skrapar

0.8% 0.8%

Korce Korçë

61 61

11.7% 11.7%

Tepelene Tepelenë

1.0% 1.0%

Kruje Krujë

1.1% 1.1%

Tirane Tiranë

7.8% 7.8%

Kukes Kukës

54 54

10.3% 10.3%

Tropoje Tropojë

2.7% 2.7%

Kurbin

0.6% 0.6%

Vlore Vlorë

1.9% 1.9%

Lezhe Lezhë

1.1% 1.1%

TOTAL

523

100% 100%

Librazhd

V.1.2. Prirja e migracionit të brendshëm në vite Veç kësaj, kur shqyrtojmë migracionin e brendshëm në kohë (Grafiku 1), vihet re se migracioni i brendshëm ishte shumë i zakonshëm përpara vitit 1990. Bazuar në këtë kampion, 156 persona u përgjigjën se kishin lëvizur në një prefekturë tjetër përpara vitit 1991. Lëvizja e brendshme e popullsisë u pakësua në periudhën ndërmjet vitit 1991 (n= 23) dhe vitit 1993 (n=8). Gjithsesi, migracioni i brendshëm u rrit sërish në vitin 1994 (n=56). Siç tregon grafiku i mëposhtëm, migracioni i brendshëm është pakësuar në mënyrë progresive që nga viti 1999 deri sot.

Numri i migrantëve të brendshëm

200

Grafiku 1: Migracioni i brendshëm në kohë

150 100 50

ra -1 9

90 19 9 19 0 9 19 1 9 19 2 9 19 3 9 19 4 9 19 5 9 19 6 9 19 7 9 19 8 9 20 9 0 20 0 0 20 1 0 20 2 0 20 3 0 20 4 0 20 5 0 20 6 0 20 7 08

Viti

V.1.3. Migracioni përpara vitit 1990 Ky studim synon gjithashtu të shqyrtojë lidhjen ndërmjet gjendjes së punësimit dhe prirjeve për migracion të brendshëm brenda kampionit. Mund të vihet re se personat e punësuar janë prirur më shumë drejt migracionit të brendshëm (48%), ndjekur nga studentët (29%) dhe personat e papunë 22

(18%) (Tabela 3). Kjo gjetje konfirmon gjetjen nga shqyrtimi i literaturës që tregoi se migracioni i brendshëm ka prekur më shumë popullsinë në moshë pune. Lëvizja e të rinjve në moshë pune nga prefekturat e burimit në ato të destinacionit pakëson mundësitë për rritje dhe zhvillim në prefekturat e origjinës dhe gjallëron tregun të punës në prefekturat e destinacionit. Tabela 3: Gjendja e punësimit dhe migracioni i brendshëm pas vitit 1990 N % I punësuar

249

48%

Student

153

29%

I papunë

18%

Shtëpiake

Në pension

Tjetër

Me paaftësi

<1%

Në ushtri

< 1%

Total

523

100%

Ky studim shqyrtoi gjithashtu edhe moshën dhe karakteristikat e arsimimit të pjestarëve të kampionit. Siç tregon Tabela 4, 47% e migrantëve të brendshëm në grupmosha të ndryshme kishin përfunduar shkollën e mesme. Veç kësaj, 30% e personave kishin përfunduar arsimin tetëvjeçar ndërsa personat që kishin përfunduar më pak vite shkollimi ishin më pak të përfaqësuar në këtë kampion (23 persona të paarsimuar dhe 27 persona me arsim fillor). Migracioni i brendshëm prek grupmosha të ndryshme, që nga 21-30 vj (21%), 41-50 vj (29%) dhe mbi 51 vj (26%). Siç tregoi edhe studimi i literaturës, migracioni i brendshëm shpesh prek të gjithë familjen, duke përfshirë pjestarët e familjes në moshë madhore dhe më të rritur. Tabela 4: Migracioni i brendshëm sipas grupmoshave dhe nivelit arsimor Arsim i Arsim Arsim fillor Pa arsim mesëm tetëvjeçar Mosha (n=27) (n=23) (n=245) (n=158) 0% 16-20 vj 0% .5% 1.1% 10.3% 6.1% .2% .4% 21-30 vj 31-40 vj .6% . 8% 11.1% 8% 14.9% 1% 8% .6% 41-50 vj Mbi 51 vj 3.1% 3 .1% 7.6% 9.4% 46.8% 30.2% 4.4% 5.2% Total

Universitet (n=70) .8% 4.4% 1.5% 4% 2.7% 13.4%

Total (n=523) 2.3% 21.4% 22% 28.5% 25.8% 100%

V.2. Migracioni ndërkombëtar Seksioni i vrojtimit për migracionin ndërkombëtar synon të nënvizojë karakteristikat e migracionit ndërkombëtar shqiptar si identifikimi i vendeve të destinacionit, faktorët shtytës dhe tërheqës, prirjen për të migruar sipas grupmoshave, format e migracionit dhe dërgesat në para të emigrantëve. Kampioni për seksionin e migracionit ndërkombëtar në studim ishte 1097. Kjo statistikë përfshiu persona të intervistuar të cilët, ose ata vetë ose personat e familjes së tyre, në kohën e studimit ishin migrantë që jetonin në vende të ndryshme destinacioni. Të dy grupet e pjesëmarrësve në studim janë konsideruar të intervistuar në seksionin e vrojtimit. Veç kësaj, Shtojca B jep një paraqitje të shpërndarjes së migracionit ndërkombëtar sipas prefekturave duke vënë në dukje zonat më të prekura nga kjo dukuri. Siç mund të vihet re nga shtojca, prefekturat e prekura nga migracioni ndërkombëtar janë ato qëndrore dhe bregdetare. Në mënyrë specifike, sipas gjetjeve të studimit prefekturat më të prekura nga migracioni ndërkombëtar janë Tirana, Elbasani, Fieri dhe Durrësi. 23

V.2.1. Vendet e destinacionit Të intervistuarit e kampionit identifikuan vendet fqinjë si Greqia (45%) dhe Italia (38%) si vendet kryesore të destinacionit. Destinacione të tjera ishin Shtetet e Bashkuara të Amerikës (5%) dhe vendet e tjera të Evropës Perëndimore (6%). Kjo gjetje konfirmon studimet e mëparshme që kanë identifikuar vendet fqinje si Italia dhe Greqia si vendet kryesore të destinacionit për emigrantët shqiptarë (Vullnetari, 2007; IOM, 2005), dhe vende të tjera të Evropës Perëndimore, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Kanada dhe Australi si vende dytësore të migracionit. Grafiku 2: Vendet e destinacionit Greqi

45% 38%

Itali Vende të tjera evropiane

SHBA

5% 2%

Gjermani Kanada

Tjetër

Nuk e di

10%

20%

30%

40%

50%

V.2.2. Arsyet e largimit (faktorët shtytës) Një objektiv tjetër i studimit ishte identifikimi i arsyeve për largimin nga Shqipëria (faktorëve shtytës), siç paraqiten më poshtë, në Tabelën 5. Faktori më i rëndësishëm që ka nxitur emigracionin të vendit ka qenë faktori ekonomik, ku 67% u përgjigjën se vështirësitë ekonomike (p.sh. varfëria, problemet ekonomike, papunësia) ishin arsyeja e parë për largimin. Faktorë të tjerë me rëndësi ishin kushtet e këqija të jetesës në vend (9%), ribashkimi me pjestarët e tjerë të familjes (7%) dhe mundësia për jetesë më të mirë në Evropën Perëndimore dhe në vendet e tjera (7%). Këto gjetje pasqyrojnë rezultatet që dolën nga shqyrtimi i literaturës. Tabela 5: Arsyet e largimit (faktorët shtytës)

Vështirësitë ekonomike

730

67%

Kushtet e këqija të jetesës në Shqipëri

103

Ribashkimi familjar jashtë vendit

Mundësi më të mira në vendet e destinacionit

Mungesë e perceptuar sigurie në Shqipëri

Arsimi

Arsye mjekësore

0.9%

Tjetër

0.8 %

Konflikt personal

< 1%

Konflikt etnik

<1%

Arsye politike

<1%

Total

1097

100%

V.2.3. Shpërndarja e faktorëve shtytës sipas vendeve të destinacionit Studimi identifikoi ngjashmëritë në tendencat e faktorëve shtytës ndërmjet dhe brenda vendeve të destinacionit (Tabela 6). Për shembull, pjesa më e madhe e të intervistuarve që kishin migruar në Greqi, Itali, Gjermani dhe në vende të tjera të Evropës Perëndimore identifikuan vështirësitë ekonomike si arsyen kryesore për largimin nga vendi. Gjithsesi, arsyet për emigrimin në Kanada janë disi të ndryshme ku 54% e kampionit pohuan se e zgjodhën këtë vend destinacioni mbi bazën e mundësive që ai ofron. Siç u theksua edhe në shqyrtimin e literaturës, migracioni në Kanada është kryesisht i bazuar në sistemin e vlerësimit të aftësive që e konfirmon këtë gjetje se vetëm ata që janë të kualifikuar për të migruar marrin në konsideratë alternativa të tjera si kërkimi i perspektivës më të mirë për të ardhmen e tyre Tabela 6: Faktorët shtytës sipas vendit të destinacionit Greqi (n=489)

Itali (n=407)

Gjermani (n=21)

Vende të tjera evropiane (n=75)

78%

60%

81%

57%

44%

18%

53%

4% 0%

9% <1%

5% 0%

7% 0%

19% 0%

9% 0%

11% 0%

7% 1%

11% 1%

5% 0%

12% 3%

10% 0%

9% 0%

11% 0%

3% 0%

5% <1%

5% 0%

8% 0%

7% 0%

0% 0%

6% 0%

<1%

destinacionit

10%

12%

54%

11%

Konflikt personal

<1%

Tjetër

<1%

Total

100%

Vështirësi ekonomike Ribashkim familjar jashtë vendit Konflikt etnik Kushte të këqija jetese në Shqipëri Arsye mjekësore Mungesë e perceptuar e sigurisë në Shqipëri Arsye politike Arsimi

SHBA (n=57)

Kanada (n=11)

Tjetër (n=36)

