Мұғалімдердің шығармашылық жұмысын жетілдіру by Филиал АО "НЦПК "Өрлеу" ИПК ПР по Жамбылской области

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы «Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты»

Мұғалімдердің шығармашылық жұмысын жетілдіру Әдістемелік нұсқаулық

Тараз, 2015

ӘОЖ 37.014 А13

Пікір берушілер: Жылкыбекова Г. –Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, п.ғ.к. Ускенбаева Ж.А. – «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, п.ғ.к. А13 Абдикеримова Н.Ж. Мұғалімдердің шығармашылық жұмысын жетілдіру: Әдістемелік нұсқаулық, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз, 2015ж. - 75 бет ISBN 978-99-65-20-799-0 «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыратын институтының Сараптау Кеңесі отырысының шешімімен баспаға ұсынылған (№8 хаттама, 9.10.2015ж.) Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаулық жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің шығармашылық іс-әрекетін жетілдіру бағыттары бойынша атқаратын жұмыстарына көмекші құрал бола алады. Әдістемелік нұсқаулық педагог мамандардың біліктілігін арттыру жүйесінің мамандарына, жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне арналған.

ӘОЖ 37.014 А13

ISBN 978-99-65-20-799-0

АЛҒЫ СӨЗ Педагогика ғылымы мен мектеп практикасы баланың білімді игеру кезінде ойлау қабілетін, ғылыми-зерттеу мәдениетін қалыптастырып, сол арқылы таным әрекетін белсендіру қажеттігін көрсетеді. Осы мәселелер оқушының ғылыми-зерттеу қабілеттерін, шығармашылық әрекеттер қырларын дамытудың өзекті екенін анықтайды. Ол үшін не істеу керек, қандай шаралар ойластырылуы қажет? Оқуға деген қызығуы, өзінің білім алуға ұмтылысы керек. Ол ұстаз тарапынан сабақ өткізудің әртүрлі жолдарын қарастырып, әдіс-тәсілдерді жетілдіріп, сабақ түрлерін әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылуды талап етеді. Осындай еңбек оқушының оқу әрекетін тиімді меңгеруіне, соның нәтижесінде оқуға деген ынта, құлшыныс, талап туып бұрынғы игерілген білім, білік, дағдыны пайдалана отырып, әртүрлі оқу тапсырмаларын шешуде шығармашылықпен еңбек етіп, өз әрекетін бақылауды, басқаруды және дамытуды үйренуіне септігін тигізеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға жеке кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, білім беруді ақпараттандыру деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында «Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген, әрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді» - делінген. Десек те оқыту екі жақтың да, мұғалім-оқушы, бірдей еңбек етуін талап ететін үрдіс, сондықтан ұстаз өзінің іс-әрекетін ұйымдастырып, тек оның орындалысымен ғана қанағаттанып қоймай, оқушының да белсенділігін, білім игерудегі әрекетін дамытуға ықпалын тигізуі қажет. Қазіргі біздің қоғам осы бағытта жұмыс атқаратын шығармашылық қабілеті бар, талантты іскер мамандарға мұқтаж. Осыған сәйкес жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу, шығармашылық ойлау қабілетін жетілдіру, осы арқылы өзіне деген сенімін нығайту, бір сөзбен айтқанда, өз жолын өзі таңдауына түрткі болу - міне, бүгінгі таңның басты өзекті мәселесі болып отыр. Қазақстанның әлемдік өркениетке қол созып, бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруінің негізгі тетігі - білім. Білімнің жаңа үлгісі өзіне сәйкес жаңа мұғалімдерді талап етеді. Ол шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға, педагогикалық қызметтің барлық келеңді-келеңсіз жақтарын зерттеп меңгеруге ынталы, өзінің пәнін жетік меңгерген, кез келген педагогикалық жағдайды өзінің білімділігі, парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеті, іскерлігі, шеберлігі арқасында шеше алатын педагогикалық үдерістің нәтижесін жаңарта алатын мұғалім болуы керек. Осы тұрғыдан алып қарағанда мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарын жетілдіру мәселесіне айрықша назар аудару қажет. Мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарының нәтижесі олардың шығармашылық іс-әрекеті, яғни баспасөз беттерінде жариялаған жарияланымдары, ашық сабақтары, олимпиадалар мен байқауда жеткен жетісіктері, құрастырған авторлық бағдарламалары мен дайындаған әдістемелік әзірлемелері арқылы көрінеді. Шығармашылық іс-әрекеттің мақсаты - өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын, шығармашылық, ойлау қабілетін қалыптастыру, шығармашыл тұлғаны дамыту жолында жұмыс жүргізу болып есептеледі. Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаулық жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің шығармашылық іс-әрекетін жетілдіру бағыттары бойынша атқаратын жұмыстарына көмекші құрал бола алады.

Білім сапасын арттыруда мұғалімнің кәсіби құзіреттілігін жетілдіру Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы жобасында Қазақстанда білім алушыларды сапалы біліммен қамтамасыз етіп, халықаралық рейтингілердегі білім көрсеткішінің жақсаруы мен қазақстандық білім беру жүйесінің тартымдылығын арттыру үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, олардың бүкіл қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін дамытуды қамтамасыз ету, сондай-ақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау мен ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен мән берілген. Бұл мамандар дайындаудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру мен жүзеге асыруды талап етеді, оның мазмұны үнемі өзгеріске ұшырайтын әлеуметтік-экономикалық жағдайда тиімді әрекет етуге дайын болатын, шығармашыл, кәсіби ұшқыр, өзін-өзі дамытуға және жетілдіруге қабілетті тұлғаны қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Сол себептен де бүгінгі заманғы қоғамда адамнан тек кәсіби білімді болуын талап етіп қана қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет, ғылым мен техниканың түрлі салаларында терең мамандануын, қоғамда өмір сүріп тіршілік ете білуді талап етеді. Осындай талаптарды кәсіби тұрғыда мамандарға акмеология қояды. Ол ересек адамның жекелік дамуының толық болуын, оның азамат, маман ретінде барынша жоғары деңгейге жетуінің жолдарын зерттейді. Акмеологиялық әдіс-тәсілдер мәселелерін зерттеуге көптеген ғалымдар өз жұмыстарын арнады. Осы бағыттағы жүргізілген зерттеу жұмыстарының барысында кәсібилікке қол жеткізу, мұғалімдердің шығармашылық әрекетінің дамуы, оқытушының іс-әрекеті, бейімдеу мектебінің мұғалімдері, білім берудің жаңа сапасы, мұғалімнің кәсіби құзырлылығын дамыту сияқты негізгі мәселелер анықталған. Мұғалімдердің кәсіби құзіреттіліктерінің қалыптасуын анықтауда А.К.Макарованың «кәсіби құзіреттілік – бұл педагогикалық іс-әрекет іске асырылатын, мектеп оқушыларын оқыту мен тәрбиелеуде жақсы нәтижелерге қол жеткізген еңбегі» деген пікіріне сүйенуге болады. Мектепте оқу пәні мұғалімінің педагогикалық кәсіби біліктілігін көтеруі тек кәсіптік құзіреттілікті арттырудың шарты болып қана қоймай, ол сонымен бірге өзін-өзі жетілдірудің алғы шарты болуы қажет. Ғалым, академик Ш.А.Амонашвили мұғалімнің кәсіби қызметі мен рөліне ерекше назар аударған. «Мұғалімге елдің болашағын қалыптастыруда ең басты рөл берілген» - деп айтқан болатын. «Барлық мамандықтың ішінде мұғалім мамандығы ең ардақты, ең қиын және ең маңызды» - мамандық деп мұғалім мамандығының тұғырын биіктете көрсеткен. Бұл жөнінде сондай-ақ ғалым, академик Д.С.Лихачев «Жақсы тәлім-тәрбиені мектепте немесе жанұядан ғана алмайды, адам өзін-өзі де тәрбиелей алады. Тек нағыз тәрбиелік деген не екенін біліп алу қажет. Тәрбиелі адам – бұл басқа адамдардың пікірімен санасқысы келетін және санаса алатын, өзінің инабаттылығы өзіне ұнайтын, дағдыға айналдырған адам. Бұл үлкендермен де, жасы кішілермен де, мәртебесі төмендермен де бірдей сыпайы адам», - деп есептейді. Мұғалім мамандығының тұлғалық сапасы оның кәсібилігінен алшақтанбайды. Кәсіби дайындық процесінде білім, дағды, ойлау қабілеті, іс-әрекет әдістерін арнайы алумен байланысты жүре пайда болған құзіреттіліктерді де есепке алады. Оның ішінде: пәнді оқыту, пәнді оқыту әдістемесі, психологиялық дайындық, кең көлемді мәдени таным, педагогикалық шеберлікті меңгеру, педагогикалық еңбек технологиялары, ұйымдастырушылық іскерлік пен дағдыларды, педагогикалық такт, педагогикалық техниканы игеру, қарым-қатынас технологиясын, шешендік өнер және басқа да қасиеттерді меңгеру керек. Өзінің кәсіби еңбегіне деген сүйіспеншілік сапасын меңгеруде мұғалім келесідей ұстанымдарды басшылыққа алуы керек. 4

өз-өзіне сенім – бұл өмірдің негізі; педагогтың әсері саналы стратегиялық мақсатқа бағынуы тиіс; кәсіби рефлексия, өзін-өзі тану және өзін-өзі дамытуға қабілеті; балалардың өзін-өзі көрсетулерінің алуан түрлілігіне дене және сөз реакцияларының вариативтілігімен жауап беру қабілеті; - психологиялық-педагогикалық білімдерді меңгеруі, оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеру; - жарқындылық және балалармен қарым-қатынас жасаудың табиғи дарыны, жан жүрегімен қызмет етуге дайындылығы. Осындай педагогикалық қабілеттіліктер әр педагогтың тұлғалық әлеуеті мен мүмкіндіктеріне сай қалыптасып, кәсіптік іс-әрекет барысында өзін-өзі жетілдіру жолдарын анықтайды. Сондықтан әр мұғалімнің бейімі мен икеміне қарай қалыптасатын педагогикалық қабілеттіліктерді философиялық, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік аспектілер тұрғысынан қарастыру мұғалім бойында қалыптасатын кәсіби құзіреттіліктерді жетілдіруге ықпал етеді. Педагог – тәрбие беру басымдылықтарының негізгі жолсерігі. Тәрбие үдерісінің ақырғы нәтижесі мұғалімнің кәсіби-тұлғалық қасиеттеріне байланысты. Әрбір педагог өзінің оқушыларының қандай болғанын тілесе, өзі де сондай болуы тиіс. Бұл кәсіби іс-әрекетте құзыретті әдісті іске асыруға мүмкіндік береді. Мұғалім – бұл ақылдың шектеулігін жоятын, сонысымен жер бетіндегі тыныштыққа ықпал ететін және өзіңді-өзің ұстай білуге үйрететін адам. Егер оқушы өзін жаман ұстаса, онда бір адамның мінезі жапа шегеді, ал егер оқушы өзін дұрыс ұстамаса, көптеген оқушының мінезіне зиян келеді. Егер мұғалім өз ісіне берілген және таза болса, онда оның мыңдаған оқушысы жақсара түседі, және де еліміз мінезі жетілген білімді ұл-қыздарға ие болады. Сондықтан мұғалімге басты екі қасиет қажет: қарапайымдылық, өз кемшіліктерін ұғыну үшін, және де кемелденуге деген тілек. Қазіргі күні мұғалімнің жоғары тұлғалық беделін – оқыту және тәрбие нәтижесінде өзінің елінің тағдырын, өзінің әр бір тәрбиеленушісінің тағдырын жауапкершілікпен түсінетін бірден-бір маңызды тұлға деп есептейміз. Жаһандық білім беруде мұғалім тұлғасы – бұл әлемдік тәжірибені құраушы және мәдениетті таратушы тұлға. Әлемдік стандарт бойынша заманауи ұстаз – бұл жекелеген шығармашылық, шынайы проблемалы-педагогикалық және сыни ойлауды меңгерген, рефлексия және мақсатқа бағытталған диагностикалық негізде нақты педагогикалық жағдайлардағы оқытудың жаңа технологиялары мен әлемдік озық тәжірибелерді жүзеге асыратын көпвариантты бағдарламаларды құрушы. Ал, қазіргі біздің көзқарасымыз бойынша бүгінгі мұғалім – бұл ұйымдастырушы, ақпарат беруші, кеңес беруші, серіктес, интерпретатор, фасилитатор, әңгімелесуші, шебер, суретші, артист, шешен, дирижер. Осы көрсетілген қасиеттер бүгінгі мұғалімнің тұлғалық күші болып табылады. Мұғалімді шығармашылыққа ынталандыратын факторлардың бастысы – өзі оқытатын пәніне деген шығармашылық көзқарас, пәндік материалдың дамытушылық және тәрбиелік мүмкіндіктерін көре білу. Егер тәжірибе ғылыми біліммен нәрлендірілсе, оның жаңашылдық деңгейі де жоғары болады, демек шығармашылық әлеуетті дамыту мүмкіндігі басым деген сөз. Ғылыми шығармашылық зерттеу, эксперимент барысында мұғалімде жаңа теорияларды қалыптастыруда, оларды ғылыммен құнарландыруда, әрекетті жобалауда және рефлексиялауға деген қажеттілік те пайда болады. Шығармашылық - жаңаны жасаудағы процесс, креативтілік – адамның ішкі ресурсы, әлеуеті. Креативтілік - адамның шапшаң, нақты ойлау, жоғары қызығушылықтарға негізделген бай қиял және проблеманы жылдам түсіну қабілетімен танылады. Креативтіліктің негізгі шартының бірі – адамның өзін-өзі ұстауы мен өзіне -

деген сенімділігі. Креативтілік тек қана ойлау операцияларының сапасымен ғана емес, тұлғалық сипатымен, шығармашылық кезеңдеріне қажетті білім, білік, дағдыны меңгеру деңгейімен ерекшеленеді. Мамандардың жоғары кәсібилігі және шығармашылық шеберлігі – ғаламдық дағдарыстық мәселелердің тиімді шешімінің факторы болып анықталатын адами ресурстардың ең маңыздысы. Осы әлеуметтік-мәдени мән-мәтінде мұғалімнің шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік әрекетін кәсіби тұрғыда дамытуда акмеология ғылымы ерекше маңызға ие болды. Осы ғылым кәсіби іс-әрекет түрлерінің тиімді жүзеге асуының акме-формалары ретінде кәсібилік пен шығармашылық дамудың заңдылықтарын және технологияларын зерттейді. Бүгінгі күні мұғалімдердің шығармашылық іс-әрекетін кәсіби тұрғыда ұйымдастыруда жүзеге асырылып отырған іс-шаралар ауқымын арттыру қажет. Осыған сәйкес мектеп мұғалімдері пәндік-әдістемелік бірлестіктер негізінде жекелеген ғылыми-зерттеу тақырыптары аясында шығармашылық жұмыстармен айналысуда. Ендеше қоғам талабына сай кәсіби мұғалім болу заман талабы болып тұрғаны анық. «Ұстаз қандай болса қоғамы сондай» демекші білім беру сапасын арттыруда мұғалімнің кәсіби қызметін жетілдіру заңдылық, қай қоғамда да көкейкесті. Сондықтан да бүгінгі таңда мұғалімнің кәсіби құзіреттілігін үздіксіз жетілдіруде мынандай міндеттер жүктеліп отыр. 1. Мамандығы бойынша негізгі дайындығы болуы. 2. Адамдардың адамға, қоғамға қатынасын реттейтін құқықтық және этикалық нормаларын білуі. 3. Қазіргі білім беру технологиясын пайдалана отырып жаңа білім алуы және өз еңбегін ғылыми негізде ұйымдастыра білуі. 4. Компьютерлік техника мен ақпаратық коммуникативік технологияны меңгеруі. 5. Ғылыми іскерлік, қоғамдық, саяси және тұрмыстық тілдер ауқымында мемлекеттік және шетел тілдерінде сөйлесе білуі. Педагогтың кәсіби мәдениеті төмендегідей сипатталады: 1.Кәсіби қасиеті: - педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастыру қабілеті; - теориялық білімнің тереңдігі; - ғылыми білімі; - дарындылығы; - шығармашылығы; -интеллектуалдық қасиеттері. 2. Моральдық –этикалық қасиеті: - қарапайымдылық -ақиқатқа құштарлығы; - мейірімділік; -адамгершілік. 3. Психологиялық даярлығы: - сыртқы келбеті; - сөйлеу және қарым-қатынас мәдениеті; - киім кию үлгісі, имиджі (бет-бейнесі), стилі; - әдептілігі, кішіпейілділігі. Осы жоғарыда айтылғанның бәрі басқару қызметіне стратегиялық және инновациялық ойы дамыған, басқару мәселелерін шешуге қабілеті жеткілікті, жаңа технологияларды игерген, белгілі бір топ, ұжым құрамында жұмыс істей алатын, өз ісәрекетіне жауапкершілікпен қарайтын, қарым-қатынас мәдениеті жоғары, бір сөзбен айтқанда кәсіби құзіретті ұстаздың қалыптасуын үздіксіз дамытуды қажет етеді. 6

Мұғалімнің кәсіби құзіреттілігін жетілдіруде педагогикалық еңбек өтілі мен тәжірибесі маңызды рөл атқарады. Кәсіби құзіреттілікті жетілдіру жеке шығармашылық қабілетті дамытуды, инновациялық жаңа үдерістерді дұрыс қабылдауы, күнделікті өзгеріп жататын ортаға тез бейімделуі керек. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуы мұғалімнің кәсіби деңгейімен байланысты екенін естен шығармау керек. Білім беру жүйесіндегі өзгерістер мен жаңарулар мұғалімнен кәсіби біліктілігін үнемі жетілдіріп отыруды және біліктілігін арттырып отыруды қажетсінеді. Осыған байланысты мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін жетілдіру үшін төмендегідей жұмыстарды жүйелі жолға қойған дұрыс: - Зерттеушілік, ғылыми жұмысты жандандыру; - Педагогикалық-психологиялық инновацияларды меңгеру; - Мұғалімге әр түрлі формада жаңа технологияны меңгеруге көмек көрсету; - Оқу-тәрбие үдерісін жүйелі ұйымдастыру; - Өзара іс-тәжірибелермен алмасу, т.б. Бұл жұмыстардың барлығы да мұғалімнің өзінің жеке басының қызығушылығы болғанда ғана жүзеге асады. Білім сапасын арттыруда өзінің кәсіби деңгейін көтеріп, жетілдіріп отыру – бүгінгі мұғалімдердің алдынддағы басты міндеті. Қоғамның сұранысын қанағаттандыру мұғалімнен жоғары мәдени адами құндылықтар мен сенімдердің қалыптасқан жүйесін, кәсіби белсенділік пен өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылысты талап етеді. Осыған байланысты мұғалім тұлғасын үнемі шыңдап отыру қажет. Біріншіден, кәсіби құзіретті мұғалім оқу тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында шығармашыл оқушыны қалыптастыруға жағымды ықпал ете алады, екіншіден, өзінің кәсібінде үздік нәтижелерге қол жеткізе алады, үшіншіден, өзінің кәсіби мүмкіндіктерін толығымен жүзеге асыра алады. Педагогикалық әдебиеттерде кәсіби құзіреттілікті екі аспектіде қарастыратынын байқауға болады: кәсіптік дайындықты көтеруге арналған білімнің мақсаты; өзінің кәсіптік қызметін жүзеге асырушы мұғалімнің жай күйін бейнелейтін аралық нәтиже. Педагогтің кәсіби құзіреттілігінің дамуын зерттеушілер маманның кәсіби қалыптасуының бастапқы кезеңінде бұл үрдіс салыстырмалы түрде дербес болатынын, біртіндеп, толыққанды біртұтас кәсіби мәнді сапаға айналатынын айтады. Мұғалімнің кәсіби - тұлғалық құзіреттілігін қалыптастыру білім беру мазмұны арқылы жүзеге асырылады: оған пәндік білім мазмұны ғана емес, сонымен қатар кәсіби дағдылар мен біліктер де енеді. Мұның бәрі тұтаса келе, педагогтің тұлғасын дамытады, жетілдіреді, ол қызметінде, яғни, практикада өзін - өзі дамыту мен өзін - өзі жүзеге асыру тәсілдерін игереді. Мұғалімнің кәсіби - тұлғалық құзіреттілігін қалыптастырудың негізгі шарттары төмендегідей. - «Ұйымдастырушы басқарушылық (оқу жоспары, тоқсандық кестелер, кесте жасау, құзіреттілік деңгейін анықтау критерийлерін әзірлеу, білімдік үрдісті материалдық техникалық қамтамасыз ету). - Оқу - әдістемелік (сабақтардың мазмұнын таңдау, түрлі курстарды кіріктіру), жетекші идеяларды айқындап алу. - Технологиялық (бақылау бағалау, оқытудың белсенді түрлерін ұйымдастыру, құзіреттілікке енетін біліктердің тобын анықтау), инновациялық технологияларды қолдану. - Психология - педагогикалық (оқушылардың даму диагностикасын іске асыру, оқу уәжін ынталандыру жүйесі), оқушыларды бірлесе басқаруға тарту». Мұғалімнің кәсіби - тұлғалық құзіреттілігінің құрылымы ол игерген педагогикалық біліктер арқылы ашылады, ал біліктер педагогикалық міндеттерді шешуге бағытталған және теориялық білімге негізделген, үздіксіз дамитын әрекеттердің тұтастығы арқылы ашылады. 7

Мұғалімнің кәсіби - тұлғалық құзіреттілігінің қалыптасуының жай күйі туралы толыққанды мәлімет алу үшін ақпараттық жағдай жасау керек, яғни педагогикалық мониторинг жүргізіп отыру керек. Педагогикалық мониторинг әлеуметтік, психологиялық және басқарушылық мониторингтерді біріктіре отырып, мұғалім тұлғасы туралы толық мәлімет алуға мүмкіндік береді. Мұндай кешенді амал педагогтың нақты кәсіптік және тұлғалық сапаларын: танымдық қызығуларын, уәждерін, педагогикалық үдеріске қанағаттануын ой елегінен өткізуге бағытталған. Сонымен, қорыта келгенде, маманның құзіреттілігі жемісті әрекет тәжірибесімен ажырамас бірлікте, үздіксіз іс-тәжірибесінде дамып, қалыптасады. Сондықтан да курс барысында игерген оқу зерттеу жұмысын өз тәжірибесінде орындауды кеңейту, дербес шығармашылық жұмыстарға ынталандыру арқылы педагог қызметкерлердің кәсіби құзіреттілігін үздіксіз дамыту үдерісі маңызды болып отыр. Шығармашылық жұмыс – мұғалімдердің кәсіби өсуін жетілдіру құралы ретінде Қоғамда болып жатқан өзгерістердің мектепке әсері оның оқу үдерісіне ізгіліктік және демократиялық бағыттарды енгізуді қажет етуінен айқын көрінеді. Оқушы тұлғасының өзіндік дамуына, танымына, өзін-өзі жетілдіруіне бағытталған оқыту талабы мұғалімнің тек пәндік-білімдік тұрғыдағы біліктілігіне ғана емес, ерекше тұлғасына, шығармашылық даралығына деген сұраныстарды алға қойып отыр. Бүгінгі мұғалім ойлау икемділігі дамыған, жан дүниесі терең, өмірге көзқарасы жоғары болуға тиіс, өйткені өзіндік рухани өсуін өзі басқара алатын адамның қолынан ғана шығармашылық жасампаздық келеді. Ондай ұстаз педагогикалық жаңалықтарды қабылдауға даяр, сондықтан өз әрекеттеріне өзгеріс енгізе алатынымен, ізденістік жұмыстар жүргізуге бейімделгендігімен, әр оқушының рухани өсуіне, өзіндік мүмкіндігін дамыту үшін жағдай туғыза алатындығымен құнды. Шығармашылық – бұл ізденіс, кез-келген іске үлкен жауапкершілікпен, терең көзқараспен қарау. Оны жаңартуға, өзгертуге, толықтыруға ұмтылу. Шығармашылық ой еңбегі және дене еңбегі арқылы жүзеге асады. Шығармашылықпен айналысу барысында адамның таланты, қабілеті ашылады. Оның рухани жан дүниесі байиды және іс-әрекетіндегі белсенділігі артады. Ал адамның белсенділігінің артуы оның өмірдегі кедергілер мен қиындықтарға бой алдырмауына көмектеседі. Шығармашылық адамның тұлғалық сапасын шыңдайды. Шығармашылық көзі – танымдық қызығушылық, интеллектуалдық қабілет, білім, ойлау стилі, тұлғалық мінездеме, мотивация және қоршаған орта. Кәсіби білім берудің заманауи жүйесінде акмеологиялық тұрғыда кәсіби мотивацияны нығайтуды, шығармашылық әлеуетті ынталандыруды, педагогтың кәсіби қызметінде жетістіктерге жету үшін тұлғалық ресурстарды анықтауды және игілікті қолдануды қамтамасыз етуден тұрады. Шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығына, өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі. «Шығармашылық» сөзінің этимологиясын «шығару», «ойлап табу» деген сөздермен байланыстыруға болады. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте «шығармашылық қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын ісәрекет»,- деп түсіндіріледі. Ал көрнекті психолог Л.С. Выготский «шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған». Бүгінгі таңда мұғалім кәсібилігін жетілдірудің бірнеше бағыттары бар. Бұл үнемі біліктілікті тұрақты әрі жүйелі түрде арттыру, аттестаттау рәсімдеріне дайындалу 8

және қатысу, сонымен қатар, түрлі деңгейдегі педагогикалық жетістіктер бойынша конкурстарға қатысу. Шығармашыл мұғалімнің тұлғасын мынадай анықтамалардан көруге болады. 1.Шығармашыл мұғалім – зиялы тұлға. Оның сыртқы келбеті ұқыптылық пен жарасымдылықпен сипатталады, педагогикалық әдебі жоғары, басқаны түсіне біледі. Прогрессивті алдыңғы қатарлы ойларды уағыздаушы, сыни ойлау деңгейі жоғары, өзгенің ойын, өзгенің пікірін, құрметтей біледі, ұстамды. Өз білімін тұрақты көтеріп отырумен жүйелі айналысады, өз жұмысына рефлексия жасауға қабілетті. Эрудициясы, жалпы мәдениеті жоғары, эстетикалық талғам және көркемдік мәдениеті жинақталған. Ол саясаттағы, ғылымдағы, өнердегі барлық жаңалық пен озық ойларға қызығушылық танытып отырады. Зиялы тұлға ретінде өз бойына адамзат мәдениетіндегі ең жақсы үлгілерді жинақтайды. 2.Шығармашыл мұғалім – рухани бай тұлға. Оның рухани байлығы алдымен балаға деген махабатында, жоғары адамгершілігінде және арлылығы мен ұяттылығында байқалады. Өмірдің мәнін және мақсатын түсінуге, өзінің кәсіби орынын анықтауға ұмтылыста оның руханилығы көрінеді. Ол әлемдегі және адами қарым –қатынастағы сұлулықты өте жоғары сезінгендіктен онда эмпатия және талдай алушылық жоғары дамыған. Өсіп келе жатқан баланың ішкі жан – дүниесінің байлылығын түсінуге үнемі тырысатындығы оның өзінде планетарлық ойлауды дамытуына негіз болады. 3.Шығармашыл мұғалім - жаңашыл тұлға. Ол бірсарындылық пен біртүрлілікті қабылдамайды, сондықтан жаңалыққа жаны құмар. Шығармашылыққа деген мотивтері жоғары болғандықтан ойлап табу, тудыру, жасап көру - оның күнделікті кәсіби жағдайы. 4.Шығармашыл мұғалім – еркін тұлға. Оның еркіндігі өмірдегі, кәсіби әрекеттегі мәдени әлемдегі өз орнын анықтай алу қабілетінде жатыр. Оның ойлау, пайымдау және әрекеттену еркіндігі жеке кәсіби жауапкершілікті сезінумен сәтті байланысады. Рухани және материалдық құндылықтар әлемінде еркін бағдарлай алады, педагогикалық, пендешілік догмалардан еркін. Ол өз ісіне өте жауапты, кейде тіпті тәуекелді талап ететін шешімдерді өз мойынына алады. Өзінің өмірлік позициясы, ұстанымы бар. 5.Шығармашыл мұғалім – ізгілікті тұлға. Оның ізгіліктілігі қайрымдылылығы, барлық тіршілік иелеріне, ең алдымен балаларға деген сүйіспеншілігінен байқалады. Ол кез-келген уақытта өз оқушыларына, жалпы балаларға көмекке келуге әзір. Өзгеше ойлайтын адамдарды құрметтейді, өз көзқарасына сәйкес келмесе де ол адамдардың қалыптан тыс ойларын түсінуге деген төзімділігі шексіз. Әртүрлі ұлт, дін, мәдениет өкілдеріне бірдей сыйластықпен қарайды. Оның тек оқушылармен ғана емес, ата – аналармен, әріптестерімен ынтымақтаса алу қабілеті зор. 6.Шығармашыл мұғалім – азаматтық белсенді тұлға. Ол айналасында (ауылында, қаласында, елінде) болып жатқан жағдайларға бей жай қарамайды, ол жағдайларға үнемі өзінің қатысын білдіріп отырады. Қоғамдық өмірдегі өзінің азаматтық рөлін дұрыс түсінетін, саяси сауаттылығы жоғары маман. Оқушыларын да өмірдегі өзгерістерге сын көзбен қарап, объективті бағасын беруге кемшіліктерге төзімсіз болып, түзету үшін үлестерін қосуға тәрбиелейді. 7.Шығармашыл мұғалім – бәсекеге қабілетті тұлға. Жаңа заманға сәйкес педагогикалық қызмет көрсету аясы кеңейген уақытта шығармашыл мұғалім өзінің шеберлігін үнемі арттырып отырады, өзінің жетістіктері мен кемшіліктері жайлы өзіндік бағасы бар. Әлсіз тұстарын жетілдіру үшін озық тәжірибені шығармашылықпен қолдану, педагогикалық жаңалықтар кешенінен қалмауды басты назарда ұстайды. Жаңа технологияларды меңгеру, қолдану арқылы өз ісінің нәтижелі болуына талпынады. 8.Шығармашыл мұғалім – мәдениет адамы. Ол белгілі әлеуметтік мәдени ортада өмір сүріп, еңбек етіп жатқандықтан сол ортаның өнерін тұрмыс салтын, мәдениетін 9

