Αόρατος Πειραιάς

Αόρατος Πειραιάς 4 σημεία // 4 θέματα // 4 ματιές Ένα οδοιπορικό στον αόρατο κόσμο των αστέγων

1

2

3

4

5

Δημοτική παράταξη «Πειραιάς για όλους» Δραγάτση 12 // Πλατεία Κοραή 185 35 Πειραιάς 2132022252 & 2132022353

Έκδοση Μάρτιος 2020 Στο εξώφυλλο χρησιμοποιήθηκε φωτογραφία του Βασίλη Μαθιουδάκη 2020, «Πειραιάς για όλους» για την Ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο Copyright Δημοτική Παράταξη «Πειραιάς για Όλους» Άγγελος Καλοδούκας Γιώργος Κονταρίνης Βασίλης Μαθιουδάκης Τατιάνα Μπόλαρη Σπύρος Τσακίρης ΚΕ.ΚΟ.ΕΠ ΚΕΘΕΑ ΝΟΣΤΟΣ

6

Αόρατος Πειραιάς 4 σημεία // 4 θέματα // 4 ματιές Ένα οδοιπορικό στον αόρατο κόσμο των αστέγων

Μάρτιος 2020

7

ρ ε Π ιεχ ε μ ό 8

χ ε

10 - 11 Εισαγωγή 12

Παρεμβάσεις

14 - 15

Αόρατος Πειραιάς [Νίκος Μπελαβίλας]

16 - 17

..με αφορμή μια “επανίδρυση” [Ντίνα Βαΐου]

18 - 19

Η αντίφαση των προσπαθειών ή Ο κανόνας του παιχνιδιού [Βάνα Μελά]

20 - 23

Φτάνει το στερητικό άλφα για μια παγκόσμια κρίση ανθρωπίνων δικαιωμάτων [Γεράσιμος Παπαναστασάτος]

24 - 25

Αστεγία στο δρόμο [Σπύρος Ζωνάκης]

26 - 29

Η εμπειρία της καταγραφής στον Πειραιά [Δήμητρα Σιατίτσα]

30 - 31

Οι πολλαπλές διαστάσεις της αστεγίας: τι μπορούν να κάνουν οι Δήμοι; [Δήμητρα Σιατίτσα]

32 - 33

Το δικαίωμα στην κατοικία και η πρόσβαση σε ενέργεια [Φερενίκη Βαταβάλη & Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου]

34 - 35

Αστεγία & Τοξικοεξάρτηση [Ανδρέας Κρεμμύδας]

36 - 37

Αστεγία & Ψυχική Ασθένεια [Παναγιώτης Βουτυράκος]

38

Φωτογραφικό Λεύκωμα

40 - 61

62

Εικόνες: Άγγελος Καλοδούκας // Γιώργος Κονταρίνης // Βασίλης Μαθιουδάκης // Τατιάνα Μπόλαρη // Σπύρος Τσακίρης

ΚΕΘΕΑ Νόστος

92 - 93

Credits & Ευχαριστίες

9

Εισαγωγή

10

Περιήγηση στην σκληρή πραγματικότητα Αόρατος Πειραιάς. Μια διαφορετική εκδήλωση για έναν διαφορετικό Πειραιά. Διαφορετική διότι αντί να κλειστούμε σε τέσσερις τοίχους και να μιλήσουμε για ένα πραγματικό πρόβλημα, μια εναλλακτική πραγματικότητα, αποφασίσαμε να βγούμε στο δρόμο. Να πάμε να συναντήσουμε το πρόβλημα, να το δούμε κατάματα και εκεί να μιλήσουμε για αυτό. Ώστε φεύγοντας να το πάρουμε μαζί μας, βιωματικά, να το σκεφτούμε και την επόμενη μέρα, να γίνουμε κοινωνοί και άπαντες να συμβάλουμε στην επίλυσή του. Διαφορετικό Πειραιά γιατί όντως είναι αόρατος. Για την ακρίβεια, αόρατη είναι αυτή η πλευρά κάθε πόλης. Αόρατη γιατί άλλοτε κρύβεται και άλλοτε κλείνουμε τα μάτια διότι δεν θέλουμε να δούμε κατάματα το θεριό της αστεγίας. Ειδικά στο μυαλό του Έλληνα, του λαού αυτού που έχει επενδύσει πολλά στο κεραμίδι πάνω από το κεφάλι του, η αστεγία μοιάζει με την ύψιστη απειλή. Είναι ευκολότερο λοιπόν κανείς να κλείσει τα μάτια παρά να επεξεργαστεί μια εφιαλτική εικόνα που αύριο σε αυτή μπορεί να πρωταγωνιστεί εκείνος ή κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο, έστω ένας γνωστός. Γιατί η αστεγία αφορά τους πάντες. Δεν είναι θέμα επιλογής, δεν είναι εναλλακτικός τρόπος ζωής. Είναι πολλές οι ιστορίες άλλοτε οικογενειαρχών οι οποίοι και το σπίτι τους είχαν και την δουλειά τους. Αλλά οι εξελίξεις στη ζωή τους τα έφεραν έτσι ώστε να βρεθούν στο δρόμο αναζητώντας μια απάνεμη γωνιά για να στήσουν ένα πρόχειρο «σπιτικό», να επιβιώσουν όπως όπως εγκλωβισμένοι στην ντροπή και έναν κόσμο χωρίς ελπίδα. Δυστυχώς η αστεγία δεν είναι ένα διάλειμμα στην όποια κανονικότητα. Είναι ένας σημαντικός σταθμός που αν δεν βρεθεί στήριγμα για όσους την βιώνουν, θα ακολουθήσουν έναν δρόμο διαφορετικό. Στις επόμενες σελίδες θα μπορέσετε να διαβάσετε για τις συνέπειες που έχει στο σώμα και την ψυχή. Για αυτό και είναι σημαντικό η πολιτεία να αναπτύξει πολιτικές αντιμετώπισής της. Απομόνωση, εγκλωβισμός, διαταραχές. Και ο κόσμος της αστεγίας είναι αόρατος. Η ντροπή του να σε δει κάποιος από την παλιά φυσιολογική σου ζωή, η ντροπή να δεις κάποιον που έχεις χάσει γιατί δεν έκανες κάτι. Τα αίτια της αστεγίας πολλά, οι κοινότητες της εξίσου. Και η οικονομική κρίση που μαστίζει την χώρα για περισσότερο από μια δεκαετία τώρα δίνοντας μάλιστα περιθώρια για μια στρεβλή «ανάπτυξη» χτύπησε αλύπητα πολλούς. Η πολιτική που υιοθετήθηκε στον τομέα της στέγης ήρθε να επιδεινώσει την κατάσταση. Σπίτια που έσφυζαν άλλοτε από ζωή παραμένουν κλειστά και σιωπηλά, ιδιοκτησία μιας τράπεζας, μιας εταιρείας ή ενός αλλοδαπού ο οποίος «επένδυσε» σε αυτά για να πάρει την πολυπόθητη βίζα. Ακίνητα ερείπια με κόστος ενοικίασης όσο ένας μισθός γιατί αυτό ορίζει το «χρηματιστήριο» της αγοράς. Η δυσκολία αναζήτησης αξιοπρεπούς στέγης. Όλα αυτά δημιούργησαν μια νέα γενιά αστέγων ενώ προετοιμάζουν και τους νέους. Εκείνους που προς ώρας απολαμβάνουν την στήριξη συγγενών και φίλων ως επισκέπτες στον καναπέ τους αλλά σύντομα θα πρέπει να βρουν την δική τους λύση. Οι τοξικοεξαρτημένοι είναι μια άλλη κατηγορία. Εγκλωβισμένοι στον δικό τους εφιάλτη, έρμαια των ουσιών η ζωή στο περιθώριο της... ζωής μοιάζει η κατάλληλη γιατί μειώνει την ντροπή. Και φυσικά εκείνοι με ψυχολογικές διαταραχές. Που άλλοτε αντιλαμβάνονται, τις περισσότερες φορές όχι, την κατάσταση που έχουν περιέλθει. Και όσο παραμένουν σε αυτή απλά η κατάσταση επιδεινώνεται. Αόρατος Πειραιάς λοιπόν. Γιατί η ανάγκη να τον κάνουμε ορατό είναι μεγάλη και απαραίτητη. Γιατί θα είναι το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης. Γιατί η αστεγία δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως φάντασμα, δεν είναι. Είναι υπαρκτή και απειλητική την ώρα μάλιστα που η αντιμετώπιση της δεν απαιτεί ούτε υψηλούς πόρους ούτε καινοτομία. Απλά βήματα, γνωστά αλλού. Τα παραδείγματα που μπορεί να ακολουθήσει μια σοβαρή πολιτεία – είτε σε κεντρικό βαθμό είτε σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης- είναι γνωστά. Άγνωστα παραμένουν τα αίτια της απραξίας τους. Αόρατος Πειραιάς σε τέσσερις στάσεις. Για να δούμε με τα ίδια μας τα μάτια την σκληρή πραγματικότητα, να μιλήσουμε με τα «φαντάσματα» της πόλης μας, να ακούσουμε ιστορίες, να αντιληφθούμε τι κρύβεται πίσω από την αόρατη κουρτίνα. Αόρατος Πειραιάς για να συστηθούμε με εκείνους που προσπαθούν από την πλευρά τους να στηρίξουν αυτόν τον κόσμο γιατί δεν θεωρούν πως δεν είναι δουλειά τους. Αόρατος Πειραιάς γιατί η κρίση μας δεν είναι μόνο οικονομική αλλά κοινωνική. Και δεν αντιμετωπίζονται κατά μόνας αλλά μόνο από κοινού.

11

12

Παρεμβάσεις

13

Αόρατος Πειραιάς

14

Υπάρχει ο Πειραιάς που φαίνεται, όπως τον βλέπουν όλοι, ο ορατός. Οι άνθρωποι στους δρόμους, στα μαγαζιά, στα καφέ και στις ταβέρνες της παραλίας, στις πλατείες, στα γήπεδα. Στα πλοία, στα λεωφορεία, στον ηλεκτρικό. Περιβάλλεται από κτίρια, προβλήτες, ακτές, άλλα όμορφα, άλλα άσχημα, πολλά ουδέτερα. Είναι το μεγάλο λιμάνι με την κίνηση, τον θόρυβο, τα πλήθη. Μπορεί να υπάρχει φτώχεια ή πλούτος, ανεργία ή εργασία, θλίψη ή χαρά, όμως είναι εκεί, σε κοινή θέα. Φαίνεται, λέγεται με το όνομα του, γράφεται στις ειδήσεις. Έχει ταυτότητα. Ανάμεσα σε όλα αυτά, υπάρχει ένας άλλος Πειραιάς. Δεν ονομάζεται, δεν αναφέρεται πουθενά, δεν έχει ταυτότητα. Δεν τον κρύβει καμία κουρτίνα αλλά είναι σαν μη φαίνεται. Βρίσκεται καταμεσής στο κέντρο της πόλης και στο λιμάνι, όμως ο κόσμος περνάει δίπλα του χωρίς να ρίχνει το βλέμμα. Μπορεί να τον συναντήσεις σε μία στοά, σε ένα παγκάκι, σε ένα παρτέρι αλλά δεν θα σταθείς. Είναι ο Πειραιάς των αστέγων. Ένας κόσμος, πολλών εκατοντάδων συμπολιτών μας. Δεν υπήρχε πριν το 2008. Γεννήθηκε ως το πιο δυστυχισμένο παιδί της οικονομικής κρίσης. Ο κόσμος χωρίς στέγη. Νομίζαμε ότι στη χώρα μας, στον τόπο μας η έλλειψη στέγης είχε εξαφανιστεί μετά τον Πόλεμο. Όχι γιατί το κράτος φρόντισε ποτέ σοβαρά την ανάγκη των ανθρώπων να ζουν σε ένα σπίτι με ανθρώπινες συνθήκες, αλλά γιατί η μεταπολεμική ανοικοδόμηση, τα χρόνια της ευημερίας, η εργασία που υπήρχε για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού, τα οικογενειακά δίκτυα, κάλυψαν τις ανάγκες, εξαφάνισαν την έλλειψη. Ώσπου η χρεωκοπία διέλυσε τα πάντα. Το περασμένο φθινόπωρο μία παρέα νέων άρχισε να συζητάει για πρώτη φορά αυτή την ιστορία που δεν έχει ειπωθεί. Και το ... “κάτι να κάνουμε όλοι μαζί για αυτό!” Άρχισε να απλώνεται η ιδέα, να ανταλλάσσονται οι σκέψεις. Η ομάδα μεγάλωνε, μαζί και οι εμπειρίες, οι αφηγήσεις, οι αναλύσεις. Έτσι άρχισε να αποκαλύπτεται ένα ολόκληρο πλέγμα αποκλεισμού συμπολιτών μας. Εμπειρίες αστέγων που σήμερα ζουν μαζί μας, κοινωνικών ακτιβιστών ή επιστημόνων του πεδίου – άστεγοι δεν είναι μόνον οι απόκληροι στα πεζοδρόμια και στις κόγχες των μαγαζιών. Νοικοκυριά χωρίς θέρμανση, ρεύμα και νερό. Ημιαπασχολούμενοι ή άνεργοι με δανεική πρόσκαιρη στέγη ή φιλοξενία. Πρόσφυγες και μετανάστες χωρίς εστία, χωρίς στήριξη, χωρίς ένταξη. Και ακόμη πιο πέρα: Ψυχικά νοσούντες εγκαταλειμμένοι στη μοίρα τους, τοξικοεξαρτημένοι πλάνητες του περιθωρίου. Η κατάρρευση των όποιων, των λίγων δομών πρόνοιας που υπήρχαν πέταξαν ένα πλήθος ανδρών και γυναικών κυριολεκτικά “στο δρόμο”. Η μεγάλη προσπάθεια για ένα δίχτυ προστασίας των ευάλωτων, που υπήρξε τα τελευταία πέντε χρόνια, ανεστάλη το περσινό καλοκαίρι. Και έτσι σήμερα βλέπουμε πάλι με τρόμο, τις σκηνές της μεγάλης κρίσης να επιστρέφουν. Στον Πειραιά, παντού σε όλη την Ελλάδα. Και... τι κάνουμε; Σκεφτήκαμε, η ομάδα που το δημιούργησε, οι φορείς που το στήριξαν, όσες και όσοι οργανώνουμε αυτό το γεγονός με τον τίτλο “Αόρατος Πειραιάς”, πρώτα-πρώτα να φωτίσουμε το φαινόμενο, τις κρυμμένες του διαστάσεις, τους ανθρώπους, τους χώρους, τα πρόσωπα, τις αιτίες. Να μιλήσουμε, να ακούσουμε, κυρίως να καταλάβουμε πως θα μπορούσαμε να το αποτρέψουμε, να στήσουμε πολιτικές, να φροντίσουμε ώστε να περιοριστεί, με στόχο να εξαλειφθεί. Να το τελειώσουμε! Για... ποιο λόγο; Διότι συνεχίζουμε, μέσα στις ζοφερές μέρες που ζούμε, να λέμε ότι η ανθρωπιά είναι αξία ζωής που αξίζει να την κρατάς μια ζωή άσβεστη υπό όποιες συνθήκες. Όσο και αν το σύνθημα “Στέγη για Όλους” μοιάζει ουτοπικό, πιστεύουμε βαθιά ότι είναι ρεαλιστικό, ότι αξίζει να προσπαθήσουμε να πιάσουμε αυτό τον στόχο. Έχει συμβεί, έχει πετύχει και μπορεί να ξαναπετύχει.