E ardhme më e mirë në vendet e

V.2.4. Arsyet e zgjedhjes së vendeve të destinacionit (faktorët tërheqës) Një tjetër fushë e studimit ishte identifikimi i arsyes së zgjedhjes së vendeve të destinacionit (faktorët tërheqës). Tabela 7 tregon se faktorët më të rëndësishëm për zgjedhjen e vendit të destinacionit ka qenë kontakti me persona të tjerë që jetonin në atë vend (46%), pasuar nga rastësia (15%) dhe ribashkimi familjar (11%). Në ngjashmëri me atë që doli nga studimi i literaturës, migrantët i zgjedhin vendet e destinacionit mbi bazën e lidhjeve të mëparshme që kanë patur që i lejon ata të orientohen më mirë në ambientin e ri dhe të përshtaten me jetën jashtë vendit. Gjetja e rastësisë si zgjedhje për vendin e destinacionit mund të jetë specifikë për kampionin dhe mund të shpjegohet me përvojat e hershme të migracionit (1990) ku personat nuk kishin njohuri apo lidhje paraprake me persona në vendin e mundshëm të destinacionit. Nga ana tjetër, ribashkimi familjar është një tjetër gjetje e rëndësishme e këtij studimi që tregon se migracioni ndërkombëtar shpesh i kalon përmasat individuale dhe bëhet një proces me bazë familjare për migrantët shqiptarë. Tabela 7: Arsyet për zgjedhjen e vendeve të destinacionit (faktorë tërheqës) N % Kontakte me të tjerë që jetonin në atë vend

506

Thjesht rastësi

167

15%

Ribashkim familjar

122

11%

Tjetër I rekomanduar nga personi që më ndihmoi

Nuk e di Destinacion kalimtar deri në zhvendosjen përfundimtare Fjalë për politika pozitive azili në atë vend

Mbështetje pozitive për azilkërkuesit

Total

1097

100 %

46%

V.2.5. Shpërndarja e faktorëve tërheqës sipas vendeve të destinacionit Studimi shqyrtoi gjithashtu edhe praninë e faktorëve tërheqës sipas vendeve të destinacionit për të shqyrtuar ngjashmëritë ose ndryshimet brenda dhe ndërmjet këtyre vendeve. Tabela 8 tregon se kontakti me persona të tjerë që jetonin jashtë vendit mbetet një faktor tërheqës i rëndësishëm në vendet e destinacionit. Në mënyrë të ngjashme, rastësia dhe ribashkimi familjar janë dy faktorë të tjerë tërheqës që pasqyrojnë argumentimin e bërë në seksionin më sipër. Ndërkohë që rastësia ishte orientimi për të zgjedhur një vend destinacioni në fillimet e përvojës migratore ku migracioni ishte “rruga e pashkelur” dhe përfaqësonte të panjohurën, ribashkimi familjar ka lindur si një faktor i rëndësishëm tërheqës në migracionin ndërkombëtar të kohëve të fundit ku pjestarët e familjes bashkohen me njëri-tjetrin për të jetuar jashtë vendit. Tabela 8: Faktorët tërheqës sipas vendit të destinacionit Greqi (n=489)

Itali (n=407)

Gjermani (n=21)

Vende të tjera evropiane (n=75)

52% 14%

45% 16%

62% 14%

40% 15%

21% 24%

46% 0%

29% 10%

10%

14%

10%

13%

8% 0%

6% 10%

SHBA (n=57)

Kanada (n=11)

Tjetër (n=36)

Kontakti me të tjerët që jetonin në atë vend Thjesht rastësi Destinacion kalimtar deri në zhvendosjen përfundimtare Fjalë për politika pozitive azili në atë vend Mbështetje pozitive për azilkërkuesit Ribashkim familjar Rekomanduar nga personi që më ndihmoi

1% 10%

1% 12%

5% 0%

6% 10%

5% 17%

11%

19%

Tjetër

22%

23%

10%

Nuk e di

15%

Total

100%

V.2.6. Faktorët tërheqës sipas grupmoshave të ndryshme Në ngjashmëri me gjetjet e përmendura më sipër, kontakti me shqiptarët e tjerë që jetonin në të njëjtin vend ishte faktori kryesor tërheqës edhe kur u përdor mosha si element për krahasimin (Tabela 9). Faktorë të dytë dhe të tretë më të rëndësishëm që ndikonin në zgjedhjen e destinacionit janë përkatësisht rastësia (15%) dhe ribashkimi familjar (11%). Nëse shohim arsyet për përzgjedhjen e vendit të destinacionit sipas moshës (16-20 vj; 21-30 vj; 31-40 vj; 41-50 vj; mbi 50 vj) duket se arsyet janë të shpërndara në përpjestim të drejtë mes grupmoshave. Tabela 9: Faktorët tërheqës sipas moshës 16 – 20 21 – 30 (n=381) (n=41) Kontakte me të tjerë që jetonin në atë 46% vend 46% Thjesht rastësi 10% 15% Destinacion kalimtar deri në zhvendosjen përfundimtare 3% 0% Fjalë për politika pozitive azili në atë vend 7% 2% Mbështetje pozitive 2% për azilkërkuesit 2% Ribashkim familjar 10% 13% I rekomanduar nga personi që më ndihmoi 7% 8% Tjetër 17% 8% Nuk e di 0% 3% Total 100% 100%

31 – 40 (n=350)

41 – 50 (n=237)

Mbi 50 (n=88)

48% 15%

42% 16%

47% 17%

2% 11%

1% 8%

2% 11%

7% 9% 4% 100%

10% 9% 5% 100%

8% 8% 2% 100%

V.2.7. Mënyrat e nisjes për në vendet e destinacionit Një tjetër qëllim i këtij studimi ishte të shqyrtonte format dhe mjetet e nisjes për në vendet e destinacionit. Shqyrtimi i literaturës identifikoi disa alternativa që karakterizonin lëvizjet drejt vendeve të destinacionit. Analiza e të dhënave të vrojtimit (Tabela 10) tregoi se 43% e të intervistuarve pohuan se janë larguar nga vendi i origjinës të vetëm ndërsa 25% janë larguar me një pjestar të familjes dhe 21% janë larguar me një ose disa miq. Kjo gjetje tregon se procesi i largimit i migracionit ndërkombëtar mund të jetë një sipërmarrje individuale por edhe një nismë kolektive që përfshin sistemet mbështetëse të migrantëve si familja dhe miqtë. Tabela 10: Si u larguat nga vendi i origjinës?

Vetëm Me një pjestar të familjes Me një (ose disa) miq Me njerëz që nuk i njihja Tjetër Nuk e di

472 277 233 86 12 17 1097

Total

43% 25% 21% 8% 1% 2% 100%

Veç kësaj, siç tregon Tabela 11, pjesa më e madhe e personave të përzgjedhur pohuan se kanë përdorur transport tokësor (46%) dhe detar (35%) si mjetet kryesore të transportit për të mbërritur në vendet e destinacionit. Kjo gjetje konfirmon gjetje të mëparshme të studimit që tregon se dy vendet kryesore të destinacionit për migrantët shqiptarë kanë qenë vendet fqinjë ku migracioni është zhvilluar nga toka (Greqia) dhe nga deti (Italia). Tabela 11: Mjetet e transportit të përdorura për të mbërritur në vendet e destinacionit N % Nga toka

507

46%

Nga deti

383

35%

Nga ajri

193

18%

Nuk e di

.9%

Tjetër

.4%

Total

1097

100%

V.2.8. Burimet e ndihmës gjatë procesit të migracionit Kur u pyetën për burimet e ndihmës gjatë procesit të migracionit 39% e të intervistuarve pohuan se kishin migruar vetë, 24% pohuan se kishin lëvizur me miq dhe 22% pohuan se kishin lëvizur me pjestarë të tjerë të familjes (Tabela 12). Kjo gjetje e paraqet procesin e migracionit ndërkombëtar si proces individual dhe me baze grupi ku miqtë dhe pjestarët e familjes luajnë një rol jetik gjatë fazës së hershme të migracionit (p.sh. vendimmarrja, zgjedhja e vendit të destinacionit dhe zhvendosja faktike). Shqyrtimi i fillimit dhe procesit konkret të migracionit janë gjithashtu shumë të rëndësishëm për të kuptuar nëse migracioni konceptohet si një dukuri me baza individuale apo grupi. Kjo gjetje më vonë do të krahasohet me perceptimet për migracionin e kthimit për të vlerësuar ndryshimet dhe ngjashmëritë ndërmjet këtyre dy dukurive. Tabela 12: Kush ju ndihmoi të migroni?

Vetë

426

39%

Miqtë

272

24%

Familja

244

22%

Trafikantët

Tjetër

Agjensia e udhëtimit

Nuk e di/refuzoj

Total

1097

100%

V.2.9. Statusi i rregullt dhe i parregullt në vendet e destinacionit Pjesa e studimit të literaturës vuri në dukje faktin se migracioni ndërkombëtar shfaqet në formën e rregullt dhe të parregullt tek migrantët shqiptarë. Vrojtimi synoi të studionte natyrën e migracionit të rregullt dhe të parregullt mes personave të përzgjedhur në kampion (Tabela 13). Më shumë se gjysma e të intervistuarve pohuan se kishin hyrë në territorin e vendit të destinacionit nëpërmjet një vize (62%). Gjithsesi, për shkak të natyrës së përkohëshme të vizës pritet që statusi të bëhet i rregullt ose i parregullt pas mbarimit të vizës. Një tjetër gjetje tregoi se 19% e të intervistuarve pohuan se nuk kishin dokumentacion të rregullt që në çastin e mbërritjes në vendin e tyre të destinacionit dhe një përqindje e vogël e kampionit (4%) pohuan se ishin në procesin e kërkimit të azilit. Tabela 13: Gjendja aktuale në vendin e destinacionit N

Hyrje me vizë

676

62%

Pa dokumenta që në mbërritjen në këtë vend

207

19%

Tjetër

151

14%

Azilkërkues

Nuk e di

Aplikim i refuzuar për azil

<1%

Total

1097

100%

V.2.10. Pagesa për të migruar Studimi synoi të studionte më thellë çështjen e statusit në vendet e destinacionit duke vlerësuar zgjedhjen e migrantëve për të paguar (nën dorë) dikë për të lehtësuar procesin e migracionit (Tabela 14). Kur u pyetën nëse kishin paguar para për të migruar në një vend 67% e të intervistuarve të përzgjedhur pohuan se kishin paguar ndërsa 29% pohuan se nuk kishin paguar askënd për të migruar në vendin e destinacionit. Kjo gjetje shtron pyetjen nëse pagesa nën dorë për dikë për të migruar mund të ketë lidhje me statusin në vendin e destinacionit. Tabela 14: A paguat ndokënd për të migruar në këtë vend? N Po Jo Nuk e di

742 321 34 1097

Total

67% 29% 4% 100%

V.2.11. Pagesa për të migruar dhe statusi në vendet e destinacionit Për të shqyrtuar nëse pagesa nën dorë për dikë për të migruar ka ndikuar rezultatet e migracionit, u analizuan përqindjet e atyre që pohuan se kishin paguar në lidhje me statusin në vendet e destinacionit. Tabela 15 tregon se pagesa për të emigruar është më e përhapur mes atyre që kanë kërkuar azil (88%), që kanë mbërritur në vendin e destinacionit pa dokumenta (73%), ose nëpërmjet një vize (64%). Kjo gjetje tregon se pagesa nën dorë mund të lehtësojë migracionin në një vend destinacioni (rezultate afatshkurtra), gjithsesi mund të pengojë marrjen e statusit të rregullt në atë vend (ndikimi afatgjatë). Tabela 15: Pagesa nën dorë për të migruar në lidhje me statusin në vendet e destinacionit

