CARTAS DA GUERRA_2017April_Filmmagie [bel]

0DDQGEODG YDQ )LOPPDJLH Y]Z QLHW LQ MXQL HQ DXJXVWXV $IJLIWHNDQWRRU $QWZHUSHQ ; _ 3 _ ZZZ ƓOPPDJLH EH

CARTAS DA GUERRA Buitenpost

Mei–Juni 2016 April 2017

#672 #674

35ò6 Ş

&29(5 6725<

CARTAS DA GUERRA

Ivo M. Ferreira over

De weelderige zwart-witfotografie en het hunkerende liefdesproza van CARTAS DA GUERRA gooiden begin  al hoge ogen op het filmfestival van Berlijn. Na een passage op Film Fest Gent vorig najaar doet de doorbraakfilm van de Portugees Ivo M. Ferreira nu MOOOV en het Afrika Filmfestival aan voor hij in onze zalen komt. ŋ ƛƣƨƫƧ ƠƚƛƫƢƞƥƬ Ik hou van je, mijn winterkat mijn lief mijn gazelle mijn vergeetmij-niet mijn Aldebaran mijn minnares mijn Melkweg (…) mijn tederheid mijn maneschijn mijn Parijs mijn kleurenlint mijn geheime verslaving mijn zwaluwtoren om drie uur ’s nachts mijn melancholie mijn vruchtvlees mijn diamant mijn zon mijn glas water mijn trap van verlangen mijn morfine opium cocaïne mijn open wond mijn poolvlakte mijn oerwoud mijn vuur mijn enige vreugde (…) mijn engel van Botticelli mijn zee mijn feestdag (…) mijn liefdesdood mijn Ana Karenina mijn lamp van Aladin mijn vrouw.*

H

et regime in Portugal staat in 1971 op wankele benen. De dictatoriale minister-president António de Oliveira Salazar was al enkele jaren van het toneel verdwenen en is net overleden, maar toch wil de Portugese overheid de onafhankelijkheidsstrijd in de overzeese koloniale gebieden nog met geweld de kop indrukken.

De jonge dokter António Lobo Antunes (°1942) vertrekt voor een verplichte legerdienst van twee jaar naar Angola. Op het vrij luxueuze schip begint hij tussen muziekoptredens en zonnebaden door aan een uitgebreide correspondentie met zijn jonge bruid Maria José, net zwanger van hun eerste kind. Meer dan 30 jaar later laten de twee dochters uit Lobo Antunes’ eerste huwelijk de brieven uitgeven in boekvorm, volgens de wens van hun net overleden moeder. De brieven van hun vader

– de tegencorrespondentie van hun moeder werd jaren geleden verbrand – zijn van een bijna ongepaste intimiteit. Nooit bestemd voor publicatie, maar wel razend interessant als tijdsdocument, en als wordingsverhaal van een jongeman, een schrijver van Nobelprijsallure en van een land dat zich langzaam loswerkt uit het volkomen achterhaalde idee van de Estado Novo, de Nieuwe Staat, een Portugees wereldrijk als corporatistische erfgenaam van eeuwenlang kolonialisme.

Na zijn terugkeer groeit António Lobo Antunes uit tot een van de belangrijkste Portugese schrijvers. Al zou het manuscript waar hij in oorlogstijd aan werkte nooit verschijnen. Eind jaren 70 debuteert hij met Memória de Elefante, waarin hij verhaalt over de scheiding van zijn eerste echtgenote en grote liefde Maria José.

Datzelfde jaar publiceert hij ook Os Cus de Judas

April 2017 — ),/00$*,(

15

&29(5 6725<

(vertaald als De judaskus), een verslag van de koloniale oorlog die hem en zijn generatiegenoten zo heeft getekend. Die hopeloze strijd, opgepookt door het dictatoriale regime van Salazar, tegen de rechtmatige eis om vrijheid zal door zijn oeuvre blijven spoken. In maart 1973 bericht Lobo Antunes in een brief aan Maria JosĂŠ al wat hij wil schrijven: â&#x20AC;&#x153;een natuurlijk portret van onze bittere Portugese hoedanigheid, iets baroks dat bruist van levenâ&#x20AC;?.

),/00$*,( +RH NZDP MH LQ FRQWDFW PHW KHW ZHUN YDQ /RER $QWXQHV" 0DDNW GDW GHHO XLW YDQ KHW FXUULFXOXP LQ KHW 3RUWXJHVH RQGHUZĂłV" IVO M. FERREIRA: In mijn tijd niet, maar zelfs de koloniale oorlogen waren geen deel van het curriculum. Ik ben heel erg geĂŻnteresseerd in historische periodes die vreemd genoeg verborgen blijven in schoolboeken. Toen ik op school zat, vertelden die boeken uitgebreid over de oprichting van de Portugese republiek in 1910 en dan over 1933 en AntĂłnio Salazar, eerst als minister van FinanciĂŤn en later als dictator.