Νίκος Μπελαβίλας Καθηγητής ΕΜΠ // Επικεφαλής Δημοτικής Παραταξης “Πειραιάς για Όλους”

15

...με αφορμή μια “επανίδρυση”

16

Η πρόσφατη “επανίδρυση” του Υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής ως Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου (15/01/2020) έφερε ξανά στις οθόνες της τηλεόρασης, κι όχι μόνο, τις απάνθρωπες συνθήκες στέγασης και διαβίωσης των προσφύγων στα υπερκορεσμένα καμπ των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Εικόνες θερινών αντίσκηνων μέσα σε ποτάμια λάσπης, σκηνές σκεπασμένες από χιόνι, κομμάτια μιας εφήμερης καθημερινότητας διασκορπισμένα σε ανέμους πολλών μποφόρ βομβάρδισαν παροδικά τις οθόνες, αλλά και τις συνειδήσεις όσων δεν έχουμε καταληφθεί από το σύνδρομο της “αλλοίωσης του πληθυσμού” της χώρας. Χρειάστηκαν έξι μήνες συστηματικής προπαγάνδας (και πέντε χρόνια σχετικής προετοιμασίας) για να πείσουν ότι “το προσφυγικό” είναι ζήτημα δημόσιας τάξης που αντιμετωπίζεται με πολιτικές αποτροπής και καταστολής, έστω κι αν αυτές δεν αντέχουν σε έλεγχο νομιμότητας και σεβασμού των δικαιωμάτων των προσφύγων. Έτσι έγραψαν στο γυαλί της τηλεόρασης και “έπεισαν” οι εκκενώσεις καταλήψεων, χωρίς να υπάρχει εναλλακτική για τη στέγαση των προσφύγων που έμεναν εκεί. Δεν ήρθαν όμως στο φως της δημοσιότητας πλευρές του στεγαστικού ζητήματος λιγότερο ακραίες σίγουρα, αλλά επίσης αρμοδιότητας του (επαν)ιδρυμένου υπουργείου: πλευρές που αφορούν σε παλαιότερες ομάδες μεταναστών και προσφύγων. Όπως είναι γνωστό, από το 1990 και μετά περίπου ένας στους δέκα κατοίκους της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας έχει μεταναστευτική προέλευση. Πρόκειται για κατοίκους της πόλης που βρίσκονται “εδώ” περισσότερα από είκοσι χρόνια πλέον. Οι νεότεροι μετέχουν της ημετέρας παιδείας και δεν γνωρίζουν άλλη “πατρίδα”, όπως και οι νέες γενιές “αληθινών ελλήνων” δεν έχουν καμία εμπειρία πόλης χωρίς μετανάστριες/ες κατοίκους. Όπως είναι επίσης γνωστό, αυτό το τμήμα του πληθυσμού της πόλης έχει πληγεί βαριά από την κρίση της τελευταίας δεκαετίας, τόσο στον τομέα της απασχόλησης, όσο και στον τομέα της στέγασης. Η θέσπιση της χρυσής βίζας έναντι αγοράς ακίνητων συγκεκριμένου ύψους, η καθιέρωση της Αθήνας ως τουριστικού προορισμού και η συνακόλουθη ανάπτυξη της βραχυχρόνιας μίσθωσης, μεταξύ άλλων, διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο ενοικιαζόμενης κυρίως κατοικίας, στο οποίο οι ήδη εγκατεστημένες μετανάστριες και μετανάστες περίπου δεν χωρούν. Αντιμέτωπες/οι με υψηλά ποσοστά ανεργίας, μειώσεις μεροκάματων, αύξηση του κόστους διαβίωσης, αλλά και “παιχνίδια” με την ιθαγένεια και τις άδειες παραμονής, φτάνουν να έχουν όλο και πιο δύσκολη πρόσβαση σε αξιοπρεπή κατοικία. Αδυνατούν να αντιμετωπίσουν τις αυξήσεις ενοικίων που πολλοί ιδιοκτήτες ζητούν με την απειλή είτε περάσματος στις πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης, είτε απόσυρσης ακινήτων από την αγορά (πχ για... ιδιοκατοίκηση). Η άλλη όψη της τεχνητής αυτής σπάνιας ενοικιαζόμενης κατοικίας είναι η τροφοδότηση της αγοράς με διαμερίσματα που είχαν αποσυρθεί λόγω απαράδεκτων συνθηκών. Προσφέρεται και πάλι, και μάλιστα υπερτιμημένο, ως “ευκαιρία” προς 300 ευρώ το μήνα, κάθε δυάρι σε χαμηλό όροφο, σε σκοτεινό ακάλυπτο, με μπαλκόνι 0,60x0,80 ή καθόλου και με υγρασίες σε κύριους χώρους. Έτσι, ενώ πωλείται/πλασσάρεται, ως χαρακτηριστικό για την προσέλκυση βραχυχρόνιας μίσθωσης, η πολυπολιτισμικότητα της Κυψέλης, των Πατησίων ή του Παγκρατίου εκείνες και εκείνοι που συνθέτουν αυτή την πολυπολιτισμικότητα πρέπει να αναζητήσουν στέγη σε όλο και πιο απόμακρες γειτονιές, μακριά από τόπους αναζήτησης εργασίας, κοινωνικά δίκτυα και γειτονιές όπου με κόπο χτίστηκαν σχέσεις και διαδικασίες ένταξης, πέρα και παρά τις αντιφάσεις και παλινωδίες της επίσημης πολιτικής, με ή χωρίς ειδικό υπουργείο.

Ντίνα Βαΐου Oμότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ // Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας

17

Η αντίφαση των προσπαθειών ή Ο κανόνας του παιχνιδιού

18

Αστεγία. Δεδομένο στον Πειραιά (και αλλού). Εδώ, περίπου 170 άνθρωποι περιφέρονται ανάμεσά μας αλλά, αν και άνθρωποι, δεν μας μοιάζουν πολύ. Αυτοί, στοιχειά της πόλης είναι. Εμείς δεν είμαστε, παρά τη φτώχεια που δέρνει τους περισσότερους, το έχω κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι μου αλλάζει εντελώς τη συνθήκη ζωής. Άστεγοι. Γιατί, παρά τις όποιες προσπάθειες των όποιων υφιστάμενων δομών, δημοτικών ή ιδιωτικών, παρά την τοπική αλληλεγγύη, την τρυφερότητα να πω ακόμα που, περιστασιακά, τυχαία, με ή χωρίς συνέχεια και οργάνωση, εκδηλώνεται από ανθρώπους με στέγη, εκείνοι παραμένουν εκεί, στο δρόμο; Αμετάβλητο το δεδομένο των αστέγων και της αστεγίας τους. Μη άστεγοι. Αυτοί που στέκονται στο πλευρό των άστεγων, θεσμοί και άνθρωποι, λένε πως τα στοιχειά θέλουν να παραμείνουν στοιχειά οπωσδήποτε. Μπορεί να είναι κι έτσι. Αλλά αν είναι έτσι, μήπως είναι γιατί οι προσπάθειες των μη άστεγων, τίμιες και στοργικές, ακολουθούν, εξ ορισμού, ένα συγκεκριμένο μοντέλο αντιμετώπισης; Με την υγιεινή, τη σίτιση, τον ύπνο, την ασφάλεια δεν έχεις ολόκληρη τη ζωή, την έχεις; Οι μη άστεγοι, με το κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι τους, αυτά έχουν μόνο κάτω από το κεραμίδι; Ακόμα κι αν κρυώνουν, ακόμα κι αν πεινάνε κάτω από το κεραμίδι, έχουν ένα σπουδαίο προνόμιο. Φωλιάζουν, κρύβονται, κρύβουν. Την ανημπόρια τους. Το ξημέρωμα τούς βρίσκει πάλι αξιοπρεπείς. Ενώ οι άλλοι, τα στοιχειά, έμαθαν αλλιώς. Να μην μπορούν να είναι ανήμποροι και αξιοπρεπείς. Να είναι σκέτα ανήμποροι. Εκτεθειμένοι μόνιμα στην κοινή θέα, χωρίς να μπορούν να κρύψουν τίποτα, κάτω απ’ το φως του ήλιου, του φεγγαριού ή μέσα στο απόλυτο σκοτάδι. Υπέρβαση κάθε κατακτημένης, συνήθους, λογικής, αναμενόμενης κατάστασης. Αυτή για την οποία οι άνθρωποι προσήλθαν σε κοινούς τόπους για να καταστήσουν βέβαιη, η πόλη έχει σπίτια για όλους. Δεν έχει όμως για τα στοιχειά. Η διαφορά. Έγκειται και αλλού. Στον κανόνα του παιχνιδιού. Αν ο έχων στέγη καθορίζει, έστω σε κάποιο βαθμό, τον τρόπο που πιθανότατα κρυώνει και πεινάει, ο άστεγος, το στοιχειό, για να βρεθεί κάτω από κεραμίδι -και πάντως προσωρινά-, ακολουθεί κανόνες άλλων. Είναι σαν την εκεχειρία στον πόλεμο που μοιράζει λίγα ψίχουλα ψευδαισθήσεων ειρήνης. Αντιλαμβάνομαι όμως, πώς αλλιώς να γίνει; Κάθε φορά που έρχεται το θέμα προς ψήφιση στο δημοτικό συμβούλιο, με πιάνει η καρδιά μου. Το ψηφίζω, βεβαίως, τι άλλο; Αλλά ξέρω πως τίποτα δεν θα πετύχω. Οι άστεγοι θα εξακολουθήσουν να είναι στο δρόμο κι εγώ απλώς θα έχω κάνει το αλληλέγγυο καθήκον μου, στο οποίο, παρ’ όλα αυτά, πιστεύω πολύ. Πρέπει να πάμε για άλλα. Υπάρχει η διάθεση να σκεφτούμε σοβαρά ένα άλλο μοντέλο αντιμετώπισης; Είναι άραγε μία καλή σκέψη ότι στους άστεγους πρέπει να επιστραφεί η ζωή και όχι η υγιεινή, η σίτιση, ο ύπνος, η ασφάλεια, με ξένους κανόνες και αποφάσεις από αλλού; Είναι άραγε μία καλή σκέψη να βρούμε χρήματα και χώρους και δημιουργικές-παραγωγικές δραστηριότητες και να τους προτείνουμε να τις ακολουθήσουν; Γιατί μετά απ’ αυτό, θα βρούν οι ίδιοι σπίτι, έστω να ζεστάνουν την αξιοπρέπειά τους στην αρχή, έστω να χαμηλώσουν την υπέρβασή τους, να ξαναβρούν το κατακτημένο, το αναμενόμενο. Εμείς, ο Δήμος. Έχουμε κι ένα παράδειγμα, τη «Σχεδία». Ας σκεφτούμε τι θα είναι εκείνος ο Δήμος που παίρνει πρωτοβουλία ως ευέλικτος και συμπονετικός ιδιώτης με το κύρος και τη σοβαρότητα ενός θεσμού. Για περίπου 200 ανθρώπους σήμερα.

Βάνα Μελά Δικηγόρος // Δημοτική Σύμβουλος με τη Δημοτική Παράταξη «Πειραιάς για όλους»

19

Φτάνει το στερητικό άλφα για μια παγκόσμια κρίση ανθρωπίνων δικαιωμάτων

20

Υπάρχουν βιώματα, βιωμένες εμπειρίες δηλαδή, που φαίνονται καθώς συμβαίνουν ή αναπτύσσονται και βιώματα που δεν φαίνονται. Η αστεγία, ως κατάσταση, τουλάχιστον στην οξεία της έκφραση, γίνεται αντιληπτή από την εικόνα ενός βιώματος που εκθέτει: και εκθέτει γιατί γίνεται νοητή ως ερμηνευτική προκατάληψη ηθικής και προσωπικής έκπτωσης. Καταλήγει να κατανοείται ως ακραία έκβαση της ατομικής ευθύνης, που επιχειρεί να καλύψει την πασιφανή σύνδεσή της με τις κοινωνικές ανισότητες όπως αυτές προκύπτουν από τις μαζικές συμπεριφορές που η αγορά επιβάλλει. Η ραγδαία αστικοποίηση διαμορφώνει κέντρα πόλεων με δύο όψεις: μια λαμπρή από τις πολύχρωμες φωτεινές επιγραφές στις εμπορικές ρεκλάμες, επισήμανση της υπόσχεσης για – συχνά φαντασιωτική - απόλαυση του πλούτου, και μια σκοτεινή στις απόμερες γωνιές κτιρίων που δίνουν ελάχιστο χώρο, καταφύγιο, να κουλουριάσει την ανάγκη του και να σκεπάσει την αποστέρηση του ο άστεγος. Ο άστεγος, χωρίς φύλο, χωρίς προθεσμία, χωρίς χρόνο. Αντιμέτωπος με την εσωτερική παγωνιά του φόβου και τις συνθήκες περιβάλλοντος σε χρονική ακινησία. Η αστεγία είναι πολύμορφη και με περιεχόμενο ποικιλοτρόπως τροφοδοτούμενο. Η εμφανής, όμως, εικόνα που τη συγκροτεί εννοιολογικά και την οριοθετεί σημασιολογικά επικεντρώνεται στη ζωή έξω, στη ζωή εκτός. Ύπνος, φαγητό, διαμονή σε χώρους που είναι σε κοινή θέα. Ζωή, εκτεθειμένη δημοσίως. Υπάρξεις που στοιβάζουν τον χρόνο και την ακινησία τους οι άστεγοι, κινούνται σε ένα τόξο ευαλωτότητας που η αμηχανία των άλλων συνθέτει ως κίνδυνο: αποστροφή, ενόχληση, απόρριψη και -όχι σπάνια- αναίτια βία. Η έκπτωση σε εύκολους αποκλεισμούς ή στείρες αποσπασματικές και «φιλάνθρωπες» ρητορείες, δεν μπορεί να αποκρύψει τον πυρήνα αυτής της κατάληξης που συνδέεται με την ανικανότητα ανάδειξης της καλλιέργειας συνθηκών ανισότητας σε μια κοινωνία που τρέφει τους όρους διαχωρισμών και παράγει ανισότητες. Και φυσικά, τη βουβή παραδοχή της αδυναμίας άρσης ή μείωσης των ανισοτήτων. Το αντιφατικό στη συζήτηση που ανοίγει – αν και όταν ανοίγει – είναι ότι ενώ η ανισότητα είναι η πιο βασική αιτία για την αστεγία, η ίδια ως κατάσταση, παραμένει η λιγότερο αναδεδειγμένη επίπτωση της ανισότητας των κοινωνιών, ακόμα και όταν οι δείκτες των προβλημάτων που σχετίζονται με τους άστεγους επιτείνουν στη λήψη σοβαρών μέτρων. Η ανάγκη όμως για να ληφθούν επείγοντα μέτρα αποκαλύπτει το βάθος της αφέλειας στην κατανόηση των σύγχρονων φαινομένων και της δυναμικής τους. Υποδηλώνει, όμως ταυτόχρονα και τον χαμηλό βαθμό προετοιμασίας και ετοιμότητας για την αντιμετώπισή τους. Έτσι, η επιφανειακή ερμηνεία του υπόβαθρου που παράγει αυτά τα προβλήματα καθορίζει εν τέλει, τη βιωσιμότητα και την αποτελεσματικότητα των επιλογών.