бойына сіңірумен қатар оны құрметтеп басшылыққа алады. Өзінің жалпы мәдениетін көтеру оның айнымас өмірлік қағидаларының бірі. Мұғалімнің шығармашылық әлеуетінің дамуы үшін оның әдіснамалық рефлексия жасай алуының мәні зор. Бұл – мақсаткерлікті талдай алудан басталады. Өзінің нақты жағдайы мен болашағының бағытын саралай, аралық мақсаттарды анықтай алумен сипатталады. Педагогтың осындай тұлғалық кәсіби кемелденуі оның әлеуметтік жетістігіне тікелей байланысты. Әлеуметтік жетістік деңгейі неғұрлым жоғары болса, педагогтың кәсіби құзіреттілік деңгейі де соншалықты жоғары болатыны белгілі. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасында педагогтың кәсібилігін жетілдіру бойынша нақты қызмет ету жүйесінің алғышарттары қалыптасты деп айтуға болады. Қазіргі қоғамда мұғалім мамандығының беделін арттыру мәселесіне баса назар аударылуда. Мұғалімнің кәсіби өсуі мәселесін алғаш рет О.М.Симановская өзінің еңбегінде қарастырды, «мұғалімнің кәсіби өсуі» ұғымын негіздеп және мұғалімдік мансаптың ерекшеліктеріне назар аударды. Кәсіби өсу іс-әрекет нәтижелері арқылы көрінеді, яғни іс-әрекеттің табыстылығын сырттай тану ресми және бейресми көрсеткіштер, жетістіктер ретінде бағаланады. О.М.Симановскаяның көзқарасы бойынша кәсіби өсу мұғалімнің кәсіби қызметін тиімді ынталандыру құралы болып табылады, бұл процесс тұлғалық дербес және кәсіби өсуін жүзеге асыруымен байланысты. Кәсіби өсу мансаптық өсу мүмкіндіктері ретінде, яғни өз кезегінде интегративтік біліктілік сипаттамасы, кәсібилік пен кәсіби іс-әрекеттегі жетістіктер деп көрсетеді өз жұмысында Н.В.Никитин. И.В.Янченко өз зерттеулерінде кәсіби өсу аспектілерін өмірде табысқа жету үшін өз мүмкіндіктерін өзін-өзі талдау және өзін-өзі бағалауда шығармашылық әлеуетін көрсету, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылуымен түсіндіреді. Психологтер де, педагогтер де адамның рухани интеллектуалдық, кәсіби шығармашылықпен өзін-өзі дамытуы өмірінің әр кезеңінде әр қалай деп көрсетеді. Мысалы, ұлы педагогтер А.Дистерверг, К.Ушинский А.Макаренко, В.Сухомлинский, т.б мұғалімдік еңбекті адамтану ғылымы, адамның жан дүниесі, рухани әлеміне бойлай алу өнері дей отырып, педагогикалық шеберліктің дамуына зор үлес қосқан. Осы тұрғыдан алып қарағанда педагогикалық шеберлік - кәсіби әрекетті жоғары деңгейге көтеретін мұғалімнің жеке қасиеттерінің, оның білімі мен білігінің жүйесі. Осы мәселені терең зерттеген А.Маркова мұғалімнің кәсіби деңгейге көтерілуінің төмендегідей психологиялық критерийлерін анықтаған. Объективті критерийлер. Мұғалімнің өз мамандығына қаншалықты сәйкес әлеуметтік тәжірибеге қосар үлесі қандай екендігі. Жоғары еңбек көрсеткіші, әртүрлі мәселелерді шығармашылықпен шеше алу біліктері, т.б жататындығын атап өтеді. Субъективті критерийлер. Адамның мамандығы оның табиғатына, қабілеттері мен қызығушылықтарына сәйкес қаншалықты ол өз ісінен қанағат табатындығымен байланысты. Мұғалім еңбегіндегі субьективті критерийлерге кәсіби – педагогикалық бағыттылық, кәсіптің маңыздылығын, оның құндылығын түсіну, маман иесі ретінде өзіне позитивті көзқарастың болуын жатқызады. Нәтижелі критерийлер. Мұғалім өз ісіне қоғам талап етіп отырған нәтижелерге қол жеткізіп отыр ма деген мәселе тұрғысынан қарастырады. Біреулер нәтиже ретінде оқушылардың білімдерінің стандартқа сай болуын алса, енді біреулер олардың қарымқабілетін дамытуды алады, ал кейбіреулері оқушылардың өмірге дайындығын басты назарда ұстайды, ал оқыту нәтижесі біз үшін баланың психологиялық функцияларын жетіліп, өзінің педагогикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуге қолдана алуы. Шығармашылық критерийлер. Мұғалім өз кәсібінің шекарасынан шыға алуы, сол арқылы өз тәжірибесін, еңбегін өзгерте алуы жатқызылады. Шығармашыл мұғалім үшін біреудің тәжірибесін қайталағаннан гөрі өз жаңалықтарын, білгендері мен 10

түйгендерін басқаларға ұсына алуының, шығармашылық бағыттылықтың болуының мәні зор. Кәсібиліктің бірден келе салмайтындығы белгілі, оны әр мұғалім ерте ме, кеш пе меңгеруі тиіс. А.Маркова оның кезеңдерін төмендегідей етіп бөледі: мұғалімнің өз мамандығына бейімделу кезеңі: мамандықта өзін-өзі өзектендіру кезеңі: мамандықты еркін меңгерген кезең: мамандықта шығармашылық деңгейге жеткен кезең. Осылайша ғалым кәсіби құзыреттіліктің сипаттамасын шебер- мұғалімнің, жаңашыл-мұғалімнің, зерттеуші-мұғалімнің, кәсіби дәрежесіне көтерілген мұғалімдердің жиынтық бейнесі ретінде қарастырады. Ең бірінші кезекте мұғалімнің «өзіндік жаңалығы» болуы қажет. Ғылым жаңалығын түрлендіруде өз үлесін қосу арқылы жасаған нәтижелі жұмысы өзгелердің тәжірибесін толық көшірмей, жаңа ортаға икемдеп, өзіндік іс-әрекет жиынтығы арқылы айтарлықтай нәтижеге қол жеткізу керек. Қазіргі кәсіптік-педагогикалық қызмет қандай мұғалімді талап етеді. Мұғалім – оқушылардың жеке тұлғасын дамытуға басымдық беретін, күрделі әлеуметтік-мәдени жағдайларда еркін бағдарлай алатын, шығармашылық процестерді басқара алатын, адам туралы ғылымның жетістіктерін, оның даму заңдылықтарын, компьютерлік оқыту өнерін терең меңгерген жан-жақты дамыған шығармашыл тұлғаны талап етеді. Ал, білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп мамандығы бойынша өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық-ізгілілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген және білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды тауып, оларды таңдап сараптай алатын, отандық және шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кәсіби маман педагогті айтамыз. Осыған сәйкес педагогтың кәсіби кемелденуін қалыптастыруды ғылыми негіздеуде бірнеше күрделі мәселелері орын алуда: - педагогтың кәсіби кемелденуіне қол жеткізудегі акмеологиялық бағыттың әдіснамалық негіздері жеткілікті зерттелінбеген және ғылыми тұрғыдан негізделмеген. - педагогтың кәсіби кемелденуінің қалыптасу сатылары айқындалмаған. Педагогтың кәсіби кемелденуін қалыптастырудың сатылық механизмін мынадай кезеңдер арқылы қарастыруға болады. Бірінші кезеңде акмеологиялық қатынас негізінде жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие процесінде кәсібиліктің мәнділігін көрсету. Екінші кезеңде педагог мамандарды акмеологиялық бағыт негізінде дайындаудың бағдарланған жүйесінің ғылыми негізін қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі. Үшінші кезеңде педагогтың шығармашылық зерттеушілік жұмыстарды орындауда технологиялық жүйелер көмегімен нақты әрекеттерді орындау арқылы жоғары деңгейдегі іскерліктер мен дағдыларды меңгеруді қамтамасыз етеді. Төртінші кезеңде педагогтың әдіснамалық мәдениетін қалыптастыру толық жүзеге асуы тиіс, педагогтың теориялық білімдерімен практикалық іскерлік-дағдылары жоғары нәтижелікке бағытталады әрі оның түрлі педагогикалық құбылыстарға қатысты қызмет жүйесі тұрақталынады. Әлеуметтанушылардың есептеулері бойынша кәсіби өсуге деген айрықша қажеттілік адамның жас ерекшелігін анықтаумен сәйкес келеді екен. Бұл есептеулерді мынадай «баспалдақтан» көруге болады.

60 54 47 42 34 27 22 1 Сурет. Кәсіби өсу баспалдағы Өзінің педагогикалық тәжірибесін талдау мұғалімнің кәсіби өзіндік дамуын белсендендіреді, нәтижесінде зерттеушілік іс-әрекеті дағдысы дамиды, кейін педагогикалық қызметімен кіріктіріледі. Мұғалім мектептің даму үдерісін басқаруға тартылуы, кәсіби өсуіне ықпал етеді. Кәсіби өсу мұғалімнің шығармашылық жұмысына өзінің білімі, іскерлігі және көзқарасы арқылы ұмтылуынан көрінеді. Кәсіби өсуге деген қажеттілік бұл нәтижеге ұмтылу. Бүгінгі таңда көптеген білім беру мекемелерінде мұғалімнің кәсіби өсіп жетілуіне мүмкіндіктер жеткілікті. Мекеме басшылары кәсіби өсуге деген қажеттілікті жүзеге асыру үшін мұғалімдерге тиімді ұсыныстар беру қажет. Осы негізде мақсатқа бағытталған басқарушылық іс-әрекетте ұжымға қолайлы және шығармашылық атмосферасын құру керек. Мұғалім кәсіби өскен жағдайда ғана мұғалім болып қалады. Мұғалімнің кәсіби өсу сатылары: - педагогикалық ептілік; - шеберлік; - шығармашылық; - жаңашылдық. Қарапайым епті мұғалім оқыту мен тәрбиені дағдылы кәсіби деңгейде жүргізеді. Педагогикалық шеберлікті көрсететін мұғалім өзінің жұмысында жоғары нәтижеге қол жеткізеді. Шеберлігінен басқа педагогикалық шығармашылығын көрсететін мұғалім өзінің табыстылығымен оқыту мен тәрбиелеу әдістемесін байытады. Ал жаңашыл-мұғалім нағыз педагогикалық ашылулар жасайды, оқыту мен тәрбиелеуде жаңа қадамдар жасайды, педагогикалық теорияны жинақтайды. Педагогикалық ептілік - бұл мұғалім мамандығының негізі, мамандықсыз мекепте жұмыс істеу мүмкін емес. Ол мұғалімдердің теориялық және практикалық дайындығына негізделеді, яғни педагогикалық жоғары оқу орындарында қамтамасыз етіледі және мектепте шыңдалып жетіледі. Педагогикалық ептіліктің арқасында мұғалім мамандығының мынадай деңгейін түсінуге болады: өзінің оқыту пәні бойынша терең білімді қамтиды, психологиялықпедагогикалық теория мен білім беру дағдыларын жақсы меңгереді, сонымен қатар кәсіби-тұлғалық қасиеті мен ерекшелігі дамиды. Кесте – 1. Мұғалім нені білуі және нені істей алуы керек Мұғалім білуі керек 1. Жаңа технологиялардың

Мұғалім дайындап, істей алуы керек 1.Оқыту 12

Мұғалім тәжірибеде дұрыс әрекет ете білуі керек Ұсынылған сипаттағы

көмегімен мәселелерді шешуге болатынын білу керек. 2.Практикада жаңа технологияларды қолданғаннан кейін нәтижелерді алуға болатынын білу керек. 3.Алынған жаңа нәтижелердің теориялық негіздемесін, жаңа технологиялардың мәнін білу керек. 4.Әдістер мен тәсілдерді мұғалім жаңа технологияда пайдалана білу керек. 5.Оқушылардың жұмысының әдістерін білу керек. 6.Жаңа технологиялармен жұмыс істеу кезінде оқушыларды оқыту әдістерін білу керек. 7.Жаңа технологияны меңгеру кезеңдерін білуі керек.

Мұғалім білуі керек 1.Өз пәнінің мазмұнын. 2.Оқыту әдістемесін. 3.Өзіндік тексеру тәсілдерін. 4.Жасерекшелік психологиясын. 5.Оқушылардың оқу әрекетін ынталандыру әдістерін. 6.Жекелеп және саралап оқытудың құралдары, әдістері мен тәсілдері. 7.Жаңа педагогикалық тұжырымдар және технологиялар. 8.Білім беруді дамытудың заманауи бағыттары.

бағдарламаларының түрлендірілген нұсқасын: -дамытушылық бағыттағы; -қоғамдық-әлеуметтік бағыттағы; -модульдік курстар үшін; -жобалау әдістері үшін; -басқа да технологиялар үшін. 2.Күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау. 3.Күнделікті сабақ жоспарын дайындау. 4.Түрлі типтегі сабақ жоспарларын дайындау. 5.Оқушылардың өзіндік жұмыстары үшін таратылым материалдары. 6.Оқушылардың топтық жұмыстары үшін тапсырмаларды. 7.Оқу жобаларының мазмұны. 8.Оқушылар үшін сараланған өзіндік тапсырмалар. 9.Ағымдық және қорытынды бақылау үшін жаңа тест сұрақтарын дайындау. Мұғалім істей алуы керек 1.Материалды түсінікті баяндауы. 2.Оқушылардың білімін әділ бағалау. 3.Практикалық білім мен дағдыларын үйрету. 4.Оқушыларға өзінің ықпалын сыни бағалау. 5.Оқушылар және олардың ата-аналарымен тату болуы. 6.Өзінің ойы мен талаптарын сауатты және нақты жеткізуі. 7.Өзінің көңіл-күйін басқара білуі. 8.Оқушылардың өзіндік білім алуын ұйымдастыру. 13

әдістеме бойынша түрлі жұмыс әдістері мен тәсілдерін қолдану. Түрлі типтегі сабақтары жүргізу. Жүргізілген сабақты талдау және олардың жетістігі мен кемшілігін анықтау. Оқыту әрекетінде жаңа тәсілдермен оқушыларды оқыту. Жаңа технологияны пайдаланудың нәтижелілігін бағалау.

Мұғалімнің тұлғалық қасиеті 1.Ақыл. 2.Адамгершілік. 3.Мәдениет. 4.Білім. 5.Кәсібилік. 6.Балаларға сүйіспеншілік. 7.Тәртіптілік. 8.Шығармашылыққа икемділігі. 9.Бейімділік. 10.Белсенділік. 11.Ұйымдастырушылық қабілеті. 12.Зиялылық. 13.Тыңдай білуі. 14.Талдауға қабілеттілік. 15.Әдептілік. 16.Әділдік. 17.Адалдық.

Сонымен қатар, мұғалім сабақтарға дайындалу тәсілдерін, сабақтың құрылымын дұрыс анықтау, сабақтың жекелеген кезеңдерін жүргізу мазмұны мен әдістемесін, мәселелік жағдаяттарды құруда маңызды әдіс-тәсілдерді пайдалану, сабақтағы оқушылардың тәртібін сақтау және назарын аудару, білімді тексеру және бағалаудың түрлі формалары мен әдістерін үйлестіре білу, оқушылармен жаппай және жекелей жұмыстарды жүргізуді білу керек. Мұғалімнің кәсіби өсуінің келесі сатысы педагогикалық шеберлік болып табылады. Педагогикалық шеберлік үнемі жетілдіріп отыруды қажет ететін балаларды оқыту мен тәрбиелеу өнері. Ол өнерге балаларды сүйетін және өз қалауымен жұмыс істейтін әр педагогтің қолы жетуі мүмкін. Педагог - өз ісінің шебері, жоғары мәдениетті, өз пәнін терең меңгерген, ғылым мен өнердің тиісті салаларынан хабардар, жалпы, әсіресе балалар психологиясының мәселелеріне қанық, оқыту мен тәрбиенің әдістемесін жетік игерген маман. Педагогикалық шеберлік – тек қана мұғалімнің жалпы, жан – жақты және әдістемелік сауаттылығы ғана емес, ол – әр сөзді оқушылырға жеткізе білу, олардың толық қабыл алуымен де байланысты. Ұстаздық шеберлік: 1. Мұғалімнің өмірге көзқарасы, оның идеялық нанымды, моральды бойына сіңірген адам екендігі. 2. Пәнді жетік білген, ойын толық жеткізетін және оқушылардың бойында әдеп, әдет, дағды сияқты моральдық нормаларды сіңіре білгендігі. 3. Оқыту мен тәрбиелеудің әдіс – тәсілдерін меңгерген, білгенін қызықты да, тартымды өткізе алатын, педагогикалық әдеп пен талантын ұштастырған адам ғана шеберлікке ие болады. Педагогикалық шеберлікте педагогикалық техника деп аталатын мәселеге мән беріледі. Мұғалім әр сөзін дұрыс сөйлеп, нық айтуы тиіс, оның жүріс – тұрысы, қозғалысы, отырып-тұруы оқушыларға ерсі болмайтындай дәрежеде болуы керек. Педагогикалық шеберліктің негізі – балалардың өз еркімен дамуына жол ашу, оқу – тәрбие процесінде оқушылармен педагогикалық ынтымақтастықта жұмыс атқарудың формаларын, әдістерін дамыту, шәкіртке деген қамқорлық пен сүйіспеншілікті арттыру педагогикалық шеберліктерінің басты сипаты болып табылады. Мұғалімнің кәсіби өсуінің келесі сатысы педагогикалық шығармашылық. Педагогикалық шығармашылық өзіндік маңызды ерекшелігімен сипатталады. «Шығармашылық» ұғымы өнімді еңбек, ғылым және мәдениеттің түрлі салаларында өзіндік жасалған шығармашылық қызметімен, «жаңа мәдени және материалдық құндылықтардың» туындауымен байланыстырылады. Педагогикалық шығармашылық сонымен қатар белгілі бір элементтердің жаңашылдығын да өзіне кіріктіреді, бірақ бұл жаңашылдық оқыту мен тәрбие принциптеріне және жаңа идеялардың көтерілуімен байланысты. Педагогикалық шығармашылық - мұғалімнің оқу-тәрбие міндеттерін, жоғары тиімділікпен шешуі; тәрбие және оқыту теориясы мен тәжірибесін байытуы болып табылады. Педагогикалық шығармашылықтың орын алуына септігін тигізетін тағы бір мәселе - мұғалімнің әртістік қасиеті. Мектеп әрине, театр емес. Дегенмен мұғалім үнемі халық алдында тұратын танымал адам. Олай болса ол аудиторияны меңгере алуы, иландыра білуі, шабыттандыра алуы тиіс. Әртістік қасиет – педагогтың «образға ене алуы», сыртқы келбетінің тартымдылығы, тілінің түсініктілігі, көркемдігі, жатықтығы, мимикасы мен қимыл қозғалысының айтылып жатқанға сәйкестігінен көрінеді. Әртістік – образдармен ойлай алу, ашықтық, жағдайға терең эмоцианалдық шому, ішкі және сыртқы мәдениет, өзіне тарта алушылық. Педагогикалық шығармашылықтың деңгейлері. 14

Кез-келген педагогикалық шығармашылықтың көрінуі жоғары бағаланады, дегенмен біз оған жекелей келуіміз керек, оның әлеуметтік маңыздылығын, жаңашылдығын және тереңдігін бағалай алуымыз қажет. Педагогикалық шығармашылықтың үш деңгейі туралы айтылатын сөзге сәйкес педагогикалық шығармашылық нәтижелерін маңыздылығы мен өзіндік объективті мағынасы бойынша шартты түрде жаңалық ашу, ойлап табу және жетілдіру деп бөлуге болады. Анағұрлым ауқымды және жаңашыл педагогикалық шешім – бұл жаңалық ашу болып табылады, өйткені олар өзіндік әрекет ретінде жетілдірудің жаңа мүмкіншіліктерін көруге мүмкіндік береді. Жаңалық ашу жаңа педагогикалық идеяларды ұсынумен және олардың оқу-тәрбие жұмысының нақты жүйесінде іске асырылуымен байланысты. Мысалы, Р.Оуэн еңбекпен оқытуды біріктіру формалары, А.С.Макаренко ұжымда тәрбиелеу әдістемесі, В.А.Сухомлинский тәрбиелеу жүйесі идеяларын ұсынған. Педагогикалық шығармашылықтың екінші деңгейі оқыту мен тәрбие беру шарттары, әдістері, құралдары, педагогикалық жүйенің жекелеген элементтерінің құрылымдарын түбегейлі өзгертумен байланысты. Шығармашылық іс-әрекеттің бұл деңгейінің нәтижелерін шартты түрде педагогикалық ойлап табу деп айтуға болады. А.С.Макаренконың «жарылыс» әдісі, параллелдік педагогикалық ықпал ету «технологиясы», «жиынтық» қатарын құруы, В.А.Шаталовтың ашық ойын жеткізу сабақтарындағы таспалық және жай сауалнамалары, С.Н.Лысенкованың бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде түсіндіре отырып басқаруы – бұл аталғандар педагогикалық ойлап табуға мысал бола алады. Барлық осы жаңалық ашу мен ойлап табу педагогикалық жаңашылдыққа жатады. Педагог шығармашылығының үшінші деңгейі – бұл жетілдіру. Оқыту мен тәрбиелеудің белгілі әдістері мен құралдарын нақты жағдайға бейімдеп жаңғырту. Бұл шығармашылықтың өнертапқыштық деңгейі – мұғалімнің педагогикалық шеберлігінің нәтижесі мен көрінуі. Мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің жоғары деңгейі педагогикалық жаңашылдық болып табылады. Жаңашылдық – жаңашылдардың іс-әрекеті; бұл тәжірибені алға жылжытушы, міндетті түрде прогрессивті жаңалықты енгізу. Жаңашыл педагогикалық тәжірибе - нәтижесінде педагогикалық үдерістің тиімділігінің біршама және тұрақты артуына қол жеткізген, түбірінен жаңа идея немесе идеялар жүйесіне негіздеген, өз іс-әрекетін педагогтың жүйелі түрде қайта құруымен сипатталатын озат педагогикалық тәжірибенің көрінісінің жоғары дәрежесі. Жаңашылдық латын тілінен аударғанда novator жаңартушы, яғни жаңаны енгізетін және жүзеге асыратын адам. Педагогикалық жаңашылдыққа оқыту мен тәрбиелеу үдерісіндегі жаңа ілгерілемелі идеялар, қағидалар мен құралдарды енгізу және жүзеге асыруды, олардың сапасын айтарлықтай өзгерту мен арттыруды жатқызуға болады. Жаңашылдық мектепте проблемалық оқыту әдістемесін немесе оқытылатын материалдарды ірі блоктармен баяндауды енгізу болып табылады, яғни жекелеген оқу пәндерін оқытудың мерзімін айтарлықтай қысқартады. Бұл оқыту технологиясын байыппен өзгертеді. Осылайша жаңашылдық педагогикалық іс-әрекеттегі маңызды өнер табыспен нақты жаңалық ашу, бұл мұғалімнің өмірлік қажырлы еңбегінің нәтижесі болып табылады. Міне сондықтан нағыз жаңашыл-педагогтар соншалықты көп емес. Бірақ ең бастысы мұғалім әрдайым өз ісіне адал ниет және шығармашылықпен қараса, озық педагогикалық тәжірибелерді, жаңа психологиялық-педагогикалық тұжырымдарды меңгерсе, үздіксіз ізденіс үстінде болса, онда ол оқыту мен тәрбиелеуде тек табысқа ғана жетіп қоймай, өзін-өзі жетілдіреді, өзіндік кәсіби тұрғыда өсуде бір баспалдақтан келесісіне көтеріле алады. 15

Мұғалім өз білімін үнемі толықтырып отыруына, оқыту мен тәрбиелеудегі заманауи әдіс - тәсілдермен, ақпараттық құралдарды қолдану тәсілдерін меңгерген шығармашылықпен жұмыс жасауды мақсат ете білуі керек. Мұғалімнің шығармашылық белсенділігін ұдайы арттырып отыру, оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі әдістерін ғылыми негізде жетілдіру – бұл мектепшілік әдістемелік бірлестіктердің басты міндеті. Әдістемелік бірлестік (ӘБ) – бір немесе бірнеше оқу пәндері бойынша әдістемелік, тәжірибелік және сыныптан тыс жұмысқа жетекшілікті жүзеге асыратын жалпы білім беретін мекеменің әдістемелік қызметінің негізгі құрылымдық бөлімі болып табылады. Әдістемелік бірлестік мектепте бір пән бойынша 3 мұғалім немесе бірнеше оқу пәндері бойынша 3 мұғалім болса құрылады. Сынып жетекшілері үшін де әдістемелік бірлестік құрылуы мүмкін. Әдістемелік бірлестікті тәжірибелі және білікті маман басқарады. Әдістемелік бірлестік жұмысының жоспарына сәйкес Жамбыл облысы, Байзақ ауданы «Көктал» орта мектебінің мұғалімдері шығармашылық жұмыстары бойынша кәсіби құзіреттіліктерін дамытуда. Аталмыш мектепте мұғалімдер 7 пәндік бірлестік бойынша өздерінің шығармашылық тақырыптары негізінде жұмыс атқарады. Пән мұғалімдері пәндік бірлестіктер бойынша шығармашылық тақырыптары аясында өздерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Олар: Кесте -2. Математика, физика, информатика пәндері бірлестігіндегі мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарының тақырыбы № Аты-жөні Шығармашылық тақырыбы 1 Ажибаева А Физика сабағында оқушының ғылыми дүниетанымын, ойлау қабілетін арттыру 2 Асанова Ш Инновациялық технологияларды пайдалану арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту 3 Дилимбетова А Информатика сабағында оқушының өз бейімділіктерін ашу және оның қабілеттерін ескере отырып, жеке тұлға ретінде дамыту 4 Зәуірбек С Физика сабағында жаңа ақпараттық технологияларды қолдану арқылы оқушылардың білім сапасын арттыру 5 Қазыбаева К Физика сабағында ұжымдық оқыту әдісін қолдану арқылы білім сапасын арттыру 6 Қалиева Б Математика сабағында ойын элементтерін пайдалану арқылы оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру 7 Қайпулдаев А Информатика сабағында жаңа ақпараттық коммуникативтік технологияларды қолдану арқылы дамыған қоғамда оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу және өздігінен іздену 8 Өскенбаев М Математика сабағында оқушылардың белсенділігін көтеру, таным, ойлау қызметін одан әрі дамыту жолдарын іздеу 9 Сәрсенбекова Ә Математика сабағында жаңа әдіс-тәсілдер қолдана отырып оқушылардың шығармашылығын арттыру 10 Сейтжапарова Ә Информатика сабағында оқушының өз бетінше іздене білуіне ықпал ететін әдіс-тәсілдерді қолдану 11 Приходченко Н Активизация мыслительной деятельности учащихся на основе интенсификационных методов обученияпроблемного, и метода знаков моделей учебного материала 16

Кесте – 3. Қазақ тілі мен әдебиеті пәні бірлестік мұғалімдерінің шығармашылық тақырыптары

№

Аты-жөні Арғымбаева Ф

Жылқыбаева Б

Жотабаева Г

Қожагулова Ж

Тағыбаева Б

Рапильбекова Г

Оқашева М

Шығармашылық тақырыбы Орыс сынып оқушыларының мемлекеттік тілде сөйлеу дағдысын қалыптастыру Жаңа технологияларды пайдалана отырып, оқушылардың таным белсенділігін, білім сапасын арттыру Оқушылардың комуникативтік сөйлеу құзыреттілігін арттыру Дәстүрлі және жаңа инновацияларды сабақтастыру арқылы оқушылардың білім сапасын арттыру Оқушылардың сауаттылығымен шығармашылық ойлау қабілетін арттыру Көркем шығарманы талдау арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың негізі Әдеби шығармаларды оқи отырып, проблемалық жағдаяттарды шешу

Кесте – 4. Химия, биология, география пәндері бірлестігі мұғалімдерінің шығармашылық тақырыптары № 1

Аты-жөні Қожаханова А.Ж

Байтенова С.А.

