LONGE DA AMAZÓNIA_Curtas 2017: A Bola de Cristal

CURTAS 2017: A BOLA DE CRISTAL acuartaparede.com /curtas-2017-competicion-portuguesa/ Por Ivan Villarmea Alvarez Publicado o 26/07/2017 ·

O Teatro Municipal de Vila do Conde converteuse por uns días nunha enorme bola de cristal na que puidemos enxergar o pasado, o presente e o futuro do cinema portugués: nela vimos pezas que complementan traxectorias sólidas e lonxevas, como o autorretrato Où em êtes-vous, João Pedro Rodrigues (João Pedro Rodrigues, 2017), premiado como mellor filme da competición nacional; descubrimos tamén aos novos herdeiros de determinadas liñaxes egrexias, como Farpões Baldios (Marta Mateus, 2017), título vencedor do Grande Premio da competición internacional, ou Altas Cidades de Ossadas (João Salaviza, 2017), dous filmes que adaptan con resultados desiguais, cada un ao seu xeito, a fasquía de Cavalo Dinheiro (Pedro Costa, 2014); e imaxinamos sobre todo o futuro, os filmes que están por vir, a partir dos novos traballos dunha serie de cineastas, algúns máis experimentados que outros, que están en proceso de transformación ou consolidación dos seus respectivos estilos, como acontece na fantasía científico-romántica Os Humores Artificiais (Gabriel Abrantes, 2017), premio ao mellor realizador portugués, ou na ficción metafórica Coup de Grâce (Salomé Lamas, 2017). Esta bola de cristal permitiunos espreitar o movemento perpetuo do cinema portugués: un cinema de ideas, de imaxes esculpidas e de palabras recitadas que medra ano a ano a través da suma dos seus talentos, encontros e relacións.

Imitar ou Transformar Farpões Baldios aprópiase do dispositivo co que Pedro Costa leva case dúas décadas traballando para levalo dos interiores escuros da periferia lisboeta aos campos luminosos do Alentejo, onde nenos e vellos manteñen viva a memoria do lugar. A composición dos encadres, os contrastes de luz, a dicción distanciada… todo apunta cara uns determinados modelos: cara ese “cinema encostado” do que fala o meu colega Ricardo Vieira Lisboa na súa crónica para À Pala de Walsh, por suposto, mais tamén cara o rigor dos traballos de Straub-Huillet, cara a exuberancia dos exteriores de John Ford, e mesmo cara a xeometría dalgún plano de James Benning – a composición do plano inicial de Farpões Baldios é idéntica á do segundo plano de One Way Boogie Woogie 1/5

(James Benning, 1977), por exemplo. Con todo, a forza e a expresividade das imaxes e dos testemuños crean unha emoción xenuína que evita que este primeiro traballo de Marta Mateus sexa apenas unha copia degradada dos seus referentes. Ora ben, as obras que se enmarcan explicitamente nunha determinada xenealoxía corren sempre o risco de ficar vampirizadas por ela, como lle acontece a Altas Cidades de Ossadas, un retrato dun dos pioneiros do rap crioulo –Karlon– que neste caso non se beneficia da mímese caligráfica con respecto a Cavalo Dinheiro – se cadra porque o seu director, João Salaviza, xa demostrara ter un estilo e un universo propio nos seus anteriores traballos: as curtas Arena (2009) e Rafa (2012), e a longa Montanha (2015).

Farpões Baldios (Marta Mateus, 2017)

One Way Boogie Woogie (James Benning, 1977)

A rixidez de Farpões Baldios e Altas Cidades de Ossadas contrasta, no entanto, coa naturalidade e a fluidez doutras propostas máis libres como Où em êtes-vous, João Pedro Rodrigues ou Os Humores Artificiais . No primeiro caso, João Pedro Rodrigues aproveita unha encomenda do Centre George Pompidou para remontar unha serie de imaxes inéditas, procedentes dos seus diarios de viaxe e de rodaxe, que axudan a comprender a súa vida a través da súa obra – ou a súa obra a través da súa vida. O resultado é intenso, por veces divertido, e sempre visceral, como deixa claro o plano de apertura: un autorretrato do cineasta de cintura para abaixo, completamente nú, onde o seu risco máis recoñecíbel son os seus xenitais.