21

Συχνά γινόμαστε μάρτυρες δράσεων που εξαντλούνται σε «επιχειρήσεις σκούπα». Στην πραγματικότητα: η επιδίωξη ετεροτοπικών κατασκευασμάτων, δηλαδή περιοχών αποκλειστικής χρήσης από τους άστεγους. Είτε πρόκειται για εγκαταλελειμμένα κτίρια, είτε κάτω από γέφυρες, είτε σε κλειστές στοές. Τέτοιες δράσεις, στην πραγματικότητα στοχεύουν μόνο στη διαχείριση της εικόνας. Ικανοποιούν δηλαδή, μόνο αιτιάσεις που εδράζονται στις αντιδράσεις που αφορούν αποκλειστικά την κοινωνική ενόχληση που προκύπτει από τους αστέγους, κάτι σα ζήτημα αισθητικής στη δημόσια παρουσία των «ανεπιθύμητων ζωντανών ερειπίων». Ανεξάρτητα από το πως κατανοείται η αστεγία και ποιες είναι οι αφορμές για τις οποίες καταλήγουν σ’ αυτήν κάποιοι, οι άνθρωποι που στερούνται το “δικαίωμα σε ένα βιοτικό επίπεδο ικανό να εξασφαλίσει στον ίδιο και στην οικογένεια του υγεία και ευημερία, και ειδικότερα τροφή, ρουχισμό, κατοικία, ιατρική περίθαλψη όπως και τις απαραίτητες κοινωνικές υπηρεσίες…” [i], αυξάνουν ανόμοια σε κάθε περιοχή του πλανήτη, με εκτίμηση ότι 100 εκατομμύρια άνθρωποι, παγκοσμίως, είναι άστεγοι. Χωρίς κατάλληλη στέγη επιβιώνουν περισσότεροι από 1,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Ένας στους πέντε ανθρώπους στη γη[ii]. Οι εκτιμήσεις αυτές είναι πιθανώς υποτιμημένες καθώς η παρακολούθηση και καταγραφή του πληθυσμού των αστέγων αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο μεθοδολογικών προκλήσεων ως προς τις τεχνικές μέτρησης. Αν και πρόκειται για ένα ανόμοια αναπτυσσόμενο φαινόμενο που επηρεάζει διαφορετικά ομάδες ανθρώπων με ποικίλους τρόπους και που εν τέλει θα παρουσιάσουν -φαινομενολογικά- κοινά χαρακτηριστικά, στην πραγματικότητα είναι το σύμπτωμα της αποτυχίας των κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες ανισότητες όσον αφορά το εισόδημα, τον πλούτο και την πρόσβαση στη γη και την ιδιοκτησία και να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις προκλήσεις της μετανάστευσης και της αστικοποίησης. Το σύμπτωμα της προσκόλλησης σε ένα ανελαστικό, δυσκίνητο και αλαζονικό παραγωγικό υπόδειγμα που καθορίζει το σύνολο της κοινωνικής ζωής και της εμπέδωσης αξιών και αρχών ανάπτυξης και πολιτισμού. Ένα υπόδειγμα που αλληλεξαρτά τη στέγη με την ιδιοκτησία και τον ατομικό πλούτο. Σύμπτωμα που, εν τέλει, κοστίζει ακριβά. Σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό, οι άνθρωποι που είναι άστεγοι έχουν υψηλότερα ποσοστά επιβάρυνσης στη σωματική και ψυχική τους υγεία. Είναι περισσότερο ευάλωτοι σε μικρές μεταβολές του καιρού που επηρεάζουν την υγειονομική τους αντοχή. Η έλλειψη στοιχειώδους υγειονομικής φροντίδας επηρεάζει τη σοβαρότητα και τη χρονιότητας της νοσηρότητας που υπόκεινται. Αναπνευστικές ανεπάρκειες, ψυχική διαταραχή και προβληματική χρήση ψυχοδραστικών ουσιών

[i]

ΟΗΕ (1948) Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Άρθρο 25 [www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=grk]

[ii] [www.share-international.org/archives/economics/ec_mlroof.htm]

22

αποτελούν ένα υπόβαθρό που επιδεινώνει την ήδη ασταθή κατάσταση της υγείας τους [iii] [iv]. Η έλλειψη στέγης συνδέεται με υψηλότερο επίσης κίνδυνο αυτοκτονικού ιδεασμού και αυξάνει τις απόπειρες αυτοκτονίας[v]. Οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν έλλειψη στέγης έχουν σαφώς χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής και αυξημένη πιθανότητα νοσηρότητας που επιδεινώνει τους δείκτες θνησιμότητας. Το ότι δεν διαμορφώνονται πολιτικές που μπορούν να μεταφραστούν σε αποτελεσματικές δράσεις αντιμετώπισης των προβλημάτων που συνδέονται με την αστεγία είναι γιατί δεν υπάρχουν πραγματικές πολιτικές αντιμετώπισης της φτώχειας. Στο πλαίσιο της συζήτησης για τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, υποστηρίζεται σχετικά ότι «επειδή οι φτωχοί συχνά δεν έχουν μεγάλο πολιτικό βάρος, μια κυβέρνηση μπορεί να μην αισθάνεται την πολιτική πίεση να βελτιώσει τις πολιτικές στέγασης και καταπολέμησης της φτώχειας» [vi] οπότε εγκαταλείπονται απολύτως στην αγριότητα της αγοράς, η οποία διαμορφώνει συνθήκες για τη νόμιμη κατοικία σε όλες τις χώρες του κόσμου, ανεξάρτητα του από το πόσο πλούσια ή φτωχή είναι, που δεν επιτρέπουν την απαραίτητη στέγαση για το φτωχότερο 40% του πληθυσμού [vii]. Η οικοδόμηση στρατηγικής για την αντιμετώπιση της αστεγίας με όρους βιώσιμης οργάνωσης της κοινωνίας οφείλει να εκκινεί από τη βάση των αυτονόητων γενικευμένων αξιών. Η άμεση, όμως, διαχείριση της υπερβαίνει την κοινωνική αλληλεγγύη ως στάση αν και συγκροτείται από αυτήν. Απαιτεί πίεση δραστηριοποίησης προς την κατεύθυνση της αξιοποίησης και επαναχρησιμοποίησης των κτιρίων που έχουν εγκαταλειφθεί στα αστικά κέντρα και τη δημιουργία ευέλικτων καταλυμάτων με δυνατότητα σύνδεσης υπηρεσιών που μπορούν να παρέχουν ολιστική φροντίδα. Μεσοπρόθεσμα το στοίχημα είναι μια ευθύνη που μας βαραίνει όλους: πολίτες και κυβερνήσεις, τοπικές και κεντρικές. Είναι οι δεσμεύσεις του κόσμου στους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης όπως τέθηκαν για το 2030 από τον ΟΗΕ: δεν απαιτείται σοφία για να καταλάβει κάνεις τί σημαίνει «Λιγότερες Ανισότητες» και «Βιώσιμες Πόλεις και Κοινότητες», ο δέκατος και ο ενδέκατος στόχος από τους δεκαεπτάv [viii] για βιώσιμη ανάπτυξη. Και είναι μια ευθύνη αναγνώρισης και αντιμετώπισης της παγκόσμιας κρίσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παγκόσμια κρίση που τη βιώνουμε δίπλα μας. Και στη δική μας γειτονιά.

Γεράσιμος Παπαναστασάτος Ph.D. // Κοινωνιολόγος-Εγκληματολόγος // Διευθυντής Τομέα Έρευνας KΕΘΕΑ // Συμβουλευτική Επιτροπή Εθνικού Συντονιστή για τα Ναρκωτικά

[iii]

Fazel, S; Khosla, V; Doll, H; Geddes, J (2008). “The Prevalence of Mental Disorders among the Homeless in Western Countries: Systematic Review and Meta-Regression Analysis”. PLOS Medicine.

[iv]

Shelton, Katherine; Taylor, Pamela; Bonner, Adrian; van den Bree, Marianne (2009).

“Risk Factors for Homelessness: Evidence from a Population-Based Study”. Psychiatric Services.

[v]

Molnar, B; Shade, S; Kral, A; et al. (1998).

“Suicidal behaviour and sexual/physical abuse among street youth”. Child Abuse and Neglect.

[vi]

Monte Leach: A roof is not enough: a look at homelessness worldwide. Share International Archives [www.share-international.org/archives/economics/ec_mlroof.htm]

[vii] Scott Leckie & Chris Huggins (2011) Conflict and Housing, Land and Property Rights: A Handbook on Issues, Frameworks and Solutions, Cambridge University Press. [viiI] United Nations Statistical Commission (2015) Technical report by the Bureau of the United Nations Statistical Commission (UNSC) on the process of the development of an indicator framework for the goals and targets of the post-2015 development agenda [sustainabledevelopment.un.org/content/documents/6754Technical%20report%20of%20the%20UNSC%20Bureau%20%28final%29. pdf]

23

Αστεγία στο δρόμο

24

« Έλεγα να ανοίξω ένα κατάστημα με καλλυντικά, όμως μια φίλη μου που είχε ένα καθαριστήριο είχε ένα σοβαρό ατύχημα και μου ζήτησε να τη βοηθήσω. Μετά από έξι μήνες, μου είπε ότι γνώρισε κάποιον και θα τον ακολουθήσει στο εξωτερικό και πως, αν ήθελα, μπορούσε να μου το παραχωρήσει. Παρόλο που δεν το ήθελα, αποφάσισα να το τολμήσω. Σε τρία χρόνια είχα αλλάξει περιοχή, ενώ η πορεία ήταν τόσο ανοδική, που αγόρασα και το οίκημα… Στο μεταξύ, με βρήκε η κρίση και όλα άλλαξαν. Η χειρότερη χρονιά ήταν το 2011. Η κατρακύλα ήταν ραγδαία, κι έτσι το έκλεισα. Σε κανέναν δεν το είπα. Έβαλα άσπρες κόλες που έγραφαν “κλειστό λόγω εργασιών” και έφυγα νύχτα. Το κτίριο το είχα πάρει με δάνειο, χρωστούσα παντού και, μαζί με τα ολοκαίνουργια τότε μηχανήματα, βγήκε σε πλειστηριασμό. Ένα μήνα μετά, η ιδιοκτήτρια του σπιτιού όπου έμενα με ενοίκιο μου έκανε έξωση. Έμεινα μια βδομάδα στα παγκάκια με τα σκυλιά μου. Ήταν φρικτή εμπειρία. Για μεγάλο διάστημα μετά, ακόμα και το θρόισμα των φύλλων με τάραζε. Φοβήθηκα και για τη ζωή μου, είδα πολλά άσχημα πράγματα. Μια κυρία που ήταν πελάτισσά μου με βρήκε, κατάλαβε και μου είπε ότι η μητέρα της είχε μια αποθήκη στην πολυκατοικία όπου έμενε. Μου την πρόσφερε και έμεινα εκεί μαζί με τα σκυλιά μου. Έβαζα συνέχεια αγγελίες για οποιαδήποτε δουλειά, αλλά η ηλικία μου ήταν πάντα ανασταλτικός παράγοντας…». Αυτά είναι λόγια της κας Δήμητρας -πωλήτρια της «Σχεδίας». Η ιστορία της φιλοξενείται στην τελευταία σελίδα του τεύχους #36 (Απρίλιος 2016) του ελληνικού περιοδικού δρόμου. Η κα Δήμητρα βίωσε την έλλειψη στέγης, όντας θύμα της οικονομικής κρίσης. Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, oι δομικοί παράγοντες είναι αυτοί που κυριαρχούν στην απώλεια της στέγης. Κοντολογίς, υπάρχει άμεση διασύνδεση μεταξύ ανεργίας, οικονομικής κρίσης και ορατών μορφών έλλειψης στέγης. Όπως καταγράφει και ο Νίκος Κουραχάνης, περίπου 9.100 άνθρωποι βιώσαν κάποια από τις ορατές μορφές αστεγίας, κατά το 2013, στο ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, ενώ ο αριθμός των αστέγων που ζουν στο δρόμο υπολογιζόταν για την ίδια χρονιά ότι κυμάνθηκε μεταξύ 1.200-2.360. Επιπλέον, η έκθεση της FEANTSA για τον στεγαστικό αποκλεισμό για το 2018 καταγράφει έντονη αύξηση της αστεγίας στα χρόνια της οικονομικής κρίσης σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες. Μάλιστα, στην Ελλάδα, αναφορικά με τη μεταβολή του συνολικού κόστους στέγασης την περίοδο της κρίσης, φαίνεται ότι η μέση στεγαστική επιβάρυνση στο διαθέσιμο εισόδημα των φτωχών νοικοκυριών ξεπερνάει το 70%.

Σπύρος Ζωνάκης Δημοσιογράφος Περιοδικού Δρόμου “σχεδία”

25

Η εμπειρία της καταγραφής αστέγων στον Πειραιά

26

Τον Μάιο του 2018 πραγματοποιήθηκε στον Πειραιά, όπως και σε άλλους έξι μεγάλους Δήμους της χώρας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Γιάννενα, Ν. Ιωνία, Τρίκαλα), πιλοτική καταγραφή των αστέγων στο δρόμο και σε δομές. Η καταγραφή ακολούθησε την ενιαία μεθοδολογία που είχε διαμορφωθεί από ομάδα εργασίας που συγκροτήθηκε από το Υπουργείο Εργασίας με την επιστημονική υποστήριξη του Παντείου Πανεπιστημίου, με βάση τη διεθνή εμπειρία, ενώ για την καταγραφή χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρονικά ερωτηματολόγια και φόρμες.

Γιατί χρειάζεται η καταγραφή; Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες στην Ευρώπη, η έλλειψη στοιχείων και η αδυναμία διατύπωσης ενός κοινού ορισμού της αστεγίας αποτελεί ένα από τα βασικά εμπόδια για την ανάδειξη ενός πολυεπίπεδου και σύνθετου ζητήματος που παραμένει εν πολλοίς αθέατο από την δημόσια συζήτηση. Η απόκτηση αξιόπιστων στοιχείων, κάτι που συχνά είναι μια κοπιώδης και δύσκολη διαδικασία, δεν αποτελεί αυτοσκοπό, ούτε δίνει αυτόματα λύσεις. Α`ποτελεί όμως ένα σημαντικό βήμα για την καλύτερη γνώση των διαφορετικών καταστάσεων έλλειψης στέγης, των αιτιών που οδηγούν και συντηρούν την αστεγία και των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι καταφέρνουν (ή όχι) να την ξεπεράσουν. Ο σχεδιασμός πολιτικών βασισμένων σε στοιχεία (evidence-based policy), που προβάλλεται όλο και περισσότερο από την Ευρωπαϊκή Ένωση, μπορεί να τροφοδοτήσει μια διαδικασία συνειδητοποίησης και ενημερωμένου διαλόγου για την αναζήτηση λύσεων με συλλογικούς τρόπους. Στην Ελλάδα τα στοιχεία για τους αστέγους και τις διαφορετικές μορφές έλλειψης στέγης, όπως αναλύονται θεωρητικά αλλά και επιχειρησιακά από την τυπολογία ETHOS της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας των Οργανώσεων που Δουλεύουν με τους Αστέγους (FEANTSA), είναι αρκετά ελλιπή και βασίζονται σε σποραδικές και επιμέρους προσπάθειες καταγραφής σε πολύ μικρή κλίμακα. Το κενό αυτό επεδίωξε να καλύψει το πιλοτικό πρόγραμμα καταγραφής αστέγων στο δρόμο και σε δομές του Υπουργείου Εργασίας. Για πρώτη φορά έγινε μια συντονισμένη προσπάθεια καταγραφής σε μεγάλους Δήμους με εφαρμογή της μεθόδου της νυχτερινής “σάρωσης” των δρόμων και των δημόσιων χώρων, από ομάδες 3-4 ατόμων (η καταγραφή έγινε με ερωτηματολόγιο όταν η επικοινωνία ήταν εφικτή ή με φόρμα παρατήρησης). Παράλληλα, έγινε καταγραφή σε δομές ημερήσιας και στεγαστικής φροντίδας και σε προγράμματα υποστηριζόμενης στέγασης (κυρίως το πρόγραμμα Στέγαση και Εργασία και το πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας του Δήμου Αθηναίων). Στην προσπάθεια αυτή συνεργάστηκαν οι κεντρικές υπηρεσίες και οι φορείς (ΕΚΚΑ, ΕΙΕΑΔ, ΚΚΠΠ Αττικής) του Υπουργείου Εργασίας, εξειδικευμένοι φορείς του υπουργείου Υγείας (ΟΚΑΝΑ, ΚΕΘΕΑ, δομές ψυχικής υγείας), η δημόσια εταιρεία πληροφοριακών συστημάτων ΗΔΙΚΑ ΑΕ, η ΕΛΣΤΑΤ, οι κοινωνικές υπηρεσίες των Δήμων, εργαζόμενοι κοινωνικών οργανώσεων που παρέχουν υπηρεσίες σε αστέγους, η επιστημονική ομάδα του Παντείου Πανεπιστημίου και φοιτητές. Η προηγούμενη καταγραφή από τον Δήμο της Αθήνας σε μικρότερη έκταση στο κέντρο της πόλης τον Δεκέμβριο του 2018, ήταν μια σημαντική εμπειρία που εμψύχωσε τα άτομα που συμμετείχαν και δημιούργησε την πεποίθηση ότι παρά τις δυσκολίες η καταγραφή μπορεί να πραγματοποιηθεί και έχει πολλά να δώσει. Συνολικότερα, το όλο εγχείρημα ως πιλοτικό και καινοτόμο αντιμετώπισε μια σειρά από διοικητικές, τεχνικές και άλλες δυσκολίες οι οποίες όμως ξεπεράστηκαν με την αφοσίωση και την επιμονή όλων όσων συμμετείχαν.

