3.1. Etapy rozwoju poznawczego człowieka

sfery emocjonalnej oraz intelektualnej. Proces przechodzenia dziecka na wyższy poziom poznawczy odbywa się w czasie dzielącym te dwa badania, przez co może być trudny do uchwycenia przez nauczyciela.

Niestety niesie to ze sobą ryzyko, że uczeń nie otrzyma w odpowiednim momencie wsparcia adekwatnego do jego szybko zmieniających się potrzeb. A przecież sukces edukacyjny ucznia w dużej mierze zależy od tego, czy przebieg procesu dydaktycznego uwzględnia aktualną fazę rozwoju poznawczego dziecka i czy nauczyciel ma świadomość możliwości oraz ograniczeń młodego człowieka na poszczególnych etapach tego rozwoju. Z pewnością należy stosować takie rozwiązania dydaktyczne i metodyczne, które będą wspierać wszechstronny rozwój ucznia, zaktywizują go i pozwolą na poznawanie świata przyrody w sposób wynikający z jego aktualnych właściwości psychicznych.

W dalszych częściach niniejszej publikacji zaproponowano formy i metody pracy opracowane zgodnie z nurtem konstruktywizmu, którego twórcą jest Jean Piaget. Zgodnie z jego teorią wiedza jest pewnym konstruktem w umyśle ucznia – odzwierciedleniem otaczającego go świata – tworzonym w trakcie interakcji dziecka ze środowiskiem, w jakim ono wzrasta. Proces formowania się ostatecznego obrazu świata przebiega w kilku etapach silnie skorelowanych z biologicznym wiekiem dziecka.

Poniżej zestawiono etapy rozwoju poznawczego człowieka zaproponowane przez J. Piageta.

Stadium inteligencji sensomotorycznej (0–2 lata) – w tej fazie dominują zachowania odruchowe, uwarunkowane biologicznie. Dziecko poznaje świat poprzez zmysły i bezpośrednie eksplorowanie swojego otoczenia. Przechodzi od działań przypadkowych i stopniowo nabiera umiejętności koordynowania ruchów ciała, tak iż w efekcie staje się zdolne do celowej i zamierzonej przez nie aktywności fizycznej. Na poziomie psychologicznym dziecko zyskuje w tym okresie umiejętność odróżniania siebie od otoczenia oraz tworzenia reprezentacji umysłowych osób i przedmiotów. Dziecko zaczyna również posługiwać się mową, choć początkowo jest to czynność naśladowcza.

Stadium myślenia przedoperacyjnego (2–7 lat) – jest to etap, w którym dziecko posługuje się mową w celu wyrażania własnych odczuć i pragnień oraz opisywania swojego wewnętrznego świata. Rozumowanie dziecka oparte jest w tym okresie na zdarzeniach zewnętrznych (a nie operacjach logicznych) i dominuje myślenie konkretno-wyobrażeniowe. Dziecko nabywa umiejętność przyswajania pojęć takich jak ilość, masa, objętość oraz rozumienia znaków i symboli. Tworzy również reprezentacje umysłowe istot żywych oraz rzeczy nieożywionych, co manifestuje się poprzez zabawę symboliczną z wykorzystaniem przedmiotów, wcielaniem się w postaci zwierząt, innych ludzi i ich role społeczne oraz rysunki odzwierciedlające świat wewnętrzny dziecka. Myślenie dziecka

w tym okresie jest zwykle skoncentrowane na jednym aspekcie danej sprawy, a zdolność rozumienia przekształceń oraz odwracalności czy to zjawisk fizycznych, czy też ich reprezentacji umysłowych dopiero zaczyna się kształtować. Niemniej do pewnego stopnia większość dzieci posiada na tym etapie umiejętność antycypowania przyszłości.

Stadium operacji konkretnych (7– około 12 lat) – w tej fazie zaczyna rozwijać się myślenie logiczne, a dziecko nabywa umiejętności dokonywania operacji logicznych nie tylko na rzeczywistych obiektach, ale również na ich reprezentacjach umysłowych (na przykład wykonuje działania matematyczne w pamięci, wyciąga wnioski na drodze dedukcji, a nie tylko z bezpośredniego doświadczenia). Młody człowiek jest już w stanie zrozumieć związki przyczynowo-skutkowe, choć nie posiada jeszcze myślenia abstrakcyjnego. Dziecko dokonuje w umyśle operacji i przekształceń tylko w odniesieniu do tych obiektów, które są mu znane, rzeczywiste z jego punktu widzenia i konkretne. Nie jest w stanie ekstrapolować swojego myślenia na obiekty hipotetyczne lub jeszcze mu nieznane.

W tym okresie dziecko jest zdolne przyswoić takie pojęcia jak czas czy prędkość oraz zrozumieć proste zasady zachowania, na przykład fakt, iż objętość oraz masa ciała pozostają stałe przy zmianie jego kształtu.

Stadium operacji formalnych (powyżej 12 lat) – osiągając ten etap dziecko nabywa umiejętności myślenia o pojęciach abstrakcyjnych oraz wydarzeniach i obiektach hipotetycznych. Człowiek na tym etapie jest w stanie rozwiązywać wszystkie klasy problemów w oparciu o rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne (od ogółu do szczegółu) oraz rozumowanie naukowo-indukcyjne, dzięki któremu może tworzyć uogólnienia. Uczniowie w tej fazie rozwoju są w stanie posługiwać się pojęciem prawdopodobieństwa, a także rozumieć i stosować w praktyce pojęcie proporcji.

Jakkolwiek teoria stadiów rozwoju opracowana przez Piageta spotkała się zarówno z uznaniem, jak i z krytyką, wydaje się jednak, iż rozwój każdej osoby przebiega według zaproponowanego schematu. Aby osiągnąć stadium wyższe każda jednostka musi przejść przez wcześniejsze etapy. Dyskusyjne mogą być w tym przypadku podane przedziały wiekowe, ponieważ z doświadczenia pedagogicznego wielu osób wynika, że niektóre zdrowe i normalnie rozwijające się dzieci wykazują cechy charakterystyczne dla stadium wcześniejszego lub późniejszego niż wynikałoby to z ich wieku metrykalnego. Nie należy jednak zapominać, że podany przez Piageta wiek dziecka jest wartością orientacyjną, a sam rozwój możliwości poznawczych człowieka odbywa się w trybie ciągłym, nie skokowym. Pomiędzy poszczególnymi osobami mogą ponadto występować różnice uwarunkowane indywidualną konstrukcją psychofizyczną lub wpływem środowiska, w jakim się wychowują.