Gabriel Abrantes, pola súa banda, continúa experimentando co cinema e co discurso de xénero en Os Humores Artificiais, unha bizarra, improbábel e profundamente conmovedora historia de amor entre un robot e unha adolescente. A súa premisa argumental inverte a perspectiva de Her (Spike Jonze, 2013): desta vez non estamos ante un home que se namora dun sistema operativo, senón ante unha intelixencia artificial que se namora dunha rapariga, polo que o traballo de Abrantes pasa, ante todo, por afondar na subxectividade da 2/5

propia máquina. O seu filme é lúdico, vitalista e profundamente autoparódico –o robot chega a dicir, nun momento determinado, que “este filme é un pouco clixé”– mais as emocións que describe resultan felizmente contaxiosas. Abrantes, ademais, integra con gran soltura elementos do mundo tradicional indíxena brasileiro cos usos e costumes tecnolóxicos dos millenials; unha mestura estraña e anómala que reivindica a necesidade perenne de actualizar as formas e as convencións de calquera xénero cinematográfico.

Os Humores Artificiais (Gabriel Abrantes, 2017)

Experimentar para Medrar A experimentación con xéneros, rexistros e formatos foi sen dúbida unha das constantes da competición portuguesa de 2017. Fronte á parálise da edición anterior, na que moitos filmes recuncaron en fórmulas xa testadas, os títulos seleccionados neste ano amosaron unha maior vontade para pór en práctica novas ideas.

Moitos destes filmes non foron concibidos como obras pechadas, destinadas ao triunfo, senón como obras abertas, de aprendizaxe e transición: obras que fan posíbel outras obras. Salomé Lamas, por exemplo, explora os mecanismos narrativos da ficción en Coup de Grâce, unha historia truncada de relacións paterno-filiais á que incorpora moitos dos seus achados no campo da non-ficción, do compoñente plástico e metafórico dalgunhas imaxes –centos de pombas que saen voando dun camión, montes de area que invaden o interior dunha vivenda, etc– até as coreografías laborais filmadas dende a distancia en planos de longa duración. Estas imaxes evocan e transmiten unha serie de ideas e sensacións que constrúen e desbordan o relato, confirmando deste xeito que Lamas é unha das persoas con maior talento visual do cinema portugués contemporáneo, se ben aínda non é unha das súas mellores narradoras.

As trocas entre a ficción e a non-ficción foron constantes e recíprocas neste ano, sobre todo naqueles títulos de non-ficción, como O Homem Eterno (Luís Costa, 2017), que incorporan disimuladamente elementos propios da ficción. Esta curta é un retrato familiar construído a partir das imaxes que o avó do cineasta filmou mentres vivía emigrado no Canadá. Porén, o seu comentario, escrito por Eduardo Brito, conta a historia do avó a partir de frases, ideas ou experiencias inventadas para a ocasión. A ficción, neste caso, entra no filme a través da palabra, que reinterpreta as imaxes para crear un relato alternativo ao real, aínda que noutros casos tamén pode acontecer xusto ao contrario: as imaxes ficticias poden reinterpretar as palabras reais, como acontece en Longe da Amazónia (Francisco Carvalho, 2017), unha peza atmosférica onde a metraxe, filmada en presente no xardín botánico da Universidade de Coimbra, serve de ilustración e contraste a unha serie de observacións sobre as forestas brasileiras escritas polo naturalista Alexandre Rodrigues Ferreira a finais do século XVIII.

3/5

Agua Mole (Laura Gonçalves & Xá -Alexandra Ramires- 2017)

Nesta mesma liña, o caso máis sobranceiro foron se cadra dúas das catro curtas de animación incluídas na competición lusa: Agua Mole (Laura Gonçalves & Xá -Alexandra Ramires- 2017) e Surpresa (Paulo Patrício, 2017). Estes traballos ilustran con gran sensibilidade e imaxinación as palabras procedentes de varias gravacións sonoras reais: dunha banda, en Agua Mole, as declaracións dos últimos veciños de distintas aldeas de Trás-os-Montes, que se debaten entre o desexo de ficar na súa terra e a dificultade de facelo sós, isolados; e doutra banda, en Surpresa, o diálogo entre unha nai e unha filla, cando esta última apenas contaba con tres anos de idade, sobre a súa experiencia no hospital infantil, onde estivo ingresada por mor dun cancro de ril. Os testemuños deses vellos e desa miúda son tristes e tenros de seu, mais o traballo destes animadores e cineastas consegue potenciar sempre a beleza e a esperanza por riba da ameaza da morte.

