Met zorg ondernemen
?
KANSEN EN MOGELIJKHEDEN VOOR ZORGTOERISME IN REGIO NOORD-HOLLAND NOORD
www.gastvrijnoordholland.nl
Zorgtoerisme biedt ondernemers in de vrijetijdsector kansen om hun aanbod uit te breiden en zo een toename van gasten te genereren. Naast de beschrijving van een aantal aspecten van zorgtoerisme zijn in deze brochure ter inspiratie voorbeelden van zorgtoerisme opgenomen. 2
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
3
Voorwoord Met name door de vergrijzing en overgewicht neemt de vraag naar zorg alleen maar toe. De huidige inrichting van de care en cure is niet voldoende om de toenemende vraag aan te kunnen. Een van de kansen voor de regio is dan ook innovatie en preventie. Als we ouderen en mensen met overgewicht de gelegenheid geven om voldoende en goedkoper te herstellen en te stimuleren om gezonder te leven kunnen we ons als Noord-Holland Noord onderscheiden. Zorgtoerisme is een van die kansen!
Toeristische bezoekers aan onze regio met of zonder beperkingen hebben allebei dezelfde verwachtingen en wensen: er even tussen uit zijn, verrast worden en leuke dingen beleven. Voor u als ondernemer is de bezoeker met beperkingen onbekender maar zij kunnen voor u wel een aantrekkelijke nieuwe doelgroep zijn. De informatie in deze brochure is bedoeld om u te inspireren en informeren. Adriana Stam Programmamanager Leisure Board
Als we gezamenlijk programma’s en faciliteiten ontwikkelen zoals zorghotels, hersteloorden, fietswandelroutes met Ehealth ondersteuning en domotica in hotels en restaurants et cetera, maken we onze faciliteiten niet alleen toegankelijk voor de ouder wordende mens maar geven we ook mensen de gelegenheid samen te werken aan hun gezondheid. Door op deze manier in te zetten op active ageing (actief gezond ouder worden) kunnen we ons als Noord-Holland Noord op de kaart zetten als een gezond gebied dat aantrekkelijk is voor zorgtoeristen van binnen en buiten de regio. De gezondste lucht hebben we al.
Frank Willenborg MBA Programmamanager Holland Health
4
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
5
Inhoudsopgave 01
Wat houdt het begrip zorgtoerisme in?
05
Welke provincies/regio’s zijn (al) actief op het gebied van zorgtoerisme?
pagina 7
Voorbeeld: Strandrolstoel
pagina 27
Voorbeeld: RP Care
pagina 10
02
Welke vormen van zorgtoerisme zijn er? Voorbeeld: Villa Wilgaerden
pagina 14
06
De markt van zorgtoerisme
pagina 13
pagina 33
03
Doelgroepen en beperkingen
07
Waarom is zorgtoerisme interessant voor de regio Noord-Holland Noord?
pagina 17
Voorbeeld: SailWise
pagina 34
Voorbeeld: De Zonnetij
pagina 20
Financiering van de zorg Voorbeeld: Handicamp Outdoor
6
pagina 30
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
pagina 24
04 pagina 23
pagina 36
Verdienmodellen en kansen voor Noord-Holland Noord Voorbeeld: Hotel De Rijper Eilanden
pagina 42
08 pagina 39
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
7
WAT HOUDT HET BEGRIP ZORGTOERISME IN?
01
Wat houdt het begrip zorgtoerisme in? Het begrip zorgtoerisme is oorspronkelijk ontstaan om de toestroom van patiënten uit het ene land naar het andere land om daar gebruik te maken van medische voorzieningen, aan te duiden. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Nederlanders die aan tuberculose leden en in de zuivere berglucht van Zwitserland van deze ziekte herstelden. Tegenwoordig zijn er ook mogelijkheden voor mensen die in een prettige omgeving willen herstellen of revalideren van een operatie of ziekte (i.p.v. in het ziekenhuis). De vakantiemogelijkheden voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking of een chronische ziekte met zorgtoerisme betiteld.*
Wat zijn beperkingen? Beperkingen zijn zowel zichtbaar als niet zichtbaar. Iemand die in een rolstoel zit, heeft een herkenbare beperking. Maar als iemand een psychische aandoening heeft, is dat vaak niet direct aan het uiterlijk te herkennen. Een beperking geeft aan dat mensen als gevolg van problemen met de gezondheid beperkt zijn in het zelfstandig uitvoeren van dagelijkse handelingen. Te denken valt aan huishoudelijke activiteiten zoals koken, wassen of schoonmaken, het zich verplaatsen of de persoonlijke verzorging.
De ondersteuning verschilt per behoefte van de toerist, het kan bijvoorbeeld gaan om medische ondersteuning en/of aangepaste voorzieningen. Er wordt gesproken over zorgtoeristen als toeristen - die op vakantie of tijdens een verblijf buiten hun eigen huis - ondersteuning nodig hebben in de zorg.
* Bron: Kennisrapport ‘Zorgtoerisme voor ondernemers in de Groene Ruimte’, Mariska Plantinga, 2010
8
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
9
Makkelijk bewegen in moeilijk terrein De Jutter is een rolstoel waarmee toeristen die lichamelijke beperkingen of slecht ter been zijn samen met een vitale duwer toch comfortabel een wandeling over het strand kunnen maken. Met de door NASA ontwikkelde banden is de Jutter licht voort te bewegen over moeilijk begaanbare ondergronden zoals sneeuw, onverharde bospaden of heidevelden. Zijn geringe gewicht van 35 kilo dankt de Jutter aan een kunststof constructie die toch erg sterk is. De stabiliteit is groot door de grote grijze ballonbanden. Naast de makkelijke instap door een wegdraaibare armleuning heeft de Jutter nog een hangtas voor persoonlijke eigendommen en een parasol aan boord. Langs de Noorzeekust in de Kop van Noord-Holland staat de Jutter in Julianadorp bij de stranduitspan足 ningen Zee van Tijd en Paal 6. Uitleenpunten langs de hele Nederlandse kunst zijn vermeld op www.oftheroadwheels.nl.
