12. Lekcje wychowawcze – jak uczyć o uczeniu się

Organizacja pracy zdalnej w klasie zróżnicowanej z wykorzystaniem narzędzi TIK

zdalnej nauki niezbędna jest prawidłowa ocena dostępności sprzętu komputerowego, internetu oraz znajomość warunków bytowych danego ucznia. Te czynniki powodują różnicowanie szans uczniów na zdobywanie wiedzy, a niektórych wręcz wykluczają. Stanowią ważny aspekt także w procesie uczenia się w tradycyjnej formule. Nie każdy uczeń ma identyczne szanse na uczenie się przy pomocy komputera czy sprzętu mobilnego, zwłaszcza gdy musi dzielić go z rodzeństwem. Nie wszyscy mogą przygotowywać atrakcyjne wizualnie prezentacje, czy elektroniczne materiały, mając ograniczony dostęp do zasobów internetowych. Podczas oceniania należy wziąć to pod uwagę. Na nauczycielu spoczywa obowiązek urozmaicania zadań sprawdzających zakres przyswojonej wiedzy i form oceniania, stałego wielozmysłowego wzmacniania i motywowania uczniów do coraz wyższych osiągnięć, niezależnie od ich predyspozycji i możliwości. Mimo tradycyjnego, powszechnego rozumienia oceny jako stopnia, pamiętajmy, że nie zawsze musi ona być wyrażona cyfrą. Warto, aby była informacją o poziomie opanowania materiału, a nie karą za braki w wiedzy.

Od sposobu komunikowania oceny zależy, czy spełni ona swoją funkcję pedagogiczną. Powinna być przekazana w sposób skuteczny pedagogicznie i psychologicznie trafny – tak, by uczeń umiał wykorzystać informacje w niej zawarte podczas dalszego uczenia się. Takie walory posiada niewątpliwie ocena kształtująca, którą warto w praktyce szkolnej stosować. Ocenianie kształtujące, zwane też wspierającym, stanowi alternatywę dla tradycyjnego oceniania arbitralnego. Wszystkie aktywności nauczyciela – przygotowane zadania i prowadzone lekcje – z założenia mają swój cel. Ważne, aby realizacja podstawy programowej nie była celem samym w sobie. Dlatego należy konstruować oczekiwania wobec uczniów w oparciu o ich możliwości i potrzeby. Pozytywnych efektów nie uzyska nauczyciel, który nie uwzględnia pomysłów i propozycji płynących od uczniów i ich rodziców. Istotne jest także, by wdrażać wypracowaną i pożądaną w czasach edukacji zdalnej zasadę doceniania, a nie oceniania, a także stosowania konstruktywnej, kształtującej informacji zwrotnej oraz poszerzać wachlarz sposobów oceniania wiedzy i umiejętności uczniów.

Podczas edukacji zdalnej niezwykle istotne okazują się lekcje wychowawcze, podczas których uczniowie w większej mierze niż na pozostałych zajęciach mają możliwość rozmowy z rówieśnikami, wymiany poglądów, podtrzymywania wcześniej nawiązanych kontaktów i relacji. Warto pamiętać o tym, że są to lekcje tak samo ważne w procesie edukacyjnym jak pozostałe. Dlatego istotne jest, aby nauczyciele wykorzystywali je w szczególności na konstruktywne rozmowy i „bycie razem”. To fantastyczny czas na podjęcie dialogu o pasjach, zainteresowaniach uczniów i np. ich planach na przyszłość. Może warto poprosić uczniów o przygotowanie prezentacji na temat ich wymarzonych zawodów lub hobby. Takie aktywności z pewnością spowodują lepsze poznanie się, a tym samym umocnienie relacji. Ważne jest także, aby wychowawca włączył się czynnie w tego typu działania, wówczas z pewnością zyska w oczach ucznia większy szacunek, sympatię i autorytet.

28 Organizacja pracy zdalnej w klasie zróżnicowanej z wykorzystaniem narzędzi TIK

W czasie godziny wychowawczej można wesprzeć uczniów w mierzeniu się z emocjami, które się w nich kumulują. Efektywne okazują się lekcje poświęcone omawianiu z uczniami tematów związanych z bieżącą sytuacją, które pozwalają krytycznie tłumaczyć zachodzące procesy i zjawiska, reakcje społeczne i indywidualne, ale też motywują do poszukiwania rozwiązań problemów, które dotyczą uczniów i ich najbliższych, oraz do podejmowania działań z zachowaniem postawy solidarności, odpowiedzialności za siebie i innych.

Warto również podjąć tematy służące porządkowaniu czasu. Nauczanie zdalne daje możliwość samodzielnego zarządzania czasem, ale nie wszyscy uczniowie potrafią dokonywać właściwych wyborów i planować swoje aktywności w sposób efektywny. Wielu z nich ma problem z samodyscypliną, a jej brak może powodować zaległości, których spiętrzenie obniża motywację do nauki. Warto zatem podczas tych lekcji pokazać, w jaki sposób można poradzić sobie z prokrastynacją – czyli nawykiem ciągłego odkładania działań na później – oraz zaprezentować elementy i techniki samodzielnego uczenia się.