Suxerir sen Afondar A ficción pura, mentres tanto, debatíase entre o cinema de xénero – Coelho Mau (Carlos Conceição, 2017), Thursday Night (Gonçalo Almeida, 2017)– e o cinema ‘martelado’ – Verão Saturno (Mónica Lima, 2017), Soltar (Jenna Hasse, 2017). Este último concepto foi creado hai un ano polo meu colega Luís Mendonça, na súa crónica do Curtas Vila do Conde 2016 para À Pala de Walsh, para referirse a dramas urbanos ou suburbanos “com gente de classe média lá dentro, que se alimenta silenciosamente de uma qualquer tensão (sexual) sugerida, entenda-se, uma tensão que nunca deixará de ser isso: pura sugestão”. (1) Fiel a este modelo, Verão Saturno establece un triángulo amoroso nos tempos da austeridade entre un músico, a súa namorada e a nai da namorada, no que o malestar persoal, a tensión sexual e o conflito latente, lonxe de agromar, dilúense na impotencia narrativa da súa directora, incapaz, como os seus personaxes, de desbloquear a situación na que ficaron presos. O conflito é bastante máis explícito en Soltar –un brote psicótico durante as vacacións dunha parella suíza no sur de Portugal, de visita aos avós dela– mais a cineasta luso-descendente Jenna Hasse semella bastante máis interesada en explorar os síntomas que en afondar nas causas ou nas consecuencias deste arrouto. Verão Saturno e Soltar son así filmes de atmosferas e indicios, que queren ser sutís, mais rematan sendo apenas superficiais. Pola contra, Cedrim (Diogo Vale, 2017), outra das ficcións presentadas na competición portuguesa, aproveita moito mellor estes vimbios –o silencio na familia, o tempo moroso da aldea, e o sutil arte da suxestión– para camuflar o abismo do drama na cachaza dunha tarde infantil do rural. A elegancia dos encadres e a precisión da montaxe son, por agora, bos augurios para a incipiente carreira do seu realizador.

Coelho Mau tamén ten un pouso de cinema martelado, coa súa casa grande e isolada, os seus dous irmáns 4/5

incertuosos (sic), a nai entregada ao seu amante, e varios xogos ilícitos onde o desexo se impón á doenza. Ao seu favor, cómpre salientar o traballo dunha equipa profesional e competente, encabezada por Vasco Viana na fotografía e João Rui Guerra da Mata na dirección artística. Na súa contra, por desgraza, está a súa enchente estéril de referencias cinéfilas –a casa lembra á de A Cara que Mereces (Miguel Gomes, 2004); a xardín, á foresta de Morrer como um Homem (João Pedro Rodrigues, 2009); o amante compartido, ao personaxe interpretado por Terence Stamp en Teorema (Pier Paolo Pasolini, 1968); a máscara de osíxeno, á de Blue Velvet (David Lynch, 1986); etc– que non semellan ter outra función máis que cumprir os soños húmidos dun realizador desexoso de emular aos seus modelo. Carlos Conceição, con todo, ten moito oficio, mais o seu futuro dependerá das historias –e dos guionistas– que atope polo camiño.

Thursday Night (Gonçalo Almeida, 2017)

Gonçalo Almeida, por último, continúa explorando os matices de ton, son, ritmo e cor do thriller fantástico en Thursday Night, unha viaxe canina cara o alén filmada con notábel solvencia. Este traballo é un exercicio de estilo simple, breve e humilde, que mellora a impresión que o realizador deixou o ano pasado en Vila do Conde coa irregular Severed Garden (Gonçalo Almeida, 2015). Thursday Night é así outro filme que se sitúa na encrucillada que caracterizou a competición portuguesa deste ano: o estimulante encontro entre modelos externos e arelas internas. Por iso, a colleita deste ano semella estar cargada de futuro. Ollai para a bola de cristal. Ollai para as pantallas. O futuro está no presente.

(1) O termo ‘martelado’, por certo, xorde dun xogo de palabras entre o apelido da cineasta arxentina Lucrecia Martel e o nome que se lle dá aos produtos adulterados en Portugal.

5/5