Po Jo Nuk e di

Total

Pa dokumenta që në mbërritje në këtë vend (n=207)

73% 23% 4% 100%

Hyrje me vizë (n=676)

64% 33% 3% 100%

Aplikim i refuzuar për azil (n=5)

60% 40% 0% 100%

Azilkërkues (n=41)

88% 12% 0% 100%

Nuk e di (n=17)

47% 24% 29% 100%

Tjetër (n=151)

74% 25% 1% 100%

V.2.12 Kohëzgjatja mesatare e migracionit ndërkombëtar Komponenti i studimit në lidhje me shqyrtimin e literaturës theksoi rëndësinë e të kuptuarit të ndikimit të kohës së kaluar jashtë vendit në migracion. Analiza e vrojtimit tregoi se kohëzgjatja mesatare për pjesëmarrësit në këtë kampion ishte 71 muaj (afërsisht 6 vjet) siç tregohet në Grafikun 3. Veç kësaj, vendi ku të intervistuarit kanë qëndruar për kohë më të gjatë ishte Greqia (76 muaj), pasuar nga Italia (69 muaj), Shtetet e Bashkuara të Amerikës (67 muaj), Kanada (59 muaj) dhe Gjermania (48 muaj). Kjo gjetje konfirmon atë që u identifikua në fazën e shqyrtimit të literaturës që Italia dhe Greqia ishin vendet e para të destinacionit për migrantët shqiptarë në fillim të viteve ‘90. Grafiku 3: Numri mesatar i muajve të kaluar jashtë vendit 100.00 80.00

76.31

69.23

67.70

65.26

60.00

59.45

48.05

59.53

40.00 20.00 0.00 Greqi

Itali

SHBA

Vende të tjera evropiane

Kanada

Gjermani

Tjetër

V.2.13. Format e shfrytëzimit Duke patur parasysh faktin se migracioni i parregullt është shfaqur si çështje shqetësuese si në studimin e literaturës ashtu edhe në seksionin e vrojtimit, ishte me rëndësi të analizohej ekzistenca dhe përmasa e shfrytëzimit mes personave të përzgjedhur në kampion. Grafiku 4 tregon përgjigjet e 430 pjesëmarrësve nga kampioni i migracionit ndërkombëtar (n=1097) që pohuan se janë ndjerë të shfrytëzuar si migrantë me qëndrim jashtë vendit. Veç kësaj, kur u pyetën se çfarë formash shfrytëzimi mendonin se kishin përjetuar, ata renditën punën (68%) si formën më të përhapur. Forma të tjera të shfrytëzimit që u raportuan ishin ai fizik (17%) dhe ekonomik (8%). Kjo është një gjetje e rëndësishme sepse nënvizon faktin se shfrytëzimi është i përhapur tek migrantët ndërkombëtarë dhe ndodh në situata kur puna, njohuritë apo aftësitë fizike janë subjekt i shfrytëzimit. Edhe pse eksperiencat e shfrytëzimit janë unike dhe subjektive në të përzgjedhurit e kampionit, studimi e sheh shfrytëzimin të manifestuar në forma të ndryshme: në punë (p.sh. puna me orar të zgjatur e papaguar, mungesë ose pamjaftueshmëri përfitimesh); ekonomike (pagë minimale për punën e kryer, mungesë e kontratës së punës që rregullon marrëdhënien ndërmjet punëdhënësit dhe punëmarrësit); njohuri (plagjiaturë e njohurive të tjetrit pa e njohur kontributin e tij/saj); dhe fizike (shfrytëzim i aftësive fizike në punë krahu, të punuarit në kushte të vështira, kushte dhe ambjente të varfëra pune, etj.). Grafiku 4: Format e shfrytëzimit

Njohuri 6%

Të tjera 1%

Fizik 17%

Punë krahu Shfrytëzim ekonomik Pune krahu 68%

Ekonomik 8%

Shfrytëzim fizik Shfrytezim i njohurive Të tjera

V.2.14. Perceptimet e shfrytëzimit dhe vendet e destinacionit Më tej studimi analizoi perceptimet e shfrytëzimit dhe llojet e shfrytëzimit (në lidhje me njohuritë, punën, financiar, ekonomik, fizik) mes migrantëve në lidhje me vendet e destinacionit (Tabela 16; n=430). Një arsye për analizimin e shfrytëzimit ka të bëjë me faktin nëse ka ndonjë lidhje ndërmjet shfrytëzimit dhe prirjes për t’u kthyer (sa më shumë personi ndjehet i shfrytëzuar, aq më shumë ai/ajo mendon kthimin në vendin e tij). Kur u pyetën për perceptimin e shfrytëzimit në vendin e destinacionit 79% e të intervistuarve që kishin migruar në Greqi pohuan se përjetonin shfrytëzim në fushën e punës dhe të aftësive fizike. Ndërsa personat që kishin migruar në Itali pohuan se përjetonin nivele të ngjashme shfrytëzimi në fushën e njohurive dhe në atë ekonomike (32%) si edhe në fushën e punës dhe aftësive fizike (16%). Kjo gjetje mund të shpjegohet pjesërisht me faktin që një pjesë domethënëse e migrantëve të parregullt i zgjedhin këto vende si vende destinacioni, kështu që edhe rreziku i shfrytëzimit është më i lartë mes migrantëve të parregullt. Tabela 16: Vendet e destinacionit dhe format e shfrytëzimit Greqi Itali Gjermani Vende të tjera evropiane SHBA

Tjetër Total

Njohuritë (n=27)

Puna (n=287)

Ekonomik (n=38)

Fizik (n=72)

Tjetër (n=6)

48% 33% 4%

78% 17% <1%

55% 32% 8%

79% 16% 0%

50% 17% 0%

4% 11% 0% 100%

3% <1% 1% 100%

0% 5% 0% 100%

3% 1% 1% 100%

17% 17% 0% 100%

V.2.15. Perceptimet e shfrytëzimit dhe gjinia Studimi shqyrtoi gjithashtu edhe përhapjen e përvojës së shfrytëzimit mes migrantëve meshkuj dhe femra. Siç tregon Grafiku 5, duket se meshkujt perceptojnë se përjetojnë më shumë shfrytëzim të të gjitha llojeve (njohuri, punë, financiar, fizik) sesa femrat. Nga ky kampion i përzgjedhur 87% e meshkujve pohuan se përjetonin disa forma të shfrytëzimit dhe vetëm 13% e femrave pohuan të njëjtën gjë. Sërish, një burim për një shpjegim të pjesshëm të kësaj dukurie është se meshkujt priren të migrojnë më shumë sesa femrat si në formën e rregullt edhe në atë të parregullt të migracionit. Grafiku 5: Llojet e shfrytëzimit sipas gjinisë

18%

Njohuri (n=27)

82%

12%

Punë (n=287)

88%

16%

Ekonomik (n=38)

88%

17%

Tjetër (n=6) 0%

20%

Mashkull

84%

12%

Fizik (n=72)

Femër

83% 40%

60%

80%

100%

V.2.16. Niveli i arsimimit dhe perceptimet e shfrytëzimit në vendet pritëse Për të kuptuar më mirë dukurinë e shfrytëzimit tek migrantët, studimi analizoi edhe arsimimin si një variabël që mund të shpjegojë pjesërisht këtë përhapje (Tabela 17). Kur përvojat e shfrytëzimit analizohen duke iu referuar nivelit arsimor të migrantëve që kanë përjetuar këto përvoja, vihet re se shfrytëzimi ndodh më shpesh tek ata migrantë që kanë përfunduar shkollën e mesme (47%) dhe arsimin tetëvjeçar (41%). Kjo është një gjetje interesante sepse tregon se rreziku për t’u shfrytëzuar 30

është më i lartë tek ata që kanë një nivel arsimimi krahasuar me ata që nuk kanë fare arsimim. Një shpjegim i pjesshëm mund të jepet me faktin se pritshmëritë për punë më të mira janë më të larta mes atyre personave që kanë një nivel arsimimi dhe kur këto pritshmëri nuk përmbushen, personat janë më të prirur të identifikojnë burimet e shfrytëzimit si pengesa për të arritur synime më të larta. Veç kësaj kjo gjetje tregon se personat me formim universitar janë më pak të rrezikuar të shfrytëzohen në krahasim me migrantët e tjerë. Tabela 17: Nivelet e arsimimit dhe format e shfrytëzimit Pa arsim Arsim fillor Përfunduar tetëvjeçaren Arsim i mesëm Universitet

Total

Njohuritë (n=27)

Puna (n=287)

Ekonomik (n=38)

Fizik (n=72)

0% 4%

0% 0%

35% 53% 8% 100%

33% 67% 0% 100%

4% 0%

4% 2%

5% 5%

44% 41% 11% 100%

43% 46% 4% 100%

40% 47% 3% 100%

Tjetër (n=6)

V.2.17 Dërgesat në para të emigrantëve dhe shpeshtësia e tyre gjatë migracionit Siç u theksua edhe në pjesën e studimit që bën shqyrtimin e literaturës, dërgesat në para të emigrantëve janë një element jetik i migracionit ndërkombëtar shqiptar. Nëpërmjet elementit të vrojtimit, studimi synon të analizojë edhe përmasën e dërgesave në para të emigrantëve tek personat e përzgjedhur për vrojtimin. 564 të intervistuar pohuan se dërgonin para në shtëpi kur jetonin jashtë vendit (Grafiku 6). Kur u pyetën për shpeshtësinë e këtyre dërgesave 39% e të intervistuarve thanë se dërgonin para një herë në gjashtë muaj ndërsa 25% e të intervistuarve thanë se dërgonin rrallë. Të intervistuar të tjerë thanë se dërgonin para në shtëpi një herë në muaj (11%) dhe një herë në tre muaj (19%). Këto gjetje tregojnë se më shumë se gjysma e migrantëve dërgojnë para në familjet e tyre të origjinës dhe kjo ndihmë ka ndikim domethënës për mirëqenien e marrësve të këtyre dërgesave si edhe për shoqërinë në tërësi. Grafiku 6: Format e dërgesave në para të emigrantëve Të tjera 6%