Strandrups
01 Strandrolstoel www.zeevantijd.com | www.paal6.nl www.outdoor4disabled.nl
10
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Op het Noordwijkse strand bij Langevelderslag organiseert de Stichting Outdoor4Disabled ritten met een strandrups. De Vrijbuiter is een voertuig dat speciaal ontwikkeld werd voor mensen met een lichamelijke beperking. In totaal kunnen er vijf rolstoelen tegelijk mee of negen mensen die zelf kunnen lopen. Een combinatie van beide is ook mogelijk omdat de stoelen uitneembaar zijn.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
11
WELKE VORMEN VAN ZORGTOERISME ZIJN ER?
02
Welke vormen van zorgtoerisme zijn er? Grofweg zijn er vier typen zorgtoerisme te onderscheiden.
Type zorgtoerisme Behandeling (care) Iemand heeft blijvend of langere tijd (medische) zorg nodig, maar wil toch op vakantie.
Herstel (cure) Iemand wil herstellen in een aantrekkelijke omgeving.
Omschrijving Hierbij gaat het om mensen die een medische behandeling ondergaan. De uitvoerenden zijn hier artsen en verpleegkundigen. Bijvoorbeeld: een nierpatiënt die op Texel op vakantie is en zich laat behandelen in het dialysecentrum. Of plastische chirurgie in België. Bij herstel gaat het medisch gezien om mensen die uitbehandeld zijn en moeten herstellen. De ondersteuning in de zorg gebeurt door professionals. Bijvoorbeeld: Na een heupoperatie herstellen in een zorghotel of deelnemen aan een obesitaskamp.
Preventie Iemand wil een ziekte of aandoening voorkomen.
Aangepaste vakanties
Onder preventie vallen activiteiten die voorkomen dat je ziek wordt, zowel geestelijk als lichamelijk. Kernwoorden: wellness, bezinning, ontspanning, en genieten. Patiënten die blijvend of langere tijd zorg of voorzieningen nodig hebben en op vakantie willen. Bijvoorbeeld aangepaste voorzieningen zoals: rolstoeltoegankelijk, verhoogd toilet, verzorging op vakantieadres. Respijtzorg: tijdelijke zorg en verblijf om de mantelzorger te ontlasten. Bijvoorbeeld: Bijkomen van de dagelijkse stress in een kuuroord om weer op te laden of een meditatievakantie in India.
12
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
13
Een aangenaam zorghotel in hartje Hoorn Villa Wilgaerden biedt het gemak, het comfort en de gezelligheid van een gewoon hotel, maar wel met alle professionele hulp en zorg gedurende 24 uur per dag, 7 dagen per week. In het pand uit de 18e eeuw kunnen 55+ en/of zorgbehoevends en/of mindervalide een vakantie doorbrengen, herstellen van een ziekenhuisopname of tijdelijk logeren als thuis mantelzorg even niet mogelijk is. Door het historische karakter, de kleinschalige opzet en de bijzondere inrichting kent Villa Wilgaerden een fijne, huiselijke sfeer. Die sfeer ziet de gast terug in de prachtige gelagkamers, de riante serre en de grote lommerrijke tuin met monumentale bomen, prachtige bloemen en geurende kruiden. Kortom, een heerlijke plek om tot rust te komen. Op culinair gebied heeft Villa Wilgaerden het nodige in huis: ook niet-hotelgasten zijn trouwens welkom voor een kop koffie tussendoor, een high tea of een lekker 3-gangen diner. In alles streeft Villa Wilgaerden er naar om het haar gasten zo veel mogelijk naar de zin te maken, zodat deze zorgeloos kunnen genieten van hun verblijf.
02 Villa Wilgaerden www.villawilgaerden.nl
14
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
15
DOELGROEPEN EN BEPERKINGEN
03
Doelgroepen en beperkingen De sectoren zorg en toerisme benaderen doelgroepen op een verschillende wijze. De zorg concentreert zich op de medische behoefte. In het toerisme staan de wensen van de gast centraal. Een toeristische ondernemer wil het gasten graag naar de zin maken en bovendien ervoor zorgen dat zijn aanbod toegankelijk is (geen drempels, speciale voorzieningen). Vanuit de zorg wordt gekeken naar de medische oorzaak en welke behoefte (welke hulpmiddelen, welke begeleiding) dit met zich meebrengt. Elke zorgtoerist heeft specifieke behoeften en kijkt vanuit zijn eigen perspectief. Iemand in een rolstoel heeft immers andere wensen dan een patiënt die een aandoening aan de luchtwegen heeft. Doordat er zoveel verschillende beperkingen en combinaties hiervan zijn, is het niet mogelijk deze allemaal te groeperen. Hieronder volgt een indeling op hoofdlijnen, om toch tot een overzicht te komen. Het is geen officiële indeling. De basis van de indeling is het onderzoek van het Centraal Plan Bureau (CPB) naar beperkingen (2011). Het gaat om de aantallen van thuiswonende mensen met lichamelijke of verstandelijke beperkingen in 2011. De circa 150.000 (oudere) instellingsbewoners, van wie een heel groot deel lichamelijke beperkingen heeft, blijven buiten beschouwing. Deze indeling wordt ook gebruikt om doelgroepen te identificeren.
16
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
3.1 Lichamelijke beperkingen Lichamelijke beperkingen is de verzamelnaam voor motorische, visuele en auditieve beperkingen. Als we alle mensen met matige tot ernstige beperkingen op minimaal één van de (onderstaande) terreinen samennemen, dan zijn er in Nederland ongeveer 2,3 miljoen zelfstandig wonenden met een matige tot ernstige beperking. Die hebben dan ofwel een matige of ernstige motorische beperking, ofwel een gezichtsbeperking, dan wel een gehoorbeperking (of een combinatie daarvan). Iets minder dan de helft van hen is 65-plusser. Bij die groep komen vaker verschillende typen beperkingen tegelijkertijd voor dan bij jongere mensen (CPB 2011).