Станбекова А.С.

Есбаева Н.К.

Тоғызбаева Н.А.

Нуфарова С.Ш.

Аликулова С.Е.

Абимолдаева Г.М.

Шығармашылық тақырыбы Биология сабағында АКТ пайдалану арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру География пәнінде «сын тұрғысынан ойлау» технологиясын сабақ үрдісіне енгізу негізінде білім сапасын арттыру Химия пәнінде есептерді әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы шығарта отырып білім сапасын арттыру Жаңа технология әдістерін қолдана отырып, география сабағында оқушылардың ғылыми дүниетанымын пәнге деген қызығушылығын ояту Биология сабағында әр түрлі ойын түрлерін пайдалану арқылы оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыра отырып, білім сапасын арттыру Развитие логического мышления при решений задач по химий с применением новой технологий СТО технологиясын пайдалана отырып, география сабағында оқушылардың сыни ойлау және жазу қабілетін арттыру Химия сабағында жаңа технология элементтерін пайдалана отырып, оқушылардың белсенділігін арттыру

Кесте – 5. Ағылшын тілі пән бірлестігі мұғалімдерінің шығармашылық тақырыптары

№

Аты-жөні Өскенбаева А.Т.

Амреева Д

Бекмолдаева А

Базылбаева М

Қаржаубаева З

Шығармашылық тақырыбы Ағылшын тілі сабақтарында СТО технологиясының элементтерін пайдалана отырып, ойын элементтерін қолдана отырып білім сапасын көтеру Ағылшын тілін оқытуда ойын элементтерін және СТО технологиясының элементтерін қолданып оқушылардың ой-өрісін дамыту Жаңа технологияларды қолдана отырып ағылшын тіліне оқушылардың қызығушылығын арттыру Ағылшын тілі сабағында жаңа әдіс-тәсілдерін пайдалана отырып білім сапасын көтеру Ағылшын тілін оқытуда ойын элементтерін пайдаланып оқушылардың тілін дамыту

Кесте – 6. Орыс тілі мен әдебиеті пән бірлестігі мұғалімдерінің шығармашылық тақырыптары № 1

Аты-жөні Омарбаева У.Ж

Тойжанова Н

3 4

Кожагулова Л.М Куздибаева Г.О.

Алиева А.А.

Шығармашылық тақырыбы Развития критического мышления учащихся через чтение и письмо Активизация речевой деятельности при работе текстом Повышение эффективного обучения Игра, как эффективной метод в развитий познавательной деятельности учащихся Игровые технологии на уроках русского языка

Кесте – 7. «Қоғамдық пәндер» әдістемелік бірлестік мұғалімдерінің шығармашылық тақырыптары № 1

Аты-жөні Ибраимова Б.С.

Ақназарова Г

Егембердиева Ж

Сүгіров Б.А

Нұрқожаева А

Телеуова А

Шығармашылық тақырыбы Оқушылардың белсенділігін көтеретіндей таным, ойлау қызметін одан әрі дамыту жолдарын іздеу Оқушылардың өзіндік бейімділіктерін ашу және оның қабілеттерін ескере отырып жеке тұлға ретінде дамыту Оқушылардың ғылыми дүниетанымын, сөйлеу мәдениетін, ойлау қабілетін, өз бетінше іздене білуіне ықпал ететін әдіс-тәсілдерді қолдану Мұражай қызметінің маңызын оқушыларға жеткізу әдісін қолдау Оқушылардың жеке тұлғалық адамгершіліктік құндылықтарын дамытуда әдіс-тәсілдер қолдану Оқушыларға тарихи шығармаларды ұсыну кітапханамен ғылыми жұмыс байланысын қадағалау

Кесте – 8. Бастауыш сынып бірлестігіндегі мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарының тақырыбы

№

Аты-жөні Есеева Р

Абдрахманова Р

Тұрсынқұлова А

Нұрханова М

Несмеянова Ш

Серікбаева Р

Райымқұлова З

8 9

Бақбергенова Қ Володино О

Псибаева Ж

Жусипбаева А

12 13

Бөлекбаева З Дзецина Н

Кожакулова Г

Құранбекова А

Толстикова Ю

Шығармашылық тақырыбы Ойлау мен практикалық әрекеттер және тұлғаның шығармашылық қабілетін дамыту Сын тұрғысынан ойлау технологиясының оқытудың тиімділігін арттыру Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пәндерге енгізе отырып, оқушылардың білім сапасын арттыру Ойын арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру Игра –как средство развития активной мыслительной деятельности Дамыта оқыту технологиясының элементтерін ойын арқылы оқыту үрдісінде пайдалана отырып, оқушылардың белсенділігін арттыру СТО технологиясы мен ойын элементтерін қолдану арқылы бастауыш сынып оқушыларының белсенділігін арттыру СТО технологиясын оқытудың тиімділігін арттыру Активизация познавательной деятельности учащихся Жаңа технологияны енгізу арқылы оқушылардың белсенділігін арттырып, ой-өрістерін дамыту СТО технологиясын,әдіс-тәсілдерін пайдалана отырып, оқушылардың сауаттылығын арттыру СТО технологиясы оқытудың тиімділігін арттыру Применение игровой технологии, как наиболее оптимального средства обучение учеников начальной школы Ойын арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыра отырып,ойлауын дамыту СТО технологиясының әдіс-тәсілдерін пайдалана тырып, оқушылардың ой-өрісін дамыту Активизация позновательной деятельности

Осы бағыттар бойынша атқарылып жатқан іс-шаралар барысында мектеп мұғалімдері жекелеген ғылыми-зерттеу шығармашылық тақырыптары мен оқушылармен бірлесе атқарған жұмыстары аясында көптеген жетісткітерге қол жеткізіп жүр. Аудандық, облыстық, республикалық, халықаралық іс-шараларға белсенді түрде қатысып, бірнеше жүлделі орындарды да иеленді. Бұл жетістіктер мектеп ұжымының аталмыш шығармашылық тақырыптар аясында аянбай еңбек етуінің нәтижесінде жеткен жетістіктері екені даусыз. Портфолио – мұғалімнің шығармашылық жеке кәсіби көрсеткіштерінің жетістігі Портфолио (portfolio – ағылшын сөзі) – портфель сөзі – маңызды құжаттар үшін арналған папка деген мағынаны білдіреді. «Шетелдің жаңа сөздігінде» портфолио 19

визиттік карточка есебінде қолданылады, яғни, адам туралы ақпарат, ұйымның белгілі құжаттарының жинағы, жұмыс үлгілері деп түсіндіріледі. Портфолио (француз тілінен аударғанда) – тұжырымдау, жеткізу, парақ, жинақ, маманның құжаттар жинағы, әдістемелік қалта, құжаттар жинағы, жетістіктер жинағы деген түсініктерде қолданылады. Сонымен Мұғалім портфолиосы дегеніміз не? Мұғалім портфолиосы – әрбір жеке мұғалімнің кәсіби жетістіктерін, шығармашылық, ғылыми-зерттеу, әдістемелік жұмыстарын, оқушыларды оқытудағы, тәрбиелеудегі және дамытудағы нәтижелерін, мұғалімнің білім беру саласына қосқан үлестерін жинақтайтын жеке папкасы болып табылады. Портфолио мұғалімге тәжірибелік іс-әрекет нәтижелерін көрсетуге, өзінің кәсіби құзырлығын бағалауға және өз жұмысына салыстырмалы талдау жасауға мүмкіндік береді. Портфолионы - мұғалім өздігінен білім көтеруде жинақталған құжаттары және оны өзінің кәсіби іс-әрекет нәтижелеріне баға беруі мен саналы түрде ұғынуында да пайдаланады. Мұғалім портфолиосын дайындау заманауи білім беру жағдайында орын алып отырған өзгерістерге бейімделу арқылы өмір қажеттілігінен яғни, жекелеген мұғалім немесе педагогтің білім сапасын үздіксіз жетілдіру талаптарынан туындап отыр. Мұғалім портфолиосы келесідей негізгі принциптерді басшылыққа ала отырып құрастырылады: -жүйелілік; -мәліметтердің нақтылығы мен ауқымдылығы; -ақпараттың объективтілігі; -көрнекілік. Портфолио жинақтаудың негізгі мақсаты – мұғалімнің шығармашылық тұрғыда кәсіби өсуінің мониторингісін, кәсіптік нәтижелерін, өзінің педагогикалық тәжірибесіндегі білім, ғылым, тәрбие салалары бойынша жетістіктерінің талдауын қамту. Сонымен қатар, портфолио: - Мұғалімнің біліктілік категориясын көтеруіне, бекітуіне және оқу жылының қорытындысы бойынша марапатталуына; - Педагогтың кәсіби шеберлігінің өсуі туралы ақпараттың көзі болып табылады. Қазіргі таңда портфолионың бірнеше түрін бөліп қарастыруға болады. Олар: 1.Жетістіктер портфолиосы. 2.Презентациялық портфолио. 3.Тақырыптық портфолио. 4.Кешенді портфолио. 5.Оқытушы немесе мұғалім портфолиосы. 6.Электронды портфолио. Жетістіктер портфолиосы дегеніміз не? Бұл санаттағы портфолиода мұғалім өзінің қызметінің барысындағы жеткен жетістіктерін дәлелдейтін құжаттарға баса назар аударуы қажет. Презентациялық портфолио – негізінен жаңа жұмыс орнына орналасарда ұсынылатын портфолио түрі. Портфолоионың бұл түрінде мұғалім немесе жұмысқа орналасушы өзі туралы нақты мәліметтерді ұсына алады. Тақырыптық портфолио – портфолионың бұл нұсқасында түрлі қызмет саласында тақырыптық айрықша шығармашылық жұмыстарға басымдылық жасалады. Кешенді портфолио - жоғарыда аталған портфолиоларды өзінің құрамына біріктірген мұалім жұмысына презентация жасауға арналған портфолио түрі.

Оқытушы немесе мұғалім портфолиосы дегеніміз – мұғалім кәсібилігінің деңгейі мен өзінің мамандығы бойынша алдына қойған мақсаттарға жетуі жөнінде материалдарды жинақтаудың, белгілеп көрсетудің әдісі. Электрондық портфолио дегеніміз - бұл оқытушының жеке тұлғалығы мен жетістіктерін көрсететін оқытушы сайты, веб-базаланған қоры болып табылады. Бүгінгі күні кең көлемде таралған портфолио оқытушы немесе мұғалім портфолиосы. Бұл арқылы кез-келген педагог өзінің кәсібилік құзіреттілігін, педагогикалық қызметінің аса маңызды шығармашылық жетістіктері мен нәтижелерін таныстыра алады. Сонымен қатар, портфолио мұғалімге өз жұмысының нәтижелерін саралауға, талдап қорытуға, жүйелеуге туындайтын қиыншылықтарды жою және жоғары көрсеткіштерге жету жолында өз іс-әрекетін жоспарлауға сонымен қатар өз мүмкіншіліктерін объективті түрде сынауға мүмкіндік береді. Мұғалім портфолиосының құрылымы келесідей бөлімдерді қамтуы тиіс: 1-бөлім – Мұғалімдер туралы жалпы мәліметтер. 2-бөлім - Мұғалім қызметінің нәтижесі. 3-бөлім – Ғылыми-әдістемелік жұмыстар. 4-бөлім – Пән бойынша сабақтан тыс жұмыстар. 5-бөлім – Оқу – материалдық базасы. Қазіргі кезеңде мұғалім портфолиосының құрылымына тағы да бір бөлімді кіріктіру ұсынылады. Алтыншы бөлім ретінде «Мұғалімнің қолданып жүрген вебресурстары» - деп аталатын бөлім қосылып жүр. Мұғалім портфолиосының «Мұғалімдер туралы жалпы мәліметтер» - деп аталатын 1-ші бөлімінде келесідей мәліметтер қамтылуы тиіс. - Аты – жөні - Туылған жылы - Білімі - Мамандығы - Еңбек өтілі - Санаты - Білімін жетілдіру курсы туралы ақпарат - Ғылыми немесе құрметті атақтары туралы құжаттар көшірмесі - Алғыс хаттар, құрмет грамоталары, үкімет немесе жергілікті әкімшілік наградалары - Қатысқан байқаулар дипломдарының көшірмесі - Аттестациядан өткендігі жөніндегі құжаттар. Бірінші бөлімді толтыру үлгісі: 1-Бөлім. Мұғалімдер туралы жалпы мәліметтер Аты – жөні: Әбдікерімова Әдемі Биғашқызы (оң жақта сурет болу керек). Туылған жылы: 05.04.1992 ж. Білімі: жоғары (немесе арнайы орта, аяқталмаған жоғары) Бітірген оқу орны: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты Мамандығы: қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Еңбек өтілі: 10 жыл Санаты: жоғары (немесе бірінші, екінші, санаты жоқ) Білімін жетілдіру курсы туралы ақпарат: 01.09.2014 ж. «Қазақ тілін оқытудың теориясы мен әдістемесі», «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ. Ғылыми немесе құрметті атақтары туралы құжаттар көшірмесі: бар болған жағдайда (ғылыми атағы, ҚР білім беру үздігі және т.б.) Алғыс хаттар, құрмет грамоталар, үкімет немесе жергілікті әкімшілік наградалары: бар болған жағдайда Қатысқан байқаулар дипломдарының көшірмесі: 21

Аттестациядан өткендігі жөніндегі құжаттар: куәлік көшірмесі, куәлік №. «Мұғалім қызметінің нәтижесі» - деп аталатын екінші бөлімде болуы керек: Мұғалімнің соңғы 3 жыл ішіндегі көрсеткен нәтижелері мен көрсеткіштері, оқушыларының мектепішілік және басқа да олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы туралы мағлұматтар көрсетілуі керек. Сонымен қатар, бұл бөлімде мұғалімнің нақты бір мерзім немесе уақыт ішіндегі жұмыс нәтижелерінің өсу динамикасы талданады. -Оқушылардың мектепішілік, аудандық немесе қалалық, облыстық, республикалық, халықаралық олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы мен нәтижелері туралы мәлімет. -Үздік аттестатқа бітірген оқушылар туралы мәліметтер. -Медальмен бітірген оқушылар туралы мәліметтер. -Жоғары оқу орнына түскен оқушылары туралы мәліметтер. -Білім беру бағдарламаларын меңгеру нәтижелері және пән бойынша негізгі құзыреттіліктердің қалыптасуы туралы ақпарат. -Мұғалімнің мектепішілік, аудандық, қалалық, облыстық, республикалық, халықаралық сайыстарға қатысуы туралы мәліметтер (алғыс хаттар, дипломдар, сертификаттар). Екінші бөлімді толтыру үлгісі: 2-Бөлім. Мұғалім қызметінің нәтижесі. Оқушылардың мектепішілік олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы мен нәтижелері туралы мәлімет: Асанова Жанерке, мектепішілік география пәні бойынша олимпиаданың 1-орын иегері, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Оқушылардың аудандық немесе қалалық олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы мен нәтижелері туралы мәлімет: Медерова Гүлшат, аудандық «Жас ақындар» байқауының жеңімпазы, 2-орын, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Оқушылардың облыстық олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы мен нәтижелері туралы мәлімет: Мұсақов Дархан, облыстық ғылыми жобалар байқауы, 2орын, Алғыс хат. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Оқушылардың республикалық олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы мен нәтижелері туралы мәлімет: Темиргалиева Ақерке, «Ұлттық құндылықтарды ұлықтайық» атты республикалық байқау жеңімпазы, 1-орын, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Оқушылардың халықаралық олимпиада, байқау, конкурстарға қатысуы мен нәтижелері туралы мәлімет: Маконов Арман, Салют, Жеңіс! атты халықаралық ғылыми жобалар байқауының жеңімпазы, 1-орын, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Үздік аттестатқа бітірген оқушылар туралы мәліметтер: 5 оқушы Медальмен бітірген оқушылар туралы мәліметтер: 1 оқушы Жоғары оқу орнына түскен оқушылары туралы мәліметтер: 17 оқушы Білім беру бағдарламаларын меңгеру нәтижелері және пән бойынша негізгі құзыреттіліктердің қалыптасуы туралы ақпарат: PISA халықаралық зерттеулер бағдарламасы бойынша курсқа қатысып, сертификат алдым. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Мұғалімнің мектепішілік сайыстарға, байқауларға, конкурстарға қатысуы туралы мәліметтер: «Үздік сынып жетекші - 2014» байқауы, 2-орын, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Мұғалімнің аудандық, қалалық сайыстарға байқауларға, конкурстарға қатысуы туралы мәліметтер: «Жыл мұғалімі - 2013» байқауы, 1-орын, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). 22

Мұғалімнің облыстық сайыстарға байқауларға, конкурстарға қатысуы туралы мәліметтер: «Менің инновациялық сабағым» атты ашық сабақтар сайысы, 3-орын, Алғыс хат. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Мұғалімнің республикалық сайыстарға байқауларға, конкурстарға қатысуы туралы мәліметтер: «Жыл әдіскері - 2014» байқауы, Бас жүлде, Диплом. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). Мұғалімнің халықаралық сайыстарға байқауларға, конкурстарға қатысуы туралы мәліметтер: «Агрессия және аутагрессия» тренинг жұмысы, Сертификат, 2014. (Егер болмаған жағдайда (–) осы белгі қойылады). «Ғылыми-әдістемелік жұмыстар» - деп аталатын портфолионың үшінші бөлімінде пән мұғалімдерінің оқу үдерісінде оқытудың жаңа технологияларды пайдалануы, өздерінің жеке іс-тәжірибесінде өткізген педагогикалық зерттеулері мен талдау жұмыстарының нәтижелері, ақпараттық-коммуникативтік технологияларды оқыту үдерісінде қолдана білу дағдылары, ғылыми-әдістемелік семинарлар мен ғылыми-практикалық конференцияларда баяндамалар жасауы сияқты мәліметтер қамтылады. Портфолионың үшінші бөлімінің құрылымы: - Мұғалімнің жаңа оқыту технологияларын пайдалануы. - Өз іс – тәжірибесінде өткізген педагогикалық зерттеулері мен талдау жұмыстарының нәтижесі. - Ақпаратты – коммуникативті технологияларды оқу үдерісінде қолдануы. - Әдістемелік бірлестік жұмысы, аудан немесе қала көлеміндегі әдістемелік кабинеттермен және тірек ұйымдармен байланысы. - Кәсіби педагогикалық және шығармашылық конкурстарға қатысуы. - Әдістемелік және пәндік апталықтарға қатысуы. - Семинарлар, дөңгелек үстелдер, ашық сабақтар ұйымдастыруы және оған қатысуы туралы мәліметтер. -Рефераттар, баяндама, мақалалары және дайындаған шығармашылық есебі. - Басқа да құжаттар. Үшінші бөлімді толтыру үлгісі: 3-Бөлім. Ғылыми-әдістемелік жұмыстар. Мұғалімнің жаңа оқыту технологияларын пайдалануы: Сын тұрғысынан ойлау технологиясы, Проблемалық оқыту технологиясы. Өз іс – тәжірибесінде өткізген педагогикалық зерттеулері мен талдау жұмыстарының нәтижесі: «Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру» тақырыбында педагогикалық зерттеулер жүргізілді. Ақпараттық – коммуникативті технологияларды оқу үдерісінде қолдануы: компьютер, электронды оқулықтар, интерактивті тақта, проектор. Әдістемелік бірлестік жұмысы, аудан немесе қала көлеміндегі әдістемелік кабинеттермен және тірек ұйымдармен байланысы: ТарМПИ және Абай атындағы гуманитарлық-педагогикалық колледжімен әріптестік жұмыс атқарамын. Кәсіби педагогикалық және шығармашылық конкурстарға қатысуы: «Елін сүйген, елі сүйген - Елбасы» атты шығармашылық конкурс, «Үздік Эссе» номинациясы бойынша Алғыс хат. Әдістемелік және пәндік апталықтарға қатысуы: География пәні бойынша апталыққа қатысу. Семинарлар, дөңгелек үстелдер, ашық сабақтар ұйымдастыруы және оған қатысуы туралы мәліметтер: «Қазақстан – толеранттылық үлгісі» дөңгелек үстел, «Өзін-өзі тану сүйіспеншілік пен шығармашылық педагогикасы» облыстық семинар, Сертификат.

Рефераттар, баяндама, мақалалары және дайындаған шығармашылық есебі: «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру жолдары» - мақала, «Интерактивті оқыту әдістерінің тиімділігі» - баяндама. Басқа да құжаттар: «Қосымша білім беру жүйесінде оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру және басқару» тақырыбында 72 сағат көлемінде «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ курстан өтіп сертификат алдым. «Пән бойынша сабақтан тыс жұмыстар» - деп аталатын портфолионың төртінші бөлімінде келесідей мәселелер қамтылады: - Оқушылардың пән бойынша жүргізген шығармашылық, жобалық, ғылыми – зерттеу жұмыстарының және рефераттарының тізімі. -Олимпиада, байқау, жарыс, интеллектуалдық ойындар жеңімпаздарының тізімі. - Сабақтан тыс өткен іс – шаралардың қойылымы, өткен көрмелер мен пәндік экскурсиялар туралы суреттер және бейне таспалар. - Үйірмелер мен факультатив сабақтарының бағдарламалары. - Басқа да құжаттар. Төртінші бөлімді толтыру үлгісі: 4-Бөлім. Пән бойынша сабақтан тыс жұмыстар Кесте – 9. Оқушылардың пән бойынша жүргізген шығармашылық, жобалық, ғылыми – зерттеу жұмыстарының және рефераттарының тізімі №

Оқушылардың аты-жөні

Маконов А

Мұсақов Д

Темиргалиева А

Бақытжанова Д., Мұсақов Д., Темиргалиева А.

Оқушылардың пән бойынша жүргізген жұмыстары Шығармашылық Жобалық, Реферат, ғылыми-зерттеу баяндамалар жұмыстары Қазақстан Байзақ ауданының халық топонимикалық Ассамблеясы – жер-су атаулары достық пен бірліктің ордасы Көктал Оқушылардың ауылдық экологиялық аймағының мәдениетін экологиялық қалыптастыру жағдайы Байзақ Байзақ ауданының ауданының табиғи, мәдени, табиғи, мәдени, тарихи тарихи ескерткіштері ескерткіштері Жамбыл облысы аймағындағы туристік нысандардың маршрутын дайындау

Кесте – 10. Олимпиада, байқау, жарыс, интеллектуалдық ойындар жеңімпаздарының тізімі №

Оқушының аты-жөні

Мұсақов Д

Темиргалиева А.

Олимпиада

Жарыс түрлері байқау жарыс Республикалық инновациялық жоба байқауы, 2-орын, Павлодар қ. Республикалық «Жас ғалымдар» байқауы 3орын, Астана қ. Республикалық «Жас ғалымдар» байқауы 3орын, Астана қ.

Интеллектуалдық ойын

Сабақтан тыс өткен іс – шаралардың қойылымы, өткен көрмелер мен пәндік экскурсиялар туралы суреттер және бейне таспалар. Бұл тармақшада сабақтан тыс уақытта өткізілген барлық іс-шаралардың мәліметтері мен құжаттары жинақталады. Пән бойынша сабақтан тыс уақытта көрмелер мен экскурсиялар барысы туралы суреттер мен бейнетаспалар жинақталып, альбом құрастыруға да болады. Бейне таспалар каталогын құрастыру керек. Үйірмелер мен факультатив сабақтарының бағдарламалары. Бұл бөлімде пән бойынша үйірмелер мен факультатив сабақтарының және қолданбалы курстардың бағдарламалары болуы қажет. Ал бағдарламаға сәйкес күнделікті сабақ жоспарлары дайындалуы керек. Төменде «Көктал» орта мектебінде жүргізілген тәжірибелік алаң жұмысы бойынша жұмыс жоспарының нұсқасы беріліп отыр. Бастапқы бет үлгісі ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «БАЙЗАҚ АУДАНЫ ӘКІМДІГІНІҢ БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ КӨКТАЛ ОРТА МЕКТЕБІ» КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ География пәнінен «Жергілікті жердің географиялық ерекшелігі мен экологиялық жағдайы» тәжірибелік алаң жұмысының жұмыс жоспары Жетекшісі Әбдікерімова Н.Ж.

Тараз, 2014

2 Сурет. Бастапқы бет үлгісі. 25

Түсінік хат География пәні бойынша «Жергілікті жердің географиялық ерекшелігі мен экологиялық жағдайы» тақырыбындағы тәжірибелік алаң жұмысының негізгі жұмыс бағыты физикалық география, экономикалық география, өлкетану-турзим тақырыбы аясында үш бағытта өрбиді. Бірінші бағыты «Қазақстан табиғатының географиялық зерттелуі кезеңдері» тақырыбы шеңберінде, қазақ жерінің физикалық географиялық зерттелуі негізінде сабақталса, екінші бағыты «Туған өлкем - тұғырым» тақырыбында ой қозғайды. Үшінші бағыты экономикалық география курсы негізінде жүргізіледі. Осы тәжірибелік алаң жұмысы барысында оқушылар Қазақстан Республикасы және Жамбыл облысы бойынша көптеген мәліметтермен таныс болады және өз бетінше жұмыс жасау дағдылары дамиды. Жұмыстың мақсаты: Оқушыларға өзі мекен ететін елдің, жердің, аймақтың физикалық-географиялық, экономикалық, экологиялық жағдайымен таныстыру. Жұмыстың міндеттері: -Қазақстан табиғатының зерттелу кезеңдерімен таныстыру; -Зерттеуші ғалымдардың еңбектеріндегі мәліметтермен таныстыру; -Экономикалық географиялық қарым-қатынастар мен экономикалық география бойынша ұғымдарды зерделеу; -География пәнін тереңдетіп оқыту; -Оқушыларды ғылыми конференцияларға қатыстыру. Күтілетін нәтиже: Оқушылар үйірме жұмысына ұдайы қатысып, берілген тапсырмаларды дер кезінде орындап отырса, ғылыми жұмысқа деген қызығушылығы артып, ізденіс шараларын шығармашылықпен атқару қабілетіне ие болады. Кесте – 11. География пәні бойынша «Жергілікті жердің географиялық ерекшелігі мен экологиялық жағдайы» ғылыми үйірмесінің тақырыптық жоспары №

Тақырыптар атауы

Сағат саны

Кіріспе. Оқып үйрен ғалым бол.

Ғылыми жұмысты мектептен бастау қажет пе?