Rrallë 25%

Rrallë Një herë në muaj Një herë në tre muaj

Një herë në 6 muaj 39% Një herë në muaj 11%

Një herë në 3 muaj 19%

Një herë në 6 muaj Të tjera

V.2.18. Rëndësia e perceptuar e dërgesave në para të emigrantëve Më tej studimi kishte për qëllim të analizonte perceptimet mbi rëndësinë e dërgesave në para tek të intervistuarit. Siç tregon Tabela 18, 49% e të intervistuarve (n=642) i konsideronin dërgesat në para si shumë të rëndësishme për familjet e tyre. Vetëm 4% e të intervistuarve nuk i konsideronin dërgesat në para si të rëndësishme për familjen e tyre të origjinës. Kjo gjetje tregon se, në përgjithësi, dërgesat në para të emigrantëve konsiderohen të rëndësishme si nga marrësit ashtu edhe nga dërguesit. Së fundi, analiza e shpeshtësisë dhe perceptimeve të rëndësisë së dërgesave në 31

para të emigrantëve tregon se migrantët mbeten të lidhur me familjet e tyre të origjinës dhe kjo afërsi jep rezultate pozitive për kushtet e jetesës së familjes dhe në përgjithësi të gjithë vendit. Tabela 18: Sa të rëndësishme ishin dërgesat në para për familjen N % Shumë të rëndësishme

318

49%

Të rëndësishme

208

32%

Nuk e di

14%

Të parëndësishme

Total

642

100 %

V.3. Migracioni i kthimit Komponenti i studimit të literaturës tregoi se migracioni i kthimit ka lindur si një dukuri e re në migracionin shqiptar. Më tej, studimi i literaturës tregoi se migracioni i kthimit mund të jetë vullnetar ose i detyruar, i asistuar ose jo i asistuar. Ky seksion i raportit nënvizon gjetjet që dolën nga intervistimi i ish migrantëve (n=797) që janë kthyer në Shqipëri. Ky seksion i studimit synon të analizojë perceptimet dhe qëndrimet ndaj qëndrimit të përkohshëm, kthimit të përhershëm dhe kushtet që mund t’i lehtësojnë këto zgjedhje. Veç kësaj, Shtojca C paraqet një paraqitje grafike të shpërndarjes së migracionit të kthimit sipas prefekturave duke nënvizuar zonat që janë më të prekura nga kjo dukuri si Kukësi, Peshkopia, Durrësi, Tirana, Vlora dhe Gjirokastra

V.3.1. Perceptimet për qëndrimin e përkohshëm në vendin e origjinës Siç u përmend më lart, studimi synon të shqyrtojë perceptimet për qëndrimin e përkohshëm mes migrantëve të kthyer (Grafiku 7). Analiza tregoi se 42% e të intervistuarve pohuan se e kishin në konsideratë këtë alternativë ndërsa 30% se nuk planifikonin një qëndrim të përkohshëm. Një gjetje domethënëse ka të bëjë me grupin e pavendosur të këtij kampioni (27%) dhe ky studim synon të eksplorojë arsyet që mund të parashikojnë më mirë qëndrimin e përkohshëm apo kthimin e përhershëm në Shqipëri. Grupi i pavendosur në këtë kampion është domethënës, që tregon se pjesëmarrësit në këtë kategori mund të jenë si në favor të riemigrimit ashtu edhe të kthimit në vendin e tyre. Veç kësaj, perceptimet e tyre janë të ndryshueshme në varësi të një sërë faktorësh si arsyeja e largimit, përvoja jashtë vendit, ndikimi i pjestarëve të familjes dhe synimi i personit për të ardhmen. Grafiku 7: Qëndrimi i përkohshëm në Shqipëri

Nuk e di 27% Po 42%

Po Jo Nuk e di

Jo 31%

Më tej, siç tregon Tabela 19 kthimi i përkohshëm është perceptuar si alternativë e pranueshme nga personat e grupmoshës 31-40 vjeç (13%) dhe më pak e pranueshme nga personat 16-20 vjeç (.9%). Personat e dy grupmoshave të tjera (21-30 vj dhe 41-50 vj) dhanë përgjigje të ngjashme për mundësinë e kthimit të përkohshëm (përkatësisht 10% dhe 11%). 32

Tabela 19: Konsiderata për kthim të përkohshëm sipas grupmoshave 16-20 vj .9% .3% .4% 0% 1.5%

Po Jo Nuk e di Pa përgjigje

Total

21-30 vj 10% 4% 3% 0% 18.1%

31-40 vj 13% 9% 7% .3% 30.1%

41-50 vj Mbi 50 vj 11% 7% 10% 7% 9% 7% .3% .1% 30% 20.3%

Total 42.2% 30.5% 26.7% .6% 100%

V.3.2. Perceptimet mbi migracionin afatgjatë jashtë vendit Studimi i literaturës theksoi rëndësinë e analizimit të perceptimeve të kthimit krahasuar me qëndrimin jashtë vendit tek të kthyerit e mundshëm dhe referencave të bëra për këto vendime (IOM, 2004; Shpresë për të Ardhmen, 2006). Prandaj seksioni i vrojtimit përpjekur të analizojë sa të rëndësishme ishin këto dy alternativa për migrantët e kthyer. Tabela 20 tregon perceptimin e të intervistuarve për jetesën jashtë vendit. 42% e tyre pohuan se e shikonin qëndrimin jashtë vendit si zgjedhje të suksesshme ndërsa 26% e të intervistuarve e shihnin jetesën jashtë vendit si përpjekje të pasuksesshme. Zgjedhjet “e suksesshme” dhe “të pasuksesshme” në këtë kontekst lidhen me perceptimin e të intervistuarve rreth zgjedhjeve të tyre për të migruar dhe për të qendruar jashtë vendit. Kur rezultatet e vendimit për të migruar dhe jetuar jashtë vendit janë parë si pozitive, ata e konsiderojnë vendimin e tyre si të suksesshëm. Në të kundërt, rezultatet negative nga vendime të tilla çojnë në perceptimin e përvojës migratore si të pasuksesshme. Një tjetër gjetje e rëndësishme ka të bëjë me praninë e një grupi të pavendosur (22%) të cilët s’kanë krijuar mendim të plotë mbi rezultatet për qëndrimin jashtë vendit. Në mënyrë të ngjashme me pyetjen e mësipërme, grupi i pavendosur mund të përfitojë ndjeshëm nga strategjitë e ndërhyrjes që mund t’i ndihmojnë ata të marrin një vendim të informuar për t’u kthyer në mënyrë të përhershme apo për të migruar sërish. Tabela 20: Perceptimet mbi jetesën jashtë vendit

E suksesshme

334

42%

E pasuksesshme

210

26%

Nuk e di

175

22%

Shumë e pasuksesshme

Shumë e suksesshme

Total

797

100 %

Kur shqyrtohen perceptimet për jetesën jashtë vendit në grupmoshat e ndryshme, duket se personat në grupmoshën 41-50 vjeç dhe 31-40 vjeç e perceptojnë jetesën jashtë vendit si një zgjedhje të suksesshme (14% dhe 12%) (Tabela 21). Duket se vendimi për kthimin ose qëndrimin në vendet e destinacionit ka prirjen të bëhet më i qëndrueshëm në moshat më të mëdha ndërsa personat në moshë të re janë më të pavendosur. Pra grupmoshat e reja (16-20 vj, 21-30 vj, 31-40 vj) mund të përfitojnë më shumë nga ndërhyrjet e informimit dhe rritjes së sensibilizimit sepse nuk kanë marrë ende vendime të konsoliduara për qëndrimin apo për kthimin. Tabela 21: Perceptimet për jetesën jashtë vendit sipas grupmoshave Shumë i pasuksesshëm I pasuksesshëm Nuk e di I suksesshëm Shumë i suksesshëm Total

16-20 vj

21-30 vj

.3%

.6% .3% .4%

31-40 vj

41-50 vj

Mbi 50 vj

Total

6.5%

6% 3% 7%

8% 6% 12%

7% 7% 14%

5% 5% 9%

26.3% 22% 41.9%

.0%

.4%

1.6%

.9%

.4%

3.3%

1.5%

18.1%

30.1%

30%

20.3%

100%

V.3.3. Perceptimet për migracionin e kthimit Siç vihet re nga studimi i literaturës, qëndrimet ndaj migracionit të kthimit janë komplekse dhe shpesh ndikohen nga variablat individualë dhe kontekstualë. Vrojtimi synon të identifikojë perceptimet dhe cilësimet që janë bërë për këtë dukuri (Grafiku 8). Kur u pyetën për perceptimet për migracionin e kthimit 33% e të intervistuarve e shikonin kthimin si një përpjekje pozitive dhe 31% pohuan se kthimi ishte një rezultat i natyrshëm. Nga ana tjetër 17% e pjesëmarrësve të përzgjedhur e shikonin migracionin e kthimit si një dështim personal, duke treguar edhe një herë se kjo zgjedhje shpesh ka të bëjë me cilësitë personale më shumë sesa me ndikimet kontekstuale. Gjithsesi kjo gjetje ka lidhje të rëndësishme me strategjitë e ndërhyrjeve që mund t’i ndihmojnë personat për të kapërcyer ndjenjën e fajit dhe turpit që shpesh vjen nga konceptimi i migracionit të kthimit si një dështim personal.

50% 40%

33%

31%

30% 17%

20%

11%

10%

0% Hap pozitiv

Natyrshëm

Indiferent

Dështim personal

Tjetër

Nuk e di

V.3.4. Mendimi për kthimin e përhershëm Studimi synon të identifikojë “elementë kritikë” që mund të shërbejnë si pararendës të kthimit të përhershëm. Tabela 22 tregon se punësimi i sigurtë është faktori më i rëndësishëm që mund të ndikojë në kthimin e përhershëm për personat e përzgjedhur në këtë kampion. Një tjetër kusht i rëndësishëm për kthimin e përhershëm janë arsyet familjare (23%) dhe kushtet e pranueshme të jetesës (14%). Këto gjetje tregojnë se arsyet për kthimin nuk janë vetëm të natyrës ekonomike dhe të punësimit. Arsyet familjare janë një faktor i rëndësishëm që mund të ndikojë në vendimet për kthimin e përhershëm. Së bashku këto gjetje pasqyrojnë ato që kanë dalë edhe nga studimet e mëparshme (IOM, 2003; IOM, 2006). Tabela 22: Kushtet për kthimin e përhershëm

Punësimi i sigurtë

410

51%

Arsyet familjare

187

23%

Kushtet e pranueshme të jetesës

108

14%

Siguria

Situatë ekonomike e favorshme

Tjetër Sistemi i pranueshëm arsimor

.6%

Sistemi i pranueshëm mjekësor

.4%

Total

797

100 %

Më tej studimi u përpoq të analizojë ndryshimet e mundshme në mendimin për kthimin e përhershëm mes meshkujve dhe femrave në grupmosha të ndryshme. Siç tregohet në Tabelën 23, meshkujt e intervistuar kanë prirjen të japin përgjigje më pak të drejtpërdrejta sesa femrat në grupmosha të ndryshme. Gjithsesi këto gjetje duhet të interpretohen me kujdes sepse gjinitë nuk ishin përfaqësuar në raport të barabartë në kampionim, kështu që këto gjetje janë specifike për këtë kampion. Tabela 23: Mendimi për kthimin e përhershëm sipas gjinisë dhe moshës Kategoria e moshës

