Onon balj np oi, tal heeriin turuutnii (2012) sudalgaanii tailan 2012 10 02 by Onongol

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын цөм байршил, шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох судалгааны ажлын тайлан Судалгааны ажлын тайлан

ЗАХИАЛАГЧ: БОНХЯ-НЫ ТХН-ИЙН УДИРДЛАГЫН ГАЗАР ГҮЙЦЭТГЭГЧ: ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ХАМГААЛАЛТЫН ЗАХИРГАА

Хэнтий аймаг, Дадал сум 2012

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын цөм байршил, шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох судалгааны ажлын тайлан

October 1, 2012

ГАРЧИГ ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР ......................................................................................... 2 ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ҮÍÄÝÑËÝË ................................................................................................. 3 ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÆËÛÍ ÇÎÐÈËÃÎ .................................................................................... 4 I. ÕÝÝÐÈÉÍ ÕÀÉÃÓÓË ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÑÎÍ ÁҮÐÝËÄÝÕҮҮÍ, ÀÐÃÀ ÇҮÉ, ÕÝÐÝÃËÝÕҮҮÍ .................................................................................................................... 4 1.1.

Îðîëöñîí á¿ðýëäýõ¿¿í .......................................................................................... 4

1.2 Ñóäàëãààíд хамрагдсан талбай ............................................................................... 5 1.3.

Àðãà ç¿é, õýðýãëýõ¿¿í ........................................................................................... 6

II. СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН НУТАГ, ТЭДГЭЭРТ ТАРХСАН ТУРУУТАН АМЬТДЫН СУДАЛГААНЫ ТОЙМ ...................................................................................... 8 2.1. Судалгаанд хамрагдсан нутгийн байгаль-нийгэм эдийн засгийн онцлог ............. 8 2.2. Ойн туруутан болон тал хээрийн туруутан амьтдын судлагдсан байдал........... 11 III. ОНОН-БАЛЖ-Н БÖÃ-ÛÍ ОЙН ТУРУУТНЫ ТАРХАЦ, БАЙРШИЛ, ТОО ТОЛГОЙ .... 11 3.1. Øèâýð õàíäãàé (Alces alces)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé............................... 11 3.2. Õàëèóí áóãà (Cervus elaphus)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé .......................... 13 3.3. Çýðëýã ãàõàé (Sus scrofa)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé .................................... 15 3.4. Áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé ................... 16 3.5. Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus)-èéí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé ........... 17 3.6. Цагаан зээрийн (Procapra gutturosa) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé .................... 18 3.7. Судалгаагаар тохиолдсон бусад амьтад .............................................................. 21 IV.ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТНЫ НӨӨЦ, НЯГТШИЛ, ЦӨМ НУТАГ ................................................................................................... 24 V. ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН АМЬТДЫН ПОПУЛЯЦИД НӨЛӨӨЛЖ БУЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮД ........................................ 27 5.1 Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë .............................................................................................. 27 5.2. Õ¿íèé øóóä áà äàì íºëºº ...................................................................................... 29 VI. ОНОН БАЛЖ БЦГ-Т ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН ÀÌÜÒÄÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÇÎÕÈÑÒÎÉ ÀØÈÃËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË .......................................... 31 6.1 Õàìãààëñàí õóóëü ýðõ ç¿éí ñòàòóñ ........................................................................ 31 6.2. Íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë ........................................ 32 ДҮГНЭЛТ ........................................................................................................................... 36 АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ .......................................................................... 38 ХАВСРАЛТ- 1 .................................................................................................................... 40 ХАВСРАЛТ-2 ..................................................................................................................... 41

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР БОЯ - Байгаль орчны яам ШУА – Шинжлэх ухааны академи БОАЖЯ – Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам БЦГ- Байгалийн цогцолборт газар ОХУ – Оросын холбооны улс ГТХАН – Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг ХХК – Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани ЗДТГ – Засаг даргын тамгын газар ТХГН – Тусгай хамгаалалттай газар нутаг

October 1, 2012

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ҮÍÄÝÑËÝË Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòýä õàìòðàí ñóðãàëò ñóäàëãààíû îëîí òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ îéí õºõòºí àìüòàä ðóó ÷èãëýñýí íü òîîòîé öººõºí áàéãàà áèëýý. ¯¿íýýñ øàëòãààëàí Ìîíãîë îðíû 10 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ýçëýí îðøèõ îéí á¿ñèéí õºõòºí àìüòíû òîî òîëãîé, íººöèéí ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é áàéñààð ºíººã õ¿ð÷ýý. ÁÎß, ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàà÷èä õàìòðàí Ìîíãîë îðíû õàëèóí áóãûí òîî òîëãîé, íººöèéí ¿íýëãýýã 2004 îíä õèéñэí бол БОАЖЯ, Байгаль орчны

шинэчлэл-II

төслийн санхүүжилт,

дэмжлэгтэйгээр

ШУА-ийн Биологийн

хүрээлэн болон бусад төрийн бус байгууллагууд хамтран Монгол орны ойн туруутны тархац, популяцийн үнэлгээний судалгааг 2010 онд хийж гүйцэтгэсэн билээ. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт 5 судалгааны талбайг сонгон авч тус бүс нутагт тархсан зарим зүйл ойн туруутны нөөцийн үнэлгээ хийгдсэн билээ. Бүс нутгийн хэмжээнд өмнө хийгдсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа төдийлэн байхгүй байсан нь уг судалгааны ажлын үр дүнг харьцуулан үзэж, тус нутгийн ойн туруутан амьтдын тархац, популяцийн хэмжээ нэмэгдсэн эсэх, нөлөөлж байгаа хүчин зүйлийн талаар тодорхой үнэлэлт дүгнэлт өгөхөд учир дутагдалтай байсан болно. Харин БОАЖЯ-наас зарим улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт зэрлэг амьтдын судалгааг явуулахаар болсоны нэг нь Онон-Балжийн БЦГ юм.

С¿¿ëèéí

æèë¿¿äýä òóñ цогцолборт ãàçàðò õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí îéí ò¿éìðèéí õýìæýý, ó÷ðóóëàõ õîð óðøèã, àøèã õîíæîî õàéõ, àí ãºðºº õèéõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí íºëººãººð түймрийн тоо æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ áàéíà. Ийнхүү хүний шууд болон дам нөлөөлөл өсөж байгаа боловч БОАЖЯ, Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн /WWF/ дэмжлэгтэйгээр тус бүс нутагт байгаль хамгаалах олон нөхөрлөлүүд шинээр үүсэн бий болж, зэрлэг амьтад руу чиглэсэн хамгааллын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхээс гадна Хамгаалалтын захиргаатай хамтран тэдгээрийн тогтвортой байршлыг хангахад чиглэсэн биотехникийн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байгаа нь тус нутгийн ойн туруутан амьтдын популяцийн хэмжээ өсөн нэмэгдэх таатай боломж нөхцөл бүрдэж байна.

October 1, 2012

БОАЖЯ-ны санхүүжилтээр “Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутны

цөм

байршил,

шилжилт

хөдөлгөөнийг

тогтоох”

судалгааны

ажлыг

Хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагчдын нөөц бололцоон дээр тулгуурлан гүйцэтгэх нь БОАЖ-ын сайдын 2012 оны 05 сарын 25-ны өдрийн А204 дугаар тушаал нь уг судалгааг хийх үндэслэл болж байна.

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÆËÛÍ ÇÎÐÈËÃÎ Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòäûí äèíàìèê ººð÷ëºëòèéã ãàðãàõ, òýäãýýðèéí òàðõàö áàéðøèë, íººöèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, ìýäýýëëèéí ñàíã áèé áîëãîõîä óã ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî îðøèíî. Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãûí õ¿ðýýíä: 1. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðäëèéã òîãòîîõ; 2. ªìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëòàé õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò õèéæ, ººð÷ëºëòèéí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ; 3. Àí àìüòäûí òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîéä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã òîäðóóëàí ãàðãàõ çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí áîëíî.

ÕÝÝÐÈÉÍ ÕÀÉÃÓÓË ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÑÎÍ ÁҮÐÝËÄÝÕҮҮÍ, ÀÐÃÀ ÇҮÉ, ÕÝÐÝÃËÝÕҮҮÍ

1.1. Îðîëöñîí á¿ðýëäýõ¿¿í Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòдûн òîî òîëãîé, íººöèéã òîäîðõîéëîõ ñóäàëãààíä тус цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагчид, идэвхтэн байгаль хамгаалагч, орон нутгийн байгаль хамгаалах нөхөрлөлийн гишүүд îðîëöîí нийт 144 хүн/хоногийн хээрийн судалгааны ажлыг 2012 îíû 9 дүгээð ñàðûí 5- 17 õ¿ðòýë цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт гүйцэтгэв.

October 1, 2012

Зураг 1 Судалгааны багийнхан

Нэгдүгээр баг: Онон-Балжийн БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргааны ахлах мэргэжилтэн Д.Мөнх-Од ахлаж, мэргэжилтэн Б.Алдармаа, байгаль хамгаалагч Ц.Баярмагнай, П.Зоригтбаатар, Ц.Онон, идэвхтэн байгаль хамгаалагч Д.Сүхбаатар нар ажиллав. Хоёрдугаар

баг:

Мэргэжилтэн

Онон-Балжийн

БЦГ-ын

Хамгаалалтын

захиргааны мэргэжилтэн Д.Банди ахлаж, байгаль хамгаалагч Ж.Ганзориг, П.Гансүх, Д.Сайнбилэг,

Ж.Лхагвадорж,

идэвхтэн

байгаль

хамгаалагч

Ч.Ариунболд

нар

ажиллав. 1.2 Ñóäàëãààíд хамрагдсан талбай Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутны цөм байршил, шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох хээрийн хайгуул судалгаанд тус цогцолборт газрын нийт нутаг дэвсгэрийн 51,3% буюу 2132,9 км2 нутаг хамрагдсан байна.  Нэгдүгээр багийн судалгаанд хамрагдсан газрууд: Онон-Балжийн БЦГ-ын “А” хэсгийн Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Хувьтай, Хэцүү өндөр, Сэрүүний урд ар, Гурван шивэртэй, Төмстөй, Баян-Адарга сумын нутаг Хөтөлж, Нарийн хадтай, Дадал сумын нутаг Шувуутын зоо, Шар горхи, Халзан бүргэдтэй, Баянхаан, Цагаан тэнгэр, Буурлын зоо, Гилбэр зэрэг газрууд;  Хоёрдугаар багийн судалгаанд хамрагдсан газрууд: Онон-Балжийн БЦГ-ын Б хэсгийн Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутаг Хавчуу, Сонгинот, Өлч, Гахайт, Халзан гурт, Дадал сумын нутаг Ар улаалзаргана, Мойлын толгой, Өвөр улаалзаргана, Өвөр өнөрч, Ар өнөрч, Сөртийн зоо, Түмэн цогт, Жигнийн алага, Дорнод аймгийн Баян-уул сум нутаг Дархинт, Батсүмбэрийн нуруу,Гуна, Бугат, Хавчуу зэрэг газрууд; 5

October 1, 2012

Зураг 2

1.3. Àðãà ç¿é, õýðýãëýõ¿¿í Тус цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт хөрш зэргэлдээ ОХУ болон äýëõèéí îé á¿õèé áóñàä ãàçàð íóòàãò ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã, íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí аргачлал, арга зүйн дагуу цэгэн, зурвас замлал, ул мөр, үргээлгэ болон аман асуулгын аргаар ойн туруутан амьтдын судалгааны эх хэрэглэхүүнийг цуглуулав. Түүнчлэн судалгааны арга зүйг тухайн амьтныхаа зан төрх, экологи, биологийн онцлогтой уялдуулан амьтан бүрт хэрэглэх арга зүй нь ялгаатай байхаар сонгон авсан бөгөөд сорилын талбайд ажиглалт, судалгаа хийх цэг, замлал нь тухайн амьтны амьдрах орчныг бүрэн хамарсан байхад анхаарч байв. Àæèãëàëòûí ÿâöàä àìüòàí õàðâàë áîëîìæòîé áîë íàñ õ¿éñýýð íь ангилж, ажиглалт хийсэн цаг, сар өдөр, амьдрах орчин, солбилцол, зан авир, амьтан хүртэлх зай, өнцөг зэргийг тухайн арга зүйд тохирсон урьдчилан бэлтгэсэн хүснэгтэнд тэмдэглэж байлаа. Судалгааны арга зүйн хүснэгтүүд тухайн арга зүйн онцлогоос хамааран ялгаатай боловч доор дурдсан мэдээллийг цуглуулсан байхад анхаарав. Үүнд: -

Ажиглагчаас амьтан хүртэлх зай (w), өнцөг (  ), ажиглалт хийсэн хугацаа (t)

Зурвас замлалын арга хэрэглэж байгаа үед эхлэл ба төгсгөлийн цэг 6

Аль болох тухайн зүйл амьтны сүргийн бүтцийг

October 1, 2012

нас хүйсээр ялган

тэмдэглэсэн байх -

Тухайн амьтны амьдрах орчны мэдээллийн хүснэгтийг аль болох үнэн зөв бөглөсөн байх