Wśród skutecznych technik uczenia się z pewnością należy wskazać uczniom mapy myśli. Dziecko tworzy „mapę”, wykorzystując dopasowane słowa-klucze i obrazy, powiązane z omawianym tematem lub analizowanym zagadnieniem. Sporządzanie takich notatek sprawia uczniom radość, daje satysfakcję, często odpręża, inicjując proces zapamiętywania informacji już na etapie przetwarzania materiału. Dzięki możliwościom współpracy i współtworzenia map myśli uczniowie stają się współodpowiedzialni za proces edukacyjny, uczą się współpracy i selekcji informacji. Takie mapy myśli mogą być prezentowane na forum, udostępniane sobie przez uczniów – w celu uczenia się od siebie. Uczeń, który wolniej zapisuje tradycyjne notatki i nie nadąża za klasą, zwykle przeżywa stres, a w sytuacji tworzenia notatki w formie mapy ma poczucie sprawstwa.

Do tworzenia graficznych notatek warto wykorzystać technologie informacyjno-komunikacyjne. Takie aplikacje jak Popplet28 , Coggle29, czy Canva30 oferują wiele przydatnych, atrakcyjnych wizualnie szablonów oraz umożliwiają współpracę uczniów w czasie rzeczywistym, co oznacza, że mogą oni pracować jednocześnie na tym samym dokumencie. W Canvie mapę myśli stworzyć można dosłownie w kilka minut, wykorzystując dostępne szablony. O tym, jak konstruować tego typu notatki, przeczytać można na blogu specjalni.pl: https://bit.ly/3i7UuaY i https://bit.ly/3guetjE [dostęp: 16.11.2020 r.].

Skuteczne, ale także lubiane przez uczniów okazują się mapy pojęć. Ta technika uczenia się bazuje na łączeniu poszczególnych pojęć poprzez określone relacje. W ten sposób wykorzystuje się wspomniany wcześniej, naturalny dla ludzkiego umysłu sposób zapamiętywania oparty na skojarzeniach.

28 Zob. aplikacja Popplet: https://app.popplet.com/#/ [dostęp: 16.11.2020 r.]. 29 Zob. aplikacja Coggle: https://coggle.it/ [dostęp: 16.11.2020 r.]. 30 Zob. program Canva: https://www.canva.com/pl_pl/ [dostęp: 16.11.2020 r.].

Organizacja pracy zdalnej w klasie zróżnicowanej z wykorzystaniem narzędzi TIK

Istnieje wiele sprawdzonych technik usprawniających zapamiętywanie. Jedną z nich jest „rzymski pokój”. Główny cel tej techniki stanowi doświadczenie przez ucznia wpływu siły skojarzeń na skuteczność zapamiętywania. Technika rzymskiego pokoju polega na wytworzeniu skojarzeń między dobrze nam znanymi elementami a tym, co chcemy zapamiętać. Wyobraźmy sobie ogród – całkiem zwyczajny, jednak zawierający kilka charakterystycznych elementów (np. altanę, oczko wodne, pachnące róże), następnie z każdym z tych elementów powiążmy informacje, które chcemy zapamiętać (np. wzór matematyczny, daty wydarzeń historycznych, listę zakupów itp.). Dzięki temu, patrząc na np. altankę, będziemy widzieć konkretną liczbę (np. 20), patrząc na róże, skojarzymy sobie konkretną datę wydarzenia historycznego itd.

Inną często wykorzystywaną przez nauczycieli metodą szybkiego uczenia się, jest sketchnoting. Sketchnotki – czyli rysunkowe notatki – opierają się na połączeniu słów, rysunków, kształtów, kolorów, oddziałując na uczniów wielozmysłowo. Pozwalają dzięki temu szybciej i łatwiej zapamiętać omawiane na lekcji zagadnienia. Poza tym sketchnoting pomaga w koncentracji, jest relaksujący i zabawny. Sketchnotki można rysować w tradycyjnej formie – na papierze, ale również z użyciem tabletu. Jedną z aplikacji, która to umożliwia, jest SketchBook. To doskonały wybór dla osób lubiących tworzyć materiały wizualne. Aplikacja oferuje zestaw narzędzi do rysowania, takich jak ołówek, długopis, marker i pędzel. Pozwala nakładać na siebie kolejne warstwy grafiki i wykorzystywać pełny ekran roboczy. Można również regulować w niej rozmiar wybranych elementów, by dopracować każdy szczegół. Jej interfejs jest intuicyjny, przyjazny dla użytkownika. Gotowe notatki można zapisać w aplikacji i udostępnić. Aplikacja jest dostępna w wersji na iPady – do pobrania z App Store: https://apple.co/2sxl2yb i na urządzenia z systemem Android – na stronie: http://bit.ly/2SB2 EPJ [dostęp: 17.11.2020 r.].