Perceptimi i kthimit të përhershëm sipas moshës Hap pozitiv

Hap i natyrshëm

Indiferent

Dështim personal

Nuk e di

Tjetër

16-20 vj

21-30 vj

31-40 vj

41-50 vj

51 vj e lart

Mashkull

100%

85%

84%

86%

Femër

15%

16%

14%

Mashkull

50%

89%

88%

85%

87%

Femër

50%

11%

12%

15%

13%

Mashkull

100%

89%

100%

Femër

11%

Mashkull

100%

95%

94%

88%

67%

Femër

12%

33%

Mashkull

67%

85%

83%

92%

Femër

33%

15%

17%

Mashkull

100%

50%

75%

100%

80%

Femër

50%

25%

20%

V. 3.5. Faktorët që ndikojnë në kthimin e përhershëm Veç kësaj vrojtimi synon të shqyrtojë lidhjen ndërmjet kushteve të jetesës jashtë vendit dhe faktorëve që ndikojnë në kthimin e përhershëm. Tabela 24 tregon se 66% e atyre që janë përballur me papunësinë në vendin e destinacionit deklaron se do ta merrnin parasysh kthimin e përhershëm po të kishte punësim të sigurtë në Shqipëri. Në mënyre të ngjashme 55% e atyre që përjetojnë vështirësi në punësim kur janë në migracion pohuan se do ta mendonin kthimin mbi bazën e arsyeve familjare. Më tej, tabela e mëposhtme tregon se papunësia dhe mungesa e mbështetjes institucionale në vendet e destinacionit janë elementë të fortë që parashikojnë kthimin e përhershëm. Tabela 24: Vështirësitë në vendet pritëse dhe kushtet për të menduar kthimin e përhershëm Kushtet e Punësim mira të Arsye Faktorë i sigurtë jetesës Siguria familjare ekonomikë Tjetër (n=197) (n=52) (n=20) (n=73) (n=11) (n=1) Papunësia 66% 48% 65% 55% 46% 100% Vështirësitë për strehim 4% 7% 0% 10% 9% 0% Mungesa e mbështetjes institucionale 24% 31% 25% 31% 36% 0% Mungesa e mbështetjes nga familjet dhe miqtë 3% 6% 0% 4% 9% 0% Mungesa e 0% shërbimeve sociale 1% 6% 5% 0% 0% Diskriminimi i fëmijëve në shkollë 1% 2% 5% 0% 0% 0% Tjetër (specifiko) 1% 0% 0% 0% 0% 0% Total

100%

V.3.6. Vështirësitë pas kthimit Studimi në fazën e analizës së literaturës tregoi se shpesh kthimi mund të paraqesë sfida dhe mundësi për personat që u nënshtrohen këtyre përvojave (IOM, 2003; IOM, 2006). Seksioni i vrojtimit parashikoi të shqyrtojë më tej mundësitë e kthimit dhe Tabela 25 tregon përgjigjet e të intervistuarve për vështirësitë e hasura gjatë fazës së riintegrimit. Siç theksohet në tabelë, 60% e të intervistuarve pohuan se ishte e vështirë për ta të integrohen dhe 24% pohuan të kundërtën. Gjetja sugjeron që riintegrimi nuk mund të mendohet se është proces i lehtë për këdo.

Tabela 25: Ishte i vështirë integrimi? Po Jo Nuk e di Total

477 189 131 797

60% 24% 16% 100 %

V.3.7. Asistenca e marrë dhe format e kthimit Studimi synonte gjithashtu identifikimin e masën e asistencës së marrë para apo pas kthimit. Siç tregon grafiku 9, një pjesë e madhe e të përzgjedhurve, 83%, pohuan se nuk kishin marrë asnjë lloj asistence pas kthimit. Kjo gjetje mund të nënkuptojë që përvojat e kthimit shpesh përfaqësojnë trajektore të individualizuara dhe jo trajektore kolektive dhe të dukshme.

Grafiku 9: Ndihma e ofruar pas kthimit Nuk e di 9% Po 8%

Po Jo Nuk e di

Jo 83%

V.3.8. Llojet e asistencës së marrë dhe llojet e kthimit Veç kësaj studimi analizoi llojet e asistencës së marrë dhe ndryshimet e tyre sipas llojeve të kthimit (vullnetar, i rregullt, i detyruar, etj.). Tabela 26 tregon se format kryesore të asistencës në të gjitha format e kthimit ishin transportimi i sendeve personale, mbështetje në përpjekjet për të kërkuar punë, lehtësimi i riintegrimit social dhe formimi profesional. Kur kthimi ishte vullnetar dhe i asistuar nga organizatat joqeveritare dhe ndërkombëtare, burimet kryesore të mbështetjes ishin mbështetja për riintegrim kryesisht me asistencë në fushën arsimore dhe profesionale (IOM, 2003, Shpresë për të 36

Ardhmen, 2006). Këto gjetje janë të rëndësishme për të theksuar faktin se asistenca është e nevojshme dhe ka të mira, pavarësisht natyrës dhe kontekstit të përvojës së kthimit. Përgjithësisht migracioni i kthimit mbetet një dukuri komplekse që kërkon praninë e njësive qeveritare dhe joqeveritare, formale dhe informale në uljen e pengesave dhe në lehtësimin e procesit të riintegrimit në vend. Tabela 26: Format e asistencës dhe llojet e kthimit

Transportimi i sendeve personale Asistencë në m arrjen e d okumentave të nevojshme Mbështetje financiare për të hapur një biznes të vogël/të mesëm Formim profesional Mbështetje për të kërkuar punë Mbështetje në arsimim Mbështetje në riintegrimin social Tjetër Total

I rregullt 34%

I detyruar 30%

Vullnetar (i asistuar nga OJQ) 0%

Jovullnetar (përmes autoriteteve në vendin pritës) 25%

3% 13% 31% 3% 3% 10% 100%

10% 10% 30% 0% 20% 0% 100%

0% 0% 0% 50% 50% 0% 100%

0% 0% 25% 25% 0% 25% 100%

V.3.9. Lidhja ndërmjet kohës së kaluar jashtë dhe mendimit për t’u kthyer Vrojtimi i përfshirë në këtë studim ka shqyrtuar edhe lidhjen ndërmjet kohës së kaluar jashtë vendit dhe vendimit për kthim të përhershëm. Arsyeja e shqyrtimit të kësaj lidhjeje bazohej në mendimin se koha e kaluar jashtë vendit ndikon në vendimet për kthim të përkohshëm apo të përhershëm. Tabela 27 tregon se të intervistuarit që kishin jetuar jashtë vendit për më pak se një vit ishin më të prirur për të menduar kthimin (47%). Përkundrazi, sa më shumë kohë që kishin kaluar larg vendit të tyre, aq më pak të interesuar ishin të intervistuarit për mundësinë e kthimit, përqindja ra nga 26% në 16% kur të intervistuarit deklaruan se jetonin jashtë vendit përkatësisht për 2-3 vjet dhe mbi tre vjet. Si përfundim, duket se ka një lidhje të zhdrejtë ndërmjet kohëzgjatjes së qëndrimit jashtë vendit dhe dëshirës për t’u kthyer në shtëpi. Vëmendje e veçantë i duhet kushtuar personave që kanë jetuar jashtë vendit për një periudhë të konsiderueshme kohe (mbi 3 vjet) dhe janë ende të pavendosur mbi mundësinë e kthimit (70% e të intervistuarve, shiko tabelën më poshtë). Mund të mendohet se kohëzgjatja e qëndrimit jashtë vendit mund të rrisë pavendosmërinë në lidhje me mundësinë e kthimit. Ata që kanë migruar rishtazi kanë ide të qartë nëse do të kthehen apo jo, ndërsa ky vendim merret në konsideratë me pavendosmëri nga personat që kanë jetuar jashtë vendit për një kohë më të gjatë. Kjo gjetje është e rëndësishme për hartimin dhe zhvillimin e strategjive që lehtësojnë kthimin sepse ndërhyrjet duhet të jenë në përputhje me nëngrupet e migrantëve dhe në varësi të kohëzgjatjes së migracionit të tyre jashtë vendit dhe përvojës së tyre përpara se të marrin parasysh kthimin pasi kjo ndikon në nivelin e riintegrimit të të kthyerit. Tabela 27: Planifikoni të qëndroni përkohësisht në Shqipëri sipas kohës (muajve) të largimit Më pak se një vit 1-2 vjet 2-3 vjet Mbi 3 vjet (n=650) (n=79) (n=31) (n=37) Po 47% 22% 26% 16% Jo (do të largohem sërish) 30% 39% 19% 14% Nuk e di 21% 38% 55% 70%

Pa përgjigje Total

1% 100%

0% 100%

V.3.10. Perceptimet për politikat që lehtësojnë kthimin dhe riintegrimin Pjesëmarrësit në vrojtim dhanë komente të qarta për politikat që autoritetet shqiptare duhet të ndërmarrin për të lehtësuar kthimin dhe riintegrimin në Shqipëri. Tabela 28 tregon se pjesa më e madhe 37

e përgjigjeve tregojnë se duhet të krijohen mundësitë e punësimit në një përpjekje për të lehtësuar procesin e kthimit dhe riintegrimit (55%). Së dyti, stimujt financiarë janë perceptuar si të rëndësishme për të bërë të mundur një proces të zbutur të kthimit dhe riintegrimit (25%) pasuar nga ofertat për programe të trajnimit profesional (6%). Këto gjetje pasqyrojnë arsyet kryesore që çuan fillimisht në migracion, të cilat janë të natyrës ekonomike dhe të punësimit. Strategjitë që ofrojnë punësim dhe mundësi financiare mund të minimizojnë edhe rrezikun e konsiderimit të kthimit si një dështim personal dhe jo si një nënprodukt i migracionit me sfidat që ai vendos në jetën e migrantëve. Tabela 28: Perceptimet mbi politikat që duhet të ndërmarrë qeveria për të lehtësuar kthimin dhe riintegrimin në Shqipëri N % Mundësi punësimi

434

55%

Stimuj financiarë

196

25%

Pa përgjigje

Programe të trajnimit profesional

Tjetër

Total

797

100 %

V.4. Përmbledhje e gjetjeve Studimi i literaturës dhe komponenti i vrojtimit ofrojnë kontribut të gjerë për të kuptuar më mirë proceset dhe shfaqjet e migracionit në Shqipëri. Në mënyrë më specifike, gjetjet e komponentit të shqyrtimit të literaturës dhanë informacion dhe plotësuan pyetjet e studimit që u drejtuan gjatë fazës së vrojtimit. Të dhënat që vijnë nga të dy burimet (literatura dhe vrojtimi) ndihmuan në sintetizimin dhe prezantimin e gjetjeve të mëposhtme.