Ойн туруутан амьтдын нөөцийн үнэлгээний боловсруулалтыг хийсэн байдал. Тус нутгийн ойн туруутан амьтдын нөөцийн үнэлгээг өмнөх жилүүдийнхтэй харьцуулах, популяцийн өсөлт бууралтын дтнамикийг тогтоохын тулд 2010 онд хийгдсэн ойн туруутан амьтдын судалгааны үр дүнг боловсруулсан аргачлал, арга зүйн дагуу Distance sampling 5.0 программыг ашиглан гүйцэтгэв. Ойн туруутан амьтдын судалгаанд Distance sampling программ ашиглан нөөц, нягтшилын үнэлгээ тогтоосон практик ажил олон улсын түвшинд түгээмэл байна. Тухайлбал: R.M.A.Gill, M.L. Tomas, D.Stocker, 1997 (The use of portable thermal imaging for estimating deer population density in forest habitats, Journal of Applied Ecology, 34, 1273-1286), Floyd T.J., Mech L.D., Nelson M.E., 1979 (An improved method of censusing deer in deciduousconferous forests, Journal of Wildlife Management, 43, 258-261), Stianes. B.W., Welch, D. 1984 (Estimating the abundance of red deer and roe deer and their current status in Great Britain, Symposia of the Zoological Socitety of London, 58, 131-152) зэргийг жишээ болгон дурдаж болно. Тухайн сонгон авсан нутагт аìüòàí õàðàгдах магадлал хамгийн èõ áàéõ (цэгэн ажиглалтын хувьд ажиглагчаас амьтан хүртэлх зайг ашиглан S=2R2*π томъёогоор) çóðâàñíû ºðãºíèéã замлалын íèéò óðòààð ¿ðæ¿¿ëýí судалгаанд хамрагдсан òàëáàéí õýìæýýг ãàðãàâ. Ýöýñò

íü

ç¿éë

òóñ

á¿ðèéí

õóâüä

ажиглагчаас

амьтан

хүртэлх

зайн

хэмжигдхүүний 0 çàéíààñ ýõëýí òàðõàõ ïåðïåíäèêóëÿð çàéí òàðõàëò f (0) , àìüòàí õàðàãäàõ ìàãàäëàë ( n / L ), ñ¿ðãèéí õýìæýý E (s). çýðãèéã àøèãëàí 1-ð òîìú¸îãîîð áîäîæ íÿãòøèë ( D ) òîîöîîëæ ãàðãàëàà. Òîîëîãäñîí àìüòäûí íÿãòøèë

-ã

ñóäàëãààíû òàëáàéä ¿ðæ¿¿ëæ íèéò òîî òîëãîé ( N )-ã îëîâ. Ñóäàëãààíû òàëáàé äàõü òóõàéí ç¿éë àìüòíû íÿãòøèëûã òîäîðõîéëîõäîî äîîðõ òîìú¸îã àøèãëàâ. nfˆ (0) Eˆ ( s) Dˆ  2L

(1),

October 1, 2012

Ýíä L - òðàíñåêòèéí íèéò óðò, n òýìäýãëýãäñýí ñ¿ðãèéí òîî, f (0) òðàíñåêòèéí øóëóóíààñ ñ¿ðýã õ¿ðòýëõ ïåðïåíäèêóëÿð çàéí òàðõàëòûí ôóíêöè, Eˆ ( s) ñ¿ðýã äýõü áîäãàëèéí òîî (Buckland et al., 2001). Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòàã íü òóõàéí àìüäðàõ îð÷íû íºõöºë, áàéãàëü öàã óóð, íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ ó÷ðààñ ýäãýýð íóòãèéã уулсын системээр нь хуваан гарсан үр дүнг амьдрах орчны бусад нөхцөлтэй холбон ¿çýõ íü îéí òóðóóòàí àìüòäûí òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîéä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë èë¿¿ èõýýð íºëººëæ áàéãàà, òóõàéí àìüòíûã õàìãààëàõàä ÿìàð ç¿éë äýýð èë¿¿ àíõààðàõ õýðýãòýéã ãàðãàõ äàâóó òàëòàé. II.

СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН НУТАГ, ТЭДГЭЭРТ ТАРХСАН ТУРУУТАН АМЬТДЫН СУДАЛГААНЫ ТОЙМ

2.1. Судалгаанд хамрагдсан нутгийн байгаль-нийгэм эдийн засгийн онцлог Байгалийн онцлог. Онон-Балжийн БЦГ нь Хэнтий аймгийн Дадал, Биндэр, Норовлин, Баян-Адрага, Дорнод аймгийн Баян-Уул сумдын нутгийг хамарсан 415752 га талбай, “А”, “Б” гэсэн хоёр хэсэгтэйгээр УИХ-ын 2000 оны 04-р сарын 14-ний өдрийн 29 дүгээр тогтоолоор байгуулагдсан. 8

Онон-Балжийн район нь Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гаас зарласан

21-р зуунд олон улсын хэмжээнд анхаарч хамгаалбал зохих 35 экобүс нутгийн Амар мөрний экобүсэд хамрагддаг. Онон-Балжийн БЦГ нь байгалийн мужийн төлөөллийн хувьд Хэнтийн уулт өндөрлөгийн зүүн хэсгийн ойт хээр, умард хуурай хээрийн дэд мужийн ой, нугат хээр, нуга бүхий ойт хээрийн район, Онон-Улзын сав газрын нам уул, хотгор бүхий хээр, хуурай хээрийн мужийн нуга, нарс бүхий хээрийн районуудыг тус тус төлөөлөн оршино. Байгалийн бүс бүслүүрийн шилжилтийн зааг дээр оршдог учраас биологийн төрөл зүйлийн хувьд баян болохын хамт эмзэг экосистем бүхий нутаг юм [5]. Энд Онон-Балжийн нуруу, Баянхааны нуруу, Халзан Бүргэдтэй, Шувуутын зоо, Эрээн давааны нуруу зэрэг томоохон уул нурууд бий. Уулсын хажуу нь ихэнхдээ налуу, орой нь голдуу бөмбөгөр, асга чулуу бараг байхгүй, ил гарсан үндсэн чулуулгийн хад цохио ховор юм. Голын хөндийнүүд ихэвчлэн тавиу болж өргөн нь 5-6 8

October 1, 2012

км, хааяа бүр 10-аад км хүрнэ. БЦГ-ын хамгийн өндөр цэг нь Биндэр сум дахь Хэцүү өндөр уул (1568.4), хамгийн нам цэг нь Дадал сум дахь Балж, Ононгийн бэлчир далайн түвшнээс дээш 840.0м өндөрт оршино. Жилд дунджаар 400-аад мм тунадас унах бөгөөд зарим үед 500 мм хүрч байсан удаатай. Сүүлийн жилүүдэд хуурайшлын улмаас унах тунадасны хэмжээ багасч байна. Сүүлийн арван жилийн дунджаар өвлийн улиралд сард дунджаар 3.2 мм, хавар 12.2 мм, зундаа 104.8 мм, намартаа 17.6 мм хур тунадас унадаг байна. Тус нутагт Монгол орны томоохон голд тооцогдох Онон, Балж голууд, тэдгээрийн цутгал болох Бөххөн, Хёрхон, Агац, Хэр, Галттай, Улиастай зэрэг томоохон голууд урсах бөгөөд ихэнх нь ОХУ-ын нутгаас эх авдаг. Мөн Хүрхрээ, Цагааннуур, Янги зэрэг томоохон нуурууд энд байдаг. Онон-Балжийн БЦГ, түүний орчны бүс нутагт 90 овог, 321 төрөлд хамаарах 958 зүйл ургамал тохиолдож байгааг тогтоосон үүнээс 23 овог 47 төрөлд хамаарах 57 зүйл ховор, 10 овог, 12 төрөлд хамаарах 16 зүйл нэн ховор ургамал байна. ОББЦГ-ын ургамлын жагсаалтаас харахад 25 овог, 43 төрөл 53 зүйл хүнсний, 49 овог, 139 төрөл, 241 зүйл эмийн, 47 овог, 174 төрөл, 400 зүйл бэлчээрийн ургамал ургаж байна Тус цогцолборт газрын 61.8% буюу 257185 га талбайг ойн сан эзэлж байгаагаас 51.7% нь шинэс, 32.3% нь хус, улиас, 16.0% нь нарсан ой бөгөөд “А” хэсгийн 65.2%, “Б” хэсгийн 34.8% нь ойн сан бүхий газар байна.Энэ бүс нутаг нь Монгол орны сибирь шинэс (Larix sibirica)-ний зүүн тархац, дэлхийн дагуур шинэс (Larix dahurica)-ний өмнөд тархац бөгөөд Крыловын нарс (Pinus Krylovii), дагуур шинэс, Чекановскийн шинэс (Larix czekanowski Bogdanov (1931)) гэсэн гурван зүйлийн шилмүүст мод Монгол орны хэмжээнд зөвхөн энэ газарт тархсан байна. Эдгээрээс Монгол улсын “Улаан ном”-д дагуур шинэс орсон. Энд сүүлийн жилүүдэд хэд хэдэн удаагийн

түймэр

гарсанаас

болж

шинэсэн

ой

хусан

ойгоор

солигдох явц

үргэлжилсээр байна. Ийм хоёрдогч гаралтай хусан ойн дотор 40-60 насны хус зонхилж байна. Онон-Балжийн БЦГ нь хөхтөн амьтны оршин амьдрах таатай нөхцөл бүрдсэн манай орны онцлог газруудын нэг бөгөөд энд 6 багт хамаарах 54 зүйл хөхтөн амьтад суурин болон гүйдлийн байдлаар амьдардаг. Эдгээрээс тус цогцолборт газрын хэмжээнд 15 зүйл “элбэг”, 29 зүйл “хэвийн”, 10 зүйл “ховор” тохиолддогоос CITES-ийн

October 1, 2012

2 дугаар хавсралтад 5 зүйл, Монгол улсын улаан номонд 4 зүйл, Олон улсын улаан номонд 2 зүйл, Монгол орны ховор амьтны жагсаалтад 3 зүйл орсон байна. Онон-Балжийн сав нутагт хожуу хийсэн судалгааны явцад Монголын амьтны аймагт шинэ зүйл сарьсан багваахай бүртгэгдсэн, мөн нэн ховор зүйл болох голын халиуны тархацын шинэ нутаг тогтоогдсоноос үзэхэд энд судалгаа бага хийгдсэнийг илэрхийлэхийн зэрэгцээ, өвөрмөц нутаг гэдгийг давхар нотолж байгаа юм. Тус газарт сүүлийн жилүүдэд нүүдэллэн ирсэн усны булга (Mustela vision) Онон, Хэр голын орчимд нилээдгүй олширч байгаа дүн мэдээ байдаг. Сүүлийн жилүүдэд тус БЦГ-ын нутагт цагаан зээр (Procapra gutturosa) ирж өвөлжиж байна. Нийгэм, эдийн засгийн онцлог. Онон-Балжийн БЦГ-ын аялал жуулчлалын бүсэд 62 өрх, 6172 мал, хязгаарлалтын бүсэд 123 өрх, 20416 мал, нийт 185 өрхийн 698 иргэн, 26588 орчим мал өвөлжиж, хаваржиж, зусч, намаржиж /2012 оны байдлаар/ байна. 2010 оны байдлаар Онон-Балжийн БЦГ-ын орчны бүсэд байгаль хамгаалах

болон

ойн

нөхөрлөл

байгаагаас

нөхөрлөл

менежментийн

төлөвлөгөөгөө эрх бүхий байгууллагаар батлуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Орон нутгийн дэд бүтэц, эдийн засгийн хөгжил. Хэнтий аймгийн нутагт нийт 1182.0 км авто зам байгаагаас 631.0 км нь Онон-Балжийн БЦГ-ын орчны бүс нутгаар дайран өнгөрч байна. Үүнээс 173.6 км хатуу хучилттай, 237.4 км хайрган, 37.3 км сайжруулсан хөрс, 182.7 км байгалийн хөрсөн зам байна. Онон-Балжийн БЦГ-ын орчны бүсийн сумдууд эрчим хүчний төвлөрсөн сүлжээнд холбогдож, цахилгаан хангамжийн байнгын эх үүсвэртэй болсон, 3 үүрэн телефоны операторын сүлжээ орсон, радио, телевизээр мэдээлэл хүлээн авах бололцоотой, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудын хангамж сайтай зэргээр дэд бүтцийн асуудал харьцангуй боломжийн түвшинд шийдэгдсэн байна. Аялал жуулчлал. Онон-Балжийн БЦГ, түүний орчны бүс нутгийн эдийн засгийн ирээдүй, өргөжин тэлэх салбаруудын нэгд аялал жуулчлалын салбар зүй ёсоор орно. Сүүлийн жилүүдэд аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжиж байгаа бөгөөд Дадал, Биндэр сумдад 9 жуулчны бааз үйл ажиллагаа явуулж, жилдээ 4000 орчим жуулчин хүлээн авч байна. Албан ёсны аялагч жуулчдаас гадна жилдээ 3000 орчим хүн амрах, аялах зорилгоор энэ газар зорчдог.