3.A Motorische beperkingen (lopen en bewegen) Motorisch beperkt wil zeggen dat iemand (veel) moeite heeft met de algemene dagelijkse levensverrichtingen zoals mobiliteit, de huishoudelijke verzorging of het langdurig zitten en staan. Wanneer mensen activiteiten zoals zichzelf wassen, traplopen of boodschappen doen helemaal niet meer zelf kunnen uitvoeren dan spreken we van ernstige beperkingen. Als zij dit nog wel zelf kunnen maar met veel moeite, dan noemen we dit matige beperkingen. In totaal zijn er ongeveer 1,4 miljoen zelfstandig wonenden die matige tot ernstige motorische beperkingen hebben. Vrouwen hebben vaker motorische beperkingen dan mannen.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
17
DOELGROEPEN EN BEPERKINGEN
03 Rolstoelen
3.D Verstandelijke beperkingen
Hoeveel mensen in Nederland een rolstoel hebben, is niet precies bekend. In de publicatie Meedoen met beperkingen (Sociaal Cultureel Planbureau, 2007) is berekend dat er ongeveer 225.000 tot 250.000 mensen van een rolstoel gebruikmaken. Van hen wonen er circa 160.000 tot 185.000 zelfstandig en ongeveer 65.000 in een instelling, zoals een verzorgings- of verpleeghuis. Er zijn circa 150.000 mensen die de rolstoel vrijwel permanent gebruiken (84.000 zelfstandig wonenden en 65.000 instellingsbewoners).
Naar schatting zijn er in Nederland ruim 60.000 personen met een ernstige verstandelijke beperking. Daarnaast zijn er naar schatting 110.000 personen met een lichte verstandelijke beperking (Centraal Plan Bureau, 2011). Anders gezegd: iemand heeft door het cognitief tekort moeite om volledig te functioneren.
3.B Visuele beperkingen Er zijn in Nederland naar schatting bijna 1 miljoen mensen met matige tot ernstige problemen met zicht. Dat betekent dat zij - ook als zij een bril gebruiken - de kleine letters in de krant slecht kunnen lezen of moeite hebben een gezicht aan de andere kant van de kamer te herkennen. Als mensen hier veel moeite mee hebben, noemen we dat een matige beperking en als ze een van beide helemaal niet meer kunnen een ernstige beperking. Er zijn ongeveer 76.00018 blinden en circa 222.000 slechtzienden. De groep mensen met visuele beperkingen is dus breder dan enkel die van de blinden en slechtzienden (CPB 2011).
3.C Auditieve beperkingen Er zijn in Nederland naar schatting ongeveer 575.000 mensen met matige tot ernstige gehoorproblemen. Dat wil zeggen dat zij - ook als ze gebruikmaken van een gehoorapparaat - bijvoorbeeld slecht een gesprek kunnen volgen. Bij een ernstige beperking kan iemand niet horen wat anderen zeggen, bij een matige beperking alleen met veel moeite (Centraal Plan Bureau, 2011).
18
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
3.E Psychische beperkingen/problemen Jaarlijks worden ongeveer 650.000 Nederlanders tussen 18 en 64 jaar geconfronteerd met psychische problemen (Trimbos Instituut, 2012). Het is vaak niet herkenbaar aan het uiterlijk. Denk bijvoorbeeld aan angststoornissen, autisme, verslaving.
3.F Chronische ziekten In Nederland heeft ruim een kwart van de mensen een of meer chronische ziekten. Dit komt neer op bijna 4,5 miljoen chronisch zieken. Deze schatting is gebaseerd op een selectie van 30 chronische ziekten, gemeten in de huisartspraktijk. Chronische ziekten komen op alle leeftijden voor, maar vooral onder ouderen. Van de 65-plussers heeft meer dan de helft een chronische ziekte (Hoeymans et al., 2008). Absoluut gezien zijn de meeste chronisch zieken echter tussen de 25 en 64 jaar oud. Vrouwen hebben gemiddeld vaker een chronische aandoening dan mannen. Voorbeelden van chronische ziekten zijn: astma, diabetes, dementie, multiple sclerosis, kanker, anorexia, voedselallergie en diversen.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
19
Ons motto: iedereen kan watersporten Voor alle mensen met een handicap of chronische aandoening organiseert SailWise dagtochten of meerdaagse vakanties op het water. Daarvoor beschikt de organisatie uit Enkhuizen over drie volledige toegankelijke accommodaties van waaruit de watersportactiviteiten plaatsvinden, namelijk de catamaran Beatrix, de tweemastklipper Lutgerdina en watersporteiland Robinson Crusoe. Uitgaande van de mogelijkheden gaat SailWise samen met de gast op zoek naar creatieve en inventieve oplossingen zodat iedereen actief kan watersporten.
03 SailWise www.sailwise.nl
20
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
De accommodaties zijn voorzien van alle comfort en volledig rolstoeltoegankelijk. Daarnaast zijn op de accommodaties allerlei handige aanpassingen aanwezig zoals brede gangboorden en een lift zodat mensen zich zelfstandig over het schip kunnen verplaatsen. Verder bevindt de zeilbediening (lieren en winches) zich op rolstoelhoogte. De zeilschepen hebben een speciaal ontwikkelde roll-on/roll-off schepen voor elektrische rolstoelen en joystick besturing zodat deze ook met beperkte kracht kunnen worden bestuurd. Alles is erop gericht dat alle gasten zoveel mogelijk zelfstandig mee kunnen doen en zo zelf bijdragen aan het welslagen van hun vakantie. De accommodaties en activiteiten worden onder meer gebruikt door vrienden clubs, zorginstellingen, revalidatiecentra, mytyl scholen en groepen uit het speciaal onderwijs, en ook voor revalidatie activiteiten. Naast groepsboekingen waarbij de gehele accommodatie wordt geboekt, is ook individuele inschrijving mogelijk eventueel samen met een familielid of vriend(in).