V.4.1. Shpërndarja gjeografike e migracionit të brendshëm, migracionit ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit Së pari, migracioni në Shqipëri shfaqet në tre forma të dallueshme: i brendshëm, ndërkombëtar dhe migracion i kthimit. Gjithsesi, ka një mbivendosje domethënëse në këto procese. Me fjalë të tjera, në të njëjtën pikë në kohë një person familja e tij/saj mund të vendosë të përmirësojë kushtet e saj të jetesës duke lëvizur nga një prefekturë në një tjetër dhe më vonë, ai person mund të vendosë të emigrojë jashtë vendit dhe ndoshta të kthehet pas pak vitesh qëndrimi në një vend destinacioni. Kështu që dukuria migratore shqiptare është me natyrë qarkulluese dhe shpesh karakterizohet nga ndërveprimi mes aspektit të brendshëm, ndërkombëtar dhe atij të kthimit. Në lidhje me migracionin e brendshëm, prefekturat bregdetare dhe qendrore konsiderohen më shumë si prefektura pritëse ndërsa prefekturat veriore dhe verilindore kanë prirjen të shërbejnë si prefektura burim (Shtojca A). Ndërkohë që prefekturat në rajonet jugore dhe juglindore janë të prekura si nga migracioni i brendshëm edhe nga ai ndërkombëtar duke shërbyer si prefektura burimi. Së pari, migracioni i brendshëm është shpesh një proces individual dhe me baza familjare që nënkupton se pjestarët e një familjeje të tërë shpesh ndikohen nga zgjedhjet e migracionit të brendshëm dhe zbatimi i këtyre vendimeve. Së dyti, migracioni ndërkombëtar ka prekur çdo rajon në Shqipëri. Shtojca B tregon se çdo prefekturë është prekur gjerësisht nga kjo dukuri. Sipas kësaj paraqitjeje, prefekturat e prekura më shumë nga migracioni ndërkombëtar gjenden në rajonet bregdetare dhe qendrore të Shqipërisë. Gjithsesi, siç është përmendur më lart, është e vështirë të analizohen ndryshimet e popullsisë brenda çdo prefekture duke veçuar përvojat e migracionit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar sepse shpesh ato janë procese të ndërlidhura. Veç kësaj, identifikimi i prefekturave më të prekura nga migracioni ndërkombëtar bëhet një sipërmarrje e vështirë kur merret parasysh fakti se migracioni ndërkombëtar shpesh i kalon parametrat individualë dhe prek të gjithë familjen. Siç vihet në dukje në Shtojcën B, prefekturat 38

pranë kufijve jugorë dhe juglindorë (p.sh. Korça dhe Gjirokastra) duket se janë më pak të prekura nga migracioni ndërkombëtar. Gjithsesi kjo gjetje është specifike për këtë studim sepse seksioni i vrojtimit në studim tregoi se familje të tëra në këto prefektura kishin migruar jashtë vendit dhe intervistuesit në terren nuk ishin në gjendje të kontaktonin kryefamiljarët apo pjestarë të tjerë të familjeve për të marrë informacion mbi përvojat migratore të këtyre familjeve. Së treti, migracioni i kthimit ka prekur shumë prefektura në vend, që nga ato verilindore deri në ato qendrore dhe jugore. Shtojca C tregon prefekturat e prekura më shumë nga migracioni i kthimit, i cili, siç u përmend më lart në raport, shpesh ndodh njëherësh me migracionin e brendshëm pas kthimit. Me fjalë të tjera, pas kthimit në Shqipëri, migrantët vendosin të lëvizin në një prefekturë tjetër, zakonisht në ato bregdetare dhe qendrore, si një mënyrë për të çuar përpara synimet e tyre (p.sh. gjetja e një pune, fillimi i një biznesi, etj.) në vijim të kthimit. Së fundi, siç u përmend më lart, proceset e migracionit të brendshëm, ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit janë të lidhura mes tyre dhe shumë prefektura janë të prekura nga këto dukuri të shumëfishta.

V.4.2. Profilet në përvojat e migracionit të brendshëm, ndërkombëtar dhe migracionit të kthimit Si studimi i literaturës, ashtu edhe komponenti i vrojtimit mundësuan të kuptuarin e plotë të arsyeve që çojnë në këto përvoja migratore së bashku me karakteristikat individuale që çuan në zhvillimin e profileve të hollësishme për çdo kategori. Së pari, migracioni i brendshëm është shpesh një proces me bazë familjare dhe shpesh i përhapur më shumë ne familje pjesëtarët e të cilëve kanë disa vite trajnim, janë të papunë dhe kërkojnë përmirësimin e jetës së tyre në një komunë, prefekturë ose rreth të ndryshëm nga i tyre. Veç kësaj, migrantët e brendshëm janë meshkuj dhe femra dhe nuk ka shpërpjestim në lidhje me gjininë në punësimin e migrantëve të brendshëm meshkuj e femra. Së fundi, migracioni i brendshëm e arriti kulmin përpara vitit 1994, më pas migracioni i brendshëm ka vazhduar me ritme dhe intensitet më të ulët. Si përfundim, profili i migrantit të brendshëm konsiston në karakteristikat e mëposhtme: të rinj meshkuj ose femra, kryesisht me shkollë të mesme dhe në moshë pune, Përveç kësaj, migracioni i brendshëm mund të fillojë si një proces individual, por më vonë bëhet një proces familjar i cili çon në migrimin e gjithë familjes nga një rajon në një tjetër. Si rezultat, profili i migrantit të brendshëm ndihmon në veçanti në të kuptuarit e ndryshimeve demografike që prekin prefekturat e origjinës dhe ato të destinacionit. Ky studim tregoi se prefekturat më të prekura nga migracioni i brendshëm janë Kukësi dhe Dibra si prefektura të origjinës dhe prefekturat qendrore si Tirana dhe Fieri, si prefektura destinacioni. Së dyti, migracioni ndërkombëtar ka ndikuar ndjeshëm personat dhe familjet në rajone të ndryshme të vendit. Personat që priren drejt migrimit ndërkombëtar janë në moshë të re dhe përfaqësojnë nivele të ndryshme arsimimi dhe përvoje pune. Veç kësaj meshkujt priren të migrojnë më shumë se femrat. Arsyet e migracionit përfshijnë punësimin, varfërinë dhe ribashkimin familjar ndërsa arsyet për zgjedhjen e vendeve të destinacionit variojnë nga njohja me njerëz që jetojnë në ato vende dhe ribashkimi me pjestarët e familjes. Duket se ribashkimi familjar shërben njëherësh si faktor shtytës dhe tërheqës. Pjesa më e madhe e migrantëve priren të migrojnë në vendet fqinjë (Itali dhe Greqi) dhe këto vende destinacioni përfshijnë edhe nivelin më të lartë të formave të parregullta të migracionit. Së fundi, format e parregullta të migracionit janë të lidhura në përpjestim të zhdrejtë me kohëzgjatjen e qëndrimit jashtë vendit; periudhat më të gjata të migracionit jashtë vendit shoqërohen me status të rregullt në vendet e destinacionit. Si përfundim profili i migrantit ndërkombëtar konsiston në karakteristikat e mëposhtme: mosha e re, shkolla e mesme, profesionale, dhe universitare, kryesisht meshkujt që priren të migrojnë në vendet e destinacionit për arsye ekonomike dhe përmirësim të kushteve të jetesës. Megjithatë migrantët 39

ndërkombëtarë e shohin migracionin ndërkombëtar si një iniciativë individuale dhe pjesa më e madhe e tyre vendosin të migrojnë vetëm, duke u mbështetur në burimet personale. Migracioni nëpërmjet tokës dhe ajrit janë mënyrat më të zakonshme të migracionit dhe migrantët priren të kenë viza të rregullta për të hyrë në vendet e destinacionit. Shfrytëzimi në punë është forma më e zakonshme e shfrytëzimit e identifikuar ndër ata që kanë kaluar këto eksperienca. Migracioni ndërkombëtar është një dukuri afatgjatë ku pjesa më e madhe e migrantëve ndërkombëtarë kalojnë mesatarisht 5-6 vjet jashtë vendit. Në përfundim, migrantët ndërkombëtarë vazhdojnë t’i dërgojnë të ardhura familjeve te tyre (të paktën një dërgesë çdo 6 muaj). Prefekturat më të prekura nga migracioni ndërkombëtar janë ato qëndrore dhe bregdetare (Tirana, Elbasani, Fieri, Durrësi). Gjithashtu, itineraret e migracionit priren të përfshijnë vendet fqinje si Greqia dhe Italia si vendet fillestare të destinacionit, të cilat më vonë shërbejnë si “trampolinë” për migraconin në vende të tjera të Europës Perëndimore, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Kanada dhe Australi. Së treti, migracioni i kthimit shtrihet në një vazhdimësi që përfshin elementin e rregullt dhe të parregullt. Personat vendosin të kthehen për shumë arsye: përvojat përpara migracionit (faktorët shtytës si varfëria), përvoja gjatë migracionit (si papunësia), statusi gjatë qëndrimit jashtë vendit (p.sh. vështirësia për të marrë statusin e rregullt) dhe perceptimet për përvojën e kthimit (zgjedhje pozitive ose neutrale). Veç kësaj përvoja e kthimit shpesh shihet si mundësi nëse nxitjet lidhur me punësimin, trajnimin, zhvillimin profesional dhe stimujt financiarë bëhen të disponueshme dhe të shfrytëzueshme nga të kthyerit e mundshëm. Së fundi, përvoja e riintegrimit ndikohet shumë nga faktorët individualë (si perceptimet për kthimin si mundësi dhe jo si dështim personal) dhe faktorët kontekstualë (si prania e mundësive të punësimit, mundësia për trajnim, arsimim dhe stimuj financiarë). Profili në rastin e migracionit të kthimit është mjaft i rëndësishëm për njohjen e migracionit të kthimit jo si “problem i individit” por si një mundësi për shoqërinë pritëse për të maksimizuar potencialin e personave që vendosin të kthehen. Siç thekson një raport i hartuar nga (IOM, 2006), migracioni i kthimit është një mundësi për shumë struktura të shoqërisë sonë (qeveritare, OJQ, zyra rajonale të punësimit) për t’u angazhuar në praktika kolektive të hartimit të politikave dhe zbatimit të tyre bazuar në studimin e vazhdueshëm dhe të kuptuarin e procesit të migracionit të kthimit në Shqipëri. Si komponenti sasior (vrojtimi në familje) edhe ai cilësor (vrojtimi në nivel grupi) i studimit treguan se migracioni i kthimit mbetet një proces në zhvillim për shumicën e pjesëmarrësve. Përvoja e kthimit e pjesëmarrësve në studim paraqet një gamë të gjerë zgjedhjesh, që nga kthimi i përkohshëm deri tek kthimi i përhershëm. Migracioni i kthimit ka prekur më shumë prefekturat verilindore dhe bregdetare. Pjesa më e madhe e pjesëmarrësve në studim pohuan se nuk kishin marrë ndonjë formë asistence përpara dhe menjëherë pas kthimit. Kjo gjetje tregon se migracioni i kthimit mbetet një dukuri e padukshme dhe shpesh konsiderohet një përpjekje individuale më shumë sesa kolektive dhe shoqërore. Veç kësaj, mosha luan një rol të rëndësishëm në marrjen në konsideratë të kthimit të përkohshëm dhe atij të përhershëm; personat në moshë më të madhe janë më të prirur të konsiderojnë kthimin sesa më të rinjtë (20 vjeç dhe më të rinj). Mendimi për kthimin është më i përhapur tek meshkujt sesa tek femrat. Gjithsesi, kjo gjetje është specifike për këtë studim dhe pasqyron pabarazinë gjinore tek kampioni i migrantëve të kthyer. Gjithashtu, migracioni i kthimit shpesh perceptohet si një rezultat pozitiv i përvojës migratore, edhe pse ky nuk është mendim i përgjithshëm. Disa të kthyer vazhdojnë ta shohin kthimin si një dështim personal dhe këto mendime shpesh përbëjnë pengesë për procesin e riintegrimit. Pavarësisht ndryshimeve në perceptimet për kthimin, ka një konsensus të gjerë se faktorët ekonomikë, veçanërisht mundësia e punësimit, dhe ribashkimi familjar janë faktorë të rëndësishëm që paraprijnë kthimin. Në mënyrë të ngjashme, pjesëmarrësit në studim shprehën një bindje të përbashkët se përvojat e riintegrimit lehtësohen më mirë kur ekzistojnë stimujt financiarë, veçanërisht punësimi, nxitjet për hapjen e bizneseve të vogla dhe mundësitë për formim profesional. 40