(аптасына 9 сағат) Өтілу мерзімі Меңгеруге тиіс білімдері мен біліктері 4 5 І бөлім. Жалпы шолу қыркүйек Ғылым туралы түсінік беру, Жоспар құру жолдарын үйрету қыркүйек Өз позициясын қорғай білуге үйрету. Қажетті деректерді оқып танысады. Сол деректерді 26

Сабақтың түрі мен әдісі 6 Лекция, баяндау әдісі

Дебат сұрақжауап

Оқушының орындайты н жұмыс түрі 7 Ғылым туралы материалда р жинақтау

табу үшін кітаптар, газет, журналдарме н жұмыс жасап үйренеді. Көз қарасын білдіріп, өздері қорытынды жасайды. Кітапханамен 3 қыркүйек Әдебиеттерм Практикабайланыс жасау. ен танысу, лық әдіс «Кітап – білім сілтеме бұлағы» жасауды үйрету, газетжурналдарда н материалдар іздестіру Ғылыми 3 қыркүйек Тақырып жұмыстың таңдау, пікір, Лекция, негізгі аннотация, баяндау әдісі шарттары рецензия, қорытынды жасау маңыздылығ ы мен оларды жазу тәртібін түсіндіру ІІ бөлім. Жамбыл облысы аймағының географиялық ерекшелігі Жамбыл 3 қыркүйек Жамбыл Лекция, облысының облысының әңгіме физикалықгеографиялы географиялық қ орны жағдайымен танысу Саяхатшылар 3 қыркүйек Жамбыл Практикаізімен облысы лық сабақ, аймағын картографиял зерттеген ық әдіс ғалымсаяхатшылар дың жүріп өткен жолдарын картаға түсіру дағдысын қалыптастыр у 27

Материалда р жинақтау

Әдебиеттер мен жұмыс

Материалда р жинақтау, реферат, баяндама жазу. Картамен жұмыс.

Карта – географияның тілі. Алғашқы географиялық карталар

қыркүйек

Жамбыл облысы табиғатының зерттелу тарихы

қыркүйек

Жамбыл 9 облысының ішкі сулары

қыркүйек

Жамбыл облысының өсімдік жамылғысы

қазан

Жамбыл облысының жануарлар дүниесі

қазан

Жамбыл облысының ерекше қорғауға алынған нысандары

қазан

Ерекше қорғауға алынған территориялард ы картаға түсіру Байзақ ауданының

қараша

Географиялы қ карталар туралы түсінік беру. Алғашқы карталар туралы мәліметтерме н таныстыру Жамбыл облысының зерттелу кезеңдерімен таныстыру Облыс аймағындағы өзен-көл сулардың таралуымен таныстыру Жамбыл облысының өсімдік жамылғысын ың ерекшелігіме н таныстыру Жамбыл облысы аймағында жануар дүниесінің таралу ерекшелігі Жамбыл облысы аймағында ерекше қорғауға алынған нысандардың географиялы қ жағдайымен таныстыру Картаға түсіру жұмыстарын орындайды.

Лекция, практика-лық сабақ, баяндау әдісі

Жергілікті жердің

Практикалық сабақ

Картамен жұмыс. Реферат жазу

Лекция, практика-лық сабақ, баяндау әдісі Лекция, практика-лық сабақ, баяндау әдісі

Картамен жұмыс. Реферат жазу

Лекция, практика-лық сабақ, баяндау әдісі

Реферат жазу

Лекция, практика-лық сабақ, баяндау әдісі

Реферат жазу

Лекция, практика-лық сабақ, баяндау әдісі

Картамен жұмыс. Реферат жазу

Практикалық сабақ

Картамен жұмыс, кескін картаға түсіру Картамен жұмыс,

табиғи, мәдени нысандары

табиғат ескерткіштері мен таныстыру ІІІ бөлім. Жамбыл облысы аймағының экологиялық жағдайы Экология қараша Лекция, ғылымы туралы 3 практикалық түсінік сабақ

Қазақстан Республикасының аймақтықэкологиялық аудандастырылуы

қараша

Қазақстан Республикасының экологиялық аймақтарын картаға түсіру

қараша

«Арал теңізі: кеше, бүгін, ертең»

қаңтар

Каспий теңізінің экологиялық жағдайы

қараша

Балқаш көлінің экологиялық жағдайын сипаттау

қараша

Жамбыл облысының экологиялық жағдайы

қараша

Жамбыл

қараша

Қазақстан Республикас ының экологиялық аудандарын анықтайды, оларға сипаттама бере алады. Картаға түсіру дағдылары қалыптасады, зерттеу қабілеті дамиды. Өз бетінше іздену жұмыстарын жүргізу дағдылары қалыптасады. Экологиялық жағдайларды тудыратын факторларды көрсету Экологиялық жағдайларды тудыратын факторларды көрсету Облыс аймағының экологиялық ластанған аймақтарыме н таныстыру 29

кескін картаға түсіру

Реферат жазу. Әебиеттермен, кескін картамен жұмыс жасау Лекция, Реферат практика-лық жазу, сабақ, зерттеу картамен әдісі жұмыс

Практикалық сабақ

Картамен жұмыс, кескін картаға түсіру

Дөңгелек Баяндама, үстел, зерттеу реферат әдісі, сұрақдайындау жауап лекция

Кітапханад а жұмыс жүргізу Реферат

Зерттеу әдісі

Кітапханад а жұмыс жүргізу Реферат

Лекция, практикалық сабақ, баяндау әдісі

Реферат жазу

Практикалық

Кескін

облысының геоэкологиялық аудандастырылуы Анықталған экологиялық аймақтарды картаға түсіру Қорытынды жинақтау

желтоқсан

Терминдермен жұмыс

желтоқсан

Біліміңді жазып бекіт

желтоқсан

Оқушылардың 3 экология бойынша зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру Ізденген жетер 4 мұратқа

желтоқсан

«Экология және біз»

желтоқсан

сабақ

картамен жұмыс

Картаға түсіру дағдылары дамиды. Жинақтаған материалдар мен орындалған жұмыстарға толықтырула р енгізу Өткен тақырыптар бойынша терминдерме н танысу, хронологиял ық кесте құрастыру Тестік тапсырмалар бойынша білімін тексеру Тақырып таңдау, нысан анықтау

Практикалық әдіс

Картамен жұмыс

Зерттеу әдістері

Кітапханад а жұмыс жүргізу

Практикалық сабақ

Кітапханад а жұмыс жүргізу, Глоссари құрастыру

Сынақ тест әдісі

Тест тапсыру

Оқушылар шығармашыл ығымен танысу, жинақтған материалдар дәрежесін көрсете білу, Елдің алдында сөйлеу әдістемесін қалай меңгергенін көрсету Адам әрекетінен туындаған экологиялық факторларды

Баяндау әдісі Қорытынды

Практикалық сабақ

Дөңгелек үстел, сұрақжауап

Реферат жұмыстары н қорғау, кесте құрастыру

анықтайды IV бөлім. Өлкетанудың географиялық ерекшеліктері Өлкетану туралы 9 желтоқсан Өлкетану Лекция, жалпы түсінік. бағытында практика-лық Өлкетану атқарылатын әдіс. Зерттеу жұмыстарының ісәдісі түрлері, әдістері шаралармен таныстыру Өлкетану 3 қаңтар Жергілікті практика-лық жұмыстарының жерде әдіс. формалары өлкетану жұмыстарын жүргізу Өз ауданыңның 3 қаңтар Белгілі бір практика-лық өлкетану нысан әдіс. бағытында зерттеу бойынша жұмыстарын жұмыс ұйымдастыру ұйымдастыру Туған өлкенің 6 қаңтар Ауыл Лекция, гидрологиялық аймағына практика-лық жағдайын қарасты өзен- әдіс. Зерттеу өлкетану көлдердің әдісі бағытында зерттеу таралуы Өлкетану 9 қаңтар Жергілікті практика-лық жұмыстары жердің әдіс. Зерттеу кезіндегі географиялы әдісі бақылаулар қ ерекшелігін бақылау Өлкетану 6 қаңтар Жорық практика-лық кезіндегі ұйымдастыру әдіс. Зерттеу экскурсиялық түрлерімен әдісі жұмыстар таныстыру Өлке экономикасы 9 қаңтар Ауыл практика-лық және халқы халқының әдіс. өлкетану ұлттық қызметінің құрамымен нысаны ретінде танысу Жер судың аты – 12 ақпан Тараз Лекция, тарихтың хаты қаласындағы практикаатаулардың лық, зерттеу, шығу баяндау тарихымен әдістері танысады Модел жасау 6 ақпан Ғылыми ойПрактикаөрісін лық сабақ практика жүзінде дамыту, зерттеуші ғалымдар еңбектерін 31

Реферат жазу, Буклет жасау, материалда р жинақтау

материалда р жинақтау

Бақылау жүргізу

Экскурсия

Диаграмма құрастыру

Реферат жазу

Модел құрастыру

талдау жасай отырып модел құрастыру Терминдермен 6 ақпан Өткен Практикажұмыс тақырыптар лық сабақ бойынша терминдерме н танысу Нағыз азат ой 3 ақпан Сөйлеу Ойын әдісі. қорытындысының әдістерін Сұрақ-жауап жемісі. «Атажұрт» меңгереді. зияткерлік ойыны Шығармашы лықпен жұмыс атқарады. ІІ тарау. Туған өлкем - тұғырым І бөлім. Қазақстанның дүние жүзінің саяси картасындағы орны Тәуелсіз 4 ақпан Қазақстан ПрактикаҚазақстан Республикас лық сабақ Республикасы ын дүние дүние жүзінің жүзінің саяси саяси картасында картасынан көрсете білу Қазақстан 9 наурыз Қазақстан ПрактикаРеспубликасының Республикас лық сабақ аймақтықының әкімшілік бөлінуі аймақтықәкімшілік бөлінуін анықтай алады. Қазақстан 6 наурыз Қазақстан Лекция Республикасының Республикас Практикамемлекеттік ының лық сабақ рәміздері тәуелсіздігін айғақтайтын мемлекеттік рәміздері туралы білімдерін бекітеді «Менің елім 6 наурыз Өз ойын Бақылау әдісі Қазақстан», жазбаша «Еңсесі биік – Ел түрде жеткізе ордам» біледі тақырыптарында жазбаша жұмыс орындау Терминдермен 6 наурыз Өткен Практикажұмыс тақырыптар лық сабақ 32

Глоссари құрастыру

қатысушы

Картамен жұмыс

Кесте құрастыру, картамен жұмыс

Реферат жазу. Буклет дайындау

Эссе жазу

Глоссари құрастыру

бойынша терминдерме н танысу Бала күніңде 5 наурыз Тесттік Сынақ , тест Тест алған білім тасқа тапсрымалар әдісі тапсыру басқан таңбадай ды меңгеру, берік болады үйрену, жаттау ІІІ бөлім. Жамбыл облысының экономикалық және экологиялық жағдайларын сипаттау Тараз қаласының 12 сәуір Ескерткіштер Лекция, Реферат мәдени, тарихи дің пайда практика-лық жазу ескерткіштері болған сабақ Буклет кезеңдерімен дайындау танысады Тараз қаласында 16 Сәуір Зауыт ПрактикаБаяндама орналасқан жұмыстарым лық сабақ, жазу Зауыттар. ен танысу Қорытынды 11 мамыр Жыл Қорытынды Папкалары жинақтау бойында жұмыс н жинақтаған толықтыру материалдар есептерін ын дайындау рәсімдейді Жинақтаған 12 мамыр Мақала Мақала материалдары жазудың дайындау бойынша мақала ерекшеліктер дайындау і мен рәсімдеу жолдарын игереді Қосымша уақыт 3 мамыр Жылдық Тест жаттау қорытынды жұмыстарын өткізу Қорытынды 3 мамыр Мақалалары конференция мен баяндамалар ын қорғайды Біліміңді жазып 3 мамыр Тесттік Тест бекіт тапсырмалар тапсыру бойынша оқушыларды ң білімін тексеру бағалау Барлығы 306 Үйірме жетекшісі

_____________________ (ТАӘ)

Басқа да құжаттар. Бұл бөлімде пән бойынша сабақтан тыс уақытта жүргізілген іс-шаралар мен жұмыстардың презентациялары, сабақ жоспарлары және т.б. құжаттар жинақталады. «Оқу-материалдық базасы» - деп аталатын портфолионың бесінші бөлімінде келесідей мәселелер қамтылады: - Пән бойынша сөздіктер мен басқа да анықтамалардың тізімі. - Көрнекі құралдар тізімі. - Сабақта пайдаланатын техникалық құрал – жабдықтардың тізімі, компьютер және компьютерге қатысты құралдар, электронды оқулықтар. - Дидактикалық материалдар, есептер мен жаттығулар жинағы, рефераттар мен шығармалар. - Оқушылардың білім алу деңгейінің өлшеуіші. Басқа да құжаттар. Бұл бөлімде педагогтер пән бойынша қолданылатын әдебиеттер, анықтамалықтар, сөздіктер, дидактикалық материалдар қорын жинақтап көрсетеді. Сонымен қатар, оқу үдерісін жүзеге асыру мақсатында қолданып жүрген вебресурстардың тізімін көрсету керек. Мұғалім портфолиосы файлдары бар арнайы папкада жинақталады. Портфолиоға салынған әр бір жекелеген материалда бекітілген күні мен дайындалған уақыты көрсетіліп отыруы тиіс. Портфолио құрамы әдістемелік бірлестік жетекшісінің немесе мұғалімнің өзінің алдына қойған міндеттері негізінде жасалады. Портфолионы электронды түрде де дайындауға болады. Электронды түрі барлық жинақталған құжаттардың сканерленген нұсқалары, қосымша электронды кестелер, мұғалім мен оқушы жұмысының электронды файлдары (жобалар, сабақ түрлері және т.б.) түрінде жасалынады. Портфолио педагогтың сол білім мекемесінде жұмыс атқарған уақытындағы директордың орынбасарларының қатысуымен және өзінің жеке шығармашылығымен дайындалады. Мұғалім өз портфолиосын ұжым алдында таныстыруына болады, бұл бір жағынан кәсіптік қызметінің қорытындысымен бөлісу болса, әрі жас мамандар үшін үлгі бола алады. Сонымен қатар портфолионы педагогтың жеке құжаттарының көрінісі ретінде де қабылдауға болады. Педагог басқа білім мекемесіне жұмыс ауыстырған жағдайда жинақтаған портфолиосы қосымша материал немесе нұсқаулық (нұсқау хат) ретінде қолданыла береді. Бүгінгі таңда білім беру жүйесіне портфолио әдісін енгізу әр бір мұғалімнің жеке траекториялы кәсіби дамуының мониторингін танытуға, қызметінің нәтижесін толық көрсетуге, бағалы тәжірибесін таратуға, кәсіби шеберлігінің өсуіне және педагог еңбегінің көтерілуіне көмек береді. Авторлық оқу бағдарламаларын дайындау бойынша әдістемелік ұсыныстар Әлемдік білім кеңістігінің даму тарихы, оның әр кезеңіндегі айқындаған тенденциялары әр халықтың гүлденіп өркендеуінің, қоғамдағы прогрессивтік өзгерістердің білімге байланыстылығын, жалпы білім саласының маңыздылығын дәлелдейді. Әр бір мемлекеттің интеллектуалдық, экономикалық және мәдени қарымы білім саласының даму мүміндіктеріне тікелей байланысты екендігін педагогика ғылымы мен білімінің даму тарихы айқындайды. Осы тұрғыдан алғанда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде белсенді, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. 34

Ендеше орта мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін арттырып, білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор деген сөз. Егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына дарынды, білімді жас ұрпақ қана үлес қоса алады. Сондықтан оқушылар мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, қазіргі кезеңде орта мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыруда авторлық бағдарламаларды дайындау мен оқу үдерісіне кіріктіру – орта мектептердегі оқу үдерісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру мектептерде қосымша білім беру арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үдерісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді. Қосымша білім беру жүйесінде оқыту бағдарламаларының көптеген түрлері бар. Қолданбалы крус бағдарламалары, таңдау курс бағдарламалары және авторлық бағдарлама. Осы бағдарламалардың ішінен авторлық бағдарламаға тоқталып өтеміз. Авторлық бағдарлама дегеніміз не? Авторлық бағдарлама – білім беру мекемелерінде нақты бір пәнді жүргізетін педагогтің сол пәннің мазмұнының аясында тікелей өзі дайындайтын оқыту бағдарламасы. Авторлық бағдарлама мәртебесі аймақтық білім беру басқармасының арнайы сертификатымен бекітіледі, яғни сараптама негізінде оқу үдерісінде аталмыш бағдарламаны пайдалануға авторға рұқсат беріледі. Әр бір аймақта ережеге сәйкес оқу жылының барысында бір рет авторлық бағдарламаларды қарастыруға авторлық бағдарламалар конкурсын жариялайды. Әр бір мұғалім өзінің дайындаған бағдарламалары мен оны жүзеге асыру нәтижелерін ұсына алады. Авторлық бағдарлама – педагогтың немесе педагогтар ұжымының қатысуымен дайындалған, қосымша білім берудегі анықталған мәселелерді шешуге бағытталған, өзектілігімен, жаңашылдығымен, ерекшеленетін қосымша білім беру бағдарламасының бір түрі. Авторлық бағдарлама – педагогтың интеллектуалдық еңбегінің нәтижесі және оның зерттеушілік жұмысының нәтижесі болып табылады. Авторлық бағдарламамен жұмыс басқа авторлардың туыстас бағдарламаларының мазмұнымен танысу негізінде басталады. Бағдарламаны құру кезінде оның тұжырымын, басты идеясы мен бағдарламаның логикасын жете түсіну, автордың жеке тәжірибесі мен оның педагогикалық еңбек өтіліне, жеке ерекшелігі мен жұмыс жағдайына сүйену қажеттілігі ұсынылады. Авторлық тұжырым қысқа, біртума, шынайылыққа негізделген болуы керек. Кез-келген бағдарламаның қисынды болжамдалған мақсаты, міндеттерінің нақтылығы, бұл міндеттерді шешудегі әдістері (жолдары, тәсілдері), күтілетін нәтижесі және бұл нәтижені бағалау критерийлері болады. Авторлық бағдарламаға қойылатын талаптар: Бағдарлама тұлғаға-бағдарланған білім беру қағидаты негізінде құрылу керек. Бағдарламада оқушылардың белсенді шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастырудың түрлі формаларын қарастыру қажет: - сабақ оқытудың арнайы ұйымдастырылған формасы ретінде; - іс-әрекеттің уақытпен белгіленбеген түрлері; - практикалық іс-әрекетте оқушылардың қызығушылықтарын арттыруда конкурстар, жарыстар, конференциялар, көрмелер, олимпиадалар және басқа да қатынастың еркін формаларын ұйымдастыру. Авторлық бағдарламаның мазмұны және құрылымы Бағдарлама құрылымы иерархиялық жүйе түрінде оқу-әдістемелік материалдың ішкі қисынды ұйымдастырылуын анықтайды. 35

Кесте – 12. Авторлық бағдарламаның құрылымдық элементтері

Авторлық бағдарламаның элементтері Титул беті

Түсінік хат

Мақсат, міндеттері

Оқу-тақырыптық жоспар

№

Элементтердің мазмұны - басқарушы ұйым атауы; - бағдарламаның бекітілуі жөнінде мәлімет; - бағдарламаның атауы; - сынып, бағдарламаның кімге арналғаны; -ТАӘ, бағдарлама авторының (авторларының) қызметі; -қаланың, елді-мекеннің атауы; -бағдарламаның дайындалған жылы. -бағдарлама кімге арналған: типі (жалпы білім беретін, арнайы және т.б.), түрі (гимназия, лицей және т.б.) оқыту мекемесі мен оқытылатын сыныпты анықтау; - бағдарламаның тұжырымы (негізгі идеясы); негіздемесі (өзектілігі, жаңашылдығы, маңыздылығы); - оқытудағы курстың орны мен рөлін көрсету; - мақсаты, міндеттері; - бағдарламаны жүзеге асыру мерзімі; - материалды таңдаудың негізгі принциптері және бағдарлама құрылымының қысқаша қисынды түсіндірілуі; - әдістері, оқыту формалары және сабақтардың тәртіптемесі; - күтілетін нәтижелер; - оқушылардың жетістіктерін бағалау жүйесі; - нәтижелерді бағалау үшін жабдықтар. Осы бағдарлама мазмұнын меңгергенде оқушылардың қандай жеке тұлғалық қабілеттері қалыптасады. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері дүниетанымдық, әдістемелік, теориялық, дамытушылық, тәрбиелеушілік, тәжірибелік /практикалық/ бағыттарды қамтуы тиіс. - бағдарлама тақырыбы, сыныбы, сағат саны; -тақырыптардың немесе бөлімдердің тізімі, оларды оқытудың бірізділігі; - әр бір тақырыпты оқытуға бөлінген сағаттар саны; - сабақтың түрі; - авторлық бағдарламаның қорытындысы бойынша оқушылардың рейтингісін жүргізуге мүмкіндік беретін сабақтың формалары мен іс-әрекет түрлеріне бөлу; - білім беру нәтижелері (танымдық және зерттеушілік іс-әрекеттері барысындағы сабақтарда оқушылардың дайындауы керек материалдары, конспектілер, макеттер, схемалар, тезистер және т.б.) Ескерту: оқу-тақырыптық жоспарды кесте күйінде де дайындауға болады. 36

7 8 9

Мазмұндық бөлім

- тақырыптардың тізімі және олардың мазмұндық сипаттамасы; - теориялық және практикалық бөлімдерінің мазмұны; - сараланған оқу материалдары (мазмұны міндетті бағытталуы тиіс: тұлғаны дамыту үшін жағдай жасау; жалпыадамзаттық құндылықтармен оқушыларды таныстыру). Оқу курсының тақырып Тақырып. Сағат. Негізгі сұрақтар. Тәжірибелік, мазмұны сарамандық жұмыстар, экскурсия т.б. Пәнаралық байланысты көрсету. Бақылу түрі, сұрақтары. Тәжірибелік бөлім Іскерлік, дағдыны бекіту. Тәжірибелік, сарамандық жұмыстар, экскурсия т.б. Оқу деңгейін бақылау Қорытынды, жартыжылдық, тоқсандық, тақырыптық бақылау жұмысы, тесттер, сынақ, емтихан. Ақпараттық қамтамасыз - бағдарламаны дайындау барысында пайдаланылған етілуі әдебиеттер; - мұғалімге ұсынылатын әдебиеттер; - оқушылар үшін ұсынылатын әдебиеттер; - оқыту дискілері. Пәнді оқу - әдістемелік Оқыту - теориялық: дәрістер, тезистер, конспектілер, жағынан қамтамасыз ету слайдтар, презентациялар. Оқыту – практикалық: жаттығулар мен тапсырмалар, бақылау жұмысы, тесттер жинағы, тәжірибелік, сарамандық жұмыстар жинағы. Оқыту - әдістемелік: бағдарлама мазмұнын меңгеруге әдістемелік ұсыныстар, бақылау жұмысын орындауға кеңес, реферат, зерттеу жұмысын орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар. Оқыту – анықтамалық: сөздік, анықтама. Оқыту – көрнекілік: альбом, атлас. Оқыту – библиографиялық. Қосымшалар -бағдарлама мазмұнындағы негізгі түсініктер; -рефераттар тақырыптарының тізімі; -жобалардың тақырыптары; -шығармашылық жұмыстардың тақырыптары; -жұмыс мысалдары және т.б. Авторлық бағдарламаның ресімделуі

Бағдарламаны ресімдеу келесідей тәртіпте жүргізіледі: титул бет, мазмұны, негізгі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі, қосымшалар. Әр бір бөлім жаңа беттен басталады. Әр бір бет нөмірленеді. Нөмірлену реті бойынша титул бетке қойылмайды. Мәтіннің жиектері: жоғарғы, төменгі және оң жағы – 2 см, сол жағы – 3 см; мәтін – еніне теңестіріліп жазылады, тасымал жасалмайды, А4 форматында, Мәтін MS Word бағдарламасында, «Times New Roman» шрифтімен, өлшемі (кегль)- 12, интервалы бір, жаңа жол шегінісі -1,25. Мәтіннің арасында кездесетін кестелер, схемалар, сызбалар, графиктер, сондай-ақ әрбір қосымшалар жекелей нөмірленеді. Олардың атауы және сілтемесі болуы керек, қажет болған жағдайда масштабтық бірлігі де көрсетіледі. Сандық материалдар таблица түрінде ресімделеді. Кестелердің реті араб цифрымен нөмірленеді. Әр бір кесте жекелеген қосымша ретінде де араб цифрымен белгіленеді де цифрдың алдына қосымша деп белгіленеді. Егер құжатта бір ғана кесте 37

болса, онда ол «Кесте 1» немесе «Кесте В.1» деп белгіленеді. Кесте сөзі кестенің оң жақ шетіне жазылады, төменірек ортасына кестенің атауы жазылады. Кестенің бір бөлігі тасымалданған кезде «кесте» сөзі және оның атауы кестенің бірінші бөлімінде бір рет көрсетіледі, басқа бөліктерінде кестенің нөмері көрсетіліп, сол жақ шетіне «кестенің жалғасы» деген сөз жазылады. Кесте – 13. Оқу-тақырыптық жоспар Бөлімдер мен Сағат саны тақырыптардың барлығы атауы Бөлім 1. ___________ 1.1. ___________ 1.2. Қосымша уақыт Бөлім бойынша қорытынды: Бөлім 2. ___________ 2.1. ___________ Бөлім бойынша қорытынды: Бақылау Барлығы

лекция

практика

Бақылау формасы

Оқыту нәтижесі

Иллюстрациялар араб цифрымен ретпен нөмірленеді. Егер сурет біреу ғана болса «1 Сурет» белгісімен көрсетіледі де, иллюстрацияның төменгі жағына жолдың ортасына жазылады. Мынадай үлгіде жазылады:

3 Сурет. Дала жануарлары. Түрлі авторлардың жұмыстарынан дәйек сөз алу, статистикалық және басқа да материалдарды пайдаланған кезде бұл дереккөздер сілтеме ретінде ресімделеді. Дәйек сөз тырнақшаға алынуы қажет. Дереккөздерге сілтемелер тік жақшамен белгіленіп, деректер тізімі бойынша реттік нөмірмен көрсетіледі. Мысалы: [6, 75 б.]. Әдебиеттер тізімі жеке бетте алфавиттік ретпен толтырылады, соңында электронды ақпарат дереккөздері, интернет-ресурстары көрсетіледі. Әдебиеттерді толтыру үлгісі: 1.Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту. - А: Рауан, 1994. 38

Мәтіннің мазмұнын толықтыратын материалдарды қосымша ретінде тіркеуге болады. Қосымшалар: графикалық материалдар, үлкен форматтағы кестелер, суреттер, сауалнамалар және т.б. болуы мүмкін. Қосымшалар жұмыстың соңында ресімделеді, нөмірленбейді. Бірақ жұмыстың мазмұнында бұл қосымшалар туралы сілтеме берілуі керек. Әр бір қосымша жеке беттен басталады, жоғарғы жақ шетіне парақтың ортасына «Қосымша» және оның белгіленуі көрсетіледі. Қосымша араб цифрымен белгіленеді. «Қосымша» деген сөзден кейін әріп жазылады және бірізділікпен белгіленеді. Егер бұл құжатта бір ғана қосымша болса «Қосымша 1» деп белгіленеді. Егер бағдарламада арнайы терминология қолданылса, онда соңында терминдердің нақты түсіндірмесі берілген тізімі берілуі қажет. Авторлық бағдарламаны мектептің білім беру үдерісіне кіріктіру үшін келесідей кезеңдерден өткізу ұсынылады: 1) Авторлық бағдарламаны сараптамадан өткізу; 2) Рецензиялау; 3) Апробация; 4) Бекіту. Авторлық бағдарламаны сараптамадан өткізу Сараптама – мамандардың (эксперттердің) арнайы шешімді талап ететін танымдық сұрақтарды зерттеуі. Анықтама ретінде шығатын сараптама ең әуелі зерттеу болып табылады. Осы жағдайда авторлық бағдарлама оның сапасын анықтау мақсатымен зерттеледі. Авторлық бағдарламаға сараптама жүргізу үшін түрлі әдістерді пайдалануға болады. Оқыту бағдарламасының сапасы бағдарламаның нақты компоненттері және олардың сипаттамасымен анықталады, яғни заманауи ғылымның талаптарына, оқыту мен тәрбиенің әдістемесіне, озық педагогикалық тәжірибенің беталысына сәйкес болуы керек. Оқыту бағдарламасының сапасына қойылатын талаптар 1.Білім беру жүйесін дамыту принциптеріне сәйкестігі. 2. Оқу бағдарламасының атқаратын қызметінің жүзеге асуын қамсыздандыруы. 3.Жалпы білім беру сапасын арттыру міндетіне сәйкестігі. Кесте – 14. Авторлық бағдарлама сапасын бағалау критерийлері Бағдарлама Бағалау критерийлері компоненттері Тұжырымдама - «Білім туралы» Заң және білім беру жүйесін дамыту принциптеріне сәйкестігі: ізгілендіру, гуманитаризациялау, жаңғырту, дифференциациялау, вариативті; - білім беру стандартына, типтік оқу жоспарына (басқа да құжаттарға) сәйкестігі; - жаңашылдығы, ерекшелігі. Мазмұны -оқыту пәні бойынша білім мазмұнының базалық компоненттеріне бағытталуы; -басқа пәндердің мазмұнымен өзара байланысын есепке ала отырып, оқу материалдарын таңдау негізділігі; -мазмұнының ғылымилылығы; жалпы қабылданған терминологиялар мен символикаларды ұстануы; -оқу материалдарын таңдау мен баяндау кезінде оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу; 39