October 1, 2012

Газар ашиглалт. Газрыг бэлчээр, хадлан бэлтгэх, байгалийн дагалт баялаг ашиглах, бага хэмжээний газарт ногоо тарих зэргээр ашиглаж байна. Тариа ногоог айл өрхүүд зөвхөн хэрэгцээндээ тарих бөгөөд багахан талбайг эзэлнэ. 2.2. Ойн туруутан болон тал хээрийн туруутан амьтдын судлагдсан байдал Онон-Балжийн БЦГ-т тархсан ойн туруутны тоо толгой, тархац байршилтай холбоотой судалгаа хомс байна. Ойн туруутан амьтдын тархац, нөөцийг үнэлсэн томоохон судалгааны нэг нь БОАЖЯ-ны захиалга санхүүжилтээр Биологийн Хүрээлэнгийн Хөхтний экологийн лаборатори, бусад байгаль орчны чиглэлийн төрийн болон төрийн бус байгууллагын ажилтнууд оролцон 2004 онд

улсын хэмжээнд бүх тархац нутгийг хамруулан

гүйцэтгэсэн халиун бугын тархац, нөөцийн үнэлгээний ажил бөгөөд тус нутгийн бугын популяцийн үнэлгээг БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт биш, харин аймаг, сумын түвшинд үнэлэн гаргасан байна. Байгаль орчны мэргэжлийн байгууллага МОНРИЕЛ ХХК-ийн ажилтнууд Хэнтийн аймгийн ЗДТГ-тай байгуулсан гэрээний дагуу 2002 онд агнуур зохион байгуулалтын ажлыг гүйцэтгэсэн бөгөөд тус аймгийн нутагт тархсан ойн туруутан амьтдын нөөцийн үнэлгээг тогтоожээ. Үүнээс хойш ойн туруутны нийт тархац нутгийг хамруулан хийсэн дорвитой судалгааны ажил хомс бөгөөд БОАЖЯ, ГТХАН, Дэлхийн банк, Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн санхүүжилтээр 2010 онд Биологийн Хүрээлэнгийн Хөхтний экологийн лаборатори, бусад эрдэм шинжилгээний байгууллагын ажилтнууд оролцон ойн туруутан амьтдын тархац, нөөцийн үнэлгээний томоохон ажлыг гүйцэтгэсэн билээ. III. ОНОН-БАЛЖ-Н БÖÃ-ÛÍ ОЙН ТУРУУТНЫ ТАРХАЦ, БАЙРШИЛ, ТОО ТОЛГОЙ 3.1. Øèâýð õàíäãàé (Alces alces)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé Ìîíãîë îðîíä õàíäãàéí 2 ñàëáàð ç¿éë áàéäàã áºãººä ò¿¿íèé íýã áîëîõ øèâýð õàíäãàé íü òîî òîëãîéãîîð íèëýýä îëîí þì. Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí õóóëèéí 7.1-ä õî¸ð ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéã íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýí õàìãààëñàí áàéíà (2000) (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí 11

October 1, 2012

àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð çýðýãëýëýýð îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìä íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1997; Øèéðýâäàìáà íàð, 1997 ). Зураг 3

Õýíòèéí íóðóóíä 1000 ãà äàõü äóíäàæ íÿãòøèë õàðèëöàí àäèëã¿é, òóõàéëáàë: Шороот, Минжийн савд 1,5-2, Захар, Хэрлэнгийн эхээр 3,5, Ерөөгийн эх, Шарлан орчимд 3-4, Туулын эхэнд 0,5, Хангайн Бүрэнд 1 толгой ноогддог бөгөөд Хангай, Õýíòèéí ìóæèä 7000 îð÷èì õàíäãàé áàéãààã äîêòîð Ñ.Äóëàìöýðýí 1965-1975 îíä õèéñýí ººðèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð òîîöîîëæýý. Õàíãàé,

Õýíòèéä

1989

îíä

ØÓÀ-èéí

Áèîëîãèéí

Õ¿ðýýëýíãèéí

õèéñýí

ñóäàëãààãààð 10000 ãýæ òîîëîãäñîí íü Ìîíãîë îðíû õàíäãàéí ïîïóëÿöèéí 70% þì. Харин хөрш зэргэлдээ орших Онон-Балжийн БЦГ-т шивэр хандгай ховор байдаг болох нь 2010, 2012 онд дараалан хийгдсэн хээрийн хайгуул судалгааны явцад ердөө ганцхан бодгаль тэмдэглэгдсэнээс харахад илт байна. 2010 онд хийсэн биотехникийн арга хэмжээний үед хийсэн Хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагчдын судалгаагаар Онон-Балжийн БЦГ-ын ОХУ-ын хил залгаа нутгаар шивэр хандгай цөөн тоогоор нүүдэллэн орж ирдэг болох нь Хүрхрээ нуурын орчим 2 хандгайн сэг олдсоноос харагдана. Эндээс үзвэл Онон-Балжийн БЦГ-ын “Б” хэсгийн 12

October 1, 2012

хүн амьтангүй, зэлүүд, бөглүү нутаг нь хандгай байршихад тохиромжтой орчин болох îéí äîîä çàõòàé çàëãàí îðøèõ òîðëîã, áóðãàñ èõòýé ãîëûí õºíäèé, àìóóäûí ¸ðîîëûí намаг хомс байдагтай холбоотой юм. Тухайлбал, Монгол орны хэмжээнд хийгдсэн ойн туруутны судалгааны дүнгээр Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт шивэр хандгай байршин амьдардаг, тархац нутгийн хэмжээ ердөө 98 км2 байгаа нь дээрх дүгнэлтийг гэрчилж байна. Онон-Балжийн БЦГ-ын “А” хэсэгт хүн малын нягтшил ихтэй байдаг нь тухайн амьтны шилжилт, байршилд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байгааг үгүйсгэх аргагүй юм. 3.2. Õàëèóí áóãà (Cervus elaphus)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé Õýíòèé áîëîí Õàíãàéí ìóæèä Ñ.Äóëàìöýðýí 1966-1975 îíä õèéñýí ººðèéí судалгаагаар 1000 га дахь дундаж нягтшил Богд ууланд 90, Хөгнөхаан, Батхаанд 710, Төв Хэнтийн тайгад 7, Орхоны эхэнд 4, Тарвагатайн нуруунд 5 толгой ноогдох íÿãòøèëòàéãààð Õàíãàé, Õýíòèéí óóëàðõàã ìóæèä 107 ìÿíãàí õàëèóí áóãà áàéãààã òîîöîîëîí ãàðãàæýý. ÁÎß, ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýí õàìòðàí Óëñûí õýìæýýíä çîõèîí áàéãóóëñàí òîîëëîãîîð 1986 îíä 115000 êì2 íóòàãò 130000 òîëãîé áàéñàí (Äóëàìöýðýí íàð, 1989) áîë 2004 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð 15 àéìàãò 8000-10000 áîäãàëü áîëæ 20 õ¿ðýõã¿é æèëèéí äîòîð 92 õóâü áóóðñàí áàéíà. Òîî òîëãîéí áóóðàëòàíä õóóëü áóñ àãíóóð, àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë íºëººëæ áàéíà ãýæ ¿çæýý. Ñ.Äóëàìöýðýí íàð 1965-1967 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð Õýíòèéí áóãûí òîî òîëãîéã 1000 ãà-ä 7 áóãà íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð 40000 îð÷èì õàëèóí áóãà áàéíà ãýæ òîîöîîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí

2004 îíä

хийгдсэн халиун бугын тооллого судалгаагаар

Хэнтий аймгийн Баян-Адрага, Дадал, Биндэр, Норовлин болон Дорнод Баян-уул сумдын 6552 êì2 òàëáàéä 306 õàëèóí áóãà 1000 га-д дунджаар 0,4 толгой нягтшилтайгаар áàéðøèæ áàéãààã òîãòîîæýý. Гэхдээ энэ судалгаагаар Онон-Балжийн БЦГ-ыг тусгайлан авч үзээгүй бөгөөд зөвхөн сумын хэмжээгээр халиун бугын тархац нөөцийг гаргасан учраас энэхүү судалгааны үр дүнтэй харьцуулах боломжгүй юм. Харин 2010 онд Монгол орны ойн туруутны судалгаагаар халиун буга нь ОнонБалжийн ÁÖÃ-ûí 1502 êì2 км нутагт 1000 ãà-ä 1.4 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 220 îð÷èì áîäãàëü тархан байршиж байгааг тогтоожээ. 13

October 1, 2012

Ìîíãîë óëñûí Аìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéã (2000) (Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë ¹264) ººð÷ëºí (2001) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Ìîíãîë улсын Аí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèíä õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëñàí (ÁÎß, 1996). Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí íü õóóëü áóñ àãíàëò, äýä á¿òöèéí õºãæèë, íººöèéí îëáîðëîëûí ¿éë àæèëëàãàà çýðãýýñ øàëòãààëæ îð÷íû õîìñäîë, àìüäðàõ îð÷íû õóâààãäàë, õ¿íèé íºëºº çýðýã þì. Зураг 4

Онон-Балжийн БЦГ-т ã¿éöýòãýñýí õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð

Жигнийн

нуруу, Гурт, Оройлго, Ар Өвөр өргөөт, Гилбэр îð÷ìын буга бэлчихэд тохиромжтой àëàã ºâñò ýíãýð, çàäãàé òàëáàé, ойн чөлөө бүхий дундаж өндөр уулс бүхий нутгаар 49 ñ¿ðýãò õàìðàãäàõ 139 халиун буга òýìäýãëýâ. Халиун бугын сүргийн бүтцийн харьцааг авч үзвэл 5 : 15 : 1 гэсэн харьцаатай байгаа бөгөөд эр эмийн харьцаа 1 : 3 буюу нэг буганд 3 согоо ноогдож байгаа нь (1:1 болон 1:1,2 байвал зохимжтой) сүрэг дэхь эр эмийн харьцаа алдагдсаныг харуулна. Харин эх төлийн харьцаа маш доогуур буюу 15 эхэд 1 төл ноогдож байгаа нь тэдгээрийн гол дайсан болох саарал чонын тоо толгой өсөж байгаатай нягт холбоотой юм. Түүнчлэн сүүлийн 2 жилийн хугацаанд тус цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт гарах ойн болон тал хээрийн гал түймрийн гарах давтамж, хамрах талбахй 14

October 1, 2012

ихэссэн нь үржлийн насны согоонууд хээл хаях, сувайрахад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна гэж үзэх үндэслэлтэй. 3.3. Çýðëýã ãàõàé (Sus scrofa)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë äóòìàã, àãíóóðûí õýìæýý èõ ºíäºð, îð÷íû äîðîéòîë çýðýã îëîí àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà. Тархацын хувьд Хангай, Хэнтийн ой бүхий нутгийн хүрээг бараг бүхэлд нь хамарна (Банников, 1954; Дуламцэрэн, 1975). Үргэлжийн эрчимтэй агнуураас болж Хэнтийн тайгаас бусад ихэнх нутагт ховорджээ. Тоо, нягтшил газар бүр адилгүй. Туулын эхэнд 1000 га-д 1-2 толгой, Шороотын эх, Үүхэнд хушин ойд 6-7, Хангайн Солонготын даваа орчимд 1 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Õàíãàé, Õýíòèéí ìóæèä 34.000

îð÷èì íººöòýé áîëîõûã

àìüòàí ñóäëàà÷ Ñ.Äóëàìöýðýí òîãòîîæýý (Äóëàìöýðýí, 1977). Зураг 5

Монгол орны хэмжээнд 2010 онд хийгдсэн ойн туруутны судалгааны дүнгээр Онон-Балжийн ÁÖÃ-ûí 1768 êì2 нутагт , 1000 ãà-ä 8.5 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé 1500 бодгаль зэрлэг гахай тархан байршиж байгааг тогтоосон байна. Îðîí íóòãèéí àðä èðãýä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çýðëýã ãàõàéí òîî òîëãîé ºñºæ áàéíà ãýñýí ìýäýýëýë ºã÷ áàéëàà. 15