Η καταγραφή στον Πειραιά Στον Πειραιά η προσπάθεια στηρίχθηκε κυρίως από τις κοινωνικές οργανώσεις και την περιφέρεια Αττικής που παραχώρησε τον χώρο για την εγκατάσταση του συντονιστικού κέντρου. Δυστυχώς, η στήριξη από τον Δήμο ήταν πολύ μικρή, με αποτέλεσμα να χρειαστεί να κινητοποιηθούν περισσότερες δυνάμεις από την Αθήνα και άλλους Δήμους για να υλοποιηθεί η καταγραφή. Συμμετείχαν δέκα φοιτητές και μέλη της ομάδας του Παντείου μαζί με 35 εθελοντές και επαγγελματίες από κοινωνικές οργανώσεις (UNESCO, Γιατροί του Κόσμου, ΚΕΘΕΑ, ΟΚΑΝΑ, PRAKSIS) και το Υπουργείο Εργασίας, αφού παρακολούθησαν την προβλεπόμενη σύντομη εκπαίδευση.

Με βάση τις πληροφορίες για την παρουσία αστέγων στο δρόμο από τους επαγγελματίες που δουλεύουν στις δομές και τις ομάδες παρέμβασης (street-work) του Πειραιά, ορίστηκαν έξι

27

απογραφικοί τομείς, οι περισσότεροι γύρω από το λιμάνι. Όπως φαίνεται στον χάρτη, εκτός από το λιμάνι, έγινε απογραφή στον Α’ επιβατικό σταθμό κρουαζιέρας και κατά μήκος της παραλιακής οδού της Πειραϊκής Χερσονήσου έως την Καστέλλα, και στην περιοχή μεταξύ του ΣΕΦ και του σταθμού του ηλεκτρικού στο Νέο Φάληρο. Για τις απομακρυσμένες περιοχές χρησιμοποιήθηκαν αυτοκίνητα. Επίσης, καταγράφηκαν οι άστεγοι που υποστηρίζονται από ημερήσιες και στεγαστικές δομές στον Δήμο Πειραιά που καταγράφονται στον παρακάτω πίνακα.

Στον χάρτη (σε υπόβαθρο google maps) αποτυπώνονται τα περιγράμματα των έξι απογραφικών τομέων, οι κεντρικές δομές που παρέχουν υπηρεσίες σε άστεγους και οι περιοχές στις οποίες καταγράφηκαν άστεγοι το βράδυ της καταγραφής.

Καταγράφηκαν συνολικά 265 άτομα, μέσα από τις τέσσερις διαφορετικές διαδικασίες καταγραφής: 99 στο δρόμο (από τους οποίους 63 απάντησαν σε ερωτηματολόγια και οι υπόλοιποι καταγράφηκαν

28

με παρατήρηση), 118 άτομα σε δομές (83 σε ημερήσιες και 35 σε στεγαστικές) και 51 άτομα στο πρόγραμμα Στέγαση και Εργασία. Την ίδια περίοδο (Μάιος 2018) ήταν εγγεγραμμένα στο μητρώο του Κοινωνικού Εισοδήματος Αλληλεγγύης 214 άτομα ως άστεγα στον Δήμο Πειραιά (λαμβάνοντας υπόψη ότι περίπου το 20% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι λαμβάνουν ΚΕΑ, μπορούμε να έχουμε μια αδρή εκτίμηση του πλήθους των αστέγων που διαβιούν στο δρόμο και σε δομές στον Πειραιά). Ενδεικτικά αναφέρονται στοιχεία που προέκυψαν σε σχέση με τα χαρακτηριστικά των αστέγων. Τα άτομα που καταγράφηκαν στο δρόμο και σε δομές ήταν πάνω από 80% άνδρες, ενώ στο πρόγραμμα Στέγαση και Εργασία καταγράφηκαν περίπου εξίσου γυναίκες και άνδρες. Από τα άτομα που καταγράφηκαν στο δρόμο με ερωτηματολόγιο και στις δομές περίπου το 52-54% είχαν ελληνική υπηκοότητα, το 22-29% ήταν από άλλη χώρα εκτός ΕΕ και το 7-16% από άλλη χώρα εντός ΕΕ. Από τα άτομα που καταγράφηκαν με φόρμα παρατήρησης, ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό (33%) εκτιμήθηκε από τους καταγραφείς ότι έπασχε από ψυχικό νόσημα. Τα οικονομικά προβλήματα και η έξωση από ενοικιαζόμενη κατοικία ήταν από τους βασικούς λόγους αστεγίας που αναφέρθηκαν. Τέλος, καταγράφηκαν αρκετοί πρόσφυγες και Ρομά. Τα στοιχεία αυτά είναι προφανώς ρευστά και προσεγγίζουν ένα πολύ μικρό μέρος των καταστάσεων διαβίωσης που εντάσσονται στην τυπολογία ETHOS (στο δρόμο, σε δομές, επισφαλώς στεγασμένοι και σε ακατάλληλη κατοικία). Άλλωστε, η καταγραφή έγινε σε ένα μικρό μέρος του Δήμου, με βάση τις δυνατότητες του πιλοτικού προγράμματος, δεν συμπεριλήφθηκαν στεγαστικές δομές που απευθύνονται σε ειδικές ομάδες του πληθυσμού, όπως πρόσφυγες, ψυχικά ασθενείς, κακοποιημένες γυναίκες κ.α. και δεν καταγράφηκαν άτομα που μένουν σε ερειπωμένα κτίρια, σε κατοικίες χωρίς ρεύμα ή θέρμανση, που φιλοξενούνται προσωρινά, που ζουν υπό την απειλή της έξωσης κ.α.. Παρόλα αυτά η προσπάθεια αυτή αποτελεί ένα -μεγάλο- πρώτο βήμα για την ανάπτυξη μεθόδων και εργαλείων και την συστηματοποίηση της παρακολούθησης του αριθμού των αστέγων στο δρόμο και σε δομές. Η εμπειρία του Πειραιά, μαζί με την εμπειρία που αποκτήθηκε από τις τοπικές ομάδες στους άλλους Δήμους, αποτέλεσε τη βάση για την αναθεώρηση των ηλεκτρονικών εργαλείων και της μεθοδολογίας, αλλά και για τη διαμόρφωση ενός προσχεδίου κανονιστικού πλαισίου το οποίο δυστυχώς δεν πρόλαβε να ψηφιστεί από την προηγούμενη κυβέρνηση και παραμένει στο συρτάρι. Ωστόσο ελπίζουμε ότι θα αξιοποιηθεί στο μέλλον.

Με τη συμμετοχή της κοινωνίας Η μέθοδος της απογραφής στο δρόμο, μπορεί και αποτυπώνει με σχετική ακρίβεια μια στιγμή στο χρόνο και δίνει τη δυνατότητα να προσεγγιστούν άτομα που δεν κάνουν χρήση των κοινωνικών υπηρεσιών. Θεωρείται όμως αρκετά απαιτητική σε επίπεδο οργάνωσης και ανθρώπινων πόρων (δεν μπορεί να γίνεται πολύ συχνά), ενώ η αποτύπωση μιας συγκεκριμένης στιγμής ενός πληθυσμού που αλλάζει και μετακινείται με δυναμικό τρόπο δυσκολεύει την συγκρισιμότητα. Έτσι, όπου εφαρμόζεται, συμπληρώνεται με πιο συχνές καταγραφές από τους επαγγελματίες του πεδίου σε δομές και υπηρεσίες. Από την άλλη, είναι μια μέθοδος που μπορεί να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση τοπικών δικτυώσεων μεταξύ δημόσιων και κοινωνικών φορέων, στην ενεργοποίηση εθελοντών και την ευαισθητοποίηση των πολιτών. Μέσα από την άμεση συμμετοχή, την εκπαίδευση και την βιωματική εμπειρία, άνθρωποι που δεν έχουν με άλλο τρόπο επαφή με τους αστέγους μετατρέπονται σε φορείς μιας σημαντικής γνώσης που μπορεί να έχει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι “Νύχτες Αλληλεγγύης” για την καταγραφή των αστέγων στο Παρίσι που έγινε για πρώτη φορά τον Φεβρουάριο του 2018 και κινητοποίησε περίπου 2.000 εθελοντές και επαγγελματίες. Πέρα από την απόκτηση αξιόπιστων στατιστικών στοιχείων, οι μεθοδολογίες αυτές μπορούν να συμβάλλουν στην ανάδειξη του ζητήματος σε όλες του τις διαστάσεις και την κατανόηση της πραγματικής κλίμακας των προβλημάτων με τη συμμετοχή της κοινωνίας.

Δήμητρα Σιατίτσα Ερευνήτρια σε θέματα κατοικίας

29

Οι πολλαπλές διαστάσεις της αστεγίας: τι μπορούν να κάνουν οι Δήμοι; Τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για το έτος 2018 από την έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης δείχνουν ότι το 39,4% των νοικοκυριών στην Ελλάδα επιβαρύνονται υπέρμετρα από τις δαπάνες στέγασης (δηλαδή πληρώνουν πάνω από το 40% του διαθέσιμου εισοδήματός τους για ενοίκιο, πάγια και άλλες λειτουργικές δαπάνες), όταν ο μέσος όρος στην Ευρώπη είναι 11%. Η επιβάρυνση αυτή αγγίζει σχεδόν το 90% για τα φτωχά νοικοκυριά. Τα νούμερα αποκαλύπτουν μια από τις αθέατες πλευρές της στεγαστικής επισφάλειας που αντιμετωπίζουν τα νοικοκυριά στην Ελλάδα λόγω της αναντιστοιχίας μεταξύ των εισοδημάτων και των αναγκαίων στεγαστικών δαπανών. Η έλλειψη οικονομικά προσιτής κατοικίας έχει γίνει ιδιαίτερα αντιληπτή τα τελευταία δύο-τρία χρόνια λόγω της γρήγορης ανόδου των τιμών ακινήτων και ενοικίων, παράλληλα με την αύξηση του τουρισμού και των επενδύσεων σε οικιστικά ακίνητα. Σε πολλές περιοχές της χώρας, και ιδιαίτερα στα μεγάλα αστικά κέντρα, οι τιμές των ενοικίων αγγίζουν πλέον τα προ κρίσης επίπεδα, ενώ οι μισθοί παραμένουν συμπιεσμένοι στα επίπεδα που διαμορφώθηκαν από τις πολιτικές λιτότητας την περίοδο της ύφεσης. Οι συνθήκες αυτές κάνουν ακόμη πιο δύσκολη την πρόσβαση σε αξιοπρεπή κατοικία για οικονομικά αδύναμες ομάδες όπως οι νέοι, οι άνεργοι και επισφαλώς εργαζόμενοι ή οι χαμηλοσυνταξιούχοι, αλλά και για ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας που χαρακτηρίζεται ως “φτωχοί εργαζόμενοι”. Πόσο μάλλον, για ομάδες του πληθυσμού που, επιπλέον, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες δυσκολίες (ψυχικά ασθενείς, χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, χρόνιες ασθένειες) και διακρίσεις (πρόσφυγες, μετανάστες, Ρομά, ΛΟΑΤΚΙ). Οι έρευνες έχουν δείξει ότι η αστεγία είναι ένα σύνθετο και πολυεπίπεδο φαινόμενο, ενώ η πορεία ενός ανθρώπου προς την απώλεια της στέγης οφείλεται σε πολλαπλούς παράγοντες. Συχνά υπάρχει η τάση να υπερτονίζεται η ιδιαιτερότητα, οι ατομικοί ή συγκυριακοί παράγοντες ως βασικές αιτίες για να βρεθεί κάποιος ή κάποια στο δρόμο. Όμως όλο και περισσότερο αναδεικνύεται ο κομβικός ρόλος των δομικών παραγόντων, όπως η έλλειψη υποστηρικτικών δομών και πολιτικών, η λειτουργία της αγοράς κατοικίας και οι εντεινόμενες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Η Ελλάδα για χρόνια συγκάλυπτε τα προβλήματα στέγασης πίσω από τα υψηλά ποσοστά ιδιοκατοίκησης. Την περίοδο της κρίσης όμως αναδείχθηκαν οι αδυναμίες και τα όρια ενός συστήματος που όλο και περισσότερο βασίζεται στον χρηματοπιστωτικό τομέα και την εμπορευματοποίηση της κατοικίας. Ενώ η ιδιοκατοίκηση μετατράπηκε για πολλά νοικοκυριά σε παράγοντα ρίσκου υπό την απειλή των κόκκινων δανείων και της υπερχρέωσης. Σε μια περίοδο που η κοινωνική πολιτική για τη στέγη ήταν περισσότερο αναγκαία, η Ελλάδα βρέθηκε με μηδενικό ποσοστό κοινωνικής κατοικίας και με ανύπαρκτες διοικητικές δομές και εργαλεία πολιτικής (ιδιαίτερα δε μετά την κατάργηση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας). Οι δήμοι, μέσα σε ένα περιβάλλον αποδυνάμωσης του δημόσιου τομέα και περικοπών, χρειάστηκε να αναπτύξουν δομές και να εφαρμόσουν στεγαστικά προγράμματα, για αστέγους και πρόσφυγες, συχνά σε συνεργασία με κοινωνικές οργανώσεις που είχαν μεγαλύτερη ευελιξία και εμπειρία. Τα περισσότερα από αυτά παραμένουν ανεπαρκή σε σχέση με τις ανάγκες και δεν έχουν εξασφαλίσει σταθερή χρηματοδότηση, με αποτέλεσμα να είναι αμφίβολη η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητά τους. Το Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (που παρέχεται και σε αστέγους μετά από κοινωνική έρευνα των δήμων) και η επιδότηση ενοικίου (από τις αρχές του 2019) είναι δύο ακόμη υποστηρικτικά μέτρα για τα πολύ χαμηλά εισοδήματα που εφαρμόστηκαν την προηγούμενη περίοδο. Τα παραπάνω, απέχουν πολύ από την ολοκληρωμένη κοινωνική στεγαστική πολιτική που απαιτούν οι δύσκολες συνθήκες που περιγράψαμε στην αρχή του άρθρου. Το ερώτημα είναι λοιπόν, με δεδομένες τις αδυναμίες και τις ελλείψεις του συστήματος, τι μπορεί να κάνουν οι Δήμοι και από που να ξεκινήσει κανείς; Η αποκτημένη εμπειρία μέσα από την υλοποίηση δομών επείγουσας φροντίδας ή προγραμμάτων υποστηριζόμενης στέγασης (όπως το Στέγαση και Εργασία για άστεγους ή το ΕΣΤΙΑ και το ΗΛΙΟΣ για πρόσφυγες) αποτελούν τη βάση για την περαιτέρω ανάπτυξη και βελτίωση της στεγαστικής