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
21
FINANCIERING VAN DE ZORG
04
Financiering van de zorg De zorg moet betaald worden en betaalbaar blijven. Dit is een complex vraagstuk. Er vinden allerlei bezuinigingen plaats en de zorgsector wordt hard getroffen. En dit gebeurt continue. Het is vaak onduidelijk wat wel en niet vergoed wordt en door wie. Er zijn anno 2013 vier belangrijke wetten en regelingen voor de vergoeding van zorg en/of hulpmiddelen:
WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning) Voorzieningen en vergoedingen waardoor mensen met een beperking zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen.
ZVW (Zorg Verzekeringswet) Hulpmiddelen voor de thuissituatie (met uitzondering van hulpmiddelen die via de WMO vergoed worden). Het gaat onder meer om loophulpmiddelen en oriĂŤnteringshulpmiddelen.
AWBZ (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten) Vergoeding van hulpmiddelen voor bewoners van een verpleeghuis, algemene instelling voor verstandelijk gehandicapten, psychiatrisch ziekenhuis of revalidatiecentrum. Bepaalde hulpmiddelen zoals een rolstoel of scootmobiel worden via de AWBZ vergoed.
WIA (Wet Werk en inkomen naar Arbeidsvermogen) Hulpmiddelen die voor arbeidsgehandicapte werknemers nodig zijn zoals een aangepaste auto of een brailleleesregel.
22
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Wanneer iemand recht heeft op een voorziening of hulpmiddel maakt het niet uit waar deze wordt geleverd. Dat betekent onder meer dat iemand (naar redelijkheid) ook op zijn vakantiebestemming hier recht op heeft. Bijvoorbeeld: thuiszorg, een maaltijdenservice of een rolstoel. Het regelen van deze zaken gebeurt door de persoon die zorg nodig heeft. De toeristische ondernemer hoeft hier in principe geen maatregelen voor te treffen. Gasten die zorg behoeven kunnen bij het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) een indicatie aanvragen. Hierin staat op wat voor zorg de gast recht heeft en voor welk bedrag de overheid deze zorg vergoedt. Wanneer een gast de zorgverlening al zelf heeft geregeld, dan wordt gekeken hoe deze is afgesproken en hoe de accommodatie hierop kan aansluiten. De persoonlijke indicatie bepaalt de zorgbehoefte. De cliĂŤnt betaalt het verblijf en de zorg zelf of krijgt dit vergoed via de AWBZ of zijn verzekering. Er zijn verschillende zorgverzekeraars die een verblijf in een zorghotel geheel of gedeeltelijk vergoeden. Maar er zijn ook andere mogelijkheden voor vergoeding zoals een Persoonsgebonden Budget (pgb). Het pgb is een geldbedrag waarmee iemand zelf de nodige zorg of hulp kan inkopen. Er is een pgb voor zorg vanuit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en een pgb voor hulp en ondersteuning vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning. De huidige ontwikkeling is dat het pgb wordt beperkt. Dit kan ook gevolgen hebben voor zorgtoerisme: het is niet ondenkbaar dat het voor mensen lastiger wordt om met het pgb hun vakantie te bekostigen.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
23
Avontuurlijk kamperen voor minder validen In een kleine groep, met goede begeleiding en voor een redelijke prijs organiseert Handicamp Outdoor kampeervakanties voor minder validen in binnen- en buitenland. CliĂŤnten en begeleiders reizen en kamperen met de reuzengrote Handicamper die voorzien is van alle aanpassingen en gemakken die nodig zijn voor een zorgeloze vakantie. Onderweg naar de
bestemming is de camper een zeer comfortabel vervoermiddel met fantastische stoelen, airconditioning, een goede stereo en prachtig uitzicht naar buiten. Eenmaal op de camping wordt de camper bijna twee meter uitgeschoven over een lengte van ruim zeven meter. Hierdoor ontstaat er binnen een grote gezellige huiskamer waar voor iedereen plek genoeg is. De keuken is volledig ingericht, inclusief koelkast, diepvries en oven-magnetron. De camper beschikt over een aangepaste badkamer met een systeem waarmee de natte cel snel en eenvoudig aangepast kan worden aan de individuele gebruikers, ongeacht hun handicap of fysieke beperkingen. De Handicamper heeft negen slaapplaatsen. Voor de gasten zijn er vier bedden die met een rolstoel bereikbaar zijn. Voor de privacy is er een vouwwand tussen het slaap- en leefgedeelte en rondom de bedden zijn fleurige gordijnen aangebracht. Voor de begeleiders zijn er boven de chauffeurscabine en de badkamer vier gescheiden slaapunits.
04 Handicamp Outdoor www.handicamp.eu
24
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Op de website van Handicamp Outdoor staan verslagen van de reizen die de Handicamper dit jaar maakte naar onder meer Zeeland & BelgiĂŤ, Parijs, Berlijn en Denemarken. Het enthousiasme waarmee ze geschreven zijn, laat zien dat elke reis een groot succes was.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
25
Zorgtoerisme in andere regio’s
05
Zorgtoerisme in andere regio’s In diverse regio’s in Nederland zijn initiatieven op het gebied van zorgtoerisme ontwikkeld. Het betreft met name particuliere initiatieven en in sommige gevallen een initiatief in samenwerking met de regionale of provinciale overheid. In de provincies Zeeland, Noord- Brabant en Friesland staat zorg toerisme weliswaar op de politieke agenda, maar is nog niet definitief vertaald in beleid. Het gaat meer om aandachtspunten of pilot projecten.
Zeeland Care In april 2013 is het themarapport Medisch Toerisme, kansrijk in Zeeland gepresenteerd door Kenniscentrum Kusttoerisme. In het rapport wordt ingegaan op een mogelijke strategie voor medisch toerisme in Zeeland en de invulling van een business case in de Economische Agenda van de Provincie Zeeland. Provincie Zeeland heeft in het collegeprogramma de relatie tussen zorg en toerisme benoemd in een business case: Zeeland Care. De Economische Agenda 2013 - 2015 geeft aan hoe de provincie de ambitie wil waarmaken om een stuwende kracht te zijn voor de Zeeuwse economie en speelt in op de bij Zeeland passende kansen. De afgelopen jaren is in Zeeland gewerkt aan zorgtoerisme. Dit is nog maar in beperkte mate in het vakantieaanbod waarneembaar. Vanuit toerisme wordt samenwerking met de zorgsector en de
26
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
medische sector als kans gezien voor het verlengen van het seizoen en het generen van een betere bezetting.