October 1, 2012

Çýðëýã ãàõàé íü Ìîíãîë óëñûн Аí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 2005). Çýðëýã ãàõàéí ìàõûã õ¿íñýíä õýðýãëýõ ãýæ õóóëü áóñààð àãíàõ, ò¿éìýð áîëîí ìîä áýëòãýë, óóë óóðõàé çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîëä îðæ áàéãàà íü òîî òîëãîé õîâîðäîõ ¿íäñýí øàëòãààí þì. Õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð Жигэн, Оройлго, Түмэнцогт, Өнөрч, Мойл толгой, Улаалзаргана, Эрээлж, Гурт, Гилбэр, Буурал зэрэг ãàçðóóäын óóëûí ñóãà, àð, îéí ÷ºëºº, çàäãàé ýíãýð, óóëûí áýë õºíäèé, голын татам, áóðãàñ òîðëîãîí øèðýíãý, îéí õàÿëãààð 25 ñ¿ðýãò õàðàãäàõ íèéò 88 ãàõàéí óë ìºð òýìäýãëýæýý. 3.4. Áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé Õýíòèéí îéò á¿ñèéí á¿õ íóòãààð òàðõñàí. Òàðõàö íóòàã íü óóäàì, òîî òîëãîé íü ýëáýã ç¿éë. Тоо, нягтшил газар бүр адилгүй, тухайлбал: 1000 га дахь дундаж нягтшил Хэнтийн Бүрх голын савд 14, Хэрлэн баян улаанд 10, Тарвагатайн нуруунд 5-6, Орхоны эхэнд 4,5, Солонготын даваанд 3-4 òîëãîé áàéãààã äîêòîð Ñ.Äóëàìöýðýí 1966-1975 îíû õîîðîíä õèéñýí ñóäàëãààãààðàà ãàðãàæýý. Ýäãýýð ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýí Õàíãàé, Õýíòèéí ìóæèä 50 ìÿíãà îð÷èì áîð ãºðººñ áàéãààã òîãòîîñîí áàéíà. (Äóëàìöýðýí, 1977). Монгол орны хэмжээнд хийгдсэн ойн туруутны популяцийн үнэлгээгээр ОнонБалжийн ÁÖÃ-ûí 1782 êì2 нутагт 1000 га-ä 6.3 áîäãàëü íогдох нягтшилтайгаар цогцолборт газрын хэмжээнд 1130 бодгаль бор гөрөөс байгааг тогтоосон байна. Áîð ãºðººñ íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû àìüòíû õîâîðäëûí çýðãèéã ¿íýëýõ øàëãóóðààð òîî òîëãîé íü áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Òîî òîëãîéí áóóðàëòàíä íºëººëæ áîëçîøã¿é õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä õóóëü áóñ àãíóóð, àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë çýðýã îðíî. Сóäàëãààãààð Жигэн, Оройлго, Боролжит, Баруун Зүүн Гурт, Гахайт, Эрдэнийн даваа, Сөөгтэй, Дунд тариат, Сэрүүн, Цагаан тэнгэр çýðýã ãàçðóóäын óóëûí ºâºð, ñóãà õàâüöàà ãîëäóó øèíýñýí îé, õààÿà õóс-øèíýñýí, øèíýñ õóñàí îé, äîòðîî ÿíç á¿ðèéí áóò ñººãòýé äîîä çàõ íü ãîëûí òàòìûí áîðîëæ òîðëîãòîé çàëãàñàí ¿åòýí-àëàã ºâñò çàäãàé òàëáàé, îéí ÷ºëºº ýíãýð á¿õèé íàìõàâòàð óóëñààð íèéò 147 ñ¿ðýãò õàìðàãäàõ 475 áîäãàëü òýìäýãëýãäæýý.

October 1, 2012

Үүнээс 80 бодгалийн нас хүйсийг ялгасан бөгөөд 34 (42.5%) гур, 40 (50 % зүр), 6 (7.5%) нь төл байсан бөгөөд сүргийн бүтцийн харьцаа эр:эм:төл гэсэн дарааллаар 5,7:6,7:1 байна. Эр, эмийн харьцаа 1:1.1, эх төлийн харьцаа 6.7:1 байв. Зураг 6

3.5. Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus)-èéí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé Ìîíãîë îðíû ïîïóëÿöèéí õýìæýý 1970 îíä 60000-80000-ä õ¿ðñýí áàéíà (Äóëàìöýðýí,1977). ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãýýñ 1986 îíä 6 àéìãèéí 63 ñóìûí íóòàãò òîîëëîãî ÿâóóëæ Ìîíãîëûí íèéò ïîïóëÿöè 44000 áîäãàëü ãýæ ¿çñýí (Äóëàìöýðýí, 1989). Ò¿¿íýýñ õîéø ïîïóëÿöè áóóðñààð 1990-ýýñ 2000 îíû áàéäëààð íÿãòøèë íü 1 êì2-ä 1.2-îîñ 0.2 áîëòëîî áóóðñàí áàéíà (Öýíäæàâ, Á¿æèíõàíä, 2000; Öýíäæàâ, 2002). Õýíòèéí íóðóóíû õ¿äðèéí òîî òîëãîéí íººöèéí ñóäàëãààã 2007 îíû 11 ñàðä õèéñýí áºãººä ýíý ñóäàëãààíû ä¿íãýýð 13713 êì2 íóòàãò 420 òîëãîé õ¿äýð áóþó 1000 ãà-ä 0.3 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé áàéжээ. Ýíý íü 1980-1990 îíûõòàé õàðüöóóëàõàä 50 äàõèí áàãàññàí ¿ç¿¿ëýëò þì ãýæ ñóäëàà÷èä ä¿ãíýæýý. 2010 болон 2012 онд хийгсдэн хээрийн хайгуул судалгаагаар ердөө ганцхан бодгаль тэмдэглэгдсэн бөгөөд баданга хүдрийн тархац нутгийн хэмжээ 80 км 2 байгаа нь тус цогцолборт газарт баданга хүдэр цөөн тоотой байдгийг илтгэнэ.

Çýðëýã õóäàëäààëàõ

àìüòàí,

óðãàìëûí

õîâîðäñîí

ç¿éëèéã

îëîí

óëñûí

October 1, 2012

õýìæýýíä

òóõàé êîíâåíöèéí (CITES) II-ð õàâñðàëòàíä îðñîí. Ìîíãîë óëñûí

àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä íýí õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìä íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýãäæýý. Õýýðèéí ñóäàëãààãààð Дадал сумын Цагаан тэнгэр (Бирвонот) ууланд 1 áîäãàëü òýìäýãëýãäæýý. Зураг 7

Áàäàíãà õ¿äðèéí òîõèîëäîöûã ¿çâýë õýö õàæóó, àð, ºâºð, õÿð, çîîíû óíàíãè ìîä á¿õèé õàìãèéí áàðòààòàé, ãàçðûí áîëîí ìîäíû õàã èõòýé õºâäºí äýâñãýðò ÷èéãòýé ñ¿¿äýðëýã, áàëàð îéä á¿ðòãýãäñýí áàéíà. 3.6. Цагаан зээрийн (Procapra gutturosa) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé Цагаан зээрийн тоо сүүлийн 50 жилийн дотор дэлхэц бүхий 4 орон болох Монгол, Орос, Хятад, Казакстан улсуудаас гуравт нь 75% хувиар буурсан байна. Монголд цагаан зээрийн тархац нутаг 1940-өөд оны үед 780000 км2 байснаас 1997 онд зөвхөн 190000 км2 болж багассан байна. Монголын цагаан зээрийн популяцийн 18

October 1, 2012

тоо 180000-2670000 хооронд тоологдсон байдаг (Milner-Gulland and Lkhagvasuren, 1998). Олсон нарын (2004) тооллогоор Монголын дорнод тал хээрт 80000 км2 талбайд 800000-900000 цагаан зээр тоологдсон (10-11 цагаан зээр/км2 ). Микс нар 1994 онд 475000 км2 гаруй байршил нутагт 2670000 гаруй цагаан зээр байна гэж тэмдэглэжээ (Reading et all., 1998). В. Кириллюк 2001 онд Монголын зүүн гарын нутгаар 300000-500000 цагаан зээр байна гэж мэдээлэл гаргасан байхад Б. Лхагвасүрэн 2003 онд Дорнод аймагт 750000 байна гэж бас мэдээлжээ (Olson et al., 2004). Монгол улсын Ан агнуурын хуулинд цагаан зээр түгээмэл тархацтай, “элбэг” ç¿éëèéн тоонд ордог бөгөөд Зэрлэг амьтдын нүүдэллэдэг зүйлүүдийг хамгаалах Боннын конвенцийн II-р хавсралтанд бүртгэгдсэн байна. Цагаан зээр нь тал хээрийн экосистемийн үндсэн төлөөлөгч төдийгүй арьс махны агнуурын чухал амьтан. Зураг 8 Цагаан зээрийн тархац нутгийн өөрчлөлт

Дээр дурдсанчлан Ìîíãîë îðíû öàãààí çýýðèéí òàðõàö áàéðøèë, òàðõàö íóòãèéí ºíãºðñºí çóóíû ýõýí ¿åýñ ºíººã õ¿ðòëýõ õóãàöààíä èõýýõýí õóâèðàë ººð÷ëºëòºíä îðæ èõýíõäýý ñºðºã õóìèãäàõ ÷èãëýë ð¿¿ãýý ÿâñààð 2000 îíîîñ õîéø òîãòâîðæñîí áàéíà. 2000 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí íóòàãò öàãààí çýýð 14 àéìãèéí 113 ñóìûí 500.000 îð÷èì àì äºðâºëæèí êì òàëáàéä òàðõàæ (Ëõàãâàñ¿ðýí 2000) байсан бол 2008 19

October 1, 2012

оны судалгаагаар цагаан зээр ìàíàé îðíû ç¿¿í áîëîí ç¿¿í ºìíºä íóòàãò õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéðøèëòàé áîëæ 516982 êì2 òàëáàéä òàðõàõ áîëñíûã ýíý ñóäàëãààãààð òîãòîîëîî. Ýíý íü õàìãèéí ºðãºí òàðõàëòòàé áàéñàí äº÷ººä îíû ¿åèéí òàðõàö íóòãèéí 63 îð÷èì õóâüòàé òýíöýæ áàéãàà ÷ 1970-1980-ààä îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 40 ãàðóé õóâèàð тэлсэн байна. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýð÷èìæèæ áóé öºëæèõ ¿éë ÿâö öàãààí çýýðèéí òàðõàöûí ºìíºä íóòãààð èõýññýíýýñ áýë÷ýýðèéí àëü ñýðãýã, öàñ çóäíû õ¿íäðýë áàãàòàé íóòàã áîëîõ Äîðíîä Ìîíãîëûí óóäàì òàë, төвийн бүс болон Хэрлэн голоос хойших íóòãóóä ðóó øèëæèí áàéðøèõ áîëñîí. Үүний нэг тодорхой жишээ бол Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт сүүлийн хэдэн жилүүдэд цөөн тооны цагаан зээр өвөлжиж байгаа бөгөөд нутгийн иргэд, байгаль хамгаалагчдын тооцоогоор 1000 орчим цагаан зээр нүүдэллэн ирдэг байна. Зураг 9

Хээрийн судалгаагаар 7 сүргийн 50 бодгаль тэмдэглэгджээ. Үүнийг нас хүйсээр ялган үзвэл 15 (30%) нь ооно, 26 (52%) нь шаргачин, 9 (18%) нь төл байна. Эр эмийн харьцаа 1:1,7 байгаа бол эх төлийн харьцаа 2,8:1 байна.

October 1, 2012

3.7. Судалгаагаар тохиолдсон бусад амьтад Хээрийн хайгуул судалгаагаар саарал чоно, шилүүс мий, чандага туулай, халздай дорго, ойн булга, ойн солонго, бараан хэрэм, шар үнэг зэрэг амьтад тэмдэглэгдсэн байна. Эдгээр амьтдын тархац, байршил, тоо толгой нь Онон-Балжийн БЦГ-ын байгаль, газарзүйн онцлог, улирлаас шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг бөгөөд эдгээр амьтдын талаар товч танилцуулъя. Шилүүс мийн (Lynx lynx) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Онон Балж БЦГын ойт нутагт өргөн тархсан боловч тархалт нь жигд бус. Энэ зүйлийн Монголын ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí òàëààð áàòòàé ñóäàëãàà õîìñ áàéíà. Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöèéí (CITES) II-ð õàâñðàëòàíä îðñîí. Ñàëáàð ç¿éë áîëîõ L.l.isabellina-ã Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí õóóëèéí (2000) äàãóó 2001 îíä ãàðñàí òîãòîîëîîð (¹264) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðñîí áàéíà. Улсын тусгай хамгаалалтад авахаас өмнө тàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýãò áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë, ÿëàíãóÿà ìîä áýëòãýë õèéñíèé óëìààñ òîî òîëãîé íü ховордох шалтгаан болж байсан. Харин хээрийн хайгуул судалгаагаар Дадал сумын нутаг Шоронгийн ногоонд 3 зулзагатай 1 шилүүс мий тааралдсан. Áàéãàëü хамгаалагчдын ажиглалт, нутгийн иргэдийн ярьж буйгààð øèë¿¿ñ ìèé ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõ ýëáýãøèæ áàéãàà. Зураг 10