30

πολιτικής. Με δεδομένη την περιορισμένη διοικητική επάρκεια και χρηματοδότηση, ζητούμενο είναι να αξιοποιηθούν όλοι οι διαθέσιμοι πόροι και να ενεργοποιηθούν όλες οι αναγκαίες κοινωνικές συμμαχίες. Η ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης στεγαστικής πολιτικής απαιτεί μακροπρόθεσμη πολιτική δέσμευση και κυρίως συλλογική συναίνεση ότι η στέγαση δεν είναι εμπόρευμα αλλά βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, για τη διασφάλιση του οποίου απαιτείται η δημόσια παρέμβαση. Η εφαρμογή της στεγαστικής πολιτικής απαιτεί ένα κόστος το οποίο θα πρέπει ως κοινωνία να αποδεχτούμε και να διεκδικήσουμε. Ζητούμενο καταρχήν είναι η σταθεροποίηση, βελτίωση και εξειδίκευση των υφιστάμενων προγραμμάτων, αποφεύγοντας την απλή επέκταση των δομών επείγουσας και προσωρινής στέγασης. Η πολιτική που βασίζεται στην εκ των υστέρων παρέμβαση, έχει αποδειχθεί πολύ πιο δαπανηρή και λιγότερο αποτελεσματική, από προγράμματα που βασίζονται στην λογική της άμεσης στέγασης και της διασφάλισης ασφαλούς και αξιοπρεπούς κατοικίας παράλληλα με τη συνεχή υποστήριξη με βάση τις εξατομικευμένες ανάγκες των αστέγων. Ένα άλλο ζήτημα που αναδεικνύεται καθώς ολοκληρώνεται η στεγαστική συνδρομή σε επιμέρους ομάδες στο πλαίσιο των προγραμμάτων που εφαρμόστηκαν τα τελευταία χρόνια είναι το ζήτημα της διάρκειας. Τόσο για τα προνοιακά προγράμματα επανένταξης σε αυτόνομη κατοικία ανθρώπων που βρέθηκαν στο δρόμο, όσο και για προγράμματα υποστήριξης νοικοκυριών σε οικονομική δυσχέρεια ή κρίση, η παρέμβαση δεν μπορεί να είναι προσωρινή. Στόχος της πολιτικής θα πρέπει να είναι η στήριξη για όσο διάστημα χρειαστεί μέχρι να μπορέσουν να πατήσουν πάλι στα πόδια τους, και αυτός ο χρόνος διαφέρει ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε περίπτωσης. Αυτό που έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα δύσκολο και στην περίπτωση της Ελλάδας, είναι η εφαρμογή κοινωνικών στεγαστικών πολιτικών σε συνθήκες αναθέρμανσης της αγοράς κατοικίας. Σε όλη την Ευρώπη, η σταδιακή απορρύθμιση των αγορών, ο περιορισμός των δαπανών για τη στέγη και η ιδιωτικοποίηση των αποθεμάτων δημόσιας κατοικίας έχει περιορίσει τις δυνατότητες των κυβερνήσεων να παρέμβουν αποτελεσματικά. Το κόστος των προγραμμάτων κοινωνικής στέγασης, είτε πρόκειται για άμεση χρηματοδότηση της παραγωγής κατοικίας είτε για επιδότηση ενοικίου ή αγοράς, εκτοξεύεται όταν ο δημόσιος ή κοινωνικός τομέας ανταγωνίζεται με τους κερδοσκοπικούς όρους της ελεύθερης αγοράς. Ο έλεγχος των τιμών κατοικίας και η διαμόρφωση όρων για τη λειτουργία ενός μη-κερδοσκοπικού τομέα κατοικίας αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για τη διασφάλιση οικονομικά προσιτής κατοικίας μακροπρόθεσμα. Αυτό απαιτεί ένα υποστηρικτικό θεσμικό πλαίσιο και εργαλεία χρηματοδότησης, αλλά και τη σταδιακή δημιουργία ενός οικιστικού αποθέματος, που θα διαχειρίζονται δημόσιοι/ δημοτικοί φορείς και μη-κερδοσκοπικοί φορείς του τρίτου τομέα ή της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Άλλωστε, οι πειραματισμοί με καινοτόμα μοντέλα συνεταιριστικής και συνεργατικής κατοικίας έχουν πολλαπλασιαστεί στην Ευρώπη την τελευταία δεκαετία με την ενεργή συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων και των κατοίκων στην συμπαραγωγή και συνδιαχείριση της κατοικίας. Η αξιοποίηση των κενών κτιρίων και διαμερισμάτων μπορεί να αποτελέσει αφετηρία σε μια τέτοια κατεύθυνση. Αυτό αφορά τόσο την ιδιωτική περιουσία που με ένα πλαίσιο κινήτρων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κοινωνικά στεγαστικά προγράμματα, αλλά και τη δημόσια περιουσία, εντάσσοντας με την κατάλληλη αρχιτεκτονική προσαρμογή και κτίρια άλλων χρήσεων. Αντίστοιχα, θα πρέπει να συζητηθεί και να διεκδικηθεί η διαφανής και κοινωνική χρήση της ακίνητης περιουσίας των κοινωφελών ιδρυμάτων, της εκκλησίας και των τραπεζών στο πλαίσιο μιας ευρείας συμμαχίας για τη διασφάλιση του δικαιώματος στην κατοικία για όλες και όλους. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα με μικρό βαθμό αποκέντρωσης και αυτονομίας των Δήμων, αλλά και με πολύ περιορισμένη εμπειρία στην κοινωνική στεγαστική πολιτική, η προσπάθεια θα πρέπει να είναι πολυεπίπεδη. Οι Δήμοι, όμως, ως η βαθμίδα που είναι πιο κοντά στα προβλήματα των πολιτών και των πόλεων, μαζί με πρωτοπόρες ομάδες πολιτών, μπορούν να αποτελέσουν το βασικό κινητήριο μοχλό.

Δήμητρα Σιατίτσα Ερευνήτρια σε θέματα κατοικίας

31

Το δικαίωμα στην κατοικία και η πρόσβαση σε ενέργεια

32

Η πρόσβαση σε αξιοπρεπή κατοικία είναι δικαίωμα για όλους και όλες. Είναι δικαίωμα κατοχυρωμένο από διεθνείς οργανισμούς, αναγνωρισμένο από το εθνικό θεσμικό πλαίσιο και υπό διεκδίκηση από κοινωνικά κινήματα και τοπικές πρωτοβουλίες. Τι όμως σημαίνει αξιοπρεπής κατοικία; Πώς αυτή ορίζεται σε κάθε τόπο και κάθε εποχή; Ποια υλικά, κοινωνικά και χωρικά χαρακτηριστικά αντιστοιχούν σε αξιοπρεπείς συνθήκες κατοίκισης; Ανάμεσα στις παραμέτρους που συγκροτούν την αξιοπρεπή κατοικία είναι η ενέργεια. Η εξυπηρέτηση βασικών αναγκών της καθημερινής ζωής, όπως το μαγείρεμα, ο φωτισμός, η θέρμανση, ο δροσισμός ή η εξασφάλιση ζεστού νερού, προϋποθέτει πρόσβαση σε ενέργεια. Η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών αναγνωρίζεται ως βασική παράμετρος για την εξασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών στέγασης και κατ’ επέκταση ως κεντρικό ζητούμενο για όσους και όσες ζουν σε συνθήκες αστεγίας. Οι δυσκολίες κάλυψης των ενεργειακών αναγκών των νοικοκυριών – που συχνά συνοψίζονται στον όρο ενεργειακή φτώχεια – είναι ένα νέο φαινόμενο στην ελληνική κοινωνία, άμεσα συνδεδεμένο με τις πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν στα χρόνια της κρίσης. Ένα φαινόμενο που έχει οδηγήσει σε σημαντική υποβάθμιση των στεγαστικών συνθηκών για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Πρόκειται για ένα σύνθετο φαινόμενο, μια ιδιαίτερη μορφή αποστέρησης, που, πέρα από οικονομικά μεγέθη, όπως το εισόδημα, η φορολογία και οι τιμές των καυσίμων, συναρτάται με τον υλικό χώρο, τα χαρακτηριστικά των κτιρίων, τα δίκτυα, τις χρησιμοποιούμενες τεχνολογίες και τις καθημερινές πρακτικές. Από την έναρξη της κρίσης έχει εφαρμοστεί ένα μεγάλο εύρος πολιτικών και έκτακτων μέτρων με στόχο την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών συγκεκριμένων κοινωνικών και εισοδηματικών ομάδων. Ξεχωρίζουμε τη χορήγηση επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης, το κοινωνικό τιμολόγιο για οικιακούς καταναλωτές ηλεκτρικού ρεύματος, τις εκπτώσεις σε συνεπείς καταναλωτές ηλεκτρικής ενέργειας, τις δωρεάν επανασυνδέσεις ηλεκτροδότησης, τη δωρεάν παροχή ρεύματος και τη ρύθμιση ληξιπρόθεσμων οφειλών νοικοκυριών. Η βασική κριτική που έχουν δεχθεί τα παραπάνω μέτρα σχετίζεται με το γεγονός ότι αποτελούν στην ουσία μια μορφή εισοδηματικής ενίσχυσης των νοικοκυριών και όχι μια μακροπρόθεσμη λύση για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών. Επιπλέον, έχουν δεχτεί κριτική γιατί δεν στοχεύουν στις ομάδες με τα μεγαλύτερα προβλήματα, όπως οι άστεγοι ή οι επισφαλώς στεγασμένοι. Για τη χάραξη αποτελεσματικών πολιτικών δεν αρκούν τα οικονομικά μέτρα, τα επιδόματα και οι εισοδηματικές ενισχύσεις, τα οποία χρησιμοποιούνται συνήθως για την αντιμετώπιση της φτώχειας. Η διάκριση της ενεργειακής φτώχειας από τη φτώχεια και η χωριστή αντιμετώπιση της είναι κρίσιμη καθώς μεταφέρει την έμφαση στο κτιριακό απόθεμα και τις υποδομές, προσφέροντας δυνατότητες μακροπρόθεσμης αντιμετώπισης του προβλήματος. Επιπλέον, έχει σημασία για τη διαμόρφωση πολιτικών για την ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων που θα απευθύνονται πρώτα σε αυτούς που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Σε χώρες που προγράμματα κοινωνικής κατοικίας παρέχουν στέγη σε μεγάλο ποσοστό ευάλωτων ομάδων, οι πολιτικές για την ενεργειακή αναβάθμιση επικεντρώνονται σε συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας, συνδυάζοντας κοινωνικούς και ενεργειακούς στόχους. Στην Ελλάδα οι πολιτικές για την ενεργειακή φτώχεια μέχρι στιγμής μοιάζει να μην έχουν στόχευση. Θεωρούμε ότι μία στρατηγική για την ενεργειακή φτώχεια πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τομέα της κατοικίας, τις αλλαγές στην αγορά ενοικίου, τις πρακτικές των ευάλωτων ομάδων και τις πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα της ενέργειας. Στην κατεύθυνση αυτή θα είχε νόημα να σκεφτεί κανείς πως θα μπορούσε να συνδυαστεί με προγράμματα κοινωνικής κατοικίας που θα στοχεύουν σε όσους δυσκολεύονται να καλύψουν τις στεγαστικές τους ανάγκες.

Φερενίκη Βαταβάλη Δρ. Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου Δρ. Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος

33

Αστεγία & Τοξικοεξάρτηση Οι άστεγοι, εμφανίστηκαν στην Ελλάδα και κυρίως στο Κέντρο της Αθήνας τη δεκαετία του ΄80. Σημαντικός αριθμός αυτών ήταν τοξικοεξαρτημένοι και περιστασιακά διέμεναν στα εγκαταλειμμένα κτήρια της περιοχής των Εξαρχείων, της Ομόνοιας και του Κέντρου. Πολλοί προέρχονταν από την επαρχία, καθώς, πιεζόμενοι από τον κοινωνικό ρατσισμό, είχαν επιλέξει την ανωνυμία της Αθήνας. Κοινό σημείο των αστέγων είναι η κοινωνική περιθωριοποίηση τους. Καταλήγουν άστεγοι ακολουθώντας ο καθένας την ιδιαίτερη προσωπική του πορεία. Βασικές αιτίες είναι η μακροχρόνια ανεργία με συνέπεια τη φτώχεια, η μετανάστευση, τα χρόνια προβλήματα υγείας που καθιστούν το άτομο ανίκανο για εργασία, η έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου, η έλλειψη εξειδικευμένων δομών φροντίδας για τις ευπαθείς ομάδες, όπως οι τοξικοεξαρτημένοι, οι αποφυλακισμένοι, οι ψυχικά ασθενείς, νεαρά άτομα που έχουν διαμείνει σε ιδρύματα κλπ. Η αστεγία είναι η κατάληξη των πιο ακραίων μορφών φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού και οι άστεγοι αποτελούν την πιο ευάλωτη και κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα. Η αστεγία αποσταθεροποιεί τη ζωή ενός ανθρώπου και τον οδηγεί στον αποκλεισμό από την εργασία, την περίθαλψη, την εκπαίδευση, την αξιοποίηση των δυνατοτήτων πρόνοιας που ενδεχομένως παρέχει το κοινωνικό κράτος. Συμβάλλει στη ανατροφοδότηση του κύκλου της περιθωριοποίησης, του στιγματισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού. Η δυσκολία στην επιβίωση οδηγεί πολλές φορές στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών, κάνοντας ακόμη δυσκολότερη την αντιμετώπιση των συνεπειών και την κοινωνική επανένταξη και δραστηριοποίηση. Διαχρονικά πολύ μεγάλο ποσοστό των αστέγων είναι εξαρτημένοι χρήστες νόμιμων ή παρανόμων ουσιών που αντιμετωπίζουν δυσκολία στην εξασφάλιση σταθερής εργασίας ή δεν είναι σε θέση να εργαστούν χωρίς να προηγηθεί η αντιμετώπιση της εξάρτησης τους και η εκπαίδευση τους σε ένα λειτουργικό τρόπο ζωής. Κεντρικό χαρακτηριστικό των τοξικοεξαρτημένων είναι η έντονη επιθυμία για λήψη ψυχοδραστικών ουσιών, που αποκτά πολύ πιο άμεση προτεραιότητα σε σχέση με άλλες. Οι εξαρτημένοι συνεχίζουν τη χρήση της ουσίας παρά την ύπαρξη σημαντικών προβλημάτων στην υγεία, στις οικογενειακές, κοινωνικές και ερωτικές σχέσεις, στη διαχείριση των εκκρεμοτήτων τους που επιδεινώνουν την οικονομική και ψυχολογική τους κατάσταση κλπ. Παρουσιάζουν σκέψη ασυνεχή, μη οργανωμένη, με εμφανή ανικανότητα να οργανωθούν με ένα δημιουργικό τρόπο. Συνέπειες της εξάρτησης είναι η υιοθέτηση ενός κοινωνικά παρεκκλίνοντα ή και περιθωριακού τρόπου ζωής που υποβιβάζει τις συναισθηματικές, πολιτικές, ιδεολογικές, κοινωνικές και άλλες πλευρές του, μπροστά στην ανάγκη της εύρεσης και της χρήσης της ουσίας εξάρτησης. Οι εξαρτημένοι, πολύ συχνά έχουν παραβατική συμπεριφορά παραβιάζοντας κανόνες και νόμους (κλοπές, εκβιασμοί, διακίνηση μικροποσοτήτων κ.λπ.) προκειμένου να εξασφαλίσουν τη δόσης τους με αποτέλεσμα πολλές φορές να καταλήγουν στη φυλακή. Την τελευταία δεκαετία το ποσοστό των κρατουμένων για αδικήματα που σχετίζονται με ναρκωτικά κυμαίνεται από 22% έως 45%.