Në mënyrë të përmbledhur, profili i migrantit të kthyer konsiston në karakteristikat e mëposhtme: moshë mesatare, kryesisht meshkuj, dhe me përvoja migratore relativisht të shkurtra (më pak se një vit). Më tej, migrantët e kthyer priren të hasin vështirësi punësimi, vështirwsi ekonomike dhe vështirësi në marrjen e statusit të rregullt gjatë përvojës migratore. Përgjithësisht, migrantët e kthyer e perceptojnë kthimin si një zgjidhje të natyrshme dhe pozitive. Një karakteristikë tjetër e migrantëve të kthyer është edhe aspirata për të gjetur punë dhe për të marrë mbështetje institucionale pas kthimit. Prefekturat më të prekura nga migracioni i kthimit janë Kukësi, Peshkopia, Durrësi, Tirana, Vlora dhe Gjirokastra. Si përfundim, shumë institucione qeveritare shqiptare dhe organizata ndërkombëtare e kanë bërë çështjen e migracionit një përparësi në programet e tyre. Disa nga institucionet qeveritarë kyç të përfshira në procesin e monitorimit të proceseve migratore dhe të koordinimit të strategjive dhe politikave për këtë dukuri janë Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta (MPÇSSHB), Ministria e Brendshme (MB) dhe Ministria e Punëve të Jashtme (MPJ). Veç tyre, strukturat ndërkombëtare si Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (IOM) dhe Komisioni Evropian (KE) kanë luajtur një rol qendror në të kuptuarit e migracionit si një dukuri shumë dimensionale dhe në dhënien e asistencës së përgjithshme për hartimin dhe zbatimin e Strategjisë Kombëtare për Migracionin dhe Planit e Veprimit të kësaj strategjie.

VI. Rekomandime nga gjetjet për studime dhe hartime politikash të mëtejshme Edhe pse shumica e gjetjeve në seksionin e mësipërm nënvizuan shumë sugjerime të dala nga shqyrtimi i literaturës dhe komponenti i vrojtimit, ky seksion përmbledh rekomandimet dhe sugjerimet që mund të japin informacion mbi studimet e ardhshme dhe praktikat që i drejtohen dukurisë së migracionit shqiptar. Ka shumë literaturë të mbledhur nga burimet studimore, shkencore, qeveritare dhe institucionale që duhen marrë në konsideratë kur fillon një tjetër studim dhe ndërhyrje në këtë fushë. Edhe pse migracioni shqiptar është një dukuri komplekse dhe shumë dimensionale, të dhënat ekzistuese duhet të merren parasysh në formulimin e pyetjeve të studimit dhe në hartimin e strategjive të ndërhyrjes. Veç kësaj, kryqëzimi i studimeve të ndryshme që përfshijnë qasje sasiore dhe cilësore, burime qeveritare dhe joqeveritare, mund të lehtësojnë një kuptim të plotë të përhapjes dhe pasojave të migracionit në kontekste të ndryshme: individi, familja, tregu i punës dhe shoqëria në tërësi. Studimi dhe praktikat që fokusohen tek migracioni duhet të informojnë vazhdimisht njëra - tjetrën. Të gjitha palët e përfshira në këto procese duhet të jenë pjesë e një komuniteti që e sheh migracionin jo si problem, por si burim zgjidhjesh dhe zgjedhjesh për individët dhe familjet e përfshira në të. Siç është përmendur disa herë në këtë dokument, migracioni është një dukuri shumëdimensionale dhe e përhapur në shoqërinë tonë, që meriton vëmendjen e të gjithë anëtarëve të komunitetit. Për më tepër asistenca duhet të ofrohet në përputhje me nevojat e ndryshme, bazuar në një vlerësim të hollësishëm të individëve dhe njësive familjare. Shoqëria mund të përfitojë nga rritja e ndërgjegjësimit rreth kësaj dukurie e cila është komplekse, e përhapur dhe me shumë dimensione. Së dyti, migracioni i brendshëm, edhe pse jo me shtrirjen e migracionit ndërkombëtar, mund të çojë në pakësimin e burimeve njerëzore dhe të zhvillimit në prefekturat e origjinës dhe ngjallin një ndjenjë kaosi në infrastrukturën e prefekturave pritëse. Sistemet kyçe si ai shëndetësor, arsimor dhe sektorët e zhvillimit preken më shumë, dhe ndërhyrjet e qeverisë duhet të përqendrohen në monitorimin nga aftër të procesit të migracionit të brendshëm për të penguar efektet negative të këtyre proceseve. Së treti, migracioni ndërkombëtar mbetet një dukuri dinamike dhe në zhvillim. Arsyet për migrimin jashtë vendit variojnë nga ato ekonomike, tek bashkimi familjar dhe kërkimi i mundësive më të mira për 41

të ardhmen. Kompleksitetit të kësaj dukurie i shtohen format e rregullta e të parregullta të migracionit dhe monitorimi i këtij procesi është i mundur vetëm kur kombinohen disa burime informacioni. Ky studim ishte në gjendje të ofronte shtjellimin e kësaj dukurie bazuar në një kampionim të gjerë që përfshiu pjestarë familjesh që ishin aktualisht në migracion, përvoja e të cilëve u përshkrua nga të intervistuarit që përfaqësonin familjen. Kur mungojnë burimet parësore të informacionit, është me rëndësi të mblidhet informacion nga burime dytësore, sepse ato së bashku rrisin njohjen e kësaj dukurie. Migracioni ndërkombëtar në Shqipëri i tejkalon parametrat individualë dhe ndikon tek njësia familjare në shumë mënyra; përmes dërgesave në para të emigrantëve, bashkimit familjar, kthimit të përkohshëm, etj. Së fundi, migracioni ndërkombëtar ndryshon panoramën e shoqërisë sonë dhe mbledhja e vazhduar e të dhënave është e nevojshme në monitorimin dhe menaxhimin e kësaj dukurie. Së katërti, migracioni i kthimit është një përmasë jetike e migracionit shqiptar. Literatura për këtë çështje mbetet e pakët dhe përfaqësohet nga kampione të vogla që e bëjnë të vështirë nxjerrjen e përgjithësimeve për migrantët e kthyer. Megjithatë, migracioni i kthimit në formë vullnetare dhe jovullnetare ende shihet si dështim personal dhe strategjitë e ndërhyrjes duhet të përqendrohen në pakësimin e negativitetit dhe në nxitjen e një klime pozitive që nxit pranimin. Së dyti, gjetjet e këtij studimi treguan se migracioni i kthimit shpesh perceptohet në mënyrë njëkohësisht pozitive dhe negative nga migrantët e mundshëm për t’u kthyer dhe ndërhyrjet duhet të përqendrohen në dhënien e burimeve (financiare, informacioni, arsimore dhe profesionale) që mund të ndihmojnë personat e pavendosur për të bërë zgjedhje të informuar. Në mënyrë të ngjashme, migracioni i kthimit mund të ndodhë njëkohësisht me lëvizjen e brendshme që çon në varfërimin e burimeve njerëzore në prefekturat e origjinës. Më shumë nxitje, kryesisht punësimi dhe kreditë për hapjen e bizneseve të vogla, duhet të bëhen të mundura për të kthyerit e mundshëm në komunitetet e tyre për të lehtësuar tranzicionin dhe përvojat e riintegrimit. Së treti, migracioni i kthimit shpesh rezulton në “praktika më të mira” që duhet të bëhen të dukshme dhe të përdorshme nga personat që mendojnë kthimin. Informacioni përmes medias elektronike dhe asaj të shkruar, ambasadave shqiptare jashtë vendit dhe organizatave të ndryshme të krijuara në diasporë, mund të japin kontribut kundër stereotipeve negative mbi migracionin e kthimit dhe ta portretizojnë këtë proces si një përvojë reale pozitive për të kthyerit e ardhshëm. Së fundi, procesi i riintegrimit duhet të shikohet si i vështirë por edhe premtues në nxitjen e ndryshimit dhe qëndrueshmërisë në jetën e të kthyerve. Disa rekomandime specifike në lidhje me dukurinë e migracionit të kthimit paraqiten në vijim.

Monitorimi dhe zhvillimi i bazës së të dhënave Pavarësisht natyrës qarkulluese dhe komplekse të kësaj dukurie, duhet të krijohet një bazë të dhënash për migrantët e kthyer dhe të përditësohet periodikisht (p.sh. çdo 3 muaj) në nivel qendror dhe lokal (prefektura dhe bashki). Kjo do të ndihmonte në identifikimin e dukurive demografike në nivel prefekture dhe do t’u mundësonte institucioneve kyçe si Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta të bënin vlerësime të sakta dhe të përditësuara të përhapjes së migracionit të kthimit nëpër rajone .