Әдістемелік аппарат

-мазмұны көлемінің тиімділігі; -дидактика принциптерінің жүзеге асырылуы (жүйелілік, қол жетімділік, көрнекілік, қисындылық, және материалды баяндаудың бірізділігі); -бағдарлама компоненттерінің тәрбиелік және мәдени танымдық бағасы; -баяндау тілі: айқындығы, нақтылығы және қысқаша айтып жеткізуі, ойды тұжырымдаудың анықтығы; -иллюстративтік материалдар: көлемі, бейнеленген нысандардың, сызбалардың және т.б. ғылыми деректілігі. Иллюстрациялардың мазмұндық, эстетикалық және психологиялық мәнділігі; -оқу материалдарының практикаға бағытталуы. -Оқу материалдарын баяндаудың тәсілі мен құрылымын таңдаудың әдістемелік мақсатқа сәйкестілігі; ғылыми түсініктерді, негізгі ережелерді және теорияларды дамыту жүйесі; -теориялық және практикалық материалдардың теңгерімділігі; -оқушылар үшін оқу материалдарының қиындығы, олардың психологиялық-педагогикалық ерекшелігін есепке алу, өткен оқу материалдарының оқушылардың дайындығы мен даму деңгейіне сәйкестігі; -материалдың жүйелі, қисынды және бірізділікпен баяндалуы, сабақтастықтың сақталуы, деңгейлік және бейіндік жіктелуі; -жаңа педагогикалық технологияларды жүзеге асыру мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға оқу материалдарының бағытталуы, өздігінен білім алу дағдылары, оқушылардың пәнге және таңдалған бейінге қызығушылығы, білім мен дағдыны практикада қолдануы; -пәнаралық байланыс; -иллюстративтік және басқа да әдістемелік аппаратты құрайтын анықтамалық материалдардың әдістемелік мақсатқа сәйкестілігі; -жалпы оқу дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру қабілеттілігі: талдап қорыту, талдау, жинақтау, жіктеу, бағалау, абстракциялау, моделдеу, болжам ұсыну, бастысын белгілеу, мәселені тұжырымдау, жете түсіну, рефлексия. Рецензиялау

Рецензияны ғылыми немесе әдістемелік мекемелердің бағдарламаның бейіні бойынша жекелеген мамандары береді. Білім беру мекемелерінің практикасында кейде ішкі немесе сыртқы сараптама түрлері де пайдаланылады. Авторлық бағдарламаны білім беру мекемесінің әдістемелік кеңесі отырысында немесе әдістемелік бірлестік отырысында талқылау сараптаманың ішкі түрі болып табылады. Ғылыми немесе әдістемелік мекемелердің мамандары, осы пәндік салада жұмыс істейтін қызметкерлердің берген рецензиясы сыртқы сараптама болып табылады. Оқу бағдарламасына берілетін рецензияның мазмұны Рецензияны сараптамадан өтетін бағдарламаның барлық компоненттерін талдау негізінде рецензент (эксперт) жазады. Оны жазу барысында мәтіннің мазмұны еркін түрде жазылады және бағалаудың жалпы критериийлері басшылыққа алынады. Рецензияның мазмұнында келесідей бөлімдер міндетті түрде болуы қажет: 1.Кіріспеде, сарапталынатын материалдың атауы, авторы, мақсаты және сараптама (алдын-ала, бірінші, қайталанатын) түрі көрсетіледі 40

2.Негізгі бөлім, бағалаудың жалпы критерийлерімен сәйкес оқу бағдарламасының мазмұнын жан-жақты талдау. Бағдарлама материалдарының нақтылығы, мақсаты, мазмұны және тұжырымға сәйкестігі, сондай-ақ егер болса айқын қателіктерді көрсету қажет. 3.Қорытынды бөлім, бағдарламадағы материалдарды жетілдіру бойынша нақты тұжырымдар, ескертулер және ұсыныстар берілу керек. Тұжырымдар болуы мүмкін: -білім беру үдерісінде пайдалануға ұсыну; -оқу үдерісінде пайдалануға ұсынылмайды; -рецензенттің ескертулері мен ұсыныстары бойынша бағдарлама толықтыруды қажет етеді. Міндетті түрде рецензияда рецензент қол қояды, оның қызметі, жұмыс орны, ғылыми дәрежесі, атағы және рецензия жазылған күннің мерзімі көрсетіледі. Рецензенттің қолы негізгі жұмыс орны бойынша мөр қойылып, расталады. Апробация Авторлық бағдарламаны мектептің білім беру үдерісіне кіріктіру үшін алдын-ала эксперименттік зерделеуден, яғни апробациядан өткізу қажет. Апробация барысында бағдарламаны жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізілуі мүмкін. Апробацияның қорытындысы бойынша бағдарламаның тиімділігі бағаланады, оны келешекте пайдаланудың мақсатқа бағыттылығы анықталады. Авторлық бағдарламаны апробациядан қыркүйек-наурыз айлары аралығында өткізген дұрыс. Сонда педагог үшін орын алған кемшіліктерді, берілген ұсыныстарды түзетуге уақыт жеткілікті болады. Бекіту Бағдарламаны бекіту оңды эксперт қорытындысын және дұрыс апробация нәтижесін алғаннан кейін жүзеге асырылады. Оқу бағдарламасы білім беру мекемесінің бұйрығы бойынша бекітіліп, білім беру мекемесі басшысымен мақұлданады. Егер рецензияда ескертулер берілсе немесе бағдарламаны апробациядан өткізу кезінде кемшіліктер анықталса, онда осы аталған кемшіліктер жойылғаннан кейін бекітіледі. Оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудағы мұғалімнің шығармашылық іс-әрекеті Оқыту – біртұтас педагогикалық үдерістің құрамдас бөлігі. Сондықтан да оған сол үдерістің барлық негізгі заңдылықтары, құрылым бөліктері тән. Оқыту үдерісі – мұғалім мен оқушының өзара байланысты іс-әрекеттері жеке басының жан-жақты дамуы мен ақыл-ой тәрбиесінің алдында тұрған міндеттерді шешуге бағытталған. Кеңес дидактиктері, психологтері, әдіскерлері С.Т.Щацкий, Т.П.Блонский, П.Н.Груздев т.б. оқушылардың ақыл-ой дамуының оқытудағы мақсат көздеушілік үрдісінде белсенді және саналы түрде білімді игеру проблемаларын зерттеген. Анықтамаларда көрсетілгендей оқыту үдерісі екі жақты сипатта болады. Соңғы жылдардағы психологиялық-педагогикалық зерттеулер оқыту үдерісін мұғалімнің ісәрекеті мен оқушы іс-әрекетін екі қосылғыштың қарапайым қосындысы ретінде қарастыруға болмайды деп көрсетеді. Оқыту үдерісі бұл күрделі біртұтас танымдық іс-әрекетке бағытталған үрдіс. 41

Оқыту үдерісінің ғылыми теориясы оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруды, олардың білімінің ғылыми жүйесін тиімді игеруді қамтамасыз ететін іскерлікпен дағдылануды, танымдық күштерін дамытуды, ақыл-ой іс-әрекеттерінің нақтылы амалдарын пайымдайтын қабілеттілікті, жеке басты қалыптастыру тәсілдері мен амалдарын зерттеуді қарастырады. Сонымен қатар, оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру, білім беру, тәрбиелеу бірлігіде іске асырылады. Оқыту үдерісінің екі жақтық сипатында ішкі және сыртқы жақтарын ажыратады. Мұғалімнің материалды баяндауы, оның оқушылармен әңгімелесуі, өзіндік жұмыстарды, әр түрлі тапсырмаларды ұйымдастыру, сонымен қатар, оқушылардың мұғалімнің баяндағанын тыңдау, оның сұрақтарына жауап беру, ұсынылған тапсырмаларды орындау – осының барлығы оқыту үдерісінің сыртқы жағдайына жатады. Оқыту үдерісінің ішкі жағдайы, оның мәні, ол оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны бірлікте игеруі, жеке бастың қалыптасуы және дамуы. Оқыту үдерісінің ішкі және сыртқы жағдайлары өзара байланысты. Оқушылардың оқыту белсенділік мәселесі – терең педагогикалық зерттеулердің пәні. Бұл күндері жаңашыл педагогтардың тәжірибелері баланы үнемі субъект позициясында болуына мақсатты түрде жасау арқылы оқушылардың белсенділігін қалыптастыруға болатындығын дәлелдеп отыр. Белсенділік – адамның іс-әрекеті барысында, қоғам мен жеке адамдардың бірбірімен қарым-қатынас жасауында, өзін-өзі тәрбиелеуде, сонымен қатар әлеуметтік қоғамдық еңбек процесінде айқын көрінеді. Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі – қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл белсенділік баланың білім алу, еңбек ету, әр түрлі қоғамдық жұмыстарға қатысуы барысында және өзін-өзі тәрбиелеуде, бүкіл өмір сүру барысында дамитын белсенділік. Өсіп келе жатқан бала тәрбиенің объектісі болып қана қоймай, ол тәрбиенің субъектісіне де айналуы керек. Бала тәрбиенің субъектісі болатын себебі: ол, бір жағынан, өзін қоршаған ортаны – объектіні танушы, білуші, екіншіден өзінің белсенді іс-әрекеті арқылы сол өзі танып білген ортаға өз тарапынан ықпал жасайтын адам. Мақсатты, нысаналы, саналы, белсенді іс-әрекет баланың өзін-өзі тәрбиелеумен байланысты. Өзін-өзі тәрбиелеуде міндетті түрде қоғамдық-әлеуметтік мотив болу керек. Бала өзін қоршаған ортада, қоғам талабына сай өмір сүретін, еңбек ететін белсенді жеке адам ретінде қалыптасуы керек. Ал, танымдық белсенділік ұғымын қалыптастыру мәселесіне әр түрлі кезеңдерде көптеген ғалым-педагогтар, психологтар мен әдіскерлердің еңбектері арналған. Мәселен, Ежелгі Антик дәуірдің өзінде, ойшылдар Платон, Аристотель сондай-ақ, көне Рим философтары Плутарх, Квинтиллин т.б. еңбектерінде оқушылардың өзіндік ой-тұжырымын жасау және оны жетілдіру үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер сияқты мәселелерге назар аударған. Сонымен қатар, олардың еңбектерінде оқушылардың айналасындағы дүниені шынайы танып-білу, қоғам мен адамға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыру жайлы идеялар қарастырылады. Сократ оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда арнайы оқыту әдісі – эвристикалық әңгімелесуді бірінші болып қолданды. Сократ ұсынған тұжырым бойынша шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай, сұрақ қою арқылы олардың танымдық белсенділігін арттыру қажет болды. Сондықтан, эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындап, сұрақ қою арқылы олардың қабілетін, ойлау белсенділігін, танымдық қызығушылығын арттырып өз бетінше тұжырым жасай білуге үйретті. ХVІІІ-ХІХ ғасырдың педагогтары Ф.Бэкон, М.Монтень, Д.Локк, Д.Дьюии, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци, И.Кант өздерінің еңбектерінде 42

оқушылардың танымдық белсенділігін оқытудың жетілдіру құралы ретінде қарастырып, құнды пікірлер айтады. Я.А.Коменский өзінің «Ұлы Дидактика» атты еңбегінде: «Заттың не құбылыстың түп-тамырына жету, анықтау, қабілетін дамыту, оны шынайы түсіну және оны қолдана білу қажет» - деп ерекше атап өтті. Бұл тұжырым арқылы педагог оқушылардан ерекше танымдық белсенділікті, қызығушылықты, ізденімпаздықты, өзбеттілікті талап етеді. Сонымен қатар, Я.А.Коменский дидактикалық принциптерді ұсына келіп, танымдық белсенділікті қалыптастыруда мұғалімнің рөлі туралы айтады. Ол таным бастамасы – сезімнен, бала сезіне білмесе, оның ой-өрісінде ешқандай өзгеріс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкірттің ойын дамыту керек – деп жазады. Дж.Локк оқушының оқу әрекетінде сұрақ қою арқылы бала дамуындағы өзбеттілік әрекетін реттеу қажеттілігін атап көрсетті. Сондай-ақ оқу үрдісінде жеке тұлғаны дамытуда оқушының жеке тұлғасының ерекшеліктерін ескеру қажеттігіне баса назар аударады. Ж.Ж.Руссо баланың шығармашылық тұлғасын көрсету керектігін айтты. Ол оқудағы белсенділік, өзбеттілік, дербестік ұстанымын көрсетіп берді. Ж.Ж.Руссо баланың өз бетінше білім алудағы мұғалімнің рөлін ескермегенімен, оқу үрдісінде танымдық әрекет идеясына үлкен мән берді. Оның дидактикасында оқыту үрдісінде ең бірінші орында танымдық белсенділік пен өзбеттілікке, ізденімпаздық принциптерінің маңыздылығына тоқталады. Джон Дьюии оқушының белсенді танымдық әрекетінің маңыздылығын айта келіп, негізгі дидактикалық мақсат білімді, материалды беру түсіндіру емес, ол өздерінің тәжірибесі негізінде оқыту қажет, тума қабілеттерінің дамуына жағдай жасау қажет деген пікір айтты. Дистервег оқытудың негізі ақыл-ой мен қабілетті дамыту деп көрсетті. Жеке пәндерді оқыту арқылы оқушыға болашақ мамандық иесі болуға қажетті біліммен қаруландыруға ерекше көңіл бөлуді талап етті. Дистервег еңбегіндегі баланы оқытудың өзбеттілік прниципі өздігінен білім алуға талпындыратын өзіндік таным еркіндігі. Сондықтан мұғалімнің негізгі мақсаты өзбеттілік іс-әрекетті дамыту арқылы оқушылардың алатын білім сапасын тереңдете түсу. Дистервег баланы оқытуда тәжірибе жинақталып оның ақыл-ой әрекетінде болатын сандық және сапалық өзгерістердің жиынтығы ақыл-ойын дамытуды көздеді. Әсіресе, оқыту барысында әңгіменің алатын орнын жоғары бағалады. Әңгіме баланың ақыл-ойын дамытады, нығайтады және байыптауы арқылы өздігінен ойлауға үйретеді деп есептеді. К.Д.Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме сұхбат өткізу сияқты іс-әрекеттер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің рөлін ескере отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында ұйымдастыратын дербес бақылау және тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты өзіндік жұмыстың маңыздылығына тоқталады. Н.Г.Чернышевский өз еңбектерінде танымдық белсенді әрекеттің оқыту барысында өз бетінше білім алудың алатын орнына мән берді. «Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек» -деп жазды. Оқушылардың жас ерекшелігіне қарай танымдық белсенділігін дамыту жағдайлары мен заңдылықтарына педагогтар мен психологтар назар аударды. Танымдық белсенділік терең жеткілікті зерттеуді қажет ететін күрделі психологиялықпедагогикалық құбылыстарға жатады. Оны зерттеуге бірқатар белгілі психологтардың жұмыстары арналған: Б.Г.Ананьев, Л.С.Выготский, Л.И.Божович, А.А.Венгер, 43

П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.А.Гордон, Н.Ф.Добрынин, А.Н.Леонтьев, Л.С.Славина, А.В.Петровский және т.б. Танымдық белсенділік іс-әрекет мәселесімен мынадай педагогтар айналысты: Б.П.Есипов, М.А.Данилов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, Г.И.Щукина, Т.И.Шамова, Н.Ф.Талызина, М.П.Осипов және Н.И.Качановская. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру проблемалары Ю.К.Бабанскийдің, М.А.Даниловтың, И.Я.Лернердің, Г.И.Щукинаның және т.б. еңбектерінде де өз көрінісін тапты. Бұл зерттеулерде танымдық белсенділік – оқушылардың бір мәселеге жауап іздегенде оған өздерінің барлық білімін, өмірлік тәжірибесін жұмылдырған жағдайда, талқылып пікір таластырғанда, жеке фактілерден және жеке қадағалаудан ой талқылауы мен ой түйініне көшкенде, істің шешіміне, жауабына жету әдісін өздігінен іздеп табуға әрекеттенгенде, практикада алғандардың дәлдігін тексергенде барып анықталатынын атап көрсетеді. Қазақтың ағартушы ғалымдары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев өздерінің еңбектері мен тәжірибелік әрекеттерінде оқушыларды шығармашылықты дамытуға, ойларын жүйелеуге шақырған. Ы.Алтынсарин оқыту міндеттері ретінде оқушының белсенді ақыл-ой әрекетін дамытуды көздейді. Ағартушы ғалым «маңыздысы – оқушының өз бетінше білуі» - деп оқушылардың оқу белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстың маңыздылығын көрсетеді. Ал, ғалым педагогтар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы, С.Көбеев, балалардың танымдық қызығушылығын тудыра отырып, танымдық белсенділігін дамытуда құнды пікірлер айтты. Бұл ғалымдардың пікірінше әр бір оқушы білімді жеке іздену арқылы өз бетімен алу қажет. А.Байтұрсынов «бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек, мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру керек ...» дегенді айтады. Мұнда ғалым оқушылардың қабылдау мүмкіндіктері мен жас ерекшеліктеріне мән берген. Кеңес әдіскерері мен психологтары А.С.Выготский, Б.П.Есипов, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин дамып келе жатқан оқытудың тәжірибесі мен теориясына және оқушылардың танымдық әрекетінің белсенділігіне үлкен зор үлестерін қосты. А.С.Выготский «Мектепте оқуға даярлау балалардың алған білім, дағды, біліктерінің ауқымынан зор, ақыл-ой үрдістерінің сапасына көбірек тәуелді болады. Сондықтан мұндай сапаға қол жеткізудің аса маңызды жақтарының бірі балалардың бойында танымды тудыратын тәсілді қалыптастыру болып табылады», - дейді. А.Н.Леонтьев танымдық белсенділік әрекеті мәселесіне айтарлықтай назар аударды. Ол сыртқы әрекеттердің пайда болуы және ішкі ақыл-ой әрекеті жоспарында олардың интериоризациялық өнімдері пайда болады деп жазды. Сондай-ақ, С.Л.Рубинштейн мен А.Н.Леонтьев танымдық белсенділіктің көрінуі үшін пәндік іс-әрекеттің тиімді формалары және оқытуда оны жүйелі жүзеге асыруда қажет пәндерді оқыту практикасында қолдану керектігін көрсетті. Р.Г.Лемберг, М.Н.Скаткин, В.А.Занков оқушылардың өзіндік жұмысы олардың ықыласымен, өз еркімен әрекет етуіне байланысты деп санайды. Ал, елімізде А.Әбілқасымова, Т.Сабыров, С.Смаилов, Р.Омарова, А.Мустояпова т.б. ғалымдар оқушылардың танымдық белсенділік іс-әрекетін ұйымдастыру, жетілдіру жолдары мен мүмкіндіктерін зерттеген. А.Е.Әбілқасымова «Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамыту оқыту үрдісін ойдағыдай ұйымдастырудың негізгі шарты», белсенділік пен ізденімпаздық ұқсас категориялар емес, сонымен бірге бұл ұғымдардың белгілері де бар екендігін айтып өтті. Ізденімпаздық белсенділік белгілерінен тұрады. Өйткені өмір шындығының белгілі бір жақтары қатынаспен сипатталады. Бейнелеп айтқанда жеке адамның 44

белсенділігі дегеніміз – «серпінді» ізденімпаздық, ал ізденімпаздық – тұрақты белсенділік. Т.Сабыров «Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжірибеде пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті» - деп атап көрсетеді. С.Смаилов «Оқудағы белсенділік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған проблемаға, міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой-сана операциясының бағыттылығымен (талдау мен ситез, салыстыру мен салмақтау т.б.), оқып жатқан материалды түсіндіруімен бейнеленеді» - деп көрсетті. А.Мустояпова «танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынтаықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі» екендігін айтады. Қазіргі кезеңде оқушылардың танымдық әрекетін белсендіруде білімнің кең көлемді қоры жинақталған. Солардың ішіндегі ең маңыздылары. 1.Әрекеттік жақындасу оқушыларды танымдық әрекетке тәрбиелеу. Әрекеттік жуықтаудың негізінде әрекет теориясы жатады. Оның негізі: жеке тұлға әрекетте қалыптасады (бұл туралы Қытай даналығында былай делінген: «Маған айт – мен ұмытып қаламын; маған көрсет – мен есімде сақтаймын; маған өзіме жасауға бер – мен өзім үйренемін»). Оқыту үдерісін ұйымдастыратын мұғалімдерге әрекеттің құрылымын білу өте маңызды. Оның негізгі түрлері: мотиві, мақсаты, мәселелер, мазмұны, құралдары, әдіс-тәсілдері және қорытынды. Бұлай дегеніміз мұғалім көптеген құралдар арқылы оқушының ойлау қабілеті, тәжірибелік шамасына әсер ету керек. Осы компоненттердің барлығын мұғаліммен бірге оқушы да меңгеруі тиіс. Сонымен бірге мұғалімдерге оқушылар әрекеттерінің негізгі түрлерін білу керек: оқу-танымдық, әлеуметтік, еңбек, ойын, талғамдық, денешынықтыру-сауықтыру. Әрекеттің барлық осы түрлері мұғалім мен оқушының өзара қатынасынан тұрады. Әрекеттің бұл түрлерін өзара байланыстыру өте маңызды. 2.Оқыту үдерісіне деген зерттеушілік. Атап айтқанда өзіндік таным оқушының танымдық әрекетін қамтамасыз етеді, ойлау қабілетін дамытады, өзіндік білім алуға дайындайды. Оқушыларды зерттеу үшін әр түрлі іздену әдістері (эврика-іздену) қолданылады: ізденіс әңгімелер, өзіндік шешім, ережелер, формулалар, түсініктер, зертханалық және тәжірибелік жұмыстар, бақылаулар. 3.Оқушылардың белсенділіктерінің бір бағыты болып ұжымдық танымдық әрекет саналады. М.Д.Виноградов, Н.С.Дежников, И.В.Первин, Х.И.Лийметс, Г.Кусайнов, Н.Н.Хан т.б. педагогикалық еңбектерінде қарым-қатынас мәселесі, оқу үрдісіне қатысушылардың өзара қатынасы айқын баяндалған. Оқушылардың ұжымдық танымдық әрекеті дегеніміз – бұл оқушылардың біріккен әрекеті, оқушылар ортақ тапсырма орындауда өз істерін үйлестіріп, жұмысты өзара бөліп, әркімнің міндетін мұғалім ұйымдастырып беретін, яғни іскерлік тәуелділік жағдай пайда болады, білімді меңгеруде өзара қарым-қатынас ұйымдастырылады, аса бағалы тәжірибе алмасу жүреді (Н.Н.Хан) ұжымның танымдық әрекеті сабақта да, сабақтан тыс уақытта да педагогикалық үдерісте жүріп отырады. Көптеген зерттеушілер танымдық белсенділікті қалыптастыру үшін, оқушылардың өзара белсенді болуы және мұғалім тарапынан да дұрыс басшылық қажет деп есептейді. Танымдық белсенділікті қалыптастыру үшін психологиялық-педагогикалық, дидактикалық шарттардың орындалуы тиіс. Мұндай шарттардың бірі – сабақ жүргізу барысында мәселелік сұрақтың жауабын іздестіруде мәселелік оқыту әдісін (мәселелік жағдаят туғызу, мәселелік тапсырмалар, мәселелелік сұрақтар қою т.б.) пайдалану. Екіншісі оқушының өзіндік жұмыстары. Мәселелік оқыту – ізденіс танымдық әрекеттің негізгі құралы. Мәселелік оқытудың қайнар көзін Сократтың ізденіс әңгімелерінен көруге болады, бұл жерде ол сұрақ қою және әңгімені қисынды құрастыру арқылы өзінің оқушыларын қарамақайшылыққа, әрі қарай тиісті қорытынды жасауға жетектейді. Сондай-ақ Сократ 45

«…Өзін білетін адам, өзі үшін ненің жақсы екенін біледі, және не істей алатыны мен қолынан ненің келмейтінін ажырата алады. ... Дегенмен, мен сенімен бірге ой жүгіртіп және іздестіргім келеді» - деп оқушылардың шығармашылық, ізденімпаздық қабілеттерін ескере отырып, олардың жеке ерекшеліктері мен дербестігін көрсетеді. М.Монтень өзінің еңбегінде «Мен мұғалімнің әуел бастан балалардың қабілетіне сәйкес талғамын дамыта отырып, өз ойларын ашық айтуға, олардың арасынан таңдау жасауды, ажырата білуді талап еткенін қалаймын» - деп көрсетеді. Яғни оқушылардың алдына шығармашылық тұрғыда ізденісті талап ететін мәселелік сұрақтар мен жағдаяттарды бере отырып, оқушыларға осы кедергіден шығудың жолын ойлап табуды көрсете білуді ұсынады. Мұғалімнің бұл әрекеті оқушының шығармашылық ойлау қабілеті мен танымдық белсенділігінің дамуына өзіндік ықпал етеді. Қазіргі кездегі ізденіс ойлау құралдары бойынша педагог пен психологтардың зерттеулері (Ю.Н.Кулюткин), мәселелік оқытуда (И.Я.Лернер, М.И.Махмутов, В.Н.Максимова, В.Оконь) оқушылардың ізденіс есептерін шешуде танымдық әрекеттері басқаша екенін көрсетеді. Г.С.Селевконың анықтамасы бойынша мәселелік оқыту дегеніміз – мұғалімнің басшылығымен түрлі жағдаяттарды анықтай білуге, оқушыларға оны шешуге белсенді жұмылдыруға, соның нәтижесінде оларда білік, білім дағды және ойлау қабілетін дамытуға негізделіп ұйымдастырылатын оқыту үрдісі. Мәселелік оқытудың нәтижелілігінің шарттары: -оқу материалының өзектілігі; -оқушылардың белсенділігі; -оқытудың өмірмен, ойынмен, еңбекпен байланыстылығы. Мұғалім сабақ жүргізу барысында оқушыларға мәселелік жағдаяттарды әр дайым өмірмен, ойынмен, еңбекпен байланыстыра отырып ұсыну қажет. Мәселелік жағдаят – субъект пен объектінің арасындағы өзара іс-әрекеттестігінің ерекше түрі; субъектінің (оқушының) бұрын белгілі емес білімді немесе әрекет тәсілін (ашу немесе меңгеру) табу үшін берілген тапсырманы орындау кезіндегі күйімен сипатталады. Мәселелік жағдаяттарды туындатудың әдістері: -мұғалім қарама-қайшылықтарды өзі анықтап, оны оқушыларға шешуге ұсынады; -бір мәселеге байланысты әр түрлі көзқарастармен, пікірлермен таныстырады; -оқушыларды жағдаяттан қорытынды, тұжырым, салыстырулар жасай білуге қызықтырады; -мәселелік жағдаяттарды мұғалімнің басшылығымен немесе ұжымдасып анықтай білу. Мәселелік жағдаяттың тууы ойлау процесінің шегімен шектеледі. Ойлау процесінің төменгі шегі тапсырманы орындау үшін меңгерілген білімнің аздық етуімен сипатталады. Мәселелік жағдаяттың психологиялық құрылымына мыналар кіреді: -адамның интеллектуалдық іс-әрекетін тудырушы танымдық қажеттілік; -әрекет тәсілі немесе белгісіз білімге қол жеткізу; -адамның шығармашылық қабілеттері мен өмірлік тәжірибесін қамтитын интеллектуалды мүмкіндіктері. Мәселелік тапсырма – мақсатқа жету үшін әрекетті дұрыс орындауда белгісіз жаңа білімге танымдық қажеттілікті тудыратын практикалық және теориялық тапсырма. Мәселелік сұрақ – белгісіз заңдылықтар мен іс-әрекет тәсілінің аумағын анықтайтын сұрақ. Мәселелік оқыту барысында мұғалім оқушының іс-әрекетіне бағдар жасай отырып, жауап табудың жолдарын үйретеді. Мәселелі оқытудың ерекшелігі оқушыға 46