34

Ο εγκλεισμός όμως δεν αντιμετωπίζει την εξάρτηση. Οι έρευνες καταδεικνύουν ότι η πλειονότητα των κρατουμένων στις ελληνικές φυλακές συνεχίζει τη χρήση μέσα σ’ αυτές και μετά τον εγκλεισμό τους, σε ποσοστό πάνω από 80%. Αρκετοί κρατούμενοι, πέφτουν θύματα ψυχολογικής βίας και σωματικής κακοποίησης από κάποιους σωφρονιστικούς υπαλλήλους ή τους συγκρατούμενους τους στη φυλακή με αποτέλεσμα την επιβάρυνση της κατάστασης τους και την όξυνση των υφιστάμενων υπαρχόντων προβλημάτων τους. Συνήθως αποδέχονται μια παθητική στάση προς τη ζωή, με συνέπεια την ισοπέδωση της προσωπικότητάς τους και την απώλεια της προσωπικής τους ταυτότητας. Με την αποφυλάκιση, εκτός των προβλημάτων εξάρτησης και των δυσκολιών της λειτουργικής διαβίωσής τους, βιώνουν και εισπράττουν τον κοινωνικό ρατσισμό και τον διπλό στιγματισμό (αποφυλακισμένοι και τοξικοεξαρτημένοι) με συνέπεια να οδηγούνται στο περιθώριο και να αυξάνονται οι δυσκολίες στην κοινωνική τους ενσωμάτωση. Η απομάκρυνση από το οικογενειακό και επαγγελματικό τους περιβάλλον λόγω της εξάρτησης και του εγκλεισμού, συμβάλλει στην αποκοπή τους από τα κοινωνικά δρώμενα, ενώ η ιδρυματοποίηση και η εξάρτηση που παραμένει, περιορίζουν τις δυνατότητες κοινωνικοποίησής τους. Έτσι διαμορφώνεται και ανατροφοδοτείται ο φαύλος κύκλος (εξάρτηση, ανεργία, φτώχεια, παραβατικότητα, εγκλεισμός, ιδρυματισμός, αποφυλάκιση, αστεγία). Οι υπάρχουσες δομές και τα πλαίσια που λειτουργούν στον Πειραιά, παρά τις σημαντικές προσπάθειες τους, δεν φαίνεται να αντιμετωπίζουν ικανοποιητικά το πρόβλημα των τοξικοεξαρτημένων αστέγων. Υπάρχουν σήμερα στην περιοχή αρκετές δεκάδες άτομα χωρίς επαρκή κάλυψη των βασικών τους αναγκών και χωρίς ψυχοκοινωνική φροντίδα. Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο όταν συνυπάρχουν η εξάρτηση και ψυχιατρικές διαταραχές (συννοσηρότητα ή διπλή διάγνωση). Η κοινωνική φροντίδα με στόχο την επαναδραστηριοποίηση και την επανακοινωνικοποίηση τους, δεν είναι δουλειά μόνο των ειδικών και των ίδιων των αστέγων. Χρειάζεται η ευαισθητοποίηση και η ανάπτυξη της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας τόσο των πολιτών όσο και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, των αρμοδίων δημοσίων δομών, της τοπικής αυτοδιοίκησης και των κρατικών λειτουργών με τη διαμόρφωση ενός ανοικτού δικτύου συνεργασιών και συνεργειών. Έτσι θα αξιοποιηθούν με τον καλύτερο τρόπο όλοι οι διαθέσιμοι πόροι προς όφελος των πιο ευάλωτων συνανθρώπων μας. Η κοινωνική διαπαιδαγώγηση περνάει μέσα από θεμελιώδεις αλλαγές στις κοινωνικές αντιλήψεις μας και μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη μιας θετικής κοινωνικής ταυτότητας. Με αυτό το τρόπο ενισχύεται και ο βαθμός κινητοποίησης και η αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ίδιων των ατόμων που βρίσκονται σε δυσχερή θέση.

Ανδρέας Κρεμμύδας Σύμβουλος τοξικοεξαρτήσεων // Υπεύθυνος Κέντρου Κοινωνικής Επανένταξης ΚΕΘΕΑ Νόστος

35

Αστεγία & Ψυχική Ασθένεια

Η αστεγία είναι ένα πολυπαραγοντικό και πολύμορφο φαινόμενο που πλήττει τη χώρα μας, όπως και όλα τα σύγχρονα κράτη. Πήρε δε, τη μορφή χιονοστιβάδας τα χρόνια της κρίσης με κορυφή του παγόβουνου τους άστεγους στον δρόμο. Η ψυχωσική διαταραχή, τα πολλαπλά τραύματα και ο εθισμός συχνά αποτελούν αιτίες αστεγίας, ενώ η δυσφορία, το άγχος και η κατάθλιψη μπορεί να εμφανιστούν ως απόρροιά της. Από τα ερευνητικά δεδομένα φαίνεται ότι στο ιστορικό πολλών αστέγων, συχνά υπάρχει σωματική ή/και σεξουαλική κακοποίηση κατά την νηπιακή ηλικία, χρήση ουσιών ή ψυχική νόσος των γονέων, εγκατάλειψη σπιτιού, ανάδοχη φροντίδα και εγκλεισμός σε ιδρύμα τα. Σύμφωνα με την πιλοτική απογραφή αστέγων στο δρόμο και σε δομές υποστήριξής που έγινε από το Υπουργείο Εργασίας και το Πάντειο Πανεπιστήμιο, το 2018 , στην πόλη μας καταγράφεται υψηλή αναλογία ατόμων με ψυχιατρικά προβλήματα μεταξύ των αστέγων ενώ, οι μακροχρόνια άστεγοι συχνά υφίστανται μια μακρά διαδικασία κοινωνικού αποκλεισμού και σύνθετου τραύματος με αποτέλεσμα την περαιτέρω επιδείνωση της ψυχικής υγείας τους.

Αντίστοιχη αύξηση του πληθυσμού των αστέγων και υψηλή αναλογία ατόμων με ψυχιατρικά προβλήματα μεταξύ τους παρατηρήθηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ’60 και στην Ευρώπη τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, σε παράλληλο χρόνο με την εφαρμογή πρακτικών απο-ασυλοποίησης. Τα παραπάνω καθιστούν απαραίτητη τη συζήτηση για το εάν η αύξηση αυτή πρέπει να αποδοθεί σε αυτή καθαυτή την «αλλαγή παραδείγματος» στη χώρα μας. Τη συρρίκνωση δηλαδή των μεγάλων ψυχιατρείων- ιδρυμάτων και την ανάπτυξη ενδιάμεσων κοινοτικών δομών ή αν σχετίζεται με ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά των τελευταίων. Ο σχεδιασμός τους, ο κοινοτικός ή ιατροκεντρικός προσανατολισμός τους, η χωροθέτησή τους, η ποιότητα των Υπηρεσιών που παρέχουν, ο προσανατολισμός στον σχεδιασμό και την υλοποίηση εξατομικευμένων προγραμμάτων φροντίδας -με την αξιοποίηση και πόρων της κοινότητας- είναι μερικά από αυτά τα στοιχεία. Παράλληλα, η εξωστρεφής μη γραφειοκρατική λειτουργία τους, η δυνατότητα τους να προσαρμόζονται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες της κοινότητας και των ληπτών κλπ., είναι εξίσου σημαντικά χαρακτηριστικά.

36

Η συζήτηση αυτή, ωστόσο, τέμνεται αναγκαστικά και με χαρακτηριστικά της ίδιας της κοινότητας δεδομένου ότι η φροντίδα και η εμπερίεξη* ανθρώπων με ψυχιατρικές διαταραχές σχετίζεται και με όψεις, πεποιθήσεις και στερεότυπα της ίδιας της κοινότητας όπως ο «ρατσισμός»- στιγματισμός, η προκατάληψη, η διασφάλιση των δικαιωμάτων, η αλληλεγγύη κ.α. Είναι δεδομένο ότι η ψυχιατρική μεταρρύθμιση συνέβαλε στη συρρίκνωση των ψυχιατρείων και στην αποασυλοποίηση μεγάλου αριθμού ασθενών. Όμως, η απουσία επαρκούς δικτύου κοινοτικών δομών για άτομα με χρόνια ψυχιατρικά προβλήματα, αυτισμό και νοητική υστέρηση που να παρέχουν συνέχεια στη φροντίδα· ικανού αριθμού στεγαστικών δομών (οικοτροφεία, ξενώνες, προστατευμένα διαμερίσματα, ξενώνες για την αντιμετώπιση κρίσης κ.λπ.) αλλά και η απουσία προγραμμάτων ψυχιατρικής αναδοχής και ο αποκλεισμός τους από την αγορά εργασίας ευθύνονται για πολλαπλές επανεισαγωγές σε ψυχιατρικές κλινικές (φαινόμενο περιστρεφόμενης πόρτας) και τη δημιουργία μιας νεότερης γενιάς μερικώς ιδρυματοποιημένων ανθρώπων που νοσηλεύονται σε ψυχιατρικές δομές έως ότου ελεγχθούν τα οξέα συμπτώματα τους και παραμένουν σε στέγη όσο τα υποστηρικτικά τους συστήματα (κυρίως οικογένεια) μπορούν να τους φροντίζουν. Η αποδυνάμωση των υποστηρικτικών τους συστημάτων σε συνδυασμό με την απουσία κοινοτικών δομών οδηγούν σε επανεισαγωγή στη ψυχιατρική κλινική και / ή στην αστεγία. Συχνά δε και στη συνάντηση με το σωφρονιστικό σύστημα. Καλή πρακτική για άτομα από ευάλωτες και ευπαθείς κοινωνικές ομάδες αποτελούν οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης – ΚοιΣΠΕ, που είναι φορείς κοινωνικής οικονομίας, σύμφωνα με τις προβλέψεις του Ν.2716/1999, με τον οποίο τέθηκαν οι βάσεις της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Άτομα με ψυχικά προβλήματα (κυρίως), οικονομικοί μετανάστες και πρόσφυγες είναι μεταξύ των ομάδων που μπορούν να εργαστούν σε ΚοιΣΠΕ. Η παρουσία μεταξύ των συμπραττόντων φορέων για την εκδήλωση του ΚοιΣΠΕ του 2ου Τομέα Ψυχικής Υγείας (Πειραιάς και όμοροι Δήμοι) «Πλώρη», του εξαιρετικού περιοδικού «Σχεδία», της «Αλληλεγγύης για όλους», ατόμων από δομές απεξάρτησης, αστέγων, μεταναστών κ.λπ., είναι μια σημαντική ευκαιρία για μια πρώτη συνάντηση κοινωνικά αποκλεισμένων ατόμων της πόλης μας με αλληλέγγυους πολίτες και τα κινήματα, μια αρχική δυνατότητα να μιλήσουν οι ίδιοι για τους εαυτούς, μια αφετηρία για τη διεκδίκηση ενός Πειραιά για όλους.

Παναγιώτης Βουτυράκος Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων //

* Στην ψυχοθεραπεία, ως εμπερίεξη (<εμπεριέχομαι) ορίζεται ένας ασφαλής, συνεπής και σταθερός τόπος με ασφαλή όρια, που προσφέρεται έτσι ώστε να μπορεί να πραγματοποιηθεί το θεραπευτικό έργο

37

38

Φωτογραφικό Λεύκωμα

39

Άγγελος Καλοδούκας

Σπύρος Τσακίρης

40

Βασίλης Μαθιουδάκης

Γιώργος Κονταρίνης

41

Τατιάνα Μπόλαρη

Σπύρος Τσακίρης

Τατιάνα Μπόλαρη

44

Άγγελος Καλοδούκας

Βασίλης Μαθιουδάκης

45

Άγγελος Καλοδούκας

Βασίλης Μαθιουδάκης

46

Σπύρος Τσακίρης

Βασίλης Μαθιουδάκης

Τατιάνα Μπόλαρη

Βασίλης Μαθιουδάκης

50

Άγγελος Καλοδούκας

Σπύρος Τσακίρης

51

Άγγελος Καλοδούκας

Σπύρος Τσακίρης

52

Βασίλης Μαθιουδάκης

Τατιάνα Μπόλαρη

53

Άγγελος Καλοδούκας

Σπύρος Τσακίρης

Γιώργος Κονταρίνης

Γιώργος Κονταρίνης

57

Γιώργος Κονταρίνης

Τατιάνα Μπόλαρη

62

ΚΕΘΕΑ Νόστος

63

[η μυρωδιά του δρόμου σε φωτογραφίες] «Όποιος δεν έχει ζήσει στο πεζοδρόμιο αποκλείεται να ξέρει τι πάει να πει να είσαι τίμιος και ειλικρινής και ταυτόχρονα παράνομος όποιος δεν έχει ζήσει στο πεζοδρόμιο καλά θα κάνει να το βουλώνει όταν η κουβέντα φτάνει σε θέματα όπως η μοναξιά και η ανασφάλεια και όποιος δεν έχει ζήσει στο πεζοδρόμιο πως να εκτιμήσει την ζεστασιά από τα μάτια σου...» Παύλος Σιδηρόπουλος