RP Care Onder de noemer RP Care kan men op vakantiepark de Roompot sinds 2000 terecht voor een nierdialyse in combinatie met het verblijf in een van de vakantie woningen. Daarnaast zijn er onder meer bungalows voor mindervalide en mensen met een allergie en kan men een Active Medical Check uit laten uitvoeren. Ook is er een nauwe samenwerking met het Medisch Wellness Centrum Zeeland (MWCZ) voor plastisch chirurgische ingrepen, mondzorg en huidtherapie. Na behandeling kan men verblijven op een van de Roompotcampings [zie ook pag. 30].
Zorgboulevard In het gebouw van de Zeevaartschool aan de boulevard van Vlissingen komt een medisch centrum voor behandelingen en revalidatie. Deze zorgboulevard is een samenwerking van Zeeland Care en de HZ University of applied sciences. Een groep investeerders koopt een deel van de Zeevaartschool. Zeeland Care gaat daarin diverse vormen van medische zorg aanbieden. De HZ voegt daar onderwijs aan toe. Bovendien komt er een buurtzorgpension waarin patiënten onderdak vinden die niet meer in het ziekenhuis hoeven te blijven, maar nog te ziek zijn om naar huis te gaan.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
27
WELKE PROVINCIES /REGIO’S ZIJN (AL) ACTIEF OP HET GEBIED VAN ZORGTOERISME?
05 West-Brabant In 2011 en 2012 werkten in de regio West-Brabant ZET, Surplus, de Kamer van Koophandel en het Vrijetijdshuis Brabant samen in het project Zorgtoerisme (zet-brabant.nl). De inspiratie voor dit project was Zeeland. Er is in 2012 onderzoek geweest naar de resultaten van deze pilot voor zorgtoerisme. En daar is uitgekomen dat ondernemers zeker kansen zien in zorgtoerisme. Het animo was en is nog steeds groot. Zie voor meer informatie over het onderzoek: www.vrijetijdshuisbrabant.nl
Zorgpakket De Kamer van Koophandel - in samenwerking met andere partners - ondersteunde toeristische ondernemers met hun aanbod in combinatie met zorg. Zij boden ondernemers een pakket bestaande uit een adviesgesprek over de mogelijkheden met zorgtoerisme, een toegankelijkheidscheck met praktische tips, de mogelijkheid om informatie over de toegankelijkheid van hun bedrijf te promoten via Uitinbrabant.nl en Toegankelijkbrabant.nl, en een +Zorg-button op hun website waarmee een gast met één druk op de knop de benodigde zorg bij zorg organisatie Surplus boekt.
• A mbassadeur Toegankelijkheid: de gedeputeerde (zie filmpje op toegankelijkbrabant.nl) • Toegankelijkheidscheck: Ondernemers betalen hiervoor. Als de organisatie toegankelijk is, krijgen ze een button die ze op hun eigen website kunnen plaatsen en worden ze opgenomen op de websites toegankelijkbrabant.nl en uitinbrabant.nl. • Om Zet XL: een rekentool hoe er extra omzet gegenereerd kan worden met aanpassingen. • Trainingen: gastvrij omgaan met mensen met een beperking. • Week van de toegankelijkheid: extra publiciteit.
Stichting ZET ZET is een uitvoeringsorgaan van de provincie Brabant dat ook buiten de eigen provincie voor ondernemers haar diensten aanbiedt. Stichting ZET heeft een toolbox ontwikkeld die ingezet kan worden om zorgtoerisme (als onderdeel van toegankelijkheid) te bevorderen:
28
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
29
Zonder zorgen genieten van een zorgvakantie Als onderdeel van Roompot Vakanties is RP Care gespecialiseerd in vakantie met zorg in de breedste zin van het woord. Door nauw samen te werken met (para)medische instellingen en doelgroepgerichte organisaties, biedt RP Care een groot scala aan mogelijkheden. Een aantal daarvan worden ook aangeboden op locaties van Roompot in Noord-Holland.
Implantaatbehandeling
Alergievriendelijke bungalows
Tijdens een verblijf op Kustpark Egmond aan Zee kan de gast zich richten op de activiteiten op het park of in de omgeving, terwijl behandeling met lasertherapie in de dichtstbijzijnde vestiging van Prostop plaatsvindt.
Kustpark Texel heeft vakantieverblijven die speciaal zijn ingericht voor gasten met astma, COPD of andere luchtwegaandoeningen. Ze zijn voorzien van aangepaste raambekleding en meubels, gladde vloeren, synthetische dekbedden en kussens.
Mindervalide bungalows Kustpark Texel, Marinapark Volendam en Park Scoorle足 duyn beschikken over bungalows die geschikt zijn voor mensen met een functiebeperking. Of de woning wel of niet voldoende toegankelijk is, kan de gast vooraf vaststellen aan de hand van een uitgebreide checklijst.
Medische check up
05 RP Care www.rpcare.nl
30
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
In samenwerking met het onderzoeksinstituut Active Medical Check biedt RP Care een groot aantal keuringen, health checks en preventief medisch onderzoek aan. De onderzoeken worden in Noord-Holland Noord uitgevoerd op Kustpark Texel.
Mensen met een slecht gebit of nog maar weinig eigen tanden kunnen voor een implantaatbehandeling terecht op Marinapark Volendam. Met behulp van moderne technieken heeft de bezoeker binnen een dag weer een mond vol vaste tanden.