білім дайын күйінде берілмей, оқушыдан мәселені ізденіс нәтижесінде шешуді талап етеді. Ізденіс – мәселелік жағдаятта белгісізді іздеу пәнді және әрекет жағдайын жаңа байланыс жүйесін іске қосу арқылы жүзеге асырылады. Ізденіс белгісізді табу үшін және қойылған тапсырманы шешуге қызмет ететін жаңа әрекет негізінде құрылатын байланыс жүйесі. Мәселелік оқытудың тиімді жақтары: -оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін арттырады; -оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады; -оқушыларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді; -берік білімге, оқытудың жоғары нәтижесіне қол жеткізеді. Оқытудың мәселелік түрі жөнінде А.Дистерверг: «Жаман ұстаз шындықты хабарлап қояды, ал жақсы ұстаз оны іздеп табуды үйретеді» - деп жазған болатын. Олай болса қазіргі талап бойынша білім алушыға білімді дайын күйінде бермей, оны табудың көздерін, іздену тетіктерін, нәтижеге жету жолдарын айқындап беруді мұғалім үнемі ескеріп отыруы тиіс. Оқушылардың оқу-танымдық жұмысын ұйымдастыруда өзіндік жұмыстың маңызы зор. Өйткені, оқушыларды өз бетімен жұмыс істей білуге баулу – олардың білімге деген ынтасын арттырып, қызығушылығын оятады, алған білімдерін іс-жүзінде пайдалана білуге үйретеді, олардың логикалық ойлау қабілетін жетілдіреді. Психологтардың, дидакт ғалымдардың және әдіскерлердің еңбектерінде оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту үрдісінің құрамдас бөлігі ретінде нақты негізделген. Р.А.Низамова өзіндік жұмысты тапсырма берушінің нұсқауы арқылы жүзеге асатын әрекет ретінде қарастырса, А.Х.Аренова, Н.Д.Хмель өзіндік жұмысқа оның мақсаты арқылы баға береді. В.П.Беспалько «өзіндік жұмыс» ұғымын адамның белгілі бір жұмысты ешкімнің көмегінсіз өз бетімен орындауы деп біледі. Г.П.Семеновтың пікірінше, өзіндік жұмыс оқытуды ұйымдастыру формасы да, әдіс-тәсілі де емес, өзіндік жұмыс алдын-ала берілген бағдарлама және нұсқау арқылы оқытушының қатысуымен орындалатын танымдық әрекет. П.Пидкасистый, А.Әбілқасымова: «Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық белсенділік дербестігін ұйымдастырудың негізгі құралы өзіндік жұмыс және ол оқушы жастардың дербес танымдық іс-әрекетін жандандыруда ерекше орын алады. Осыған сәйкес өзіндік жұмысты сабақ жүргізудің, ұйымдастырудың формасы оқыту әдісі ғана емес, ол оқушыларды дербес танымдық іс-әрекетке тарту, қызықтыру құралы деп есептеуге болады» - деп көрсетеді. Олай болса, оқушылардың дербес танымдық ісәрекеті олардың танымдық белсенділігін арттырудың ең тиімді жолы. Оқушылардың өзіндік жұмысын зерттеумен айналысатын көптеген авторлар оның негізгі қызметі оқушылардың жеке тұлға ретіндегі қасиеттерін, шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймайды, қайта оларды танымдық белсенділіктің жоғары деңгейіне көтеру деп санайды. Өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар -жұмыс көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл бөлу; -оқушылардың жұмысын оқу жұмысының басқа да түрлерімен ұштастыра білу; -оқушылардың дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін жүйелі түрде дамыту; -өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды, хабарларды енгізу; -оқушыларды табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету; 47

-оқушыларды оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу; -оқушылардың өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдысын қалыптастыру. Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін, алдымен, олардың өзіндік әрекеттерінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін білген жөн. Оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктер мыналар: -оқушының алдын-ала өз әрекетінің жалпы және нақты мақсаты мен міндеттерін анықтау; -жоспарға сәйкес амал-тәсілдерді қолдана білу; -өз әрекетінің барысын бақылап отыру. Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды. Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген ынтасы төмендейді, соның салдарынан үлгермеушілер қатарына қосылады. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың шарттары мыналар: -мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі; -жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеуі; -мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен орындауы; -оған әсер ететін мотивтер т.б. Ал профессор Р.Г.Лембергтің пікірінше, өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мына шарттарға байланысты: -жұмыстың мақсатын айқын түсінуі; -жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы; -жұмысты өз еркімен, қалауымен орындауы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың мынадай түрлерін бөліп көрсетуге болады: үлестірмелі материалдармен жұмыс, репродуктивтік жұмыстар, шығармашылық жұмыстар, өзіндік сын жұмысы, ақпараттық-анықтамалық жұмыс. Өздігінен жұмыс істеудің бір түрі үлестірмелі материалдармен жұмыс жүргізу. Жұмыстың бұл түрі арқылы оқушылардың сөйлеу шеберлігін дамытып, ойын дұрыс жеткізе білуге дағдыландырады. Репордуктивтік жұмыстарды оқушылар өздерінің меңгерген білімдеріне сүйене отырып атқарады. Мәселен, өз бетінше жаттығулар орындау (үйде, мектепте), мұғалім тарапынан қойылған сұрақтарға жауап беру, оқулықпен жұмыс жасау т.б. Шығармашылық жұмыстарға – оқушылардың өз бетінше шығарма, мазмұндама, реферат, баяндама жазуы, көрнекі-құралдар, модельдер жасауы және көркем әдебиеттер бойынша жүргізілетін жұмыстары жатады. Шығармашылық дегеніміз – адамның белсенділігі мен дербес іс-әрекетінің ең жоғары формасы. Шығармашылық жұмыстарды орындау оқушылардың өз бетінше ойлау, салыстыру, топшылау, үйлестіру, қорытынды жасау, өзіндік жаңалық ашу сияқты қабілеттерін дамытуда маңызды рөл атқарады. Шығармашылықпен жұмыс жасау кезінде оқушыда танымдық белсенді әрекет қалыптасады. 1.Талдау және жинақтау, салыстыру әдістерін шебер қолданады; оқу мазмұнындағы маңыздыны тани алады, басқа ақпараттардың ішінен бөліп ала алады, Тез ойлайды, сөзі жүйелі, ойы икемді болып келеді. Оқу тапсырмасын өз бетімен орындай алады. 2.Оқу тапсырмасында берілетін проблемалық тапсырмаларды орындауда оқушы өзінің біліміне сүйене отырып, проблеманы шешудің стандартты емес жолдарын өз бетімен ұсына алады.

3.Әр бір істе белсенді, жинақы, іскер, кішіпейіл, қасындағы сыныптас достарына достық көзқарас ұстанымын, танымдық қызығушылығы, танымдық белсенділігі жоғары дәрежеде дамыған болып келеді. Өзіндік сын жұмысы – мұнда оқушылар практикалық, зертханалық жұмыстар жүргізеді, осы жұмыстар нәтижесінде тексеру, бақылау, бағалау, тест жұмыстарын орындайды. Оқушылар өздерінің меңгерген білімдерін жүйелейді, бағалайды, сынақ тапсырады. Ақпараттық-анықтамалық жұмыс кезінде – оқушылар дидактикалық материалдармен, түрлі анықтамалық кітаптармен, газет-журналдармен жұмыс жүргізеді. Мұндай қосымша ақпараттық материалдармен жұмыс жүргізу оқушының пәнге деген қызығушылығын арттырады. Психологияда өзбеттілік бұл жеке тұлғаның ең негізгі қасиеті деп есептелінеді. Оқушылардың өзіндік жұмысы алдына қойған мақсатына жетуге мүмкіндік беретін жеке қасиеттерінің жиынтығы ғана емес, сондай-ақ болашақ мамандығын таңдауына өзара қатынасын сипаттайтын жеке тұлғаның қоғамдық көрінісі. Өзбеттілік пен белсенділік бір-бірімен тығыз байланыстағы ұғымдар, алайда белсенділіксіз өзіндік жұмыс жүрмейді. Ол әрдайым белсенділікті қажет етеді, өзіндік жұмыс арқылы оқушылар оқуды басқа біреудің көмегінсіз меңгере алады. Өзіндік жұмыс – бұл оқу үрдісінің демеуші күші, оқытудың тиімді әдісі, белсенділіктің маңызды көрсеткіші. Өзіндік жұмыс түрлері

Үлестірмелі материалдармен жұмыс

Жұмыстың бұл түрі арқылы оқушылардың сөйлеу шеберлігін дамытып, сауатты жазу, ойын дұрыс жеткізе білуге дағдыландыру

Репродуктивтік жұмыстар (дайын үлгі негізінде жасалатын жұмыстар)

Оқушылар өздерінің меңгерген білімдеріне сүйене отырып, жұмыстар атқарады, өз бетінше жаттығулар орындайды. Мұғалім тарапынан қойылған сұрақтарға жауап береді.

Сын жұмысы

Практикалық, зертханалық жұмыстар, тәжірибе жасау жұмыстары, тексеру, бақылау ,тест жұмыстарын орындау. Оқушылар өздерінің меңгерген білімдерін жүйелейді, бағалайды, сынақ тапсырады.

Шығармашылық жұмыстар

Ақпараттық-анықтамалық жұмыс

Оқушылардың өз бетінше шығарма, мазмұндама, реферат, баяндама жазуы, көрнекі құралдар, модельдер жасауы жатады. Шығармашылық жұмыстарды орындау оқушылардың ойлау, салыстыру, топшылау, үйлестіру, қорытынды жасау, өзіндік жаңалық ашу сияқты қабілеттерін дамытады.

Оқушылар дидактикалық материалдармен, түрлі анықтамалық кітаптармен, газет-журналдармен жұмыс жүргізеді. Мұндай қосымша ақпараттық материалдар оқушының пәнге деген қызығушылығын арттырады.

4 Сурет. Оқушылардың атқаратын өзіндік жұмыстарының түрлері 49

Оқушылардың өзіндік жұмыстарды орындауы негізінде мынадай танымдық біліктері қалыптасады: -қосымша әдебиеттермен жұмыс істей отырып, өз бетімен білім алу; -бақылау жүргізу және қорытынды шығару; -өз бетінше тәжірибе зерттеу жұмыстарын жүргізу және соның негізінде жаңа білім игеру; -теориялық білім негізінде тұжырым жасау. Оқушылар танымдық біліктер мен бірге мынадай практикалық біліктер игереді: -өлшегіш құралдарды пайдалана білу және түрлі өлшеу жұмыстарын жүргізу; -сандық, логикалық, графикалық, тәжірибелік есептер шығару; -техникалық құралдар пайдалану және т.б. Н.К.Крупская 1934 жылы жазған «Өздігінен білім алумен шұғылданушының есіне» деген тезистерінде мынадай жалпы кеңес-нұсқаулар береді. 1.Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, т.б.) ие болу керек. 2.Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді. 3.Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек. 4.Алғашқы кезеңдерде тәжірибелі адамдардан, кітапханшылардан, ұстаздарынан кеңес алудың пайдасы зор. 5.Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн. Педагог-ғалым Н.К.Крупскаяның бұл кеңес нұсқаулары қазіргі күнде де өз маңызын жоймақ емес. Сабақта оқушылардың белсенділігін арттырып өз бетінше шығармашылықпен жұмыс істеуіне В.Ф.Шаталов ұсынған тірек сигналдарын пайдалану олардың оқу ісіне шығармашылық қатынастың негізі бола түседі. Жаңа кең көлемде әрі берік игерілген білім мөлшері шығармашылықтың негізгі алғышарттарының бірі болып табылады. В.Ф.Шаталов «Жинақы әдеттен тыс тірек сигналдары оқушыларды қызықтырып, оларды белсенді ізденіске бастайды. Осыған орай баланың бойында аса маңызды қасиет қалыптасады» - деп көрсетеді. Ал, В.Ф.Шаталов ұсынған тірек конспектілері арқылы оқыту технологиясын география, тарих және т.б. мектеп пәндерін байланыстыруда тиімді қолдану оқушылардың танымдық белсенділігінің қалыптасуына мүмкіндік береді. Оқу үрдісінде тірек белгілерін пайдалану оқушылардың көру, есте сақтау қабілетін, логикалық ойын дамытып қана қоймайды, сонымен қатар пәнге деген қызығушылығын тудырып, өз бетінше ізденіс жұмыстарын жүргізіп, шығармашылықпен айналысуға негіз болады. Тірек сигналдары мен тірек схемаларын жаңа тақырыптарды өткенде пайдаланудың маңызы зор. Мысалы, 6-сынып «Ежелгі Қазақстан тарихы» пәні бойынша «Андронов тайпаларының қоғамдық құрылысы» тақырыбын саяхат сабақ түрінде мынадай тірек сигналдарын пайдаланып өткізуге болады. Ұйымдастыру кезеңінде мұғалім оқушыларға саяхат жоспарын түсіндіріп және саяхатқа керекті құрал жабдықтармен таныстырады. Сынып 4 топқа бөлініп 4 соқпақты жолға түседі. (Ол плакатқа сызылып тақтаға ілінеді). 1 Соқпақ

Әке

2 Соқпақ

Омыру әдісі

Жеке меншік

Құралдар қару

Отпен уату әдісі 50

Үңгіп қазу әдісі

Қорған

абыз

пеш

3 Соқпақ

Жер төле

Төрт бұрышты ағаш үй

конус

Киіз үй

4 Соқпақ

құмыра

дорба

бойтұмар

әшекейлер

5 Сурет. Саяхат сабағы бойынша тапсырма Мұнда оқушылар әр бір соқпақ арқылы Андронов тайпаларының қоғамдық өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен, шаруашылығымен танысады. Сондай-ақ сабақта семантикалық карталарды пайдалану оқушылардың есте сақтау қабілетін дамытады Мәселен, География пәнінен «Дүние жүзілік мұхит және оның бөліктері» атты тақырыпта бұл әдісті пайдаланудың маңызы зор. Семантикалық карта белгілі бір оқиға желісімен немесе белгілі бір тақырып бойынша құрылады. Төмендегі үлгі нұсқаға назар аударайық. Кесте – 14. Материктер мен аралдар, дүние бөліктері № Объектілер және 510,2млн 6 оқиғалар км 2. 1 Жер шары бетінің * жалпы ауданы 2 Африка материгінің жер көлемі 3 Бүкіл жер бетінің шамамен қанша пайызы құрлық пен аралдар үлесіне тиеді 4 Неше материк бар * 5 Дүние жүзілік мұхит жер беті ауданының қанша пайызын құрайды 6 Жер шарының қанша бөлігін су алып жатыр

29,2

30,3млн км 2.

3/4

70,8 %

* *

Осыдан кейін оқушыларға мынадай тапсырмалар беріледі. Мұхит Құрлық Материк

510,2 млн км 2.

}дүние бөліктері

149,1 млн км 2.

негізгі көрсеткіштер 4, 6 6.

29,3; 28,3;

49,8; 25,8; 20,8; 3,6.

Осы тірек белгілерді пайдалана отырып бағандық және дөңгелек диаграмма құрастыру, берілген сандық мәліметтерді математикалық талдау. 51

Тірек сигналдарымен жүйелі түрде жұмыс жүргізу терең де сапалы білімді және оқу ісіне деген шығармашылық қатынасты қалыптастырады. Соңғы жылдары елімізде білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан оңды өзгерістер жалпы білім беретін орта мектептегі оқу процесінде оқушының қабілеті мен танымдық қызығушылығына сәйкес оқытуды белсендіру қажеттігін алға қойып отыр. Бұл міндеттерді жүзеге асыруда дидактикалық әр түрлі ұтымды әдіс-тәсілдерді пайдалану оқушылардың танымдық белсенділік деңгейін көтеруде, олардың ғылыми танымдық іс-әрекеттерін белсендендіруде, оқуға, білім алуға ынталандыруда өзекті сипат береді. Осындай өзекті мәселелер қатарына мектепте пәндерді интеграциялап оқыту процесінде түрлі формадағы және мазмұндағы шығармашылық және танымдық тапсырмаларды жүйелі түрде, әрі ұдайы орындау арқылы оқушылардың танымдық белсенділік деңгейін қалыптастыру мен арттыруды жатқызуға болады. Бұл мәселе бойынша зерттеушілер әр түрлі пікірлер айтады. Мәселен, Н.А.Половникова өзінің зерттеулерінде оқушылардың танымдық әрекетінің мынадай деңгейлерін көрсетеді. -бірінші деңгей (көшірмелі әрекет) – танымдық әрекеттің формасы, үлгілерінің көшірмесін жасай білуі; -екінші деңгей (өндіру-таңдау) – танымдық әрекеттің негізгі тәсілдерін игеру, оларды таңдау және алғашқы шығармашылық тұрғыда қолдану; -үшінші деңгей (шығармашылық) – танымдық әрекеттің барлық тәсілдерін таңдап, оларды шығармашылық деңгейде қолдану. Ал, П.И. Пидкасистый танымдық ізденімпаздықтың даму деңгейлерін былайша сипаттайды: -репродуктивтік деңгей (неғұрлым төмен) – танымдық тапсырманы тек үлгі бойынша орындайды; -қайта жаңғыртушы деңгейі – оқушылар белгілі үлгілер, нұсқаулар бойынша әрекет етеді; -вариантты (ішінара іздену) – жаңа тапсырмаларды өздігінен орындайды, бірақ кейбір тұстарын оқытушының көмегімен орындайды.; -шығармашылық (жоғары) – мәселені оқушы өзі талқылап, өзі шешеді. Ж.А. Қараев оқушылардың оқу-танымдық материалын меңгеру деңгейін былайша сипаттап көрсетеді. «Міндетті» деңгей. Жалпыға бірдей стандартты білім негізіндегі тапсырмалар беріледі. Мұнда тапсырмалар пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың алдыңғы сабақтарда алған білімдеріне және оқулықта бар мәселелерге байланысты құрылады. Сондықтан оқушы бұл деңгейдегі тапсырмаларды орындауда аса ойлануды қажет етпей, тез жауап бере алуы тиіс. «Алгоритимдік» деңгей. Мұнда оқушы мұғалімнің түсіндіруімен қабылдаған жаңа материалды пайдалана отырып, тапсырманы орындайды, яғни туындаған сұрақтарға жауап беру, өткен материалмен байланыстыру, карта мен статистикалық материалды оқи алу ерекшеліктері. «Эвристикалық» немесе «танымдық іздену» деңгейі. Оқушы өзі ізденіп, қосымша әдебиеттерді қолдана отырып жауап береді. Бұл тапсырмаларды орындауда оқушының ой белсенділігі негізгі қызмет атқарады. Мұнда оқушылар мәтінді және қосымша материалды салыстыру, негізгі ойды анықтау, келесі пән бойынша меңгерген білім мазмұнымен байланыстыру, қорытындылау сияқты дағдыларды меңгереді. «Шығармашылық» деңгей. Оқушы таза өзіндік шығармашылығын байқатады. Жаңа тақырыпты балалар шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі қажет. Мұнда оқушылар заңдылықтарды оқулыққа сүйенбей және мұғалімнің көмегінсіз қорытынды шығарады, зерттеу жұмыстарымен айналысады, баяндамалар даярлайды. Сондай-ақ академик В.П.Беспалько оқушылардың оқу материалын меңгеруін төрт деңгейге бөліп қарастырады. 52

1.Оқулық деңгей. Мұнда оқушыға аса ойлануды қажет етпей, тез жауап бере алатындай сұрақтар мен тапсырмалар беріледі, яғни оқулықта бар мәселелер қамтылады. 2.Алгоритимдік деңгей. Бұл деңгейдегі берілетін тапсырмалардың мақсаты айқын болып, ол мақсатқа жету үшін тапсырмалардың орындалу жолдарын табу оқушыдан талап етіледі. 3.Эвристикалық деңгей. Мұндағы тапсырмалар оқушыдан ізденуді қажет етеді. Оқушы бұрын алған білімінің негізінде және қосымша әдебиеттердің көмегімен тапсырманы ой еңбегін қосу арқылы шеше алады. 4.Шығармашылық деңгей. Мұнда әр оқушы өзіндік шығармашылық жұмыспен айналысады. Осындай теориялық зерттеулерге сүйене отырып біз зерттеу жұмысымызда оқу материалын меңгерудегі оқушылардың танымдық белсенділік деңгейін былайша бөліп қарастырдық. 1.Репродуктивті (төмен) деңгей. 2.Ізденімдік (орта) деңгей. 3.Шығармашылық (жоғары) деңгей. Мұндағы әрбір деңгейдің өзіне тән болып келетін сипаты бар. Танымдық белсенділігі төмен оқушылар игерілетін материалдың негізгі мәнін ашып бере алмайды, логикалық байланысты таба алмайды. Оқушылар берілген білім мазмұнын формальді түрде игереді, өз білімін тәжірибеде қолдана алмайды. Олар үлгі бойынша тапсырмалар мен стандарттық емес үлгідегі тапсырмаларды орындауда қиналады, тапсырманы орындау және жүзеге асыру үшін үнемі мұғалімнің көмегін қажет етеді. Оларда берілген тапсырманы орындау үшін қосымша мағлұматтарды іздеуге ұмтылу, талаптану деген жоқ, көбіне енжарлық танытады. Танымдық белсенділіктің орта деңгейі қалыптасқан оқушылар жалпы берілетін білім мазмұнын игеруге және қорытындылауға біраз қабілеті бола тұрып, тақырып мазмұнының негізгі өзегін ашып бере алмайды. Дегенмен оларға белгілі бір нәрсеге талғап қарау тән. Олар үлгі бойынша біраз қиындығы бар тапсырмаларды мұғалімнің көмегінсіз орындай алады, себебі олар істің ізденістік сипатын ұнатады. Бірақ, шығармашылық тапсырмаларды орындауда оқушылар кейде мұғалім көмегін қажет етеді. Қалыптасудың жоғары деңгейіне ие оқушылар қорытындылауда жоғары дәрежеге жетеді. Әр түрлі тапсырмаларды орындауда, теориялық материалды игеруде белсенділік пен ынталылық танытады. Игерілген тақырыптың логикалық байланысын еркін меңгереді. Олар стандартты және стандартты емес тапсырмаларды дербес орындайды, сонымен қатар көздеген мақсатына танымдық белсенділігі ерекшеленіп тұрады, сұрақтар береді, өз ықыласымен жауап береді, жолдастарының жауаптарын ынтамен толықтырады. Сондай-ақ жоғары нәтижеге жету үшін қажетті білімді өздігінен үйренуге құштар келеді, пән бойынша факультативтік жұмыстарға белсене қатысуымен ерекшеленеді. Осындай деңгейге ие оқушылардың білім дәрежесі жоғары, олар өз білімін тәжірибеде еркін қолданады, тапсырма орындаудағы кездескен қиындықтарды қиналмай жеңеді. Оқу үдерісінде танымдық белсенділіктің қалыптасу деңгейі оқушылардың әр түрлі танымдық, шығармашылық тапсырмаларды орындау барысындағы өз бетінше жұмыс істей алу қабілетімен анықталады. Сондықтан оқушылардың танымдық белсенділік деңгейін білу үшін мынадай көрсеткіштерді негізге алуға болады. 1.Тапсырманың орындалуы кезінде үнемі көмек көрсетіледі. 2.Тапсырманы орындауда біршама көмек керек. 3.Тапсырма өз бетінше орындалған. Осы көрсеткіштерді басшылыққа ала отырып оқушылардың танымдық белсенділігінің қалыптасу деңгейін анықтау және деңгейлерінің өзгеруін бағалау үшін, 53

олардың білім, білік және дағдылырының қалыптасуының деңгейін ескеріп әр түрлі танымдық бағыттағы тапсырмаларды ұсынуға болады. Бірінші деңгейдегі тапсырмаларға сәйкес нақты фактілер мен қорытындылар беріледі. Екінші деңгейдегі тапсырмаларға сәйкес нақты фактілер беріліп, проблема туындатуға болады. Үшінші деңгейдегі берілген тапсырмаларда қойған мәселені оқушылардың өздері шешеді немесе оқушылардың өздері проблема қояды. Ұсынылған тапсырмалар нәтижесі сараланып, қиындық дәрежесіне байланысты оқушылардың танымдық белсенділігінің қалыптасу деңгейлері анықталады. Осындай деңгейлік тапсырмаларды орындау кезінде оқушылардың мынадай дағдылары қалыптасады. Бірінші деңгейдегі тапсырма бойынша оқушыларда фактілер мен қорытындыларды салыстыру дағдылары қалыптасады. Ал, екінші деңгейдегі тапсырманы орындау нәтижесінде фактілерді қорытындылай алу, анализ, синтез жасау дағдылары дамиды. Үшінші деңгейдегі тапсырма бойынша мәселе қойып, оны шешуге тырысады, ол оқушының ақыл-ой танымдық белсенділігін қалыптастырады. Оқушылардың ғылыми зерттеу жұмысын ұйымдастыру Қазіргі таңда білім жүйесіндегі жаңа бетбұрыстарға байланысты бүгінгі күн талабына сай оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы олардың жеке дамуының нәтижелі жолын іздеу, осы жеке тұлғаның ақыл-ойы мен рухани қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруға бағытталған оқу-тәрбие жүйесін ізгілендіру негізгі міндеттердің бірі болып отыр. Оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетін ізгілендіру олардың даралығын, жеке тұлғаны оқу процесінде есепке алу және сыйлауды талап етеді, сонымен қатар, адамның ғылымдағы орны мен маңызы, оның жетістіктерінің қоғам мен табиғат әлеміндегі маңыздылығын көрсету болып табылады. Сондықтан жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетін ұйымдастыру жаңаша тұрғыда қарастыруды қажет етеді. Адамзат іс-әрекеттерін алуан түрлі сипатына қарай шығармашылық және механикалық деп екіге бөлуге болады. Солардың ішіндегі үлкен орынды шығармашылық іс-әрекет алады. Шығармашылық іс-әрекеттің негізгі формаларының бірі – ғылыми-зерттеушілік іс-әрекет. Ғылыми әдебиеттерде оқушылардың зерттеушілік іс-әрекеттерін қолдану туралы әр түрлі терминдер кездеседі: ғылыми-зерттеушілік жұмысы, зерттеушілік тәртібі, зерттеулік оқыту және т.б. Бұдан мынадай ерекшеліктерді байқауға болады: ғалымның ақыл-ой әрекеті мен баланың ақыл-ой әрекетінің жаңаны танудағы өзінің ішкі механизмі бойынша сәйкестігі. Соңғы жылдары оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетін ұйымдастыру мәселесі мектепте жүйелі қолға алынып отыр. Мәселен, мектеп ішілік ғылыми пәндік жобаларды, аудандық, облыстық ғылыми олимпиадаларға, ғылыми жобаларды қорғау жұмыстарына қатыстыруды ұйымдастыру жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Бұл біріншіден оқушылардың шығармашылық жұмыспен айналысуына мүмкіндік туғызса, екіншіден ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетін қалыптастырады. Бұл әсіресе, тереңдетілген білім беру ошақтарында кеңінен қолға алынады. Осындай жұмыстардың бірі мектептерде оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеттерін ұйымдастыру. Оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай іс-әрекеттері қалыптасады: 54

1.Мотивациялық-танымдық және коммуникативтік жұмыс әрекеті; 2.Ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеті; 3.Шығармашылық іс-әрекеті. Мотивациялық-танымдық және коммуникативтік жұмыс әрекеті – оқушы ғылымизерттеу жұмысына қатысуды қалайды, олардың қажетті талап-тілектері оянады, зерттеушілік мотивациясы қалыптасады. Ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеті - бірінші кезекте бұл эксперименттік және зерттеушілік сипаттағы тапсырмаларды, яғни оқушылар өздерінің тақырыптары аясында жұмыстар орындайды: -офис, кәсіпорын, ғылыми мекемелермен жұмыс; -нақты зерттеу тақырыбында ғалым мамандармен кездесу; -ғылыми проблемалық жұмыстармен байланысты, көрмелерге қатысу. Шығармашылық іс-әрекеті – оқушылардың өз бетінше орындаған ғылымизерттеушілік жұмыстарының нәтижесінде олардың ойлау, салыстыру, топшылау, үйлестіру, қорытынды жасау, өзіндік жаңалық ашу сияқты қабілеттерін дамытады. Оқушылардың өз бетінше шығармашылықпен айналысуы, олардың ғылымизерттеушілік жұмыстарды орындау дағдыларын игеруге мүмкіндік береді. Оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеттерін ұйымдастыру Мотивациялық-танымдық және коммуникативтік жұмыс әрекеті

Оқушы – ғылыми-зерттеу жұмысына қатысуды қалайды, олардың қажетті талаптілектері оянады, зерттеушілік мотивациясы қалыптасады.

Ғылыми-зерттеушілік ісәрекеті

Эксперименттік және зерттеушілік сипаттағы тапсырмаларды, өздерінің тақырыптары аясында жұмыстар орындайды.