64

Φεβρουάριος 2020 Εμείς που βιώσαμε την αστεγία πίσω από ένα φακό, τώρα βλέπουμε τη ζωή μας. Μια ζωή με ανασφάλεια, κινδύνους, απογοήτευση, εξαθλίωση, ντροπή, φόβο και πολύ μοναξιά… Τώρα στέκουμε υπερήφανοι μπροστά στη ζωή και προσπαθούμε να την κάνουμε καλύτερη, να νιώθουμε ότι ανήκουμε σε αυτό τον κόσμο, ότι είμαστε κομμάτι του κι εμείς. Το παρελθόν που ζήσαμε και κουβαλάμε πάντα μαζί μας, τώρα είναι ένα κίνητρο για εμάς να ανθίζουμε. Ξαναγεννιόμαστε μέσα από τις στάχτες μας και πιστεύουμε σε εμάς. Το ίδιο πιστεύουμε ότι μπορούνε να κάνουν όλοι οι άνθρωποι, εφόσον βρεθούν στο κατάλληλο περιβάλλον. Θέλουμε να είμαστε κοντά στους ανθρώπους που βρέθηκαν στο δρόμο, αφού με κάποιο τρόπο η ζωή, τους «ανάγκασε» να είναι. Ίσως αυτή είναι η μόνη τους επιλογή. Προσπαθήσαμε να αποτυπώσουμε στις φωτογραφίες μας την ανάγκη που έχουμε όλοι μας για αγάπη, ζεστασιά, συντροφικότητα, αποδοχή και ενδιαφέρον. Θέλουμε να δεσμευτούμε ακόμα περισσότερο στην επιλογή που έχουμε κάνει να βλέπουμε και να μην προσπερνάμε τον πόνο, τη μοναξιά, την ανασφάλεια, τις δυσβάσταχτες συνθήκες στις οποίες βρίσκεται ο κάθε άνθρωπος που ζει στον δρόμο. Το πρόβλημα τους μας αφορά. Πιστεύουμε ότι ενωμένοι μπορούμε να προσφέρουμε, γιατί έχουμε. Όπως άλλοι πρόσφεραν σε εμάς. Έχουμε τη θέληση, τις δυνατότητες και τη δύναμη να βοηθήσουμε τους συνανθρώπους μας που μας χρειάζονται. Αν κι εφόσον είμαστε όλοι μαζί σε αυτό, θα τα καταφέρουμε!!! Οι σκέψεις μας την ώρα που φωτογραφίζαμε: «Σε κάθε φωτογραφία υπάρχω κι εγώ. Είμαι κομμάτι της. Την έζησα κι ένιωθα την ανασφάλεια, τον θυμό, τον πόνο και τη μυρωδιά του δρόμου. Όλα αυτά μου είναι γνώριμα. Πολλές φορές η καρδιά μου χτύπαγε γρήγορα κι άλλες φορές γέμιζαν τα μάτια μου με δάκρυα. Έβλεπα εμένα. Γνώρισα ανθρώπους με αξιοπρέπεια να μου διηγούνται με λίγα λόγια την ιστορία τους. Αυτό με βοήθησε να μην ξεχνάω και να εκτιμάω περισσότερο. Ξέρω ότι μόνος μου είμαι αδύναμος να βοηθήσω, όμως μαζί με σας μπορώ. Σε όλους μας αξίζει να ζούμε με σεβασμό και αξιοπρέπεια.» Β.Λ. « Έχω υπάρξει κι εγώ η ίδια άστεγη λόγω της χρήσης και των επιλογών μου. Οπότε, νιώθω στο μέγιστο τις δυσκολίες που έχει η ζωή στον δρόμο∙ τον πόνο, την απόγνωση, την παθητικότητα, την ανοχή, την αδράνεια. Βγαίνοντας στους δρόμους να τραβήξω αυτές τις φωτογραφίες, τα συναισθήματα περνούσαν από την εικόνα κατευθείαν στην καρδιά μου. Με πονούσε το κομμάτι μου εκείνο στο οποίο φοβόμουν κι ένιωθα μόνη μου εκεί έξω, που εκτεθειμένη το κρύο με τρυπούσε, εκεί που αναζητούσα με λαχτάρα ένα ανθρώπινο βλέμμα ή ένα χαμόγελο να διασταυρωθεί με το δικό μου. Εκεί είδα, στους δρόμους του Πειραιά και το λιμάνι, ανθρώπους που άλλοι στέκονταν περήφανοι με αξιοπρέπεια και άλλοι τσακισμένοι από τις κακουχίες και τον στιγματισμό. Ο καθένας με τη δική του ιστορία …τη δική μου ιστορία. Είδα θυμό, είδα πόνο, είδα όμως κι ελπίδα. Ελπίδα πως κάτι μπορεί να αλλάξει. Θέλω λοιπόν να συμβάλλω σε αυτό το κάτι, ξεκινώντας από μένα, την απεξάρτησή μου από τα ναρκωτικά και την καθημερινή μου προσπάθεια για μια ποιοτική ζωή με αξίες. Έτσι όπως στον καθένα μας αξίζει» Ε.Κ. «Δεν θα φανταζόμουν ποτέ πως θα έφτανα στο σημείο να φωτογραφίζω αυτό που κάποτε βίωσα. Το να επιδιώξω να είμαι και εγώ σε αυτή την ομάδα ήταν μεγάλο ρίσκο για μένα αλλά κι ένα μεγάλο βήμα. Όσα έχω ζήσει, καταφέρνω πλέον να τα σκέφτομαι, να τα βλέπω, να τα νιώθω, χωρίς πια να με πονάνε το ίδιο. Μου ήρθαν στο μυαλό πολλές εικόνες από την δική μου πορεία, ένιωσα βαριά συναισθήματα αλλά ταυτόχρονα πήρα τεράστια δύναμη. Δε ντρέπομαι και δεν μετανιώνω. Χαίρομαι που είμαι εδώ κόντρα σε προβλέψεις. Είμαι εδώ και θα παλεύω με όλο μου το είναι για να ζήσω. Ο δρόμος μου θυμίζει πάντα τη διαδρομή και τις δυσκολίες που πέρασα μέχρι να φτάσω εδώ που είμαι σήμερα. Τώρα στο Νόστος μαθαίνω να διεκδικώ το δικαίωμά μου στη ζωή μακριά από τις εξαρτήσεις. Χαίρομαι, πονάω, χαμογελάω, πέφτω, σηκώνομαι, έχω ανθρώπους δίπλα μου, ΝΟΙΩΘΩ. Είμαι εδώ και ΖΩ.» Σ.Δ. Τα μέλη της Ομάδας Φωτογραφίας του Κέντρου Κοινωνικής Επανένταξης ΚΕΘΕΑ ΝΟΣΤΟΣ

65

66

67

70

[Στη μοναξιά και στην επιβίωση] Όλα ξεκίνησαν όταν ήμουν 25 χρονών και με συνέλαβαν για προσωπική χρήση και διακίνηση ναρκωτικών στο νησί. Μέχρι τότε οι γονείς μου δεν είχαν αποδεχτεί ότι ήμουν στη χρήση. Έγινε μεγάλος καυγάς με τον πατέρα μου. Μου έλεγε ότι τους έχω ντροπιάσει και τι θα λέει ο κόσμος. Έτσι το ίδιο βράδυ πήγα στο καράβι και λέγοντας ότι μπαίνω σαν επισκέπτης, έφυγα για Πειραιά. Θυμάμαι σε όλο το ταξίδι είχα πολύ θυμό, φόβο, στενοχώρια, πόνο και το μόνο που ήθελα ήταν να απομονωθώ. Με είχε πειράξει που δεν έβλεπαν το πρόβλημα που είχα με τη χρήση, αλλά το τι θα πει ο κόσμος. Όταν έφτασα στον Πειραιά κατάλαβα ότι αρχίζει ένα ταξίδι μοναξιάς και επιβίωσης. Κατευθείαν πήγα στη Τρούμπα που ήταν τότε πιάτσα και με τα λίγα χρήματα που είχα αγόρασα ναρκωτικά και πήγα στο πάρκο στη Φρεαττύδα. Σκεφτόμουν και αναρωτιόμουν. Και τώρα; Τι κάνω; Το απόγευμα πήγα στη Γερανίου να βρω έναν γνωστό Νιγηριανό για να μπορέσω να μπαίνω ‘’μπροστινός’’ και να εξασφαλίζω τη χρήση μου και μερικά ψιλά. Στην αρχή ‘’δούλευα’’ στους γύρω δρόμους της Γερανίου και όταν με εμπιστεύτηκε ‘’δούλευα’’ μόνος μου στη Τρούμπα. Τα πρώτα βράδια έμενα στην Ομόνοια, όμως ένιωθα πολύ φόβο, δεν μπορούσα να εμπιστευτώ κανέναν, σε ‘’ψείριζαν’’ και σε μαχαίρωναν για πλάκα για μια ψιλή ή για λίγα ευρώ. Αυτή ήταν η πρώτη εικόνα που είχα. Έτσι αποφάσισα τα βράδια μου να πηγαίνω κάπου, όπου να νιώθω πιο ασφαλής. Και πήγα στο Φάληρο-Καραϊσκάκη. Έμενα στο θέατρο κάτω από τη γέφυρα. Το πρώτο πρωί που ξημέρωσε με ξύπνησε ο ‘’Μπίλιας’’, ήταν ένας σκύλος που ήταν υπέρβαρος, και από τότε ερχόταν σχεδόν κάθε πρωί. Επίσης κάποια πρωινά ξυπνούσα και έβλεπα φαγητό δίπλα μου. Δεν ήξερα όμως ποιος και τι ώρα το έφερνε, παρ’ όλα αυτά με πείραζε. Δεν ήθελα ελεημοσύνη και τα φαγητά αυτά τα έδινα σε άλλους άστεγους. Εγώ έτρωγα σε συσσίτια ή και κάποιες φορές έκανα και δυο μέρες να βάλω φαγητό στο στόμα μου, λόγω της χρήσης. Μπάνιο έκανα σε παραλίες και σε ντουζιέρες. Βοηθούσε που ήταν καλοκαίρι. Γράφοντας τώρα, θυμάμαι σε πόσο μεγάλο κίνδυνο είχα φέρει τη ζωή μου -από αρρώστιες που μπορούσα να κολλήσω, από το να πάω φυλακή, από κακοποίηση έως και θάνατο. Όλα αυτά δεν μπορούσα να τα αντέξω και όλο και πιο πολύ έκανα χρήση ηρωίνης και χαπιών. Είχα πλέον φέρει τη ζωή μου λίγο πριν το θάνατο και να νιώθω σαν αγρίμι. Μετά από τέσσερις μήνες, περνούσα αργά το βράδυ από τη λαχαναγορά στην Ομόνοια, όταν άκουσα μια κοπέλα να ουρλιάζει, κατευθείαν κατάλαβα ότι επρόκειτο για βιασμό. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα έπρεπε να αποφασίσω αν θα τη βοηθήσω ή θα φύγω σφυρίζοντας αδιάφορα. Έτσι πλησίασα και είδα δύο άτομα να έχουν χτυπήσει άσχημα την κοπέλα στο πρόσωπο και να προσπαθούν να της βγάλουν το παντελόνι. Έβγαλα ένα μαχαίρι που είχα πάνω μου και λίγα μέτρα πριν τους πλησιάσω, άρχισα να τρέχω καταπάνω τους και να τους μαχαιρώνω στα πόδια, σύντομα το μαρτύριο της κοπέλας τελείωσε… και άρχισε το δικό μου ψυχολογικό μαρτύριο. Το ίδιο βράδυ πήγα γρήγορα στο Φάληρο, είχα φοβηθεί και δεν με αναγνώριζα πλέον. Στο μυαλό μου γινόταν μάχη και ξαφνικά ήρθε ο ‘’Μπίλιας’’ που ποτέ δεν είχε έρθει βράδυ. Ξάπλωσε και έβαλε το κεφάλι του στα πόδια μου, τον χάιδευα και σκεφτόμουν όλα αυτά που έχω ζήσει αυτούς τους τέσσερις μήνες, να κοιμάμαι με φόβο, να με έχουν απειλήσει με μαχαίρι για να μου πάρουν τη χρήση, να με έχουν χτυπήσει για τον ίδιο λόγο, να με ξεφτιλίζουν αστυνομικοί, να μου έχουν κάνει πρόταση ομοφυλόφιλοι για σεξ επί πληρωμή, να έχω γίνει 46 κιλά, να έχω πέσει σε overdose, να ντρέπομαι για αυτό που είμαι, να μην με νοιάζει αν πεθάνω, να έχω δει τον δίπλα μου να πεθαίνει από υπερβολική δόση, να μην ξέρω ποιος είμαι και να έχω χάσει τον εαυτό μου… Δεν κοιμήθηκα, έμεινα ξάγρυπνος, είχα πάρει απόφαση να γυρίσω στο νησί. Το πρωί πήρα τηλέφωνο στο σπίτι. Η μητέρα μου έκλαιγε, της ζήτησα βοήθεια, μου έκλεισε εισιτήριο και την επόμενη μέρα τα ξημερώματα ήμουν στο νησί ασφαλής, αλλά ψυχολογικά και σωματικά αδύναμος. Με πήγαν σε μια ιδιωτική ψυχιατρική κλινική για 35 μέρες για να μπορέσω να βγάλω τα στερητικά. Έτσι από εκεί γνώρισα το ΚΕΘΕΑ-Νόστος. Πολύ σύντομα και αποφασισμένος να αλλάξω τη ζωή μου μπήκα στο πρόγραμμα. Μετά από πολύ κόπο άρχισα να δίνω νόημα και αξία στη ζωή μου. Βασίλης

71

72

73

[σκοτάδι, ακόμα και τη μέρα] Tι είναι το σπίτι; Τι σημαίνει η λέξη αυτή; Σπίτι είναι εκεί που κατοικεί το σώμα σου ή η ψυχή σου; Γιατί η δική μου ψυχή έμενε σε σπίτι. Το σώμα μου όμως ξαγρυπνούσε στους δρόμους... Στα 18 μου είχα φτάσει ήδη να ακροβατώ ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο από την χρήση ουσιών. Εκτός ορίων, σε έναν φαύλο κύκλο στερητικών, καταχρήσεων και παράνομων πράξεων! Όταν η οικογένεια μου συνειδητοποίησε πως αυτό που μου συνέβαινε και πως αυτό που είχε απομείνει από το παιδί τους οφειλόταν στις ουσίες, ήταν ήδη αργά για όλους μας. Ο φόβος τους για τη ζωή μου και η άγνοια τους για το πώς να το αντιμετωπίσουν έφεραν σε ρήξη τις σχέσεις μας. Την πρώτη φορά άνοιξα την πόρτα και γύρισα μετά από 3 ημέρες. Τσακωθήκαμε πολύ άσχημα. Τους μίλησα με τον χειρότερο τρόπο και τότε ντρέπομαι που το λέω, ήταν που διάλεξα τη χρήση και με πέταξα έξω από το σπίτι. Η ψυχή μου έμεινε εκεί στους δικούς μου, το σώμα μου όμως μπήκε σε τροχιά επιβίωσης! Άρχισε η πάλη της αστεγίας και της εξάρτησης. Μάχη σκληρή και άνιση! Στην αρχή όλα καλά φαντάζουν, μετά έρχεται το σκοτάδι. Ακόμη και την μέρα. Στην αρχή «ζούσα» στο Πεδίον του Άρεως. Δεν είχα τοίχο να ακουμπήσω για να νιώθω λιγότερο εκτεθειμένη. Τις νύχτες ένα δέντρο είχα για πλάτη κ ήταν πολύ λίγο…! Είχα υποφέρει τόσο με το κρύο, την υγρασία και την πείνα, που έφτασα να μην νιώθω πια. Δεν ήθελα να νιώθω γιατί τότε πόναγα πολύ! Αλλά δεν ήταν αυτά που με είχαν λυγίσει μόνο. Έκανα σχέση με ένα παιδί από την Περσία και έτσι ένιωθα περισσότερη ασφάλεια. Έπρεπε να ανήκω σε μια ομάδα, να ανήκω κάπου για να επιβιώσω. Με εκείνον δίπλα μου ήξερα πως θα τη βγάλω ακόμη μια νύχτα. Με έμαθε να μην αντιδρώ, να ακούω, να μην μιλάω, να είμαι απαθής, ψυχρή και όταν γίνεται κάτι, να κοιτάω χαμηλά. Μαζί του «προστάτευα» τον εαυτό μου από σωματέμπορους, κακοποίηση και βιασμούς. Άκουγα κοπέλες που κακοποιούνταν, τις βίαζαν, να φωνάζουν για βοήθεια άνθρωποι, να πέφτουν αιμόφυρτοι, νεκροί δίπλα μου και εγώ να στέκομαι εκεί. Ανίκανη να αντιδράσω. Οι αξίες μου κόντρα στον νόμο της “ζούγκλας”!!! Δύο φορές ο φίλος μου είχε δεχτεί μαχαιριές για να με προστατέψει, και όλα αυτά συνέβαιναν νύχτα μέρα. Το 24ωρο όλων των υπολοίπων ανθρώπων για μένα ήταν αιώνας. Αποφασίσαμε κάποια στιγμή να μεταφερθούμε στο κέντρο, η κατάσταση στο Πεδίον του Άρεως είχε εκτροχιαστεί. Στο κέντρο όμως ένιωσα ανύπαρκτη. Αυτά τα βλέμματα με την τόση αδιαφορία με έκαναν να νιώθω αόρατη, μικροσκοπική. Υπήρχαν στιγμές που τους δικαιολογούσα και αδιαφορούσα, μα ήταν και εκείνες οι στιγμές που με πλήγωναν τόσο πολύ, που με γέμιζαν θυμό και αγανάκτηση. Το ότι βρισκόμουν στον δρόμο δεν σήμαινε πως δεν ήμουν άξια σεβασμού. Λένε πως τη μοναξιά σού την θυμίζουν οι πολλοί και εγώ είχα κουραστεί να είμαι μόνη μου. Ένα βράδυ βρέθηκα στη μέση ενός καυγά και έφαγα μια αδέσποτη σφαίρα στο μπράτσο δεν τόλμησα να πάω στο νοσοκομείο. Άντεξα και αυτό. Και πριν προλάβω να αυτο-γιατρευτώ ήρθε το επόμενο χτύπημα. Όταν αρνήθηκα να αφήσω την τσάντα μου που προσπαθούσαν να κλέψουν, με μαχαίρωσαν στον μηρό και στον αστράγαλο. Εκείνη τη νύχτα έφτασα στο τέρμα. Αποφάσισα πως θέλω να ζήσω. Μετά από δύο ημέρες που περιφερόμουν μαχαιρωμένη έπρεπε να πάω στο νοσοκομείο. Είχα τόσο σοβαρή μόλυνση που οι γιατροί είπαν πως αν κοιμόμουν δεν θα ξαναξύπναγα ή θα έπρεπε να μου κόψουν το πόδι. Γύρισα στο σπίτι και έμεινα ξαπλωμένη 3 μήνες και βγάζοντας παράλληλα στερητικά. Έπρεπε το σώμα μου να στεγάσει την ψυχή μου και γι’ αυτό φρόντισα να είμαι καλά. Πήρα απόφαση να παλέψω, να αλλάξω την ζωή μου και να‘μαι εδώ στο ΚΕΘΕΑ όπου έχω μια ακόμη οικογένεια με τόση φροντίδα, ενδιαφέρον, μαθαίνω πως αξίζω και μπορώ τα πάντα αρκεί να θέλω. Δεσμεύτηκα, γιατί θέλω να ζήσω και να ονειρεύομαι το μέλλον μου καθαρή πια. Δεν είναι ο δρόμος που θα μας κάνει να χάσουμε τις αξίες μας. Οι επιλογές μας είναι. Στέλλα