Stoppen met roken
Week- en weekendopvang Een kind dat extra zorg en aandacht vraagt, legt vaak een zware claim op ouders en andere leden van het gezin. Pivot4 weekend- en vakantieopvang biedt een veilige en vertrouwde weekend- en vakantieopvang. Zo kan uw kind onder professionele begeleiding een heerlijk weekend verblijven op kustpark Egmond aan Zee. En kunnen de ouders ontspanning zoeken in de zekerheid dat het kind in goede handen is en ook van het weekend geniet. Het volledige aanbod van RP Care staat op www.rpcare.nl
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
31
DE MARKT VAN ZORGTOERISME
06
De markt van zorgtoerisme Zorgtoerisme staat in de kinderschoenen en is volop in ontwikkeling. Het is een onbekend terrein dat nog ontgonnen moet worden. Er is behoefte aan kennis over zorg en de aspecten ervan bij de recreatieve/ toeristische sector. Daarnaast is een enorme diversiteit aan beperkingen bij de zorgtoeristen. En ondernemers zijn zich vaak niet bewust van de kansen en mogelijkheden van zorgtoerisme. Of weten niet waar ze moeten beginnen.
Het merendeel van de toeristische promotie organisaties (VVV Nederland, Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen (NBTC), Amsterdam Marketing, Gastvrij Nederland (VNO-NCW), Provinciale Bureaus voor toerisme), die als doel hebben om het toerisme in Nederland te promoten zijn nog niet actief bezig met de promotie en communicatie van zorgtoerisme (en toegankelijkheid). Maar hebben wel de intentie om dit te doen, omdat zij hiervan de behoefte inzien.
Er zijn ondernemers die zich al gespecialiseerd hebben in het bedienen van zorgtoeristen. Bijvoorbeeld zorghotels of touroperators die op maat gemaakte zorgreizen aanbieden. Hierbij wordt tijdens het boeken van een accommodatie het zorggedeelte geregeld door een lokale zorgaanbieder. In overleg met de verblijfsaccommodatie wordt afgestemd wat er mogelijk is. Zo hoeft de ondernemer zich letterlijk geen zorgen te maken over de ondersteuning in de zorg die de gast nodig heeft. Hierbij gaat het om een commerciële activiteit.
In Noord-Holland hebben verschillende promotie organisaties (VVV Hart van Noord-Holland, Bureau Toerisme Laag Holland, VVV Texel) al wel apart drukwerk (en andere communicatie) dat de toegankelijkheid in beeld hebben gebracht van accommodaties.
Er worden ook vakanties georganiseerd door niet commerciële organisaties, bijvoorbeeld een kerk, zorg instelling of vereniging (non profit). Bijvoorbeeld inwoners van een zorginstelling die met hun begeleiders op vakantie gaan of de Zonnebloem. De vakanties worden vaak begeleid door vrijwilligers. Met name senioren maken hier gebruik van.
32
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
33
WAAROM IS ZORGTOERISME INTERESSANT VOOR DE REGIO NOORD-HOLLAND NOORD?
07
Waarom is zorgtoerisme interessant voor de regio Noord-Holland Noord? Uit verschillende onderzoeken blijkt dat zorgtoerisme economische kansen biedt, met name door de toename van het aantal zorgtoeristen en de veranderende markt. Overheid en de toeristische/zorgsector kunnen door deze kansen te benutten de economie stimuleren in Noord-Holland.
Toename van zorgtoeristen Zo’n twee miljoen Nederlanders hebben matige of ernstige lichamelijke beperkingen, en dit zal de komende jaren ruim verdubbelen. De vergrijzingsgolf zorgt voor meer behoefte en vraag naar producten, voorzieningen en diensten. Mensen worden ouder en blijven langer zelfstandig. Ook is er meer tijd beschikbaar voor recreatieve bezigheden en is er een relatief hoog bestedingspatroon.
Veranderende markt Er is meer vraag naar zorg en er zijn minder overheids financiën ter beschikking. De zorgsector is in verandering. Mensen gaan zelf op zoek (onder andere door het Persoonsgebonden Budget) naar een passend aanbod, voor wonen, werken, vervoer en vakantiemogelijkheden. De markt verandert van een aanbod gestuurde naar een meer vraaggerichte gezondheidszorg. En dit brengt marktwerking en kansen met zich mee.
34
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Zorgtoerisme kan de economie in Noord-Holland Noord stimuleren. Dit komt onder meer door: • Een grote groep zorgtoeristen is niet specifiek gebonden aan schoolvakanties. Zij kunnen op vakantie in het voor- en naseizoen (seizoenspreiding). Voor zorg toeristen die kinderen in de schoolgaande leeftijd hebben geldt dit natuurlijk niet. • Zorgtoeristen komen vaak terug (herhaal toerisme) en brengen mensen mee die zorgondersteuning geven. • Zorgtoerisme staat in de kinderschoenen en moet nog meer ontwikkeld worden. Dit betekent een potentiële groei van toeristen/bezoekers. En daarmee een toename van de bestedingen. • Zorgtoeristen geven tijdens een week vakantie bijna drie keer zoveel geld uit als de gemiddelde toerist. (Evaluatie onderzoek ‘Brabant toegankelijk voor iedereen’ door Markteffect, 2012). Bovendien draagt zorgtoerisme ook positief bij aan de kwaliteit van leven van de inwoners van Noord-Holland met een beperking, door mogelijke verbeteringen in het aanbod van voorzieningen.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
35
Zeilcatamaran en terrasboot volledig ontworpen voor rolstoelers Op de website van Waterland Evenementen wordt meteen duidelijk waar deze organisatie voor staat: Gelukkig, vrij en blij, genieten van het leven in de prachtige natuur en omgeving van het land en water. Kan niet, kennen wij niet. Wij zijn altijd in voor iets anders, iets geks en out of the box.’ Het paradeschip van Waterland Evenementen is de Zonnetij, een vijftien meter lange catamaran met twee masten zeilend en heel veel ruimte. Het schip is voorzien van alle gemakken zoals een (invalide-) toilet, professionele geluidsinstallatie, bbq en biertap, en toegankelijk voor rolstoelers. Dit stabiele zeilschip staat garant voor een heerlijk uitje op het water waarbij de gasten lui achterover kunnen leunen in de comfortabele loungekussens. Wie een feestje op het water wil bouwen is bij Waterland Evenementen ook aan het goede adres. De terrasboot van drie bij zeven meter is heeft een geluidsinstallatie, toilet, koelkast en bbq aan boord. Verder is dit schip voorzien van een zwemplatform en trap. Zelf schipperen gaat met deze boot probleemloos. En de terrasboot is natuurlijk geschikt voor rolstoelers.