Шығармашылық ісәрекеті

Оқушылардың ғылымизерттеушілік жұмыстарының нәтижесінде ойлау, салыстыру, топшылау, үйлестіру, қорытынды жасау, өзіндік жаңалық ашу сияқты қабілетері қалыптасады.

Офис, кәсіпорын, ғылыми мекемелермен жұмыс

Нақты зерттеу тақырыбында ғалым мамандармен кездесу Ғылыми жұмыстармен байланысты көрмелерге қатысу

6 Сурет. Оқушылардың шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеттерін ұйымдастыру Ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, дамыту – оқушы шығармашылығын қалыптастырудың нақты жолдарының бірі екенін де естен шығармау қажет. Бұл жұмыс заманауи ақпараттық технологияларды қолдана отырып, қажетті бағдарлы базаларға еніп, деректер қорымен жұмыс жасауды қамтамасыз етеді. 55

Қазіргі мұғалімнің басты қызметі – білім беру мен жеке тұлға тәрбиесін сабақтастыру болса, оқушылармен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы олардың өзін-өзі дамыту, шығармашылық, ізденімпаздық қасиеттері қалыптастырылады. Сондықтан мұғалім оқушының қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау мақсатында заман талабына сай, жаңа технология қолдану арқылы жұмыс жасау керек. Соның ішінде, мектеп оқушыларына ғаламтормен жұмыс жасауды үйрету, өз бетімен сауалнама, сұхбаттасуларды жүргізіп, оларды видеоға түсіріп, оларға талдау жасалуын, нәтижесі бойынша қорытынды жасай білуін қадағалау керек. Қай жұмысты болсын қызығушылықпен, ынтамен жасаса нәтиже шығатыны анық. Ал біздің өскелең ұрпағымызды танымдық, шығармашылық жұмыстарға қызықтыру, ынталандыру өз қолымызда. Мектеп оқушыларының шығармашылық, зерттеушілік қабілеттерін дамыту – өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі таңда оқушылардың зерттеушілік қабілеттерін дамыту үшін оқушыны неге үйрету керек, қалай үйрету керек, әлде оны өзі үйрене ала ма? Оқушыларды зерттеу жұмысын жүргізуге үйрету үшін: - мұғалімнің өзі теориялық білімдерін жетілдіріп отыруы қажет; - зерттеу процесіне баланы үзбей, сатылы түрде қатыстыру; - зерттеу кезеңдері мен әдіс -тәсілдерін айқындап алу; - зерттеу барысында өз бетімен қорытынды жасай алу; - шығармашылық жаттығу, тапсырмалардың мазмұнын оқушылардың жас ерекшелігіне, қызығушылығына сай таңдау; - оқушы жетістігін мадақтап, көтермелеу керек. Сонымен қатар оқушылардың зерттеулік әрекетін ұйымдастыруда пәндерді интеграциялап оқытудың және пәндік үйірмелердің алатын орны зор. Бұл жөнінде айтатын болсақ пәндерді интеграциялап оқыту оқушылардың өзара мазмұндас және мазмұны бір-бірінен алшақ жатқан пәндерден меңгерген білім-біліктерін бір пәннің тоғысында пайдалана білу іскерлігін ескеру шарт. Сонда оқушы тек бір пәннен ғана зерттеулік жұмыспен айналысып қана қоймай бірнеше пәндік зерттеулер жүргізеді. Ал үйірмелер оқушыларды белгілі бір пән төңірегінде ғылыми зерттеулік жұмысқа баулудың негізі болып табылады. Оқушылардың зерттеушілік, шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін осы күнге дейін жинақталған тәжірибесін оқу әрекеті арқылы дамыту қажет. Сол әрекеті білік, білім дағдыларын қалыптастырады. Кез келген тапсырманы оқушы орындау жағдайында іздене бастайды. Өз бетімен әрекет жасап, шешім қабылдау арқылы белгілі бір нәтижеге жетеді. Баланы зерттеу жұмысына дайындау, оны зерттеушілік ізденіс дағдылары мен іскерлігіне үйрету қазіргі білім берудің маңызды міндеті болып отыр. «Зерттеу» түсінігі «Үлкен кеңес энциклопедиясында» «жаңа білім шығару процесі және танымдық қызметтердің бір түрі болып табылады» - деп беріледі. Бала-табиғатынан зерттеуші, зерттеушілік ізденіс – табиғатпен берілетін қасиеттің ажырамас бөлшегі. Жаңа әсер алу, көп білуге құштарлық, үнемі қадағалауға және эксперимент жасауға ұмтылу, әлем туралы жаңа мәліметтерді өз бетінше іздеу бала мінезінің маңызды белгілері ретінде қарастырылады. Зерттеушілік, ізденушілік белсенділік – баланың табиғи жағдайы; ол әлемді танығысы, білгісі келеді. Баланың бұл табиғи белсенділігі зерттеушілік мінез-құлықтың мәні. Балаларды оқытуда зерттеушілік әдісті қолдану қажеттілігі балалардың табиғатынан көп білгісі келетіндігімен, қоршаған ортаны түсіну қызығушылығымен түсіндіріледі. Оқушылардың өзіндік зерттеулері олардың жеке-дара қажеттіліктері мен сұраныстарын қанағаттандыруға ықпал етеді. Бұдан басқа, өзіндік зерттеулер интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерді, ойлау және зерттеу дағдыларын 56

дамытуға мүмкіндік береді. Өз бетінше зерттеудің көмегімен оқушылар қоршаған әлемді тани отырып, өздеріне жаңа білімді дайын күйде алмай, ашады. Зерттеуші-оқушы өзінің табиғатынан зерттеуге бейім келеді. Білуге құмарлық, өзінше эксперимент жүргізу баланың балалығымен бірге жүретін процесс. Зерттеу, іздеу белсенділігі – баланың жаратылысына тән табиғи құбылыс. Зерттеулік іс-әрекетте жеке тұлғаның қалыптасу нобайы

саналығы жауапкершілігі бостандығы

Жеке тұлғаның қалыптасуын ың маңызды белгілері

Жеке тұлғаның қалыптасып дамуына әсер етуші факторлар

Қадір-қасиеті

Тұқым қуалаушылық

Тәрбие Субъект әрекеті орта

даралығы

Жанұя

жолдастары

Білім

Мектептің рөлі Сапалы білім беру, саналы ұрпақ тәрбиелеу, Ғылыми жұмысқа баулу

Өзіндік жұмыс жеке тапсырма Үлестірмелі материалдармен жұмыс

Репродуктивтік жұмыс

Шығармашылық жұмыстар

Өзіндік сын жұмысы

Ақпараттықанықтамалық жұмыс

Зерттеушілік іс-әрекет

Бағыт-бағдар беру

Нақты проблема қою

Дерек көздерін іздестіру

Талдап, саралау, қорытындылау

Өз ойын толық жеткізе білу

Зерттеулік іс-әрекеті негізінде шығармашыл, ізденімпаз, іскер, жан-жақты мәдениетті жеке тұлға қалыптасады

7 Сурет. Зерттеулік іс-әрекетте жеке тұлғаның қалыптасу нобайы Зерттеушілік әдісін қолдану қажеттігі оқушының білім алу процесінде қоршаған ортасына қызығушылығымен, сүйіспеншілікпен қарауымен түсіндіріледі. Оқушының өз бетінше зерттеу жүргізуі оның жеке талабын қанағаттандырумен көкейінде жүрген сұрақтарға жауап табуға үлкен ықпал етеді. Одан басқа, өз бетінше зерттеу жүргізу интеллектуалдық және шығармашылық қабілеті мен ойлау, зерттеу білігінің дамуына 57

мүмкіндік туғызады. Оқушы өз бетінше зерттеу жүргізу арқылы қоршаған ортасын тани алады, жаңа білімді дайын күйінде емес, өзі үшін жаңа білім ашады. Зерттеу жұмысын жүргізу мектеп оқушыларының төмендегідей іс-әрекеттерді жасауына мүмкіндік туғызады: - өзін қызықтырған сұрақтарға жауап іздеу; - іздену барысында түрлі тәсілдер қолдану; - өз пікірін, ойын ашық айту; - өз бетімен қорытынды жасау; - өзі үшін жаңалық ашу. - қызығушылығын қанағаттандыру. Демек, оқушы өз бетінше жұмыс жасауды үйреніп, зерттеушілік, шығармашылық қабілеттерін дамыта түседі. Оқушылардың оқу-зерттеу әрекеттері Оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен танымдық іс-әрекетін дамыту, олардың жоспарлау және ұйымдастыру біліктерін қалыптастыруда оқу-зерттеу жұмыстарының маңызы зор. Көптеген зерттеулер оқу танымдық және ғылыми ізденістер жүйесі оқушының көзқарасын кеңейтуде, интелекті дамыту, әлеуметтік психологиялық сипаты мен жеке қасиеттерінің дамуына елеулі әсер ететіні айтылған. Танымдық іс-әрекеттің жоғары деңгейі ғылыми шығармашылыққа ұмтылу арқылы сипатталады. Өз бетімен білім алуға ұмтылу танымдық ізденімпаздықты қажет етеді. Оқушылардың зерттеу жұмыстары қарапайым бақылаудан басталып, эксперимент жүзінде тәжірибеге ұласады. Ал, ғылыми бақылау кезінде оқушы өзіне қажетті фактілерді іріктеп қана қоймай, оның сапалық жағын іздеп, бақылау мақсатына сәйкестендіріп, таңдап алады. Оқушылардың оқу-зерттеу әрекеттері дегеніміз - алдын-ала шешімі белгісіз, белгілі бір ғылыми сала зерттеулерін сипаттайтын және зерттеу жұмысында негізгі кезеңдердің болуын талап ететін шығармашылық іс-әрекет болып табылады. Зерттеу әдісін оқушыға таныс емес жаңа проблеманы ғылыми зерттеудің бақылау және деректерді өзіндік талдау, болжам ұсыну және оны тексеру, заңдар мен заңдылықтарды, қорытындыларды тұжырымдау сияқты элементтерін қолданып, оқушының өзбетінше (мұғалімнің қадамдық жетекшілігінсіз) шешуі ретінде анықтауға болады Оқушының оқу-зерттеу әрекеттерінің бірнеше түрлері бар: 1. Оқу экспериментін зерттеу әрекетінің экспериментті жоспарлау және жүргізу, оның нәтижелерін өңдеу және талдау элементтерін меңгеруді ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Оқу эксперименті мектептің базасында жүзеге асады. Оқу эксперименті ғылыми зерттеудің негізгі элементтерін (фактілер мен құбылыстарды бақылау және оқып-үйрену, өзекті мәселелерді анықтау, зерттеу есебін қою, эксперименттің мақсатын, міндеттерін және болжамын анықтау, зерттеу әдістемесін және оның жоспарын, бағдарламасын, алынған нәтижелердің өңдеу әдістерін дайындау, бастапқы эксперимент нәтижелері мен оның барысына сәйкес зерттеу әдістемелеріне түзетулер енгізу, алынған мәліметтерді сандық және сапалық талдау, қорытындыларды тұжырымдау, эксперименттік зерттеу нәтижелерін қорғау) толық немесе ішінара қамтиды. 2. Оқушылардың зерттеу тәжірибесі. Оқушылардың зерттеу тәжірибесінің мақсаттары: - зерттеу жұмысының дағдыларын жетілдіру; - зерттеу құзыреттіліктерін дамыту; - таңдалған пән аймағы бойынша білімдерін тереңдету; - зерттеу біліктерін, жалпы оқу дағдыларын қалыптастыру; - зерттеу жұмысы барысында коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру. 58

3. Таңдау және қолданбалы курстар, олардың барысында пәндерді тереңдету жүзеге асады, жоғарғы сынып оқушыларына оқу-зерттеу әрекеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік беріледі. 4. Оқушылардың олимпиадаларға, байқауларға, конференцияларға, зияткерлік марафондарға, ғылыми жарыстарға қатысуы. Ғылыми жарыстар оқушылардың ғылыми-зерттеу және оқу-танымдық қызметін ынталандыру; ой еңбегінің беделін арттыру; ең талантты және дарынды жас зерттеушілерді іріктеу және оларға қолдау көрсету; зияткерлік әлеуетті қалыптастыруға ықпал ету, аудандық (қалалық), облыстық, республикалық деңгейдегі ғылыми жарысқа қатысатын оқушыларды іріктеу және даярлау мақсатында өткізіледі. 5. Оқушылардың ғылыми қоғамы (ОҒҚ) – өзінің интеллектісін дамытуға, ғылымизерттеу дағдыларын игертуге, өзінің белгілі бір ғылым саласындағы білімін жетілдіруге талпынған оқушы жастардың еркімен құрылған шығармашылық бірлестігі. ОҒҚ білім беру ұйымдарының жанынан құрылады. ОҒҚ құрамына ғылыми үйірмелерді, түрлі ғылым саласына бағытталған клубтар мен қоғамдар, жеке секциялар кіреді. 6. Оқу жобалары әдісі негізі болып табылатын оқушылардың жобалау әрекеттерін ұйымдастыру – жеке тұлғаға бағытталған технологиялардың бірі, мәселелік амалды, топтық әдістерді, түзету, презентациялық, зерттеу, іздену және басқа да амалдарды біріктіретін және оқу жобаларының міндеттерін шешуге бағытталған оқушылардың өзіндік әрекеттерін ұйымдастыру әдісі. Оқушылардың оқу-зерттеу әрекеттерін ұйымдастыру жұмыстарын былайша сипаттап қарастыруға болады: Кесте – 15. Оқушылардың оқу-зерттеу әрекеттерін ұйымдастыру Оқу-зерттеу әрекеті бойынша ұсынылатын тақырыптар. Зерттеу мәселелері бойынша талқылауды қажет ететін сұрақтар

Зерттеу тақырыбын таңдау Мұғалім ұсынған Оқушылардың зерттеу зерттеу тақырыптарының тақырыптары тізімі бойынша қызығушылықтары мен сұрақтары

Оқушылардың баяндамалары мен хабарламалары, талқылауды қажет ететін тапсырмалар мен есептер

Тақырып бойынша зерттеу жұмысын жүргізу және жүзеге асыру Ғылыми жетекшіні Орындалатын жұмыстың Материалдармен тікелей жұмыс, таңдау жоспарын құрастыру және бақылау және эксперимент талқылау жүргізу Зерттеу тақырыбы аясында жинақталған материалдарды өңдеу, талдау, жүйелеу Орындалған жұмыстың толық нұсқасымен ғылыми жетекшінің танысуы

Жұмысты орындау және жазу Жинақтау, сараптау Жалпылау, қорытындылау

Жұмысты бағалау және қорытындылау Кеңес беру Толықтыру жұмыстарын жүргізу жұмыстары 59

Орындалған жұмыстың соңғы нұсқасын өңдеу және ресімдеу

Жұмысты таныстырылымға дайындау Таныстырылым Көрнекі материалдарды ресімдеу мәтінін дайындау Зерттеу нәтижелерінің презентациясы

Оқушылардың оқу-зерттеу әрекеттерін ұйымдастыруда күтілетін нәтижелер: - оқушының теориялық білім деңгейін арттырады; - теориялық білімді практикада қолдану дағдыларын бекітеді; - оқушының өз бетінше зерттеу біліктерін қалыптастырады; - оқу-зерттеу жұмыстарын жүргізе білу дағдысының қалыптасуына әсер етеді; - зерттеу нәтижелерін обьективті бағалауға тәрбиелейді; - озат тәжірибелерді жалпылауға үйретеді; - талдай білуге және күтпеген жағдайлардан шығуда жол таба білуге үйретеді; - пәнге, ғылыми ізденуге қызығушылығын арттырады; - оқушының жеке ішкі қабілетін ашады және сөйлеу мәдениетін дамытады. Сонымен, оқушылардың оқу-зерттеу жұмыстары - олардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастырудың маңызды жолдарының бірі, оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіріп танымдық біліктерін қалыптастырудың міндетті шарты және құралы болып табылады. Оқу-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру шығармашылық орта құру, ізденіс, зерттеу, жобалау әрекеттеріне қызығушылық тудыру; ізденіс, зерттеу, жобалау әрекеттерін жан-жақты қолдау; зерттеу нәтижелерін тарату мен ендіруге қолдау жасау зерттеу әрекеттерін дамытудың маңызды механизмдері болып табылады. Осы бағыттағы жұмыстар оқушылардың түрлі ғылыми жобаларға, республикалық жарыстарға, олимпиадаларға қатысуға мүмкіндік береді. Мектеп оқушыларының ғылыми жобаларға, республикалық жарыстарға, олимпиадаларға қатысуы бойынша қойылатын талаптар: Ғылыми зерттеу жұмыстарының кезеңдері 1.Ғылыми жоба тақырыбын таңдау. Тақырып – қарастырылып отырған мәселелердің өзіне тән зерттеу сипатын көрсетеді, сонымен қатар тақырып қысқа формада құрылған, айқын бір мағыналы, нақты, өзекті болуы қажет. Ғылыми жоба бойынша тақырыпты таңдауда келесідей ережелерді негізге алу керек: 1.Ұсынылып отырған тақырып оқушыларға қызықты, оларды тартатындай болу керек. 2.Тақырып орындалатын, шешімі зерттеуге қатысушыларға пайдасы тиетіндей болу керек. 3.Оқушылардың қызығушылығын ескере отырып, жетекші өзі жақсы білетін тақырып аясын таңдау керек. 4.Тақырып шынайы болу керек, онда жаңа дүниелер, күтпеген жаңалық, ерекшелік элементтері болу керек. 5.Тақырып бойынша жүргізілетін жұмыс ұзақ жылдарға созылмай, тез орындалатындай болу керек. 6.Тақырыпты бәрі түсінетіндей болу керек, әрине тақырып оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес келу керек. 7.Жұмыста орындау тілегі мен мүмкіндігінің ұштасуы. Тақырып таңдау кезінде жоғарыда аталғандардан басқа, келесі ұсынымдар ескерілу керек: -алдыңғы жылдардағы ғылыми жұмыстардың тақырыптарымен танысу; 60

-бұрын жазған жұмыс тақырыптарын қайталамау, тақырыптың шынайылығын ескере отырып зерттеу тақырыбын таңдау; -тақырып нақты бір объекті аясында шектелу керек. -таңдалған тақырып өз секциясының отырысында немесе жетекшімен жеке консультация барысында талқылану керек; -зерттеу тақырыбы мектепте ОҒҚ отырысында бекітілу керек. Жоба жұмысының тақырыбы бойынша әдебиеттерді зерделеу. Жұмыстың бұл кезеңінің мақсаты оқушылардың бойында зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді таңдай білуді, библиографиялық тізімді сауатты құра білуді қалыптастыру. Осы жұмысты орындаған кезде келесі мәселелер ескерілу керек: 1.Әдебиеттер тізімінде қарастырылып отырған мәселе бойынша ең кем дегенде 15 әдебиет болу керек, олардың қатарында оқулықтар, оқу құралдары, мақалалар жинақтары, және әртүрлі ғылыми журналдар, арнайы зерттеулер мен басқа да жұмыстар болу керек. Сонымен қатар, жоба тақырыбы аясында жүргізілетін жұмыстың зерттеу мәселелері мен жаңашылдығы, көкейкесті қағидаларын анықтауда - соңғы 3-5 жыл ішіндегі әдебиеттермен жұмыс жасау қажет. Ал мәселелердің жан-жақты және кешенді қарастыру қағидалары қазақстандық, ресейлік, әлемдік әдебиеттермен жұмыс жасау қажеттілігін көрсетеді. 2. Пайдаланылған әдебиеттер тізімін ресімдеу кезінде автордың тегі, аты-жөні, жұмыстың аты, шығу мәліметтері: шыққан жері, баспасы, жылы, бет саны көрсетілуі керек. Журнал мақалалары сипатталса, онда осы мақала жарияланған журнал атауы, шыққан жылы, нөмірі көрсетілу керек. Мақалалар жинағын сипаттау кезінде жинақ атауынан кейін оның редакторының тегі келтіріледі. Әдебиет көздерін ресімдеу үлгілері: 1. Дәуіт С. Төле би.- А: Жалын, 1993. 63 б. 2. Жексембекова В. Қазақстандағы этникалық қарым- қатынастар: прогресс үшін бірігу // Саясат, 2002, №11. 30-32 б. 3.Қысқаша психологиялық сөздік. / ред. А.В. Петровский. Ростов Н/Д: Феникс баспасы, 1998. 81-82 б. Интернеттен алынған мақалалар, дәйексөздер әдебиеттердің жалпы тізімдерінде төмендегідей көрсетіледі: Авторы (егер көрсетілсе), мақала атауы, электрондық мекенжайы, (интернеттегі сілтеме). Ғылыми жұмыстарда пайдаланылған әдебиеттерге сілтеме төртбұрышты жақша ішінде келтірілген әдебиеттердің нөмірін көрсете отырып беріледі. Нөмірлеу сілтемесі мәтінде келуіне байланысты рет-ретімен келу керек. Мысалы, «қоршаған ортаны қорғау мәселелері...» [5]. 2.Зерттеу жұмысының жоспарын құру және зерттеу жұмысын жүргізу кезеңдері. Зерттеу жұмысының жоспарын құру бұл тақырып бойынша жұмыс жасауға және зерттеудің басында қойылған тапсырмаларды шешуге жол көрсетеді. Зерттеу жұмысы негізінен екі бөлімге бөлініп қарастырылады. Олар: теориялық бөлім және практикалық бөлім. 1.Зерттеу мәселелерін теориялық талдау. Мәселелердің маңыздылығын, оның ерекшеліктерін, осы тақырып бойынша әртүрлі көзқарастарды сипаттау, сондай-ақ оның бүгінгі таңдағы шешілу жолдары. Осының барлығы зерттеу бөлімінің 1-ші теориялық мазмұнын құрайды. 2.Экспериментальды (практикалық бөлім) зерттеу мәселелер мәнісін түсіндіретін немесе оны шешуге мүмкіндік беретін ғылыми әдістерді пайдалануды болжайды. Зерттеу жұмыстарының бұл кезеңі маңызды болып табылады, бұл кезеңде жоба авторы өзінің шығармашылық мүмкіндігін көрсете алады. Бұл кезеңде эксперименттер, байқау, сауалнама, әңгімелесу, сұрақ қою, интервью алу т.б. зерттеу әдістері пайдаланылады. 61

Ғылыми зерттеуді жүргізу кезінде дұрыс ақпарат алу үшін бір емес, бірнеше әдістер жиынтығы қолданылады. 3. Зерттеу күнделігін жүргізу.Зерттеу күнделігі оқушылардың тақырыпты таңдаған күнінен басталады, әдебиеттермен жұмыс жасайды және жобаны ресімдеу мен қажетті құжаттарды дайындап, қорғауға жіберуге ұсынылған кезінде аяқталады. Зерттеу күнделігіне автордың барлық істеген жұмыстары көрсетілуі керек. Оқушылардың зерттеу күнделігінің толтыру үлгісі: ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ КҮНДЕЛІГІ Зерттеу тақырыбы _______________________________ Оқушының аты-жөні_______________________________ Мектеп, сынып _________________________________ Ғылыми жетекшінің аты-жөні _____________________ Сондай-ақ зерттеу күнделігінің бастапқы бетінде мектеп мөрі мен директордың қолы болу керек. Күнделіктің негізгі бөлімінде оқушының істеген жұмыстары кезең кезеңімен сипатталады және ол төмендегідей кесте бойынша толтырылады: №

Жұмыс мазмұны

Зерттеу әдістері

Ескерту

Ғылыми жетекші күнделіктің мазмұнымен танысу керек және оның әр бетіне қолын қою керек. Орындалған зерттеу жұмысы бойынша ғылыми жобаны ресімдеу үлгісі. Ғылыми жобаны ресімдеу кезінде келесідей талаптарды сақтау қажет: - басты бет (титулдық бет); - мазмұны; - кіріспе; - теориялық бөлімі; - зерттеу (практикалық бөлімі) - қорытынды; - пайдаланған әдебиеттер тізімі; - қосымша (егер қажет болса) болу керек. Оқушылардың орындаған ғылыми жобасына келесі құжаттамалар қоса тіркеледі: - аннотация (қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде); - орындалған жұмыс туралы ғылыми жетекшінің пікірі, оның қолымен расталады; - оқушының орындаған жұмысына тиісті пән бойынша немесе қарастырылып отырған тақырыбы бойынша жоғары оқу орны маманының рецензиясы. Рецензия берген маманның қолы қойылып, оқу орнының мөрімен расталуы керек; - зерттеу күнделігі. Мектеп оқушыларының ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру олардың танымдық көзқарасын дамытуға және шығармашылыққа баулуға негізделеді. Ғылыми62

зерттеу жұмыстары арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру мәселесінің өзектілігінің артуы мектептегі оқу тәрбие үдерісіне жаңаша тұрғыда қарап, оны оқушының білім, білік, дағдыны меңгеру ғана емес, танымдық – шығармашылық іс-әрекет және интеллектуалдық, шығармашылық үдерісі ретінде қалыптастыруды міндеттейді. Мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарының жетістіктері Өз бетінше ойлай білу, қиын педагогикалық жағдайларда жол таба білу – қазіргі заман мұғаліміне тән кәсіби бейне. Ойлау процесінің әрдайым педагогикалық міндеттерді шешуге бағытталуы, білімдер кешенінің маңызды болуы, мүғалімнің кәсіби мінез-құлқы мен әрекетіне өзіндік сипат береді. Бүгінгі мұғалім - балаларға білім беруші ғана емес, сонымен бірге олардың жаңадан ғана қалыптасып келе жатқан сана-сезімін жоғары дәрежедегі рухани байлықтарымен байытушы, балаларда қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті оятушы, олардың өз бетінше жаңалық ашуға, жаңалық жасауға үйретуші әлеуметтік белсенділігі бар жеке адамды тәрбиелеуші. Сондықтан мұғалім оқушылардан осы қасиеттерді көру үшін, ең алдымен, осындай жақсы жақтарды өз бойында тәрбиелеуі тиіс. Мұғалім ешбір қажымайтын, өз ісін сүйетін, өзінің шығармашылық деңгейін әрдайым молайтып отыратын мамандық иесі. Мұғалімнің инновациялық іс-әрекеті мен шығармашылық белсенділігін дамыту деңгейі мәселесін В.С.Лазарев өзінің ғылыми еңбектерінде қарастырады. Инновациялық іс-әрекет адам қызметінің кез келген басқа әрекеті сияқты, әртүрлі дәрежеде дамыған болуы мүмкін. В.А.Сластенин және Л.С.Подымова инновациялық ісәрекеттің даму дәрежесін сипаттай отырып 4 деңгейді бөліп көрсетеді.