74

75

76

77

[χρήστης και άστεγος: το απόλυτο περιθώριο] To όνομα μου είναι Ηρακλής και ήμουν στη χρήση 23 χρόνια. Οι συνέπειες από τη χρήση με έφτασαν σε πολύ επικίνδυνες στιγμές ως προς τις επιλογές μου. Φυλακή, νοσοκομεία, αστεγία ήταν κάποιες από τις συνέπειες. Ως άστεγος έζησα 3 χρόνια στον δρόμο. Ζούσα όπου έβρισκα ασφάλεια. Μια στην Αθήνα, μια στον Πειραιά. Πρόσεχα να μη με κλέψουν, αν και δεν είχα πολλά πράγματα, μόνο μια τσάντα με λίγα πράγματα. Είχα να αντιμετωπίσω τη ζέστη, το κρύο, τη μοναξιά, τον φόβο και την ανασφάλεια. Το φαγητό θα έλεγα ότι δεν ήταν και τόσο πρόβλημα, γιατί φαγητό έβρισκα πιο εύκολα από όλα τα υπόλοιπα μιας και υπάρχουν μονάδες για αυτό και ευαισθητοποιημένοι πολίτες. Το κρύο, όμως, και το να μην έχεις κάπου να κοιμηθείς και να ξαποστάσεις, γινόταν αφόρητο. Όταν πήγαινα σε κάποιες δομές για να βρω ένα μέρος είτε για να με βοηθήσουν στο θέμα του ύπνου, είτε για να κάνω μπάνιο

78

ή έστω να πλύνω τα ρούχα μου, αντιμετώπιζα πρόβλημα. Λόγος ήταν ότι ήμουν χρήστης. Δηλαδή ούτε στην ομάδα των αστέγων ανήκα. Ήμουν περιθωριοποιημένος πιο πολύ, από τους ανθρώπους που ζούσαν στο περιθώριο. Σίγουρα όμως οι άνθρωποι που τα έχουν όλα στη ζωή τους δεν βράζουν στο ίδιο καζάνι. Υπάρχουν αυτοί που δεν έχουν ανθρωπιά μέσα τους, υπάρχουν και άνθρωποι οι οποίοι είναι με ζεστή καρδιά και θέλουν πραγματικά να βοηθούν άλλους ανθρώπους, κάνοντας πολλές φορές πράγματα που κάποιοι ούτε θα φανταζόμασταν ότι μπορούν να συμβούν... Ηρακλής

79

80

[εκεί που το χρώμα και οι φιγούρες των ανθρώπων είναι πιο λευκές, πιο αδύνατες, πιο αδύναμες, πιο άγριες και πιο ασυνείδητες] Ήμουν ήδη στη χρήση μια πενταετία, αλλά εκείνη την περίοδο προσπαθούσα να κάνω ένα off. Και ο λόγος ήταν μια σχέση που είχα. Όμως, τη στιγμή που είδα το πατέρα μου να χάνεται, αυτός ο λόγος δεν μπορούσε να με κρατήσει πια… Χάθηκα κι εγώ, δεν υπήρχε κανένα όριο, κανένα κίνητρο να συνεχίσω να προσπαθώ. Τουλάχιστον έτσι το έβλεπα τότε. Μετά την κηδεία είπα στη παρέα μου και στην αδελφή μου πως χρειάζομαι να πάω μια βόλτα στην Αθήνα, να ξεφύγω από όλα αυτά που με έπνιγαν, δεν ήθελα κανένα μαζί μου… Εξαφανίστηκα για περίπου εννιά μήνες. Τότε, σχεδόν σίγουρη πως κανείς δε με έψαξε ποτέ, έβρισκα ένα λόγο παραπάνω να μη δίνω σημεία ζωής και να μπαίνω πιο βαθιά στα στενά της Αθήνας, των ναρκωτικών, εκεί που το χρώμα και οι φιγούρες των ανθρώπων είναι πιο λευκές, πιο αδύνατες, πιο αδύναμες, πιο άγριες και πιο ασυνείδητες. Γυρνούσα στην Ομόνοια, στο Πολυτεχνείο, ζούσα μες στο Πεδίον του Άρεως. Είχα βρει ένα σημείο του πάρκου με κάγκελα και έστησα πάνω σ’ αυτά τα κάγκελα ένα κατάλυμα για να έχω τρία μέτωπα ανοιχτά και όχι τέσσερα. Είχα σκάψει αυλάκια γύρω γύρω και είχα βάλει χόρτα από πάνω έτσι ώστε αν με πλησιάσει κάποιος να πέσει μέσα και να ακούσω το θόρυβο μπας και μπορέσω ή μάλλον προλάβω να αντιδράσω. Φορούσα ρούχα που έβρισκα στα σκουπίδια για να μπορέσω να ζεσταθώ, γέμιζα μπουκαλάκια με νερό απ’ την αυλή της εκκλησίας του πάρκου και τα έβγαζα στον ήλιο όλη μέρα για να ζεσταθούν, ώστε να μπορέσω να πλυθώ... όλα είχαν να κάνουν με χρήση ναρκωτικών και επιβίωση. Πόσα είδα, πόσα έκανα, πόσα έζησα και επέζησα.. Αυτό που με πονούσε πιο πολύ ήταν ότι βρισκόμουν σ’ αυτή την κατάσταση από δική μου επιλογή, στους άλλους περηφανευόμουν γι’ αυτό. Μέσα μου όμως μ’ έκαιγε, ένιωθα τόσο αδύναμη να αντιμετωπίσω τη πραγματικότητα που σχεδόν επιδίωκα να φύγω. Όσο το συνέχιζα τόσο πιο δύσκολο μου ήταν να παραδεχτώ πως χρειάζομαι βοήθεια πως θέλω να ζήσω αλλά δεν ξέρω το τρόπο. Κάποια στιγμή μετά από ένα πολύ δύσκολο βράδυ, είχα μια στιγμή νηφαλιότητας. Εκεί βρήκα τον εαυτό μου υποσιτισμένο, κακοποιημένο βρώμικο και γεμάτο πληγές. Μάζεψα όση δύναμη μου είχε απομείνει και αποφάσισα να τηλεφωνήσω σ’ έναν παιδικό μου φίλο, να του πω πως είμαι ζωντανή και πως χρειάζομαι βοήθεια… Ήμουν τυχερή. Ήρθε! Μόλις με αντίκρισε έκλαιγε σαν μικρό παιδί, όπως και άλλοι φίλοι που με είδαν αργότερα. Με φρόντισαν για λίγες μέρες μέχρι να συνέλθω. Ήθελαν πραγματικά να βοηθήσουν, όμως ούτε αυτοί ήξεραν τον τρόπο, ήξεραν όμως για το ΚΕΘΕΑ κι έτσι με βοήθησαν να κάνω επαφή με το συμβουλευτικό σταθμό της Ελευσίνας ΚΕΘΕΑ Νόστος, με πηγαινόφερναν εκεί καθημερινά για περίπου ένα μήνα. Στόχος ήταν να μπω στη κοινότητα. Έτσι κι έγινε. Μετά από πολύ καιρό στη ζωή μου ένιωσα πως υπάρχει ελπίδα, πως μπορεί και να τα καταφέρω αρκεί να το θέλω. Ανήκω, ζω και ονειρεύομαι ξανά!!! Ε.

81

82

83

[πέντε χρόνια στο δρόμο] Με λένε Μ. και έχω ζήσει στο δρόμο συνολικά πέντε χρόνια της ζωής μου. Η ιστορία μου ξεκινάει όταν μετά από είκοσι χρόνια γάμου, η γυναίκα μου μαθαίνει πως κάνω χρήση ουσιών και με διώχνει από το σπίτι. Πάει στο Πρωτοδικείο μου κάνει ασφαλιστικά μέτρα με αποτέλεσμα να μην μπορώ να δω το παιδί μου και να είμαι ξαφνικά στο δρόμο. Στην αρχή δεν ήξερα που να πάω κοιμόμουν στο λιμάνι συνήθως, αλλά πολλές φορές με είχαν διώξει. Μάλιστα θυμάμαι μια μέρα που έβρεχε πολύ, ήρθε ένας από το λιμενικό και μας έδιωξε όλους από τον χώρο αναμονής που κοιμόμασταν και δεν είχα πραγματικά που να πάω. Κοιμήθηκα όρθιος σε ένα μικρό υπόστεγο μιας πολυκατοικίας. Τα πόδια μου είχαν μουδιάσει από το κρύο. Ακόμα το θυμάμαι εκείνο το βράδυ, δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Στα πέντε χρόνια που έμεινα στο δρόμο, έμεινα και έξι μήνες στο υπνωτήριο της UNESCO.

84

Γενικά έτρωγα από την εκκλησία, πήγαινα στον Άγιο Σπυρίδωνα και στην Αγία Τριάδα. Εκτός από εκεί πήγαινα και κάθε πρωί στο Praksis για να πάρω κάτι να φάω και κάθε Τρίτη και Παρασκευή έκανα μπάνιο. Όλα αυτά είχαν γίνει καθημερινότητα. Μια μέρα πήγα στο Praksis σε πολύ κακή κατάσταση από την χρήση και γνώρισα μια κοινωνική λειτουργό που την λένε Σωτηρία και μου είπε ή θα σε βοηθήσω ή να μην ξανάρθεις. Μ’ έστειλε στον Συμβουλευτικό Σταθμό και από εκεί μ’ έστειλαν στο MOSAIC. Πήγαινα εκεί για έξι μήνες και πάντα κουβαλούσα μαζί μου μια τσάντα με την κουβέρτα και το πάπλωμα μου. Τον τελευταίο μήνα που ήμουν εκεί ζήτησα από ένα ξάδερφο μου να με φιλοξενήσει, παράλληλα βρήκα δουλειά και μπήκα στην Ανοιχτή Δομή στην κύρια φάση θεραπείας και κατάφερα να αλλάξω τη ζωή μου. Τους καταλαβαίνω και νιώθω ένας από αυτούς γιατί η ζωή μου από εκεί άρχισε. Μ.

85

87

88

89

Στον Αόρατο Πειραιά συνέβαλαν οι: Φωτεινή Αβδελλή // Φώτης Αδαμόπουλος // Νικολέτα Αλιφραγκή // Παναγιώτης Αναστασάκος // Ελισάβετ Αραμπατζή // Ντόρις Αργαλιά // Ντίνα Βαΐου // Αργυρώ Βράκα // Γιάννης Βράκας // Δημήτρης Βρανάς // Φερενίκη Βαταβάλη // Παναγιώτης Βουτυράκος // Δημήτρης Γαζής // Ανδρέας Γανίμας // Λεωνίδας Γεωργίου // Σοφία Γρεασίδου // Ελεονώρα Γκουσιάρη // Τζούλια Γκούφα // Στέλλα Δ. // Σοφία Δ. // Μίνα Ζωγραφάκη // Αθηνά Ζωνάκη // Σπύρος Ζωνάκης // Όλγα Θεοδωρικάκου // Εύη Κ. // Mohamet K. // Άγγελος Καλοδούκας // Βασιλική Κολιάκη // Γιώργος Κονταρίνης // Ανδρέας Κρεμμύδας // Βαρθολομαίος Κυβέλος // Βασίλης Λ. // Χρήστος Λ. // Θανάσης Λαζαρίδης // Άννα Λάμπρου // Δήμητρα Λιάγκου // Μάριος Λώλος // Ξενοφών Λογοθέτης // Διονύσης Μ. // Σοφία Μ. // Μοχαμεντ // Βασίλης Μαθιουδάκης // Βίκυ Μάντζα // Βάνα Μελά // Νίκος Μπελαβίλας // Τατιάνα Μπόλαρη // Ηρακλής Π. // Σεραφείμ Π. // Γιάννης Παναγόπουλος // Ηρακλής Παπαθεοδώρου // Γεράσιμος Παπαναστασάτος // Θεοδόσης Παπανδρέου // Κατερίνα Παπανδρέου // Μιχαλης Παπαντωνόπουλος // Πόπη Παρασκευοπούλου // Πολίνα Πρέντου // Άντα Προβατάκη // Διονύσης Πατσόπουλος // Σταυρούλα Σ. // Δήμητρα Σιατίτσα // Φλώρα Σαρτζετάκη // Μαρία Σκεμπέ // Αναστασία Τ. // Σπύρος Τσακίρης // Βίκυ Τσεφαλά // Δημήτρης Τσούνης // Φωτεινή // Μιχάλης Φώτος // Αγγελική Χατζή // Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου // Μπάμπης Χριστακόπουλος

92

Ευχαριστίες Στους χορηγούς επικοινωνίας: εφημερίδα “Κοινωνική” // εφημερίδα “Η Αυγή” // ρ/σ 105,5 “Στο Κόκκινο” // ιστότοπο carnetdevoyage.gr Στο Δήμο Πειραιά και τις διευθύνσεις του, και ιδιαίτερα στην Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιά και στο Κανάλι-1 Στην Ιερά Μητρόπολη Πειραιώς και στον Ι.Ν. Αγίας Τριάδας Στον Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς (ΟΛΠ) Στο Μουσείο Ηλεκτρικών Σιδηροδρόμων Σωματείου Συνταξιούχων ΗΣΑΠ

Παρεμβάσεις Ντίνα Βαΐου Ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ // Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Φερενίκη Βαταβάλη Δρ. αρχιτέκτων - Πολεοδόμος Παναγιώτης Βουτυράκος Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων // Δημοτικός Σύμβουλος Πειραιά Σπύρος Ζωνάκης Δημοσιογράφος Περιοδικού Δρόμου “σχεδία” Ανδρέας Κρεμμύδας Σύμβουλος τοξικοεξαρτήσεων // Υπεύθυνος Κέντρου Κοινωνικής Επανένταξης ΚΕΘΕΑ Νόστος Βάνα Μελά Δικηγόρος // Δημοτική Σύμβουλος με τη Δημοτική Παράταξη «Πειραιάς για όλους» Νίκος Μπελαβίλας Καθηγητής ΕΜΠ // Επικεφαλής Δημοτικής Παράταξης “Πειραιάς για Όλους” Γεράσιμος Παπαναστασάτος Ph.D. // Κοινωνιολόγος-Εγκληματολόγος // Διευθυντής Τομέα Έρευνας KΕΘΕΑ // Συμβουλευτική Επιτροπή Εθνικού Συντονιστή για τα Ναρκωτικά Δήμητρα Σιατίτσα Ερευνήτρια σε θέματα κατοικίας Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου Δρ. αρχιτέκτων - Πολεοδόμος

Εικόνες Άγγελος Καλοδούκας // Γιώργος Κονταρίνης // Βασίλης Μαθιουδάκης // Τατιάνα Μπόλαρη // Σπύρος Τσακίρης & Ομάδα Φωτογραφίας ΚΕΘΕΑ ΝΟΣΤΟΣ

93

94

95

96

97

ISBN: 978-618-84805-0-6