October 1, 2012

Ñаарал чонын (Canis lupus) тархац, байршил, тоо толгой. Ìîíãîë îðíû á¿õ íóòàãò õààÿàã¿é òàðõìàë áºãººä õàëèóí áóãà (Cervus elaphus), áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus) íóòàãëàäàã Õýíòèé, Õºâñãºëèéí çýë¿¿ä îé, òàéãàä èë¿¿ ýëáýã òîõèîëäîíî. ØÓÀ-èéí ñóäàëãààãààð 1980 îíä Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè 30000 áîäãàëü ãæ òîîöîîëñîí áàéíà. Ñàÿõíû ñóäàëãààãààð Ìîíãîëä 10000-ñ áàãà áîäãàëü áàéæ áîëîõ þì ãýæ ¿çñýí (Mech, Boitani, 2004) áîëîâ÷ ýäãýýð ¿íýëãýý õàíãàëòòàé áèø áºãººä одоогийн тоог нарийвчлан тогтоох шаардлагатай байна. Онон Балж БЦГ-ын чонын òàëààð òîäîðõîé ñóäàëãàà áàéõã¿é. ÕÇÎÕÊ (CITES)-ûí II-ð õàâñðàëòàíä îðñîí. Àðäûí ýìíýëýãò ýä ýðõòíèéã àøèãëàõ ãýæ áàãàã¿é àãíàäàã. Õýýðèéí õàйгуул судалгаагаар Сэрүүний урд ар, Эрдэнэ даваа, Ар өргөөт, Мойлын ар зэрэг газруудад нийтдээ 13 чоно бүртгэжээ. Орон нутгийн ард иргэд болон, байгаль хамгаалагчдын ажиглалтаар тус нутагт сүүлийн жилүүдэд саарал чонын тоо толгой тогтвортой өсөж байгаа болно. Øàð ¿íýã (Vulpes vulpes)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Ìîíãîë îðîíä íèëýýä ºðãºí òàðõñàí ç¿éë, ãýâ÷ òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õóóëü áóñ àãíàëò èõ áàéãàà áºãººä îäîîãèéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé òàëààð ìýäýý àëãà áàéíà. Õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð Сэрүүний ам, Шар горхи, Түмэн хоньтын хөтөл зэрэг нутгийн îéí äîîä çàõ, òîðëîã, ñººã, áóðãàñò ãîëûí õºíäèéä íèéò 7 ¿íýã òýìäýãëýæýý. Àðüñûã íü îëîí óëñûí çàõ çýýëä õóäàëäààëäàã ó÷ðààñ õóóëü áóñ àãíóóð õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Îéí áóëãà (Martes zibellina)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Ýíý ç¿éëèéí àðüñ ºíäºð ¿íýòýé áºãººä ìîíãîëûí ïîïóëÿöè àãíàëòààñ ¿¿äýí áóóðñàí áèëýý. Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òàëààð ìýäýýëýë ìàø áàãà áàéãàà ÷ 1966-1968 îíû õîîðîíä Òºâ Õýíòèéä 1000 ãà-ä 11.7 áîäãàëèéí íÿãòøèëòàé áàéñàí (Stubbe, Chotolchu 1968) áà 1970-ààä îíä ýíý á¿ñ íóòàãò 10000 áîäãàëü áàéíà ãýæ ¿íýëñýí (Õîòîëõ¿¿, 1976). Ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóðñàíû óëìààñ 1953-2000 îíû õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí áàéâ. Îäîîгоор àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã. Îëîí óëñûí õýìæýýíä àðüñûã õóäàëäààëäàã ó÷ðààñ õóóëü áóñààð àãíàäàã. Íººöèéí îëáîðëîëтîîñ (ìîä áýëòãýë) ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë íèëýýä íîöòîé õîâîðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. Ìºí áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé íºëººãººð ãàðñàí ò¿éìýð àìüäðàõ îð÷íûã äîðîéòîëä îðóóëæ áàéíà. Õýýðèéí ñóäàëãààãààð Ононгийн урдах Түмэнцогт нэртэй газарт 2 áóëãà òýìäýãëýæýý. 22

October 1, 2012

Халздай доргоны (Meles meles) тархац, байршил, тоо толгой. Тархац нутаг уудам, тоо толгойн хувьд элбэг зүйл. Популяцийн тоо хэмжээ буураагүй гэж үнэлэгдсэн. Гэвч энэ зүйлийн тархац нутаг байгаа хэдий ч экологи болон зан төрх мөн түүнчлэн популяцийн тоо толгой болон хамгааллын статусын талаархи мэдээлэл бага байсаар байна. Дорго нь Европ болон Азид өргөн тархсан. Суусрын овгийн дотроос нийлмэл

бүтэцтэй нүх ухаж ганц нэгээр, хосоор, бүлээр амьдардаг

онцлогтой. Шөнийн болон бүрэнхийн идэвхитэй. Онон-Балжийн БЦГ-ын äóíäàæ ºíäºð, íàì, áýñðýã óóëñ, ãîëûí õºíäèéí òàòìûí íóãà, óõàà, ã¿âýý, òîëãîäûí

àì

õºíäèé, ãóó æàëãà, òàë õýýðèéí äîâöîãò элбэг тохиолдоно. Хээрийн хайгуул судалгаагаар Мянган хоньтын ард 1 бодгаль тэмдэглэгджээ. Ойн солонгоны (Mustela sibirica) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Тархац нутаг уудам, тоо толгой элбэг зүйл. Популяцийн тоо хэмжээ буураагүй гэж үнэлэгдсэн. Модны үенгийн тархац нутгийн 13 гаруй хувь нь улсын ТХГН-ийн сүлжээнд хамрагдсан. Уулын тайга, ойн төлөөлөгч, голын хөндий, татмын ой, нуур, усан сангийн ойролцоох шугуй, төгөл ой бараадан байршина. Хээрийн судалгаагаар Сэрүүн, Салхит, Боролжит, Гахайт зэрэг газруудад нмийт 8 ойн солонго бүртгэгджээ. ×àíäàãà òóóëàé (Lepus timidus)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû àìüòíû õîâîðäëûí çýðãèéã ¿íýëýõ øàëãóóðààð òîî òîëãîé íü áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Òîî òîëãîé, íººöèéí ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é. Судалгаагаар Баруун Оорцог уулын шигүү бут торлогтой захын ой, ойн цоорхой, голын хөндий, мөн ойн дээд хэсгийн давжаа хус торлогон ширэнгэнд нийт 3 чандага тэмдэглэгджээ. Áàðààí õýðýì (Sciurus vulgaris)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Ìîíãîë îðîíä ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí ÷èã õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë ìàø áàãà áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäàë ìàø èõ òîõèîëäîæ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàðõöûí çàðèì õýñýãò áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé ãàðàëòàé îéí ò¿éìýð, áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëãèéí àøèãëàëò, ÿëàíãóÿà ñàìàð ò¿¿õ, ìîä áýëòãýëýýñ ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë íü ïîïóëÿöèéí õîðîãäëûí ãîë øàëòãààí þì. Õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð Түмэнцогт, Баян хаан, Боролжитийн ар зэрэг нутагт 6 бараàí õýðýì òýìäýãëýгдæýý.

October 1, 2012

IV.ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТНЫ НӨӨЦ, НЯГТШИЛ, ЦӨМ НУТАГ Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын íººö, нягтшилыг тооцоолон гаргаж, өмнө хийгдсэн судалгааны үр дүнтэй харьцуулах зорилгоор гүйцэтгэсэн хээрийн хайгуул судалгааны арга зүй, оролцсон бүрэлдэхүүн, хамрагдсан газар нутгийг өмнө танилцуулсан билээ. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын тархац, нөөц байршил, нягтшлын талаар òóñãàéëàí õèéãäñýí ñóäàëãàà áàðàã áàéõã¿é áàéíà. Харин 2010 онд Монгол орны ойн туруутны популяцийн үнэлгээний үр дүнд Онон-Балжийн БЦГ-ын зарим ойн туруутан амьтдын тархац, нөөцийг тодорхойлон гаргасан нь тус цогцолборт газрын хувьд

бараг анхны шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгааны

ажил болсон билээ. Энэ судалгааны үр дүнгээр бор гөрөөс 1000 га-ä 6.3 áîäãàëü íîãäîõ íÿãòøèëòàé Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 1130 áîäãàëü, õàëèóí áóãà 1000 ãà-ä 1.4 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 220 îð÷èì áîäãàëü, çýðëýã ãàõàé 1000 ãà-ä 8.5 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé 1500 áîäãàëü нөөцтэй болохыг тогтоосон байна. Харин баданга хүдэр, шивэр хандгайн нөөц, нягтшлын үнэлгээг хийх хангалттай мэдээ баримт цуглуулагдаагүй, өөрөөр хэлбэл 2010 болон 2012 оны хээрийн хайгуул судалгаагаар дээрх 2 зүйл амьтан тус бүр ердөө ганц бодгаль ажиглагджээ. Хүснэгт 1 Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан амьтдын тархац, нягтшил, нөөцийн үнэлгээ

Бор гөрөөс

Сорилын талбайн хэмжээ 2 /км / 1090

Тархац нутгийн хэмжээ 2 /км / 1782

Халиун буга

540

Зэрлэг гахай Баданга хүдэр Шивэр хандгай

Зүйлийн нэр

Нөөцийн үнэлгээ

1000 гадахь нягтшил

891

5,0

95%-ийн магадлалтай доод хязгаар 765

1502

300

2,0

238

362

145

1768

1237

7,0

1062

1412

95%-ийн магадлалтай дээд хязгаар 1015

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн зарим туруутан амьтдын нөөцийг 2010 оны ойн туруутны судалгааны үр дүнтэй харьцуулан үзвэл бор гөрөөсний тоо толгойн байдал 24

October 1, 2012

21,2%-иар багассан бол түүнтэй нутаг дэвсгэр идэш тэжээлийн өрсөлдөгч болох халиун бугын нэгж талбай дахь нягтшил бараг 2 дахин нэмэгдэж, популяцийн хэмжээ 26,7%-иар нэмэгдсэн байна. Харин тус нутгийн зэрлэг гахайн тоо толгой өмнөх судалгааны үед тогтоогдсон нөөцөөс даруй 17,5%-иар бага байна. График 1 Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан амьтдын популяцийн хэлбэлзэл 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0

Бор гөрөөс

Халиун буга 2010

Зэрлэг гахай

2012

Онон-Балжийн БЦГ-т улирлын байдлаар нүүдэллэн орж ирж буй цагаан зээрийн тоо толгой, тархац байршлын хэмжээ үндсэндээ тодорхой боловч орон нутгийн иргэд, байгаль хамгаалагчдын ажиглалтын мэдээллээр 1000 гаруй цагаан зээр нүүдэллэн орж байна. Гэхдээ энэ тоо хэмжээ нь тухайн жилийн байгаль цаг уур болон идэш тэжээлийн нөхцөл байдалтай нягт уялдан ихээхэн хэлбэлзэлт хэв маягтай байдаг нь өмнөх судалгааны ажлуудын үр дүнгээр нэгэнт батлагдсан учир тус цогцолборт газарт байршиж буй цагаан зээрийн популяцийн үнэлгээг хийхэд учир дутагдалтай юм. Áîð ãºðººñ, õàëèóí áóãà, çýðëýã ãàõàé зэрэг àìüòäûí òàðõàëòûí öºì áàéðøèë íóòãóóä á¿ãä öîãöîëáîðт ãàçðûí õàìãààëàëòûí õèë äîòîð áàãòàæ áàéíà. ОнонБалжийн БЦГ-т хийгдсэн 2010 оны судалгаагаар бîð ãºðººñийн öºì íóòãèéí õýìæýý íü 50% êåðíåëýýð òîîöîõîä 869 êì2, õàëèóí áóãûíõ 588 êì2, çýðëýã ãàõàéíõ 714 êì2

October 1, 2012

áàéсан бол 75% êåðíåëýýð òîîöîõîä áîð ãºðººñийнх 2032 êì2, õàëèóí áóãûíõ 1842 êì2, çýðëýã ãàõàéíõ 1646 êì2 áàéíà. Зураг 11 Бор гөрөөсний цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Зураг 12 Зэрлэг гахайн цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Зураг 13 Халиун бугын цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Онон-Балжийн БЦГ-т 2012 онд хийгдсэн судалгааны үр дүнд зарим ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийг тооцоолон үзсэн бөгөөд Kernel homerange 26

October 1, 2012

өргөтгөлийн 50%-иар тооцоолон үзвэл халиун бугын цөм байршил нутаг 997 км 2, бор гөрөөсний цөм байршил 549 км2, зэрлэг гахайнх 302 км2 болсон байна. Харин 75%иар тооцон үзэхэд халиун бугынх 1491 км2, бор гөрөөснийх 1376 км2, зэрлэг гахайнх 881 км2 болжээ. Хүснэгт 2 Ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийн өөрчлөлт Зүйлийн нэр Бор гөрөөс Зэрлэг гахай Халиун буга