3 2 1 Бейімделген деңгей

Репродуктивті деңгей

Эвристикалық деңгей

4 Креативтік деңгей

8 Сурет. Мұғалімнің инновациялық іс-әрекетінің даму дәрежесі Мұғалімнің инновациялық іс-әрекетінің бейімделген деңгейі инновацияға тұрақсыз қатынасымен сипатталады. Бейімділік - педагог өзіне белгілі ақпараттан оқушылардың потенциялық мүмкіндіктері мен өзіндік жеке қасиеттерін ескере отырып, өзара әрекет әдістерін, құралдарын, тәсілдерін іріктеп, өзгертіп пайдалана біледі. Бұл деңгейде пәнаралық байланыс, саралап оқыту, білім, білік дағдыларын меңгерту жұмыстары жүреді. Бірақ әліде болса оқушының жеке басын дамытуды оңтайлы болжау жағдайы жетіспейді. Технологиялық дайындығы өзінің жеке тәжірибесімен байланысты. Мұғалімнің кәсіби-педагогикалық іс-әрекеті алдын-ала дайындалған үлгі бойынша құрылады, шығармашылық белсенділігі тәжірибе жүзінде көрінбейді, біліктілікті арттыру түрлі курстар арқылы қажеттілік болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Репродуктивті деңгей педагогикалық жаңашылдыққа анағұрлым тұрақты қатынасымен ерекшеленеді, жаңашыл-педагогтармен байланыс жасауға ұмтылуынан көрінеді. Шығармашылық белсенділігі стандартты жағдайда жаңа шешімдерді іздеу 63

элементтерімен іс-әрекетті жаңғырту аясында көрінеді. Мұғалім басқаның тәжірибесін ескере отырып, нәтижеге жету жолындағы педагогикалық міндеттерді шешеді, нақты жағдаяттарды шешудің тиімділігін талдауды біледі. Бұл педагогикалық шығармашылықтың төменгі деңгейі болып табылады. Эвристикалық деңгейде инновациялық іс-әрекеттің көрінісі жалпылама түрде жаңашылдыққа ұмтылуымен, мақсатқа бағытталуымен, тұрақтылығымен сипатталады. Мұғалімнің құрастырушылық – болжаушылық қабілеті байқалады, яғни жаңашылдық, педагогикалық үдерісті мақсатты ұйымдастыру, педагогикалық міндеттерді шешудің қалыптан тыс түрлерін қолдану жолдарымен ерекшеленеді. Сонымен қатар мұғалім өзінің ізденісінің тұжырымдамалық негізін анықтай біледі, оларды еркін түрде қисынды байланыстыра алады. Оның нәтижесін зерттеу негізінде өзінің жаңа жүйесін дайындайды. Бұл деңгейде педагог шығармашылықтың жоғары категориясына жақын. Бұл педагог өзінің тәжірибесін жинақтай біледі. Егер оны әріптестері мойындаса, оның идеясы басқа мұғалімдердің жұмысында тиімді нәтиже беруі мүмкін. Креативтік деңгей инновациялық іс-әрекеттің тиімділігінің жоғары дәрежесімен сипатталады, проблеманы шығармашылық белсенділікпен, жоғары сезімталдықпен меңгереді. Бұл инновациялық іс-әрекет пен педагогикалық шығармашылықтың «жоғары» деңгейі болып табылады. Мұғалімнің инновациялық іс-әрекетінде шешендік, педагогикалық интуиция, шығармашылық қиял, баланы тәрбиелеу үшін шынайы авторлық көзқарас құруды қамтамасыз ету маңызды орын алады. Тұлға құрылымында ғылыми және педагогикалық қызығушылық пен қажеттіліктер үйлесімді қиюласады. Педагогикалық рефлексия мен өзіндік шығармашылықтың жоғары деңгейі мұғалімнің мүмкіндіктерінен тыс өзін-өзі тиімді іске асыру үшін жағдайлар жасайды. Креативтік (шығармашылықты елестете білу) – болжаушылық: педагог жоғары міндеттерді ұсыну және оларды шешудің әдістерін негіздеу қабілеттерін көрсетеді. Мұндай қызмет нәтижесінде өмірлік шығармашыл инновациялық тұлға қалыптасады. Бұл деңгейде педагог қызметінде өзара әрекет жасау әдісі орын алады. Принцип бойынша бұл әдістерді оның оқушылары да меңгереді. Олар тұрақты жағдайда өз мүмкіндіктері бойынша өзіне – өзі іштей жарысқа түсу үрдісінде нәтижеге жетуге тырысады. Мұғалім өзі шығармашылықпен тұрақты айналысқанда ғана дәуір көшінің өзгерістеріне ілесе алатыны сөзсіз. «Өзі шығарма жаза алмайтын мұғалім жағада тұрып, жүзуді үйреткен су жаттықтырушысына тең». Ұлы адамның осы сөзі – мұғалімнің қазығы, бағыты болуы қажет. Сол себептен де мұғалімнің кәсіби өсуі барысында маңызды көрсеткіштердің бірі ұстаздың шығармашылық әлеуеті болып табылады. Ұстаздың жазған пікірлері, мақала, озық әдістері баспасөз бетінде жарияланып тұруы шығармашылықпен, жұмыс істеуінің, оқушымен бірлесе табысқа жетуіне ықпал етеді. Осы бағытта «Көктал» орта мектебі мұғалімдерінің білім беру жүйесін дамыту мен жетілдіруде, оқыту мен тәрбиелеу жұмыстарын жандандыруда жеткен жетістіктері өте жоғары. 2009-2015 жылдар аралығында мектеп ұстаздары түрлі бағыттағы аудандық, облыстық, республикалық және халықаралық конкурстарға қатысып жоғары нәтижеге қол жеткізе білді. Атап айтатын болсақ, соңғы оқу жылының өзінде республикалық, халықаралық деңгейде өткен жұмыстарға шығармашылық зерттеу тақырыптары аясында қатысқан жұмыстары жүлделі орындарға ие болған. 2014 жылы Астана қаласында «Оқыту және дамтыу» орталығының ұйымдастыруымен өткен «Ұлағатты Ұстаз» атты ІІІ Республикалық оқытушылар конкурсында ұжымның 3 мұғалімі І-ІІ жүлделі орынды иеленді. Олар: Ускенбаев М.Р., Ускенбаева А.Т., Абдикеримова Н.Ж. Сондай-ақ «Менің инновациялық сабағым» атты І Халықаралық оқытушылар сайысында да мектеп мұғалімдері қатысып, І-ІІ дәрежелі орынды иеленді. Олар: 64

Рапильбекова Г.Д. – І орын, Аргымбаева Ф.Р. - І орын, Жотабаева Г.М. - ІІ орын, Станбекова А.С. - ІІ орын. Аудандық пән олимпиадасынан 11-сынып оқушысы Жаңбырбаева Дана қазақ тілі пәнінен І орын, 8-сынып оқушысы Бакоев Мұхамедали тарих пәнінен ІІІ орын, ағылшын тілі пәнінен 9-сынып оқушысы Шора Ерасыл І орын, 8-сынып оқушысы Дәуренқызы Асылзат ІІ орын, 11-сынып оқушысы Темірғалиева Ақерке ІІ орын, 9сынып оқушысы Пастюшкова Кристина ІІІ орын, 8-сынып оқушысы Тұраров Бекзат орыс тілі пәнінен ІІІ орын, 9-сынып оқушысы Ақболатова Гүлсезім ІV аудандық сырттай олимпиадасынан ІІІ орын иеленді. 2014-2015 оқу жылы барысында мектеп оқушыларының зерттеушілікшығармашылық жұмыстар бойынша жеткен жетістіктері. Аудандық «Мы наследники Победы» шығарма жазу байқауынан 8-сынып оқушысы Искахов Әзімбек І орын алды. Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған «Туады ерлер Ел үшін» І аудандық қазақ батырлық эпосы жыршылар байқауынан 9сынып оқушысы Ақболатова Гүлсезім қазақ батырлар жырын жатқа айту номинациясы бойынша ІІ орын, 6-сынып оқушысы Маратұлы Спандияр І орынды иеленді. Аудандық «Язык-всем знаниям ключ» конкурсында 9-сынып оқушысы Алибаева Эльвира ІІ орын алды. XVI аудандық Абай оқулары байқауынан 5-сынып оқушысы Кеңесбек Мерей І орынды иеленді. Аудандық «Шерхан Мұртаза оқулары» байқауында Нұржанова Арухан ІІІ дәрежелі дипломмен марапатталды. Аудандық «Дебат» жарысына 10-сынып оқушылары Бахытжанқызы Диана және Бектұрсынов Ерлан қатысып, ІІ орын алды. Аудандық «Менің Отаным Қазақстан» өзге өкіл оқушылары арасындағы байқауға «Жас Ұлан» тобы қатысып ІІІ орын иеленді. Ұлы жеңістің 70 жылдығына орай «Майданда туған жырлар» атты аудандық жас ақындар байқауында 6-сынып оқушысы Джамбылұлы Нүртілеу қатысып ІІ орынды иеленсе, шығарма жазудан 8сынып оқушысы Фермебай Мадина ІІІ дәрежелі дипломен марапаталды. Аудандық «Ақберен» байқауына қатысып шығарма номинациясы бойынша 10сынып оқушысы Қуанышбек Алина І орын иеленді, көркем сөз номинациясы бойынша 9-сынып оқушысы Нұржанова Арухан ІІ орынды иеленді. Осы орайда мектеп ұжымындағы шығармашыл ұстаздардың ғылыми-зерттеу жұмысы бұл іс-шаралармен тоқталмақ емес. Мектеп мұғалімдері аудандық, облыстық көлемде атқарылатын іс-шаралардан да енжар қалып қойған емес. Аудандық, облыстық пәндік олимпиадалар мен ғылыми-практикалық семинар, конференция жұмыстарына қатысып, оқушылардың ғылыми-зерттеу жобаларына жетекшілік жасап, жүлделі орындарды еншілеп жүр. Бұл атқарылып жатқан іс-шаралар мектеп мұғалімдерінің қажырлы еңбектері мен шығармашылық жұмыстарының жемісі. Оны келесі диаграммадан көруге болады. 10 8 6

Аудандық

Облыстық

Республикалық

Халықаралық

9 Сурет. Мұғалімдердің ғылыми-зерттеу шығармашылық жұмыстары бойынша жеткен жетістіктері 65

Шығармашылық тұлға қалыптастырудың бір жолы ең алдымен оқушылардың танымдық ізденістерін тиімді ұйымдастырумен жүзеге аспақ. Конфуций айтқан екен: «танымның үш жолы бар: ең оңайы - еліктеу, ең ащысы – тәжірибе, ең мәртебелісі - ойлау» - деп. Сондықтан оқушыларымызды әрдайым өздері толғандыратын мәселе бойынша шығармашылыққа баулуымыз қажет. Оқушыларды шығармашылыққа баулу жұмыстары қалыптан тыс сабақ кезеңдерінде терең орын алып оқушы мүмкіндігіне жол ашады. Осы бағытта оқушылармен жүргізілген жұмыстардың барысы да айтарлықтай деңгейде жоғары көрсеткіштерге ие болды.

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

Аудандық Облыстық Республикалық Халықаралық

10 Сурет. Оқушылардың шығармашылық зерттеу жұмысын жүргізудегі жеткен жетістіктері Оқушылар аудандық, облыстық, республикалық, халықаралық деңгейде ұйымдастырылған түрлі іс-шараларға қатысып, жеңімпаздар атанды. «Кенгуру – математика для всех» халықаралық конкурсында Дәулет Мадина (ІІІ орын) мен Сәбенова Әмина (ІІІ орын) жүлделі орындарға ие болды. «Мен зерттеуге үйренемін» атты облыстық балғын зерттеушілер байқауында Асанова Аяжан (ІІІ орын, 2014ж) және Ешеңқұл Еңлік (ІІ орын, 2013ж) жеңімпаз болды. Халықаралық «Адам және табиғат» ойын байқауында Дәулет Мадина жоғары жетістігімен көзге түсті. «Золотое Руно» интелектуалдық ойын конкурсында мектеп оқушылары Ешеңқұл Еңлік, Аязбаева Айгерім, Кушербаева Аймерке ІІІ орын иеленді. «Руский медвеженок – языкознания для всех» халықаралық конкурсында Ризаева Карима, Мейірманов Диас ІІ орын иеленді. Бұл көрсеткіштер мектептің асқақ абыройы, биік мәртебесі. Бүгінгі таңда толғағы жеткен көптеген педагогикалық әлеуметтік проблемалар мұғалімнің ой-санасының жаңаруымен, жаңа міндеттерді айқын түсінуімен, педагогтардың белсенділігі мен шығармашылық қатынастарымен шешіледі.

Мұғалім және ұстаздық қызмет туралы даналық сөздер «Ұстаз жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсіне білетін, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің барлығын жадында жақсы сақтайтын, еш нәрсені ұмытпайтын, алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі, мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл, жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, дихрем, динар атаулыға, жалған дүниенің басқа да атрибуттарына жирене қарайтын, табиғатынан әдептілік және әділдікті сүйіп, жақындарына да, жат адамдарға да, әділ, жұрттың бәріне өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп, қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек». Әл-Фараби «Мұғалімдер - қоғамның ең білімді, ең отаншыл, білгілеріңіз келсе, ең «сынампаз» бөлігі болып табылады». Н. Ә. Назарбаев «Баланы дұрыс тәрбиелеу - бұл біздің қарттық шағымыз, жаман тәрбиелеу - бұл біздің келешек қасіретіміз». А. С. Макаренко «Бала тəрбиесі – бір өнер, өнер болғанда ауыр өнер, жеке бір ғылым иесі болуды тілейтін өнер. Баланы дұрыс тəрбиелеу үшін əркімнің өз тəжірибесімен танысу керек». М. Жұмабаев «Адамның адамшылдығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады». А. Құнанбаев «Білім жүйесін емес, мұғалімнің жан дүниесін реформалау керек». Ш.А.Амонашвили «Егер айтып берсең, ұмытамын. Егер көрсетсең, мүмкін есіме сақтаймын. Егер шабыттандырсаң, расымен, ұмытпаймын». Конфуций «Әр адамның бойында күн бар, тек оның нұрлануына мүмкіндік беріңдер». Сократ «Баланы бірінші сүю, содан кейін оқыту керек».

Я.А.Коменский

«Егер бір жылыңды болжасаң, тұқым сеп. Егер 10 жылыңды болжасаң, ағаш отырғыз. Егер бүкіл өміріңді ойласаң, жастарды тәрбиеле». Қытай нақыл сөзі «Нұр балаларына Нұрлы ұстаздар қажет».

Е.А.Акимов

«Әр бала белгілі борышпен өмірге келеді. Және әрбір сәбидің тек өзіне тиесілі жаны - ішкі дүниесінің сәулесі бар. Ата-ана мен педагогтың міндеті сол сәуленің жоғалып кетуіне жол бермей, балаға өз өмір жолына бағыт көрсету». Ш.А. Амонашвили 67

«Мектеп –рухани өрлеудің баспалдағы». «Білім адамның өзі үшін қажет».

Платон Конфуций

«Баланы ақша табу үшін ғана емес, оның ішкі әлемінің сұлулығын ашу үшін оқытады». М. Монтень «...Балаларды бар жүрегіңмен жақсы көру керек, ал оларды осылай жақсы көру үшін, махаббаты қалай көрсету керектігін олардан үйрену керек. Мектептегі әрбір күнді, әрбір сабақты педагог ол балаға сыйлық болатындай ұйымдастыруы тиіс. Баланың өз ұстазымен араласқан әрбір қарым-қатынасы оған қуаныш пен оптимизм сыйлауы керек». Ш.А. Амонашвили «Егер сенің сыныбыңда балалардың көпшілігі оқығысы келмесе, онда сен – жаман ұстаз болғаның, ал сыныпта балалардың көпшілігі оқығысы келсе, онда сен жақсы ұстазсың, ал егер сенің сыныбындағы балалардың барлығы оқығысы келсе, онда сен жақсы ұстаз ғана емессің, сонымен қатар жақсы тәрбиешісің». Ш.А. Амонашвили «Оқушының құлағына түтікшеге (воронкаға) құйғандай үнемі айғайлайды, ал оқушының жауапкершілігі тек қана айтқанды қайталау. Мен мұғалімнің осы қателігін жөндегенін қалар едім». М. Монтень «Тәрбиелеу дегеніміз – балаларды заңды түрде дұрыс деп танылған және оның шынайы дұрыстығына ең дана және игі жақсы адамдар көз жеткізген пайымдауларға тарту және соған жеткізу». Платон «Адам дүниеге келгенде таза мектеп тақтасындай болады, тақта бетіне әр адам өз қолжазбасын жазып қалдырғандай кішкене нәрестенің де таза санасына өсе келе әр нәрсе жазылады». Әл-Фараби «Мен мұғалімнің әуел бастан балалардың қабілетіне сәйкес талғамын дамыта отырып, өз ойларын ашық айтуға, олардың арасынан таңдау жасауды, ажырата білуді талап еткенін, кейде оның оқушыға жол көрсеткенін, ал кейде оқушының өзі табуына мүмкіндік бергенін қалаймын». М. Монтень «Ізгілігі жоқ адамға берген білім – ақымақтың қолына ұстатқан қылышпен тең». Д.И.Менделеев «Мұғалім оқып-үйренуін тоқтатпаса ғана – мұғалім. Ол оқып-үйренуін тоқтатқан сәттен бастап оның мұғалімдігі жойылады». К.Д.Ушинский

«Балаларға көп айту қажет емес, оларды сөзбен тойдырмау керек, сөз еріккеннің ермегі емес, ал сөзден жалығу – өте зиянды». В. А. Сухомлинский «Бала тәрбиешінің сөзін тыңдап қана қоймай, үндемей отыруы керек: осы сәтте олар ойлайды, естігені мен көргенін мәнін ұғынады». В. А. Сухомлинский «Мұғалім жақсы сабаққа өмір бойы дайындалады… Біздің мамандығымыздың рухани және философиялық негізі осындай: оқушыларға білім ұшқынын шашу үшін мұғалім өз бойына телегей-теңіз нұр жинауы керек». В.А. Сухомлинский «Біздегі барлық адамгершілік, шындық, жақсылық, нұр – бәрі де ілім. Тәрбиесіз оқыту, бұл оқыту емес, басқа бір нәрсемен айналысу». Н.И.Пирогов да».

«Мұғалім рухын бірде бір кітап алмастырмауы қажет және алмастыра алмайды А. Дистервег

«Орташа мұғалім баяндап береді, Жақсы мұғалім түсіндіреді. Көрнекті мұғалім көрсетеді, ұлы мұғалім шабыттандырады». Уильям Артур Уорт «Мұғалімге елдің болашағын қалыптастыруда ең басты рөл берілген». Ш.А.Амонашвили «Барлық мамандықтың ішінде мұғалім мамандығы ең ардақты, ең қиын және ең маңызды». Ш.А.Амонашвили «Мұғалім – бұл ақылдың шектеулігін жоятын, сонысымен жер бетіндегі тыныштыққа ықпал ететін және өзіңді-өзің ұстай білуге үйрететін адам». (авторы белгісіз) «Мектептегі оқушы үшін ең маңызды құбылыс, ең уағыздаушы пән, ең жанды үлгі – мұғалімнің өзі». А. Дистервег «Мұғалімнің балаға махаббаты, баланың мұғалімге махаббаты ұғымына салынатын нәрсе, меніңше, бір адамның басқа адамның рухани байлығына таңырқауы, сүйсінуі…». В.А.Сухомлинский «Халық мұғалімі - жасөспірімнің рухани дүниесінің мүсіншісі, қоғам өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы – балаларды, өзінің үмітін, өзінің болашағын сеніп тапсыратын сенімді өкілі. Осы аса ізгі және аса қиын кәсіп, бұған өз өмірін арнаған адамнан тұрақты творчествоны, ойдың тынымсыз жұмысын, орасан зор жанжомарттығын, балаларға сүйіспеншілікті, іске шексіз адалдықты талап етеді». Ы. Алтынсарин 69

«Мұғалім өз ісіне деген сүйіспеншілікті оқушыға деген сүйіспеншілікпен біріктіре алмаса, онда ол – шын мәніндегі қазіргі заманның мұғалімі бола алмайды». Л.Н. Толстой «Мұғалім өз атын, өзіне деген құрметті сақтай білу керек. Өзінің еңбегінің түпкі мақсатына жетуде қателеспей, бар қиындықты жеңе білсе ғана, өзінің еңбегінің жемісін көре алады». Ә. Сатпаев «Ұстаз – ұлық қасиет емес, ұлы қасиет».

Б. Момышұлы

«Балалармен қысқа ашуланбай, байсалды сөйлеу, әрбір пәнді бар пейілмен және қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан-жақты білімді, өз ісінің шебері болуы қажет». Ы.Алтынсарин «Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек, мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыруы керек». А. Байтұрсынов «Мұғалім қандай болса, мектеп те сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі білімді, педагогикадан, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім». А. Байтұрсынов «Нашар ұстаз шындықты қайталайды,жақсы ұстаз сол шындықты іздеп,табуға үйретеді». А. Дистервег «Ұстаз ізденгіш болуы, ойлай білуі, қандай істі болсын, бар ынтасымен атқара білуі керек». В. Маяковский «Ұстаз болу, яғни жақсы оқытушы болу үшін, оқытатыныңды да сүюің керек». В.О.Ключевский «Мен үшін жақсы мұғалім бәрінен де артық, өйткені мұғалім-мектептің жүрегі». Ы.Алтынсарин «Адамның адамгершілігі жақсы ұстаздан болады». «Мұғалім - зор тұлға, ол күннің құдіретті сәулесі іспетті».

А. Құнанбаев К.Д.Ушинский

«Мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен – тарихтағы ең ұлы істің бірі». К.Д.Ушинский

«Мұғалімнің ұдайы жақсы оқитын балаларға ғана сүйсініп, ылғи соларды ғана оқытуы дұрыс емес». М. Әуезов «Ұстаз деген ұлағатты атауды естігенде, күні бүгінге дейін өзімді шәкірттей сезінемін». С.Қожамқұлов «Егер мұғалім өз бойына іс пен шәкірттеріне деген сүйіспеншілікті біріктірген болса, ол – кемел ұстаз». К.Д.Ушинский «Шәкірті жоқ ұстаз – мылқау ұстаз».

Ы.Жақаев

«Егер мұғалім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілікті жинақтаса, ол – нағыз ұстаз». Л.Н.Толстой «Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік һәм өз жанымызға (қазақ жанына) үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады». М. Жұмабаев «Ұстаз болу – өз уақытын аямау, өзгенің бақытын аялау».

Ж.Ж.Руссо

«Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шымшытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер – ол даналықты жүректен ұға білу болып табылады». В.А.Сухомлинский «Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс». Ы.Алтынсарин «Даңқ пен абырой кенелуімде мен бір адамға қарыздармын ол – ұстазым». Аристотель «Мектепті сыйлағандықтан, мамандығын жан-тәнімен сүйгендіктен мұғалім ең алдымен өзінің интелектісін көтеруі керек, дүниеге деген көзқарастарын биіктетуі керек». Ә. Тәжібаев «Мұғалім деген ат-қасиетті ат. Мұғалім деген аттан таза еңбекті сүйетін мамандық иесі деген сөзді ұғынады. Елдің надандығымен алысатын адам мұғалім». С. Мұқанов «Ұстаз талантты болса, Шәкірті талапты болады».

Халық даналығы 71

«Мен барлық ұстаздарға былай ғибрат етемін: балалардағы білімге деген талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмаңдар. Еңбек қуанышы еңбеккер адамның мақтаныш сезімін осы оттың тұтанар бірден-бір көзі». В.А.Сухомлинский «Өзіңді қарапайым жылы лебізіңмен сыйлата білмесең,құр қаталдықтан түк те шықпайды». А.П.Чехов «Мұғалімге сөз өз ойын сапырылыстырып айту үшін берілмейді, басқаның ойына қозғау салу үшін беріледі». В.О.Ключевский «Өзінің ақыл-ойын артықша бағалайтын адамды үйреткісі келетін кісі уақытты босқа шығындайды». Демокрит «Ана сүтін дене үшін табиғат әзірлейді, рух үшін оны біздің мұғалімдеріміз әзірлейді». Г.Лихтенберг «Мұғалімнің бүкіл мақтанышы - шәкірттерінде, өзі шашқан ұрықтарының өсіпөнуінде». Д.И.Менделеев «Егер мұғалім өте беделді болса, онда бұл мұғалімнің әсерінің іздері кейбір адамдардың бойында бүкіл өмір бойы қалып қояды. Міне, сондықтан мұғалімнің өзіне құнтты болуы, өзінің мінезі-құлқы мен іс-әрекеттері, дүние жүзіндегі бірде-бір адамда болмайтындай, ең күшті бақылауда болатынын сезінуі өте маңызды. М.И.Калинин «Өзінің шәкірттеріне еңбектен қуаныш табу қабілетін дарыта алатын мұғалім зор даңқа бөленуге тиіс». Э.Хаббард «Жақсы мұғалімдер жақсы оқушыларды жасайды». «Мұғалімге сенім білдірмесе, оқу игі жеміс бере алмайды». «Басқаларды үйрете отырып, біздің өзіміз де үйренеміз». «Үйренбейтін немесе аз үйренетін мұғалім - жаман мұғалім».

М.В.Остроградский Д.И. Менделеев Сенека М.Горький

«Ғылымды күшті меңгерген және оны сүйетін мұғалім ғана өз шәкірттерінің бәріне жемісті ықпал жасайтын болады». Д.И.Менделеев 72

«Ұстаздың негізгі міндеті – оқушының мықты рухани күштерін ояту».

Сократ

«Мұғалім мәңгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі». Я.А.Коменский «Мұғалім тек өз пәнінен сабақ беріп қана қоймауы керек, сонымен қатар тәрбиеші адал, әділетті, шыншыл адам болуы керек». К.Д.Ушинский «Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді. Сондықтан әрбір ұстаз бұған жол бермеуі керек». Плутарх «Сабақ беру – үйреншікті жай шеберлік емес, ол – үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер». Ж. Аймауытов

Пайдаланылған әдебиеттер 1. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» ҚР Президенті – Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 қаулысымен бекітілген). 3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 жыл 27 шілде. 4. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары. (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 қаулысымен бекітілген). 5. Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б. 6. Тұрғынбаева Б.А. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту: теория және тәжірибе // Aлматы. 2005 7. Құдайбергенова К. Құзырлылық – тұлға дамуының сапалық критерий // «білім сапасын бағалаудың мәселелері: әдіснамалық негізі және практикалық нәтижесі» атты халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның материалдары. 2008. 8. Әбдібекқызы Қ. Оқушылардың көркем шығармашылық қабілетін дамыту. - А: Рауан, 1994. 9. Борлукова М.Н. Горголь Н.В. «Білім беруді модернизациялау талаптарына сәйкес оқушылардың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыру». Қазақстан мектебіндегі әкімшілік. Алматы, 2008 10. Бабаев С. Б. Жалпы педагогика. – Алматы, 2005. 11. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. А. – 2002. 12. Өстеміров К. Қазіргі педагогикалық технологиялар мен оқыту құралдары.Алматы, 2007 13. Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. - Алматы, 2007. 14. Бердібаева С.Қ. Творчестволық іс-әрекеттің этнопсихологиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. 15. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралар.-Алматы: Рауан, 1991. 16. Аймауытов Ж. Психология и выбор профессии. В кн.: Психология Алматы: Рауан, 1995. 17. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы: Ана тілі,1992 18. Шағыр Қ. Әрбір ұстазға берері мол. // Тәрбие құралы.– №5 2005. 19. Бұзаубақова Қ.Ж. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру.Алматы: Жазушы, 2006 20. Ержанов Н. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін ашу. Мектеп технологиясы, №7, 2003 21. Рүстемов Ж. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп, №1, 2003 22. Тұрғынбаева Б. Шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу. Бастауыш мектеп. №5, 2009. 23. Кішібаева Д. Оқушыларды шығармашылыққа баулуда белсенділігін, қызығушылығын арттыру жолдары. Бастауыш мектеп №3, 2009 24. Петров А.В. Активизация познавательной деятельности через игру. – М., 2001. 25. Организация проектной учебно-исследовательской деятельности школьников. / Авт.-сост. И.И.Белова, С.М.Гетманцева, Ю.Н.Гребенникова, О.А.Гущина. – Великий Новгород, 2002. 26. Караев Ж.А. Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода. - Алматы, 2005. 74

27. Қараев Ж.А. Педогогическая технология дифференцированного обучения. - Алматы, 1999. 28. Караев Ж. А., Кобдикова Ж. У. Сущность педагогической технологии трехмерной методической системы обучения. - // Новые педагогические технологии №4, 2007 29. Караев Ж. А., Кобдикова Ж. У. Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода.- // Новые педагогические технологии №2, 2008 30. Караев Ж.А. Педагогическая технология обучения. - Алматы, 1999. 31. Караев Ж.А., Кобдикова Ж.У. Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода. – Алматы: Жазушы, 2005. 32. Смаилов С. Дидактикалық материалдарды қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру.- Алматы, 1994. 33. Максимова В.Н. Межпредметное связи и учебно-воспитательном процессе. - Л.: ЛГПИ, 1979. 34. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. - Алматы: Мектеп, 1981. 35. Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. - Москва: Педагогика, 1972 36. Шаталов В.Ф. Үштіктен қалай құтылдық. – Алматы, 1989

Мазмұны Алғы сөз................................................................................................................................3 Білім сапасын арттыруда мұғалімнің кәсіби құзіреттілігін жетілдіру................................4 Шығармашылық жұмыс – мұғалімдердің кәсіби өсуін жетілдіру құралы ретінде .........8 Портфолио

–

мұғалімнің

шығармашылық

жеке

кәсіби

көрсеткіштерінің

жетістігі...............................................................................................................................19 Авторлық оқу бағдарламасын дайындау бойынша әдістемелік ұсыныстар....................34 Авторлық бағдарламаның ресімделуі...............................................................................37 Авторлық бағдарламаны сараптамадан өткізу................................................................39 Рецензиялау........................................................................................................................40 Оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық белсенділігін қаыптастырудағы мұғалімнің шығармашылық іс-әрекеті.................................................................................................41 Оқушылардың ғылыми зерттеу жұмысын ұйымдастыру................................................54 Мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарының жетістіктері...........................................63 Мұғалім және ұстаздық қызмет туралы даналық сөздер.................................................67