07 Waterland Evenementen www.waterlandevenementen.nl
36
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Het vaargebied van Waterland Evenementen beslaat Waterland met haar mooie kreken en meertjes in de omgeving van Broek in Waterland en Monnickendam, Amsterdam en haar grachten, de Gouwzee en het Markermeer.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
37
VERDIEN MODELLEN EN KANSEN VOOR NOORD-HOLLAND NOORD
08
Verdienmodellen en kansen voor Noord-Holland Noord Zorgtoerisme kan de economie in Noord-Holland Noord stimuleren. Dit is onder meer door: een verlenging van het seizoen, een toename van bestedingen, een langer verblijf en een grotere groep die verblijft. Hieronder worden enkele mogelijkheden voor verdienmodellen beschreven die een bijdrage kunnen leveren om de genoemde kansen te realiseren. Deze mogelijkheden moeten nader onderzocht en uitgewerkt worden. Enerzijds kunnen kosten bespaard worden, anderzijds kunnen met het uitbreiden van bestaande activiteiten of het initiëren van nieuwe activiteiten geld gegenereerd worden. Hierbij is de kwaliteit van het aanbod erg belangrijk. Op specifieke terreinen wordt er gewerkt met landelijke keurmerken. Bijvoorbeeld via Nederlandse Branchevereniging Aangepaste Vakanties (sinds 2012) en Landbouw en Zorg voor zorgboerderijen (sinds 2002).
Bespaar- en verdienmodellen: 1. Algemene kostenbesparing voor de zorgsector De basis voor kostenbesparing is samenwerking. Het gebruik maken van elkaars kennis, netwerk en activiteiten. Gezamenlijk kan er gekeken worden op welke terreinen er kosten bespaard kunnen worden. Succesvolle projecten kunnen gekopieerd worden en van fouten geleerd.
38
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Zo kijken bijvoorbeeld ziekenhuizen met zorgverzekeraars en andere partners naar alternatieve accommodatie, voor na de behandeling. Als patiënten niet langer medische zorg nodig hebben, kunnen zij hun revalidatieperiode bijvoorbeeld in een zorghotel doorbrengen.
2. Verbetering van communicatie en ontwikkeling van product-marktcombinaties In Noord-Holland Noord zijn er aanbieders op het gebied van verblijf, vervoer en vermaak die goede faciliteiten hebben voor de verschillende doelgroepen binnen zorgtoerisme. Maar deze aanbieders communiceren dit niet of te weinig, ook niet op hun website of in hun promotiemateriaal. Vaak weten mensen niet waar ze wel of niet terecht kunnen. Door gerichte communicatie en product-marktcombinaties worden doelgroepen bereikt en zet men hen aan tot actie (boeken). Zo worden ook de huidige faciliteiten van de aanbieders beter benut.
3. Uitbreidingen van het huidige aanbod Verblijf, Vervoer en Vermaak Verder kan er gekeken worden naar uitbreidingen van het huidige aanbod doordat bijvoorbeeld een hotel de faciliteiten aanpast of uitbreidt. Of een rondvaartschip rolstoel toegankelijk wordt gemaakt, als dit nog niet het geval is. Een ander voorbeeld zijn de honderden Bed & Breakfast die Noord-Holland rijk is. Vaak zijn deze accommodaties gelegen in een landelijke omgeving die interessant zijn voor een specifieke doelgroep binnen de
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
39
VERDIEN MODELLEN EN KANSEN VOOR NOORD-HOLLAND NOORD
08
zorgtoeristen. Met enkele aanpassingen kan een nieuwe doelgroep aangetrokken worden.
4. Ontwikkeling van zorghotels Er zijn in Noord-Holland Noord relatief weinig zorghotels. Uitbreiding zou mogelijk door initiatieven van bestaande zorghotels, zorgorganisaties of onroerend goed sector/investeerders.
5. U itbreiding van accommodatiemogelijkheden op zorgboerderijen Zorgboerderijen die dagbesteding aanbieden laten uitbreiden naar zorgaccommodatie. Er zijn ruim honderd zorgboerderijen in Noord-Holland en circa dertig in Noord-Holland Noord. Een trend is dat de zorgboerderijen die dagbesteding aanbieden regelmatig uitbreiden naar overnachting.
6. F ranchise-organisatie in de zorg (meer) benutten Er zijn in Nederland innovatieve ontwikkelingen gaande op het gebied van zorg en wonen. Enkele voorbeelden: Thomashuis, Herbergier (Wognum) www.herbergier.nl en Jonkerzorg. Er kan gebruik worden gemaakt van de opgedane kennis van deze initiatieven, die wellicht uitgebreid of aangepast kunnen worden. Het accent ligt op wonen en zorg. Maar wellicht zijn er mogelijkheden om dit uit te breiden naar wonen, zorg en logeren/vakantie.
40
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Thomashuis Een Thomashuis is een kleinschalige woonvorm voor acht volwassenen met een verstandelijke beperking. Het huis wordt geleid door twee zorgondernemers: een echtpaar of samenwonend stel die er ook wonen en de bewoners begeleiden en verzorgen. Zij runnen het Thomashuis als een bedrijf. De essentie van het zorgondernemerschap is dat zij zelf invulling kunnen geven aan de zorg. Hun eigen creativiteit, kennis en ervaring worden zo optimaal benut. Er zijn al honderd Thomashuizen in Nederland, waarvan vijf in Noord-Holland Noord. Dit aantal groeit steeds, want er is veel vraag naar wonen in een Thomashuis. Meer informatie: www.thomashuizen.nl
Herbergier De Herbergier is een zorgformule - met al 28 locaties in Nederland - voor mensen met geheugenproblemen zoals Alzheimer of dementie, die niet meer zelfstandig kunnen wonen. In elke Herbergier wonen circa 16 mensen, die de ruimte krijgen om zoveel mogelijk het leven voort te zetten zoals ze dat altijd geleid hebben. De zorgondernemers die een Herbergier leiden en er zelf ook wonen zorgen ervoor dat alle tijd en energie gestoken wordt in hun gasten.