2010 он 50 % 75 % 869 2032 714 1646 588 1842

2012 он 50% 75% 549 1376 881 2299 997 1491

Өөрчлөлтийн хувь 50% 75% -36,8 -32,3 +19,0 +28,4 +41,0 -19,1

Ийнхүү зарим ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийн хэмжээ 2010 оныхоос -36,8%-иас +41,0 хувь хүртэл өөрчлөгдсөн байгаа нь тус цогцолборт газрын байгаль цаг уур, идэш тэжээлийн нөхцөл байдал, ой хээрийн түймэр, хүний шууд болон шууд бус нөлөөтэй шууд холбоотой юм. V. ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН АМЬТДЫН ПОПУЛЯЦИД НӨЛӨӨЛЖ БУЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮД 5.1 Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë 5.1.1. ªâ÷èí ýìãýã Онон-Балжийн БЦГ-ын òºäèéã¿é Ìîíãîë îðíû îéí õºõòºí àìüòäûí ºâ÷èí ýìãýã ñóäëàãäààã¿é áàéíà. Çýðëýã ãàõàéí ïîïóëÿöè áàðàãöààëáàë àðàâ ãàðóé æèëèéí çàéòàé ýëáýãøèæ, äàðàà íü ãýíýò öººðºõ ¿çýãäýë ãàðäàãèéã Õýíòèéí íóðóóíä îéí òóóðòàí àìüòäûí ñóäàëãààã îëîí æèë õèéñýí äîêòîð Ñ.Äóëàìöýðýí òýìäýãëýæýý. Õýíòèéä 1950-èàä îíîîñ ýõëýí çýðëýã ãàõàé îëøèðñîîð 1957-1958 îíû ¿åä èõýýõýí ýëáýã áîëñíîî 1958-1959 îíä á¿õ Õýíòèéã õàìàðñàí “гахайн шүлхий” өвчин гарч гахайн ïîïóëÿöèéí 60-70% íü õèàð÷ áàéæýý. Тус нутагт тархсан том хөхтөн амьтдын өвчин, эмгэгийн талаар мэдээ, материал хомс байгаа нь тэдгээрийн ºâ÷èí ýìãýã, òýäãýýðèéí ïîïóëÿöèä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëëèéã áîäèòîéãîîð òîãòîîõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. 5.1.2. Äàéñàí àìüòàä Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн òóóðòàí àìüòäûí ïîïóëÿöèä õàìãèéí èõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, õºíººë èõòýé äàéñàí áîë ñààðàë ÷îíî þì. Îéí болон тал 27

October 1, 2012

хээрийн òóóðòàí àìüòäûí íÿëõ òºëººñ íü áèå ã¿éöñýíèéã õ¿ðòýë íàñ õ¿éñ ÿëãàëã¿é îëíîîð íü èäýæ õºíººäºã áºãººä çºâõºí Õýíòèéä 1966-1967 îíû ýõíèé 6 ñàðä áóãûí èëèéí 25-30%-èéã èäýæ õîðîîæ áàéæýý. Òóóë, Ìèíæ, Õýðëýíãèéí ýõýýð 1966 îíû IV-V ñàðä 45 õîíîãò ºìíºõ æèëèéí ºâºë ÷îíîíä èä¿¿ëñýí áóãûí 68 ñýã òîõèîëäñîí (Äóëàìöýðýí, 1977) íü ñààðàë ÷îíûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ íºëºº èõòýé áîëîõûã èëòãýæ áàéíà. Áàäàíãà õ¿äýðò ñààðàë ÷îíî, øèë¿¿ñ ìèé , íîõîé çýýõ äàéñàãíàäàã áºãººä 1966 îíû XI, XII ñàðä Õýíòèéä òýìäýãëýãäñýí 24 áàäàíãà õ¿äðèéí ñýãíèé 70%-èéã øèë¿¿ñ ìèé , áóñäûã íü ñààðàë

÷îíî, íîõîé çýýõ áàðüñàí áàéñíûã Ñ.Äóëàìöýðýí

òîäîðõîéëîí áè÷æýý. Øèâýð õàíäãàéí ãîë äàéñàí íü ñààðàë ÷îíî, õ¿ðýí áààâãàé, øèë¿¿ñ ìèé áºãººä íîõîé çýýõ õààÿà íÿëõ õîäîë áàðüäàã áàéíà. Çýðëýã ãàõàéí ãîë äàéñàí íü ìºí ë ÿëãààã¿é ñààðàë ÷îíî áºãººä ÿëàíãóÿà ºâëèéí óëèðàëä ãàõàé ìºðäºõ íü îëøèðäîã. Ñàìàð óðãàñàí æèë çýðëýã ãàõàé äàãàæ õóøèí îéä ÷îíî ýëáýãøäýã áàéíà (Äóëàìöýðýí, 1977). Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт сүүлийн жилүүдэд саарал чонын тоо толгой тогтвортой өсөж байгааг орон нутгийн иргэд мэдээлсэн бөгөөд хээрийн судалгааны явцад нас хүйс ялгасан 10 согоон сүргийн дунд ердөө ганцхан илий байсан нь тэдгээрт үзүүлэх чонын нөлөөлөл их байгааг харуулах бодит жишээ юм. 5.1.3. Íóòàã äýâñãýð, èäýø òýæýýëèéí ºðñºëäºã÷ Ñóäàëãàà õèéñýí ãàçàð íü ой мод, бартаа ихтэй тул áóñàä ãàçàðòàé àäèë ãýðèéí ìàëòàé èäýø òýæýýë, íóòàã äýâñãýðèéí ºðñºëäººíä îðîõ áîëîìæã¿é þì. Îéí òóóðòíû çàéöàí áàéðøèõ ãîðèìûí òàëààð Ñ.Äóëàìöýðýí 1965-1975 îíû õîîðîíä òîäîðõîé ñóäàëæýý. Ñàìàð óðãààã¿é æèë õàëèóí áóãà, áîð ãºðººñ, çýðëýã ãàõàéí áàðøèë íóòàã äàâõöàí íóòàã äýâñãýð, èäýø òýæýýëèéí ºðñºëäººíä îðäîã áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà. Îéí òóóðàéòàí äîòðîîñ áàéðøèë íü õàìãèéí èõ òºñòýé õàëèóí áóãà, áîð ãºðººñíèé èäýýøèë íóòàã äàâõöàæ, õîîðîíäîî ºðñºëääºã áîëîõûã Ñ.Äóëàìöýðýí òîäîðõîéëîí áè÷æýý. Æèøýýëáýë: Õàíãàé, Õýíòèéä 1960-ààä îí õ¿ðòýë áîð ãºðººñ ìàø ýëáýã, õàðèí õàëèóí áóãà õîâîðäóó áàéæýý. Ãýòýë 1960-ààä îíû äóíäóóð õàëèóí áóãà ýëáýãøèæ, áîð ãºðººñ õààÿàã¿é õîâîðäñîí áàéíà. Ýíý ìóæèä õàëèóí áóãà, áîð ãºðººñíèé ìàë áýëòãýë 1960-1970 îíä 64.8%-èàð áóóðñàí áàéõàä áóãûí ÿñàí ýâýð

October 1, 2012

áýëòãýë 41%-èàð ºññºí ¿ç¿¿ëýëò íü ýíý ¿åä áóãà ýëáýãøèí áîð ãºðººñ õîâîðäîæ áàéñíûã (Äóëàìöýðýí, 1977) ãýð÷ëýõ ¿ç¿¿ëýëò ìºí. Онон-Балжийн БЦГ-т õèéãäñýí ñóäàëãààãààð

бор гөрөөсний тоо толгойн

байдал 2010 оныхоос 21,2%-иар багассан бол түүнтэй нутаг дэвсгэр идэш тэжээлийн өрсөлдөгч болох халиун бугын нэгж талбай дахь нягтшил бараг 2 дахин нэмэгдэж, популяцийн хэмжээ 26,7%-иар нэмэгдсэн байгаа нь дээрх зүй тогтол илэрч байгааг харуулна. 5.2. Õ¿íèé øóóä áà äàì íºëºº 5.2.1. Àí àãíóóð Гààëèéí åðºíõèé ãàçðûí ìýäýýãýýð 1993 - 1997 îíóóäàä óëñûí õèëýýð õóóëü áóñààð áóãûí ÿñàí ýâýð 4,07 òí, öóñàí ýâýð 1,76 òí, áóãûí ÷èâ 672 ø, çàñàà 634 ø, áóãà, ñîãîîíû ñ¿¿ë 420 øèðõýã òóñ òóñ ãàðãàõûã çàâäñàí ó÷èð òýäãýýðèéã õóðààñàí áàéíà. 1995 – 1997 îíä óëñûí õýìæýýíä õèéñýí ñóäàëãàà áîëîí õÿíàëò øàëãàëòûí àæëûí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä æèë á¿ð 1000 – ààñ äîîøã¿é áóãà, ñîãîî õóëãàéãààð àí õèéã÷äèéí ãàðò ºðòºæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë õóóëü áóñ àí àãíóóð íü îéí àìüòäûí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîéä èõýýõýí õºíººë ó÷ðóóëäàã áîëîõûã ìýäýæ áîëíî. Зураг 14

Ýíý ìýò÷èëýí çºâøººðºëã¿éãýýð áóó çýâñýãòýé ÿâàх нь õóëãàéí àí õèéõ, àí àìüòäûí òîãòâîðòîé áàéðøèõ íºõöºëèéã àëäàãäóóëàõ íýã ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ áàéíà. Түүнчлэн ойн болон тал хээрийн туруутны тархац байршилд тус нутгийн айл малын байршил голлох нөлөөтэй байна. 29

October 1, 2012

Онон-Балжийн БЦГ-ын “А” хэсэгт айл малын байршил их байдаг бөгөөд харин “Б” хэсэгт 2 айл л байнга оршин нутагладаг, ихэнх хэсэг нь зэлүүд бөглүү нутаг байна. Ийм учраас ойн туруутан амьтны гол байршил тус цогцолборт газрын “Б” хэсэгт байх бөгөөд тэдгээрийн цөм нутгийн 60-70% нь тус нутагт оршдог онцлогтой. Айл малын байршил нь ойн туруутны зүйл бүрт харилцан адилгүй нөлөөтэй байх бөгөөд тус нутагт хамгийн түгээмэл тархацтай амьтан болох бор гөрөөс нь айл малын байршлаас үл шалтгаалан байршдаг байхад, зэрлэг гахай, халиун буга, молцог хандгай зэрэг амьтад хүн амьтангүй, бөглүү зэлүүд “Б” хэсэгт илүүтэй тохиолддог ажээ. 5.2.2. Îéí ò¿éìýð Îéí ñóêöåññèéí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòûã õóðäàñãàõ, óäààøðóóëàõ ¿éë÷èëãýýòýé ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë áîë îéí ò¿éìýð þì. Áàéãàëèéí ãàðàëòàé ò¿éìýð îéí àìüäðàëä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººíººñ ¿¿äýí îéð îéðõîí ãàð÷ áàéãàà ò¿éìýð îéí àìüäðàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà. ОХУ-аас хил даван орж ирсэн т¿éìýð тус газарт нилээдгүй их хохирол учруулдаг бөгөөд сүүлийн 4 жил хилийн дагуу түймрээс хамгаалах цурам тавьж хэвшсэнээр орж ирэх түймрийн тоо багасч байна. Харин энэ 2012 онд иргэдийн хайхрамжгүй байдал, байгалийн гамшигт үзэгдэл болох аянганаас 2 удаагийн түймэр гарсан байна. Онон-Балжийн БЦГ болон түүний орчмын нутагт зөвхөн 2011-2012 онд л их бага 5 удаагийн түймэр гарч 9613,2 га ойн талбай, 130828 га бэлчээр нутаг болон ойгоор бүрхэгдээгүй цагаан энгэр шатсан байна. Ийнхүү ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын байршил нутагт цаг хугацааны хувьд ойрхон давтамжтай, хамрах талбайн хэмжээ ихэссээр байгаа нь ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын байршил, тоо толгойд сөргөөр нөлөөлж байна. Онон-Балжийн БЦГ-ын

ойт нутгийн бараг 70 гаруй хувь нь ойн түймэрт

íýðâýãäñýí áàéíà. Ýäãýýð îéí ò¿éìðèéí áàðàã 99% íü õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí ãàðñàí íü õ¿íèé ç¿ãýýñ îéí àìüòäûí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîéä ¿ç¿¿ëæ áóé õàìãèéí òîì íºëººëºë þì.