Komunikim i vazhdueshëm ndërmjet institucioneve Strukturat kyçe që luajnë rol aktiv në njohjen dhe lehtësimin e procesit të migracionit të kthimit (Ministria e Brendshme, Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta, INSTAT-i) duhet të shkëmbejnë vazhdimisht informacion, ekspertizë dhe burime njëra-tjetrën. Partneriteti në nivel qendror dhe lokal bën të mundur që informacioni dhe vendimet të jenë transparente dhe të dobishme. Për shembull, komunikimi ndërmjet institucioneve mund të përmirësojë planifikimin dhe dhënien e trajnimeve. Një vlerësim i nevojave për trajnim i personelit dhe klientëve të Zyrave Rajonale të Punësimit mund të vijojë me një seri trajnimesh të organizuara nga institucionet kryesore që kanë 42

ekspertizë në këtë fushë dhe më pas të përsëriten në zyrat vendore (p.sh. trajnim të trajnerëve, që bën të mundur shpërndarjen e njohurive dhe ekspertizës në nivel horizontal). Komunikimi i vazhdueshëm gjithashtu qartëson edhe caqet dhe shpërndarjen e ekspertizës tek aktorët kyç në këtë proces. Për shembull, Zyrat Rajonale të Punësimit duhet të kenë ekspertizë të qartë në lidhjen e njerëzve me burimet dhe roli i tyre nuk duhet të eklipsohet nga aktivitete të tjera si monitorimi i dhënies së ndihmës financiare për familjet në nevojë, akorduar nga strukturat e bashkisë (IOM, 2006).

Trajnimi dhe kualifikimi profesional Për të lehtësuar kalimin nga migracioni tek kthimi, migrantët e kthyer duhet të ekspozohen ndaj mundësive të trajnimit dhe kualifikimit profesional, gjë që do të maksimizonte mundësitë e tyre për të plotësuar kriteret dhe për të qenë të suksesshëm në kërkesat për punë në tregun shqiptar të punës. Veç kësaj, mundësitë për trajnim dhe kualifikim profesional u japin mundësi migrantëve të kthyer të përjetojnë nivel të ulët të vetëfajësimit për kthimin pas një periudhe migracioni jashtë vendit, të mposhtin izolimin dhe të ndërveprojnë e të shoqërohen me të tjerët që kanë kaluar të njëjtat përvoja.

Mundësi punësimi Qëllimi final i dikujt që është kthyer nga migracioni është të kërkojë punë. Migrantët e kthyer nuk duhet të barazohen me personat e tjerë të papunë, pavarësisht vlerës së statusit të tyre: të dyja kategoritë janë të papunë por gjithsesi, periudha përpara papunësisë është thellësisht e ndryshme ndërmjet këtyre grupeve. Si rrjedhojë, Zyrat Rajonale të Punësimit dhe strukturat e tjera duhet të hartojnë dhe të përdorin masa të ndryshme për mbledhjen e të dhënave nga punëkërkuesit e ardhshëm që janë kthyer rishtazi. Për shembull mund të përdoren formularë të plotësuar nga vetë personat për të marrë elementë që shpesh nuk shfaqen në format standarte të mbledhjes së informacionit: niveli arsimor, numri i gjuhëve të huaja, aftësitë e marra gjatë migracionit jashtë vendit, mundësitë për trajnim dhe kualifikom profesional të marra jashtë vendit, nevojat për trajnim, synimet për punësim, etj. Formularët dhe dokumentacioni tjetër duhet të bëhet i mundur në formë elektronike në mënyrë që informacioni të mund të shkëmbehet lehtësisht ndërmjet zyrave dhe punëdhënësve të mundshëm.

Komunikimi, Informacioni dhe Referimet Migrantët e kthyer mund të mos kërkojnë në mënyrë aktive informacion dhe shërbime nga institucione si Zyrat Rajonale të Punësimit. Si rrjedhojë, aktivitete dhe fushata ndërgjegjësimi mund të përdoren për të arritur këtë popullatë që ndonjëherë priret të jetë e padukshme. Këto aktivitete mund të ofrojnë informacion në fusha si legjislacioni, tendencat e punësimit në nivel qendror dhe lokal, kërkesat për hapjen e një biznesi, përfshi edhe informacion mbi paketat e mikro-kredisë, fillimin e biznesit dhe programet e nxitjes së aktivitetit, etj. Fushatat e komunikimit dhe informimit i ndihmojnë pjestarët e komunitetit të migrantëve të kthyer të kalojnë pengesat që hasin menjëherë pas kthimit dhe të ndërveprojnë me njëri-tjetrin si një mënyrë për të krijuar komunikim, lidhje dhe për të normalizuar përvojat e tyre. Nga ana tjetër, aktivitetet referuese forcojnë partneritetin ndërmjet strukturave (Zyrat Rajonale të Punësimit, Qendrat e Formimit Profesional) dhe i ndihmojnë ato të pungojnë së bashku nga afër për të shkëmbyer informacion, burime dhe ekspertizë.

VII. REFERENCA Barjaba, K. (2004). Shqipëria: Duke parë përtej kufijve (Albania: Looking Beyond Borders). Marrë nga Burimi Informativ për Migracionin në: http://www.migrationinformation.org. Bërxholi, A. (2000). Regjistrimet e përgjithshme të popullsisë në Shqipëri: Vështrim Historik (Censuses in Albania: A Historical Perspective). Tiranë: Akademia eShkencave, Qendra e Studimeve Gjeografike. Carletto, G., Davis, B., Stampini, M., & Zezza, A. (2004). Lëvizja e brendshme dhe migracioni ndërkombëtar në Shqipëri (Internal Mobility and International Migration in Albania). Romë: FAO, ESA, Studim 04-13. De Soto, H., Gordon, P., Gedeshi, I., & Sinoimeri, Z. (2002). Varfëria në Shqipëri: Një vlerësim cilësor (Poverty in Albania:A Qualitative Assessment). Washington DC: Dokument teknik i Bankës Botërore 520. International Organization for Migration (IOM) (2005). Konkurrenca për dërgesat në para të emigrantëve (Competing for Remmittances). Tiranë: IOM Tirana. Gedeshi, I., Mara, H., & Preni, X. (2003). Nxitja e zhvillimit social-ekonomik në lidhje me rritjen e rolit të dërgesave në para të emigrantëve (The Encouragement of Social-Economic Development in Relation to Growth of the Role of the Remittances). Tiranë: Qendra për Studime Ekonomike dhe Sociale. Danaj, S. (2006). Një analizë e aktivitetit të shoqatës Shpresë për të Ardhmen për periudhën Prill – Qershor 2006 (An Analysis of the Activity of Hope for the Future Association for the Period April 1999-June 2006). Shoqata Shpresë për të Ardhmen: Tiranë, Shqipëri. Qeveria e Shqipërisë (2005). Strategjia Kombëtare për Migracionin dhe Plani Kombëtar i Veprimit për Migracionin: Rruga drejt menaxhimit të migracionit (National Strategy on Migration and National Action Plan on Migration: The Road Towards Migration Management). Tiranë: Shqipëri. Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2007). Republika e Shqipërisë: Profili i migracionit. (The Republic of Albania: Migration Profile). Ministria e Brendshme e Republikës së Sllovenisë: Ljubjana. Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2006a). Kthimi dhe ripranimi: Rasti i Shqipërisë (Return and Readmission: The Case of Albania). IOM, Tiranë: Shqipëri. Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2006b). Institucionalizimi i asistencës për migrantët e kthyer në Shqipëri përmes zyrave lokale të punësimit dhe OJQ-ve lokale (Institutionalizing Assistance to Returned Migrants in Albania through Local Employment Offices and Local NGOs). IOM, Tiranë: Shqipëri. International Organization for Migration (IOM) (2004). Profili i migrantëve të parregullt dhe analiza e nevojave për riintegrim të të kthyerve të mundshëm nga Kosova (Serbia dhe Mali i Zi) Shqipëria dhe IRJ e Maqedonisë në Belgjikë, Itali, Mbretërinë e Bashkuar dhe Gjermani (Profiling of irregular migrants and analysis of reintegration needs of potential returnees from Kosovo (Serbia and Montenegro), Albania, and FYROM in Belgium, Italy, the United Kingdom, and Germany). Raport përfundimtar i studimit për Komisionin Evropian. 44

Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2004). E drejta migratore ndërkombëtare: Fjalor i migracionit (International Migration Law: Glossary on Migration). IOM, Gjenevë: Zvicër. Organizata Ndërkombëtare për Migracionin (2003). Identifikimi i qasjeve të qëndrueshme ndaj kthimit vullnetar dhe riintegrimit të azilkërkuesve dhe personave me status të mbrojtjes së përkohëshme: Shqipëri, Rumani dhe Rusi (Identification of Sustainable Approaches to Voluntary Return and Reintegration of Asylum Seekers and Persons with Temporary Protection Status: Albania, Romania, and Russia). Përgatitur nga Hulst, M., Laczko, F., & Barthel, J. Raport përfundimtar i projektit për Komisionin Evropian. Divizioni i Studimeve dhe Publikimeve në IOM. INSTAT (2004a). Migracioni në Shqipëri në vitin 2001. Tiranë: Instituti i Statistikës. Fondacioni Evropian për Trajnimin (ETF) (2007). Kontributi i zhvillimit të burimeve njerëzore në politikën e migracionit Shqipëri (The Contribution of Human Resources Development to Migration Policy in Albania). King. R. & Vullnetari, J. (2003). Migracioni dhe zhvillimi në Shqipëri (Migration and Development in Albania. WP C5), Qendra e Studimeve mbi Zhvillimin dhe Migracionin, Globalizimin dhe Varfërinë, Universiteti i Saseksit, marrë nga: http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WPC5.pdf. Pastore, F. (1998). Konfliktet dhe migracioni: Një rast studimor për Shqipërinë (Conflicts and Migration: A Case Study on Albania). Përshkrim i shkruar për Rrjetin e Parandalimit të Konfliktit të Komisionit Evropian. Piperno, F. (2002). Nga Shqipëria në Itali. Struktura dhe elementet themelorë të një sistemi migrator të dy vendeve (From Albania to Italy. Formation and basic features of a binational migration system). Dokument shpjegues për misionin CEME-CeSPI në Itali dhe Shqipëri. Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP) Shqipëri (2000). Raporti i zhvillimit njerëzor për Shqipërinë 2000 (Albanian Human Development Report 2000). Tiranë: UNDP Shqipëri. Kombet e Bashkuara, Departamenti i Ekonomisë dhe Çështjeve Sociale, Divizioni i Statistikave (1998). Rekomandime për statistikat e migracionit ndërkombëtar (Recommendations on Statistics of International Migration). Seria e dokumentave statistikore, M, Nr 58, Rev 1. Kombet e bashkuara: Nju Jork. Tirta, M. (1999). Migrime të shqiptarëve, të brendshme dhe jashtë atdheut (vitet ‘40 të shek. XIX vitet ’40 të shek. XX). Etnografia Shqiptare, 18. Vullnetari, J. (2007). Migracioni shqiptar dhe Zhvillimi:Rishikim i kohëve të sotme (Albanian Migration and Development: State of the Art Review). Dokument i IMISCOE.

VIII. SHTOJCA Shtojca A: Prefekturat më të prekura nga migracioni i brendshëm

Shtojca B: Migracioni ndĂŤrkombĂŤtar sipas prefekturave

Shtojca C: MigrantĂŤt e kthyer sipas prefekturave