3. Możliwości poznawcze ucznia na różnych etapach edukacyjnych

Wraz z rozwojem biologicznym dziecka zmieniają się również jego możliwości poznawcze, a tym samym sposób pojmowania i opisywania świata. Ważne, aby nauczyciel miał tego świadomość, szczególnie jeśli prowadzi zajęcia z uczniami w różnym wieku. Niewłaściwy dobór metod i form pracy oraz wykorzystywanych narzędzi dydaktycznych może sprawić, że lekcja okaże się zupełnie nieefektywna.

Jeśli uczeń będzie miał do wykonania zadanie zbyt abstrakcyjne i skomplikowane jak na swoje możliwości intelektualne – uzna je za nierozwiązywalne, a siebie za mało zdolnego. To może szybko zniechęcić dziecko do danego przedmiotu i wyrobić w nim postawę minimalistyczną lub wręcz bierną. Z drugiej strony – rozwiązywanie przez ucznia zbyt prostego zadania jak na jego możliwości poznawcze może również go zniechęcić, gdyż dany przedmiot nie będzie stanowił dla niego żadnego wyzwania intelektualnego – będzie po prostu nieciekawy. W tym przypadku osiągamy podobny rezultat, który wyraża się spadkiem motywacji do nauki i w zasadzie brakiem jakichkolwiek bodźców, które mogłyby ucznia zaktywizować oraz zaciekawić przedmiotem.

W polskich realiach można zaobserwować zjawisko spadku motywacji do nauki wśród dzieci pomiędzy dziesiątym a piętnastym rokiem życia. Wskazywałyby na to różnice w wynikach uzyskiwanych w ciągu ostatnich dwudziestu lat przez polskich czwartoklasistów w Międzynarodowym Badaniu Wyników Nauczania Matematyki i Nauk Przyrodniczych (TIMSS) a wynikach uzyskiwanych przez młodzież piętnastoletnią w Programie Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (PISA). Na tle średniego wyniku osiąganego przez uczniów z różnych krajów zdecydowanie lepiej wypadają polscy dziesięciolatkowie niż ich piętnastoletni koledzy i koleżanki. Wprawdzie w kilku ostatnich edycjach badania PISA zaobserwowano, że polscy uczniowie podnieśli nieco swoją pozycję w międzynarodowym rankingu, nie jest to jednak sukces spektakularny.

Oczywiście porównanie wyników z dwóch badań przeprowadzonych niezależnie od siebie jest zagadnieniem dyskusyjnym i wymagającym wnikliwej analizy, a samo zjawisko może być dużo bardziej złożone niż się z pozoru wydaje, ponieważ na wynik uczniów może wpływać wiele różnych czynników. Obserwowany trend sam w sobie jest jednak dosyć interesujący i warto zastanowić się nad przyczynami takiego stanu rzeczy.

Duża różnica czasu pomiędzy badaniami przeprowadzonymi z udziałem dzieci (badanie TIMSS) i nastolatków (badanie PISA) powoduje, że w tym okresie zachodzą w organizmie dziecka gwałtowne zmiany – zarówno na poziomie czysto biologicznym, jak i dotyczącym