October 1, 2012

VI. ОНОН БАЛЖ БЦГ-Т ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН ÀÌÜÒÄÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÇÎÕÈÑÒÎÉ ÀØÈÃËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË 6.1 Õàìãààëñàí õóóëü ýðõ ç¿éí ñòàòóñ Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéøèõ 20 æèëä õ¿íèé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû øóóä áà äàì íºëººãººð àìüòíû àéìàã, ÿëàíãóÿà îéí òóóðòàí àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîé, àãíóóðûí íººöºä òîî, ÷àíàðûí ¿íäñýí ººð÷ëºëò ãàð÷, óäìûí ñàíä ñºðºã ¿ð äàãàâàð ó÷ðàõ õàíäëàãàòàé áîëîâ. Õàëèóí áóãà, áàäàíãà õ¿äýð, ìîëöîã õàíäãàé, çýðëýã ãàõàé, áîð ãºðººñ, цагаан зээр çýðýã îéí болон тал хээрийн òóóðòàí àìüòäûí ºíººãèéí ñòàòóñ, õóóëü ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãýýð õàìãààëàãäñàí áàéäëûã òîäðóóëàí ¿çýõ íü òýäãýýðèéí õàìãààëàõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ ç¿é çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã òºëºâëºõºä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Хүснэгт 3

CMS I, II õàâñðàëò

Óëààí äàíñ (2006)

õîâîð Íýí õîâîð õîâîð õîâîð +

+ +

Àª ÝÌ

Íýí õîâîð

ÓÁà ÓÁî

Ìîëöîã õàíäãàé Çýðëýã ãàõàé Áîð ãºðººñ

Cervus elaphus Moschus moschiferus Alces alces Sus scrofa Capreolus pygargus

+ + +

Àª Àª Àª

Íýí õîâîð -

ÓÁî ÕÁ Àª

Цагаан зээр

Procapra gutturosa

Àª

УБ

Õàëèóí áóãà Áàäàíãà õ¿äýð

IUCN Red List (2006) Global category Ìîíãîë óëñûí óëààí íîì, 1997

Øèíæëýõ óõààíû íýð

Ìîíãîë óëñûí õîâîð àìüòíû æàãñààëò, 1995 CITES* I, II õàâñðàëò

Ç¿éëèéí íýð

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü

Îéí болон тал хээрийн туруутан амьтдын статус, хамгаалагдсан áàéäàë

Òàéëáàð: ÓÁî-óñòàæ áîëçîøã¿é, ÌÄ-ìýäýýëýë äóòìàã ÕÁ -õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, ÝÌ-ýìçýã, Àªàíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÓÁà- óñòàæ áàéãàà CITES*-Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè CMS**-Çýðëýã àìüòäûí í¿¿äëèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëàõ êîíâåíöè

1. Ìонгол улсын “Ан агнуурын хууль” 2000-èàð õàìãààëàãäñàí áàéäàë. Àí àãíóóðûí õóóëèíä àìüòäûí íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð, ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäëîîð íü 3 àíãèëàí ¿çäýã. Îéí òóóðòàí àìüòäààñ õàëèóí áóãà, ìîëöîã õàíäãàé, çýðëýã ãàõàé ãýñýí 3 зүйл “ховор гэсэн жагсаалтад, баданга хүдэр, цаа буга гэсэн 2 зүйл “нэн ховор” ãýñýí àíãèëàëä áóþó Ìîíãîë îðíû õîâîð àìüòíû æàãñààëò (1995)-íä á¿ðòãýãäæýý.

October 1, 2012

Õàðèí áîð ãºðººñ, цагаан зээр нь түгээмэл тархацтай, “элбэг” зүйлийн тоонд ордог áàéíà. 2. Çýðëýã àìüòàí óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè (CITES)-ä á¿ðòãýãäñýí áàéäàë. Ñàëàà òóóðàéòíû áàãààñ óã

êîíâåíöèéí II

õàâñðàëòàíä

áàäàíãà

õ¿äýð

(Moschus moschiferus)

á¿ðòãýãäæýý. 3. Áóñàä çýðãýëäýýõ îðîíä õîâîðäñîí, óñòñàí áàéäàë. Îëîí óëñûí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (IUCN)-íû õºõòºí àìüòäûí õîâîðäëûí çýðãèéã ¿íýëýõ шалгуураар Олон улсын хэмжээнд “Эмзэг” ангилалд баданга хүдэр, бусад зүйлүүд нь “анхааралд өртөхөөргүй” гэсэн ангилалд хамрагджээ. 4. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí áàéäàë. Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus), ìîëöîã õàíäãàé

(Alces alces), ãýñýí 2 зүйл Монгол улсын

óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäæýý. 5. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí Óëààí äàíñàíä á¿ðòãýãäñýí áàéäàë. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî (IUCN)- íû øàëãóóðààð Ìîíãîë îðíû 128 ç¿éë õºõòºí àìüòíûã ñóäëàà÷èä 2006 îíä ¿íýëýí ãàðãàæ, óã áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëñàí áèëýý. “Устаж болзошгүй” ангилалд баданга хүдэр, молцог хандгай, цагаан зээр гэсэн 3 зүйл бүртгэгджээ. Халиун буга “ устаж байгаа”, зэрлэг гахай ”ховордож болзошгүй”, бор гөрөөс ”анхааралд өртөхөөргүй” гэсэн бүс нутгийн ангилуудад хамрагдсан. Бор ãºðººñíººñ áóñàä èõýíõ ç¿éë óñòàæ áîëçîøã¿é, õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí áàéãàà íü òýäãýýðèéã õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

6.2. Íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë Àí àâ õèéõ íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ¿å óëàìæëàí ìýðãýøñýí àæëûí íýã áºãººä àí àìüòíûã àãíàí àøèãëàõ óëàìæëàë ÿìàãò õàìãààëàõ ñýòãýëãýýòýé õîñëîí áàéäàã. Àâëàõ ¿íäñýí çîðèëãî íü õîîë õ¿íñíèé õýðýãöýý õàíãàõ, àðüñ ¿ñ áóñàä ò¿¿õèé ýäèéã íü àâ÷ àøèãëàõ õýäèé ÷ àí àìüòíû ¿ðæèë, òîî òîëãîéã óÿëäàæ èðñýí.

çîõèöóóëàõ çîðèëãîòîé ìºí

October 1, 2012

Óëñ îðîí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ õóâèéí æèæèã àæ àõóéä îëíîîð ¿¿ñýí áèé áîëæ àãíóóðûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ, õóäàëäààëàõ íýãäñýí ñèñòåì óñòàæ, àãíóóð áóó ñóìíû àøèãëàëòàíä òàâèõ õÿíàëò ñóëàð÷, àãíóóðûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí çàõ çýýëèéí ¿íý õýäýí àðàâ äàõèí ºññºí íü õóóëü áóñ àãíóóð ýð÷èìæèõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëëîî. Монгол улсын “Үндсэн хууль”-ä çààñíû äàãóó àëèâàà àí àìüòàí òºðèéí ºì÷ áºãººä õàìãààëàõ çîõèñòîé àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã ¯íäñýí õóóëü (1992), Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü (1995), Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü (1995) áîëîí ýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëæ áàéíà. Îéí òóóðòàí àìüòäààñ õàëèóí áóãà, ìîëöîã õàíäãàé, çýðëýã ãàõàé ãýñýí 3 ç¿éë “ховор гэсэн жагсаалтад, баданга хүдэр нь “нэн ховор” гэсэн ангилалд бүртгэгдñýí. Иймд ойн ховор зүйл амьтдыг îëîí óëñûí áîëîí äîòîîäûí õóóëü ýðõç¿éí àêòààð õàìãààëæ áàéãààãààñ ãàäíà òýäãýýðèéí òàðõàö íóòãèéã óëñûí õàìãààëàëòàíä àâàõ áîëîí îäîîãèéí íºõöºë áàéäëûã ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí òàðõàö áàéðøëûí øèíý ìýäýýëýëòýé óÿëäóóëàí ¿íýëýõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Онон-Балжийн БЦГ-т тархсан ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын тархац нутагт дээрх нэр дурдсан аймаг сумдын малчдын бүлэг нөхөрлөлүүдийн үйл ажиллагаанд тулгуурлан мониторинг судалгаа хийх нь тэдгээр амьтдын тархац нутаг, байршлын мэдээлэл цуглуулах, популяцийн төлөв байдлыг хянах, түүнчлэн хууль бус агнуур, мод бэлтгэл, түймэр зэрэг ойн болон тал хээрийн хөхтөн амьтдад нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдийг тодруулахад чухал ач холбогдолтой суурь мэдээлэл цуглуулах болно. Аливаа ан амьтны популяцийн тоо толгойг тогтвортой байлгах, хамгаалах үр дүнтэй арга нь орон нутгийн нөхөрлөл, малчдын бүлгүүдийн дэмжлэгтэйгээр мониторинг судалгаа хийх, тэдгээрийн чадваржуулахад

зориулан

санхүүгийн болон мэргэжлийн тусламж дэмжлэг үзүүлж байх явдал бөгөөд зарим газруудад малчдын бүлэг нөхөрлөлүүдийг үүсгэх, бий болгох, чадваржуулах үйл ажиллагааг

аймаг сум, хамгаалалтын захиргааны зүгээс дэмжиж, шаардлагатай

мэдээ материал, хэрэгслээр хангаж байх нь Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын популяцийн төлөв байдлыг хянах, үнэлгээ хийх, цаашид зүй зохистой ашиглалт хамгаалалтын нэгдсэн механизм бий болгоход чухал ач холбогдолтой юм.

October 1, 2012

Онон-Балжийн БЦГ-ын байгаль хамгаалагчид, орон нутгийн нөхөрлөлийн гишүүдэд ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын мониторинг судалгаа хийх, анхан шатны мэдээлэл цуглуулах арга зүйн талаар Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газраас удаа дараа зохион байгуулсан бөгөөд энэ бүс нутагт ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын мониторинг судалгаа хийхэд шаардлагатай хангалттай нөөц боломж байгаа юм. Ойн болон тал хээрийн туруутны тархац байршил нутгийг тогтворжуулах, тоо толгойг нэмэгдүүлэх арга хэмжээний чухал хэсэг нь биотехникийн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх нь хамгааллын менежментийн чухал хэсэг юм. Биотехникийн арга хэмжээнд аж ахуйн ашигтай амьтдын тооллогыг тогтмол явуулж нөөцийг нь тодорхойлох, түүнийхээ үндсэн дээр агнаж ашиглах норм төлөвлөгөөг боловсруулах, амьтдын популяцийг цэвэршүүлэх зорилгоор агналт хийх, амьтдад нэмэгдэл тэжээл тавьж өгөх, хужир мараа бий болгох, амьтдыг цаг агаарын хүнд нөхцлөөс хамгаалах, байгалийн ус задгайлах, хор хөнөөлтэй амьтдын тоо толгойг зохицуулан барьж байх, хууль бус ан хийгчдийн үйл ажиллагааг таслан зогсоох зэрэг асуудлууд хамрагдах бөгөөд

эдгээр арга хэмжээг ойн туруутан

амьтдын цөм байршил нутгуудад тогтмол авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Онон-Балжийн БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны зүгээс 2012 онд тодорхой газруудад ойн болон тал хээрийн туруутны тогтвортой байршлыг бий болгох зорилгоор хужир мараа тавих ажлыг хийж гүйцэтгэсэн бөгөөд энэхүү ажил нь тэдгээрийн тархац, байршилд эерэгээр нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Зураг 15 Биотехникийн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн газар болон ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутаг

October 1, 2012

Биотехникийн арга хэмжээг 2012 оны 7-р сарын 22-25-ны хооронд зэрлэг гахай, бор гөрөөс, халиун бугын гол байршил нутгуудыг хамруулан нийт 20 цэгт 2500 кг хужир давсыг тавьсан байна. Ойн болон тал хээрийн туруутны популяцийн хэмжээг өсгөх, тархац байршил нутгийг тогтворжуулахад ухуулга, сурталчилгааны ажил чухал үүрэгтэй. Ойн болон тал хээрийн туруутны нөөцийг зөв зохистой ашиглах хамгаалах, ховор амьтдыг өсгөн үржүүлэх талаар лекц, яриа бэлтгэн аймаг, сум, багуудад тарааж бүх нийтийн хүртээл болгох, амьтны аймаг, ан агнуурын талаарх хууль тогтоомжийг нийтэд өргөн сурталчлах, ан амьтныг зөв авлах, ховор амьтдыг хамгаалах талаар зурагт хуудас хэвлэн тараах, зурагт самбар байгуулан сурталчлах, дээрхи асуудлуудаар радио телевизийн нэвтрүүлэг явуулах, амьтны аймагтай зүй бусаар харьцах, хууль бус ан хийх зэргийг сурвалжлан нэвтрүүлэх зэрэг олон талт ажлуудыг зохиож болно. Амьтны аймаг, нэн ялангуяа ойн, тал хээрийн туруутан амьтдад ариг гамтай хандах, түүний нөөцийг өсгөн нэмэгдүүлэх талаар хүүхэд, залуучуудад гүн бат итгэл үнэмшилтэй ойлголт олгох асуудал нэн чухал. Иймд сурталчлан таниулах, ухуулан ойлгуулах ажлыг цэцэрлэг, сургууль болон бусад хүүхэд залуусыг олноор хамардаг олон

нийтийн

байгууллагуудаар

дамжуулан

өргөн

хүрээтэй

олны

сонирхол

татахуйцаар зохион байгуулбал зохино. Ховор амьтдын амьдрал, экологийн нөхцлийг үзүүлсэн баримтат кино бүтээх, өнгөт болон хар цагаан гэрэл зураг, уран зургийн үзэсгэлэн зохион байгуулах, уран зохиол, шог өгүүлэл, найраглалийн шилдэг бүтээлийн уралдаан зарлан хүүхэд залуучууд, эрдэмтэд, уран бүтээлчдийг олноор оролцуулах ажил зохиож болно. Амьтны аймгийг хамгаалахтай холбогдох ухуулга сурталчилгааны ажилд байгаль хамгааллын улаан ном, түүний ач холбогдлыг сурталчлах асуудал мөн чухал байр эзэлнэ. Түүнчлэн ойн, тал хээрийн