7. Ontwikkeling van alternatieve vormen van verblijfsaccommodatie en aanbod van producten en activiteiten. Handy Camper Stichting Handy Camper verhuurt campers die volledig zijn aangepast voor rolstoelgebruikers. De campers zijn te huur voor groepen of gezinnen waarvan iemand gebruikmaakt van een (elektrische) rolstoel. [zie ook pag. 24]
SailWise
9. Opleiding en workshops De combinatie van zorg en toerisme kan ook meer geïntegreerd worden in opleidingen op het gebied van zorg en toerisme. Opleidingen gericht op toerisme, leisure en horeca kunnen lesmodulen integreren in het bestaande aanbod. En visa versa kunnen opleidingen op het gebied van zorg aspecten van gastvrijheid en vakantie en vrije tijd opnemen. De mogelijkheid om opleidingen als verdienmodel op te nemen, moet verder uitgezocht worden. Het geven van workshops en trainingen aan het bedrijfsleven, overheid en andere partners is een andere mogelijkheid.
Deze organisatie biedt al ruim dertig jaar betaalbare water sportmogelijkheden voor mensen met een lichamelijke of zintuiglijke beperking en chronisch zieken (ongeveer 75%) en voor mensen met een verstandelijke beperking (ongeveer 25%). De helft via groepsreizen met individuele inschrijving en de helft via verhuur van accommodaties met programma aan groepen zoals instellingen, revalidatie centra en mythylscholen. Op jaarbasis realiseert Sailwise met drie accommodaties ruim 5000 watersport-mens dagen met behulp van 2000 vrijwilliger-mensdagen. [zie ook pag. 20]
8. Productontwikkeling en -innovatie Een voorbeeld hiervan is de toepassing van domotica: de integratie van technologie en diensten voor een betere kwaliteit van wonen en leven. Er zijn vakantieparken die dit in nieuwe of bestaande bungalows geïntegreerd hebben.
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
41
Goed berekend op gasten met een handicap Het management van De Rijper Eilanden zag al snel in dat er kansen lagen in het zorgtoerisme en verwacht voor de komende jaren een verdere groei in die sector. Organisaties die zich bezighouden met zorgtoerisme zoals de Zonnebloem weten hotel De Rijper Eilanden dan ook steeds beter te vinden. Het hotel is niet alleen een prettige uitvalsbasis voor reguliere gasten, maar ook bij uitstek geschikt voor overnachtingen voor gasten met een handicap. Bovendien kan het hotel de volledige organisatie van dagtochten voor groepen gehandicapten verzorgen.
Geschikt voor gehandicapten De badcellen zijn met 7 m2 ruim bemeten en een van de twee lampen gaat met een bewegingssensor aan en uit. Naast de toiletten en in de douche bevinden zich steunstangen. Bovendien zijn alle douches drempelvrij. Vier van de vijftien wc’s in de lobby van het hoofdgebouw zijn rolstoeltoegankelijk. In de twee andere gebouwen zijn alle toiletten rolstoeltoegankelijk. Ook in het restaurant, lounge, theaterzaal en vier van de overige zes zalen ondervinden rolstoelers geen enkel probleem.
Hulpmiddelen Op afspraak zijn zonder extra kosten hulpmidden beschikbaar zoals hooglaagbed, douchestoel, douchebrancard, tillift, dekenboog en baby alarm. Voor gebruik ‘s nachts door groepen bestaat de mogelijkheid van een oproepsysteem met draadloze piepers. Hotel De Rijper Eilanden investeert veel in de kwaliteit van de dienstverlening zodat alle gasten kunnen terugzien op een prettig en comfortabel verblijf. En graag nog een keer terugkomen.
08 Hotel De Rijper Eilanden www.derijpereilanden.nl
42
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
43
44
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
45
Colofon Deze brochure is vervaardigd in opdracht van Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord (NHN) in samenwerking met Leisure Board en Holland Health. NHN geeft vorm aan de (economische) toekomst van de regio Noord-Holland Noord en werkt in opdracht van aandeelhouders en in nauwe samenwerking met overheden, marktpartijen, ondernemers, onderwijsinstellingen, kennisinstituten en non-profitorganisaties. NHN is het aanspreekpunt voor economische en ruimtelijke ontwikkeling in de regio Noord-Holland Noord als verbinder, uitvoerder en realiseerder.
Vormgeving, begeleiding en drukwerk Rijk, Ontwerp & Productie Erik van Egdom www.vormrijk.info
Inhoud, research en basisdocument Bureau MVO Miranda van Oostrom www.bureaumvo.nl
Concept, eindredactie en fotografie Tone of Voice Bert Bakker 06 53 86 29 16
Met dank aan: Het staat u vrij uit deze brochure tekst en beeldmateriaal te kopiĂŤren onder vermelding van de bron en de opdrachtgever Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord. Deze brochure bevat slechts algemene informatie en is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld, maar aan de inhoud ervan kunnen geen rechten worden ontleend. Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord aanvaardt derhalve geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele onvolledigheid of onjuistheden in de tekst of mogelijke nadelige gevolgen daarvan.
46
Kansen en mogelijkheden voor zorgtoerisme in regio Noord-Holland Noord
Leisure Board - Adriana Stam Holland Health - Frank Willenborg Provincie Noord-Holland - Marjolijn Geirnaert en Joris Pieter Neuteboom Angelique Lombarts - lector citymarketing & leisure management Inholland Stichting Zet - Francis Meulendijks Hotel Villa Wilgaerden - Janneke Leijden van Amstel
Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord
47
Meer weten over de kansen en mogelijkheden op het gebied van zorgtoerisme? Kijk op www.gastvrijnoordholland.nl of neem contact op met Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord Postbus 68 1800 AB Alkmaar T. 072 519 5774 E. info@nhn.nl
Deze brochure is vervaardigd in opdracht van Ontwikkelingsbedrijf Noord-Holland Noord met medewerking van Leisure Board en Holland Health.