Metod i technik skutecznego uczenia się istnieje naprawdę wiele – ważne, aby uzmysłowić dzieciom ich wielość i różnorodność. Warto postawić na spersonalizowane podejście do uczniów, zarówno w kontekście doboru tematyki lekcji, rodzajów zadań, jak i wykorzystywanych metod oraz technik nauczania.

Lekcje wychowawcze mają przede wszystkim dawać okazję, by poczuć „pozytywny klimat”, który tworzą uczniowie i nauczyciele. Dobra atmosfera pomaga wszystkim, którzy są związani ze szkołą i szeroko rozumianą edukacją. W kontekście edukacji zdalnej tym bardziej warto nad nią pracować, ponieważ jeśli jest pozytywna, uczniowie cieszą się, czekając na lekcje ze swymi nauczycielami, na bycie z kolegami, wiedząc, że „w szkole” zawsze dzieje się coś nowego, przyjemnego i atrakcyjnego. Należy zadbać o to, aby oni sami poczuli się współtwórcami tego klimatu. Przyjazna atmosfera panująca w szkole oraz w klasie sprzyja nauczycielom, ponieważ pozytywne relacje i stosunki międzyludzkie stwarzają korzystne warunki do samorealizacji, rozwoju i podejmowania innowacyjnych aktywności – są źródłem motywacji. Udział w budowaniu pozytywnej aury wyczuwalnej w szkole mają także inni jej pracownicy i rodzice uczniów. Klimat szkoły obejmuje wiele aspektów w różnym stopniu uwzględnianych przez badaczy.

30 Organizacja pracy zdalnej w klasie zróżnicowanej z wykorzystaniem narzędzi TIK

Wśród najważniejszych składowych klimatu wymieniane są następujące31: • jakość relacji społecznych – m.in. stosunki panujące między: uczniami, nauczycielami, dyrektorem, rodzicami; okazywanie troski, szacunku, zaufania, nieufności; poniżanie, poczucie przynależności, udział ww. osób w podejmowaniu decyzji ważnych dla szkoły; • cechy środowiska kształcenia i wychowania – m.in. metodyka i tempo prowadzenia zajęć, presja na osiągnięcia, poziom rywalizacji, tworzenie warunków do rozwijania zainteresowań, relacje pomiędzy uczniami a nauczycielami, poziom wsparcia udzielanego uczniom przez nauczycieli, zjawiska takie jak: etykietowanie, faworyzowanie, egzekwowanie dyscypliny; • bezpieczeństwo fizyczne i emocjonalne – m.in. poziom zaufania do nauczycieli, zaangażowanie nauczycieli w rozwiązywanie konfliktów, a także działania w kierunku ograniczenia agresji rówieśniczej, takie jak ochrona czy monitoring; • charakterystyka środowiska fizycznego szkoły – m.in. jej wielkość, wygląd, wyposażenie32 .

W środowisku zdalnym niezwykle trudno zbudować i pielęgnować nie tylko klimat, ale także relacje. Uczniowie nie zawsze mają poczucie bezpieczeństwa – nowa, dotąd nieznana, sytuacja edukacji zdalnej może mu nie sprzyjać. Poza tym nie każdy potrafi rozmawiać, przekazywać informacje poprzez komunikatory, bez bezpośredniego kontaktu. Istnieje obawa, że podczas zdalnych zajęć nauczyciel nie zawsze wychwyci nastroje uczniów, ich potrzeby i oczekiwania. Trudniej też z pewnością zapanować nad dyscypliną i podtrzymaniem stałego zaangażowania uczniów w lekcje oraz odpowiedniego poziomu ich motywacji. Dlatego ogromnie ważne jest nawiązanie relacji między uczniami, nauczycielami w tradycyjnej, stacjonarnej szkole. To doświadczenie często warunkuje przeniesienie dobrych praktyk do wirtualnej rzeczywistości.

Istotnym i stałym elementem zdalnych lekcji powinny być rozmowy, integracyjne zabawy, swobodne dyskusje i przerywniki międzylekcyjne, które pomagają utrzymać stałą uwagę i kontakt. Warto częściej niż dotąd mówić o sukcesach i postępach uczniów oraz zadbać o ich dobrostan, a także o rozwijanie ich zainteresowań i pasji. Dobrze jest pamiętać, aby nie przeładowywać uczniów zadaniami do wykonania i aktywnościami, które mogą spowodować niepotrzebne zmęczenie i stres.

W dzisiejszej rzeczywistości klasy niezróżnicowane pod względem kompetencji uczniów nie istnieją. W prawie każdej klasie znajdują się uczniowie o zróżnicowanym poziomie intelektualnym, o różnych potrzebach i możliwościach. Koniecznością i oczywistością jest szeroko pojmowana indywidualizacja pracy. Planowanie i prowadzenie lekcji oraz przydzielanie uczniom zadań musi uwzględniać poziom ich wiedzy, potrzeby psychofizyczne i aktualne możliwości. Różnorodność w szkole jest pozytywna, bo inspiruje zarówno

31 Ostaszewski K., (2012), Pojęcie klimatu szkoły w badaniach zachowań ryzykownych młodzieży, „Edukacja”, 4(120), 23–38. 32 Loc. cit.