туруутан амьтдад нөлөөлж байгаа хүчин

зүйлүүдийг нарийвчлан тодруулахын тулд Хил хамгаалах байгууллага, Мэргэжлийн хяналтын газар, Онцгой байдлын алба, Ойн мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, мод бэлтгэл, хужль бус агнуур, уул уурхайн, ойн болон хээрийн түймэр зэрэг хүчин зүйлүүдийн талаар мэдээлэл цуглуулан мэдээллийн нэгдсэн бааз, санг үүсгэх нь ойн , тал хээрийн туруутан амьтдын хамгааллын менежментийг зөв төлөвлөн зохион байгуулахад чухал ач холбогдолтой. 35

October 1, 2012

1. Ойн болон тал хээрийн туруутны хамгааллын ìåíåæìåíò íü òºð, çàñãèéí áîëîí èðãýäèéí ç¿ãýýñ äýìæëýã õ¿ëýýñýí áàéõ 2. Òºëºâëºãººã õýðэãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãààòàé áàéõ, 3. Ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò íü õàìãààëàëòûí íýã õýëáýð ãýæ ¿çýõ, Àøèãëàëòààñ îëñîí îðëîãûí èõýíõ õóâü íü ойн, тал хээрийн туруутан амьтдын ïîïóëÿöèéã õàìãààëàõàä òºäèéã¿é îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, àìüæèðãààíû

òºâøèíã

äýýøë¿¿ëýõ,

ñóäàëãàà,

ìîíèòîðèíãèéí

õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäàõ зэрэг үндсэн çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ойн туруутны ìåíåæìåíò àìæèëòàнä õ¿ðýõ áîëîìæòîé. ДҮГНЭЛТ 1. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòдûн òîî òîëãîé, íººöèéã òîäîðõîéëîõ ñóäàëãààíä тус цогцолборт газрын Хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагчид, идэвхтэн байгаль хамгаалагч, орон нутгийн байгаль хамгаалах

нөхөрлөлийн

гишүүд

îðîëöîí

нийт

144

хүн/хоногийн

хээрийн

судалгааны ажлыг тус цогцолборт газрын нийт нутаг дэвсгэрийн 51,3% буюу 2132,9 км2 нутгийг хамруулан гүйцэтгэв. 2. Энэ судалгааны үр дүнгээр бор гөрөөс 1000 га-ä 5,0 áîäãàëü íîãäîõ íÿãòøèëòàé Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 890±125 áîäãàëü, õàëèóí áóãà 1000 ãà-ä 2,0 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 300±62 îð÷èì áîäãàëü, çýðëýã ãàõàé 1000 ãà-ä 8.5 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé 1237+175 áîäãàëü нөөцтэй болохыг тогтоосон байна. Ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийн хэмжээ 2010 оныхоос -36,8%-иас +41,0 хувь хүртэл өөрчлөгдсөн болохыг тогтоолоо. 3. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын тархац, байршил, тоо толгойд ойн болон хээрийн түймэр, дайсагнагч амьтад, айл малын байршил голлох нөлөөтэй байна. 4. Орон нутгийн нөхөрлөл, хамтлагуудыг шинээр байгуулан, тэдгээрийг мониторинг судалгаа хийх анхан шатны арга зүйд сурган чадавхижуулж, судалгааны үр дүнд тулгуурлан бүс нутгийн болоод улсын хэмжээнд хамгааллын менежментийн санал зөвлөмжүүдийг боловсруулах нь урт хугацаанд ойн болон тал хээрийн туруутныг

October 1, 2012

хамгаалах, зохистой ашиглах менежментийн төлөвлөгөөний хамгийн чухал, үр дүнтэй ажлын нэг болно. Ýíý óäààãèéí ñóäàëãààíû àæèë Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан амьтдын òàðõàö íóòãèéí 51,3%-ийг õàìðóóëàí орон нутгийн иргэд, хамгаалалтын захиргааны нөөц бололцоонд тулгуурлан гүйцэтгэж, шинжлэх ухааны ¿íýòýé ìàòåðèàë öóãëóóëæ îëîí óëñàä ºðãºí àøèãëàäàã àðãà ç¿éãýýð îð÷èí ¿åèéí òîîöîîíû ïðîãðàììóóä àøèãëàí õèéñýí нь өмнөх судалгааны ажлуудаас онцлог байв. Энэхүү судалгааны ажлын үр дүнг Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан àìüòäûã óðò õóãàöààíä õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ çîõèñòîé ìåíåæìåíò õèéõ ашиглах áîëîìæ îëãîæ áàéíà.

зэрэгт

October 1, 2012

АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ Агнуурын зарим амьтад, шувууны нөөцийг тогтоох аргачлал. Эмхэтгэл. Редактор О.Шагдарсүрэн, Я.Даш. Улаанбаатар 1988. 99 х. Àìãàëàíáààòàð Ñ., Á¿âýý ×., Ëõàãâàñ¿ðýí Ë., Äàâõàðáàÿð Ä., 1991. Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí àãíóóðûí õºõòºí àìüòäûí íººöèéí ¿íýëãýý. // Ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí Áàííèêîâ À.Ã., 1954. Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëüêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì.: Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ Áàòäýëãýð Ä., Áàòæàðãàë Ç., Õèøèãæàðãàë Í. 2001. Äîðíîä ìîíãîëûí á¿ñèéí óóð àìüñãàë. Óëààíáààòàð. БНМАУ-ын ¿ндэсний атлас. Улаанбаатар-Москва. 1990. Äîðíîä àéìãèéí Íºìðºã, Óãòàìûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí îéí íººöèéí ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí. 2002. Í¯ÁÕÕ-èéí ÄÌÁÒÇÒ. Óëààíáààòàð Äóëàìöýðýí Ñ., 1977. Õýíòèé, Õàíãàéí îéí òóóðàéòàí àìüòíû ýêîëîãè, àãíóóðûí õîëáîãäëûí çàðèì àñóóäàë. Àâòîðåôåðàò äèñ. êàíä. áèîë. íàóê. Óëààíáààòàð. 28 Äóëàìöýðýí Ñ., Öýíäæàâ Ä., 1981. Àëòàéí óóëàðõàã íóòãèéí õºõòºí àìüòíû ñóäàëãàà // Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàéëàí. Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Õºõòíèé ýêîëîãèéí ëàáîðàòîðèéí àðõèâ. Äóëàìöýðýí Ñ. 1970. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Óëñûí õýâëýë. Óëààíáààòàð õîò Äóëàìöýðýí Ñ., Öýíäæàâ Ä., Àâèðìýä Ä., 1989. ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã. Áîòü II Õºõòºí àìüòàí. õ.32-33, 42-127. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð õîò Данилкин А., С.Дуламцэрэн. Марал в Монголии. “Охота и охотничье хозяйство”. 1981. 10. 28-29. Дуламцэрэн С. Хэнтий Хангайн ойн туурайтны экологи, агнуурын холбогдол. БНМАУын амьтны аймаг. Хºõòºн амьтан II боть. Эмхэтгэл. Улаанбаатар 1989. 43-92 Äóëàìöýðýí Ñ. 1971 Õýíòèéí íóðóóíû çýðëýã òóóðàéòàí àìüòíû ýêîëîãèéí çàðèì àñóóäàë, àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîë // Áèîëîãèéí óõààíû äýä äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë / Óëààíáààòàð. õ190 Ëàâðåíêî Å.Ì. Ñîêîëîâ Â.Å.(ãëàâíûå ðåäàêòîðû)1982 Çîîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ // Áèîëîãè÷åñêèå ðåñóðñû è ïðèðîäíûå óñëîâèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè Òîì. 18. Èçä. Ìîñêâà.

October 1, 2012

Mongolia: State of the Environment 2002. UNEP. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ÷àäàâõèéí ¿íýëãýý. 2003. Òºñëèéí õóðààíãóé òàéëàí. Óëààíáààòàð. Монгол Улсын Засгийн Газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр (ИХ-ын 2000 оны 33-р тогтоолын хавсралт) Móíõòîãòîõ Î. 1993 Ðåäêèå íàçåìíûå ïîçâîíî÷íûå çàïàäíîé Ìîíãîëèè è ïðîáëåìû èõ îõðàíû (ðåãèîíàëüíàÿ îöåíêà íà ïðèìåðå àéìàêà Õîâä) // àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà áèîëîãè÷åñêèõ íàóê. Ìîñêâà Методы учета охотничьих животных в лесной зоне. Труды Окского государственного заповедника. Вып.IX.1973. 283 с. Ìÿãìàðñ¿ðýí Ä (ðåä.). 2000. Ìîíãîë Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàã. Óëààíáààòàð. Íºìðºãèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº. 2002. ÁÎß, ÄÄÁÎÑ, Í¯ÁÕÕ. Óëààíáààòàð. Онон Балжийн БЦГ-ын менежментийн төлөвлөгөө /2011-2015 он/ Ресурсы фауны промысловых зверей в СССР и их учёт. Москва. 1963. 209 с. Ñîêîëîâ Â.Å., Äàíèëêèí À.À., Äóëàìöýðýí Ñ., 1982. Ñîâðåìåííîå ðàñïðîñòðàíåíèå è ÷èñëåííîñòü ëåñíûõ êîïûòíûõ â Ìîíãîëèè // Â êí. Çîîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Èçä-во “Наука” Москва. с. 37-56 Scharf Katie and S.Enkhbold. 2002. Hunting in Eastern Mongolia. The Challenge of Wildlife Management in a Post-Socialist Country. Case study report. UNDP/GEF/Eastern Steppe Biodiversity Project

October 1, 2012

ХАВСРАЛТ- 1 ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-т БИОТЕХНИКИЙН АЖИЛ ГҮЙЦЭТГЭСЭН ГАЗРУУД №

Аймаг, сум, бүсийн нэр

Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Хэнтий, Норовлин, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, Норовлин, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Дорнод, Баян-Уул, хязгаарлалтын бүс Дорнод, Баян-Уул, Хязгаарлалтын бүс

Мойлын горхи

Дорнод, Баян-Уул, Онцгой бүс Дорнод, Баян-Уул, Онцгой бүс Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Хэнтий, Дадал, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, Дадал, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс Хэнтий, Дадал, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, Дадал, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, БаянАдарга, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, БаянАдарга, Хязгаарлалтын бүс Хэнтий, Биндэр, Аялал жуулчлалын бүс

3 4 5

6 7

8 9 10

13 14 15

16 17 18

Газрын нэр

Давс, хужирын хэмжээ /кг/ 120 кг

Гадаргуугын байдал

Огноо

Тайлбар

Голын хажуу, намгархаг

2012.07.22

Хуучин мараатай байсан

Уулын хажуу, голын ойролцоо Уулын хажуу, хусан ойн зах Уулын хажуу, хусан ойн зах Булгын хажуу, намгархаг

2012.07.22

Хуучин мараатай байсан

2012.07.22

Амьтны байршил газар Амьтны байршил газар Амьтны байршил газар

Голын хажуу, бургастай Уулын хажуу, нарсан ойн зах Голын хажуу, намгархаг Голын хажуу

2012.07.23

Ар Улаалзаргана

110 кг

Буурлын ар

80 кг

Баянголын эх

100 кг

Эмгэнт

140 кг

Гунын гол

190 кг

Дархинт

100 кг

Ар өнөрч

120 кг

Хүрэн тохой

80 кг

Жигэн

150 кг

Голын хажуу, ойн зах

2012.07.24

Гозуултайн адаг

110 кг

Голын хажуу

2012.07.24

Хуучин мараатай байсан

Агацын адаг

140 кг

Голын хажуу

2012.07.24

Хуучин мараатай байсан

Бугат

120 кг

Голын татам

2012.07.24

Гилбэр /Буурал/ Тосон /Тожгойн гол/

110 кг

Голын хажуу

2012.07.24

130 кг

Голын хажуу

2012.07.24

Хуучин мараатай байсан Хуучин мараатай байсан Хуучин мараатай байсан

Ар горхи

150 кг

2012.07.25

Тэнгэлэгийн эх Нарийн хадтай

150 кг 170 кг

Голын хажуу, ойн зах Голын хажуу, ойн зах Уулын хажуу

Хөтөлж

130 кг

Голын хажуу

2012.07.25

Ан амьтны байршил газар

Улаан хужир

100 кг

Уулын хажуу

2012.07.25

Хуучин мараатай байсан

2012.07.22 2012.07.22

2012.07.23

2012.07.23 2012.07.23

2012.07.25 2012.07.25

Хуучин мараатай байсан Хуучин мараатай байсан Хуучин мараатай байсан Хуучин мараатай байсан Амьтны байршил газар

Хуучин мараатай байсан Хуучин мараатай байсан Ан амьтны байршил газар

ХАВСРАЛТ-2

October 1, 2012