De koloniale oorlogen kregen vervolgens een pagina of twee, met op de volgende pagina de Revolutie in 1974 en de modieus geklede jongens van toen met hun anjers en hun handen op de tanks. De pagina daarna was een blauwe met twaalf gele sterren, over het Europa waar we nu in leven. Ik begrijp niet waarom we 40 jaar geschiedenis zo moeten resumeren.

Tabu YDQ MH ODQGJHQRRW 0LJXHO *RPHV NĂłNW QDDU KHW NRORQLDOH YHUOHGHQ HQ RRN 3HGUR &RVWD PDDNW Ć&#x201C;OPV RYHU GH JHYROJHQ YDQ GH UHFHQWH 3RUWXJHVH JHVFKLHGHQLV ,V HU QX ZHO HHQ GHEDW DDQ GH JDQJ LQ 3RUWXJDO" I. M. FERREIRA: Nee, het is eigenlijk verbazingwekkend hoe weinig er over de koloniale oorlog wordt gesproken. Ook in literatuur. Recent is er een en ander verschenen, zoals de boeken van Dulce Maria Cardoso, en er is natuurlijk de film Conversa acabada (1981) van JoĂŁo Botelho. Maar het blijft verbazen hoe weinig aandacht er gaat naar zoâ&#x20AC;&#x2122;n groot trauma, een oorlog die begon in 1961 en duurde tot 1974, en waarbij elke Portugese familie betrokken was. Die oorlog deed zo veel mensen vluchten, zorgde voor zo veel doden. En wie niet stierf ging een beetje dood vanbinnen. Nadat Portugese diplomaten bij de Verenigde Naties fotoâ&#x20AC;&#x2122;s hadden getoond van de slachtpartij van de UPA in NoordAngola (Unie van Angolese volken, die vanuit het net onafhankelijk geworden Congo streden voor Angolese onafhankelijkheid, nvdr), vertrokken velen in 1961, â&#x20AC;&#x2122;62 en â&#x20AC;&#x2122;63 naar de oorlog met de gedachte dat ze hun broeders zouden beschermen. Maar na de studentenprotesten in de jaren 60 vertrok niemand, ook wie niet kon lezen of schrijven, nog naar daar met de gedachte dat er progressie was. Alleen maar dwaasheid en onrecht.

16

),/00$*,( â&#x20AC;&#x201D; April 2017

%Ăł Ć&#x201C;OPV RYHU KHW NRORQLDOH YHUOHGHQ ZRHGW YDDN GH GLVFXVVLH RYHU ZLH KHW ZRRUG NUĂłJW GH NRORQLVDWRU RI GH JHNRORQLVHHUGH +LHU NRPHQ GH VROGDWHQ YDQ GH 3RUWXJHVH EH]HWWLQJVPDFKW ]HOI XLW HHQ GLFWDWXXU I. M. FERREIRA: Ze zijn allemaal slachtoffers, aan beide kanten. Het standpunt van de film is zeer duidelijk, het dwaze fascisme is de echte vijand. Toch heeft een linkse krant in Portugal geschreven dat mijn film niet politiek genoeg is, dat ik de Portugese soldaten er te goed laat uitkomen. Maar het is een film over de tragedie van de oorlog, voor iedereen.

â&#x20AC;&#x153;CARTAS DA GUERRA gaat over de tragedie van de oorlog, voor iedereenâ&#x20AC;?

(Q XLW GH EULHYHQ VSUHHNW HHQ JURHLHQG SROLWLHN EHZXVW]ĂłQ I. M. FERREIRA: Op een gegeven moment schrijft hij: â&#x20AC;&#x153;Ik kan niet blijven leven zonder politiek besef. De wijzer van mijn klok gaat steeds verder naar links.â&#x20AC;? Je moet weten dat Lobo Antunes uit de hogere middenklasse komt. Hij is een intellectueel. Dan is het toch echt verbazingwekkend dat iemand met zoâ&#x20AC;&#x2122;n achtergrond in zijn eerste brieven enkel bezorgd is over waar het portret van James Joyce in zijn nieuwe woning zal komen te hangen en niets schrijft over de oorlog en de mensen daar, absoluut niets. Alleen maar over het gemis van zijn echtgenote en over waar de boekenplanken zullen komen. De brieven worden vervolgens een soort coming-of-age van een man die op menselijk en politiek vlak groeit, en ook als schrijver. Het is echt een schitterend historisch

document, met een sterk standpunt, dat werd geschreven in die tijd zelf en niet achteraf. Dat is belangrijk. Het is een portret van Angola, van de jonge soldaten en van hoe ze naar andere mensen kijken.

1D YHUORRS YDQ WĂłG JHHIW KĂł DDQ GDW KĂł QLHW PHHU NDQ VFKUĂłYHQ RYHU ZDW KĂł ZLO VFKUĂłYHQ $OV MH GH KLVWRULVFKH IHLWHQ NHQW ZHHW MH GDW KĂł HHQ YHUPDDUG DXWHXU ]DO ZRUGHQ PDDU DOV MH ORXWHU RS GH Ć&#x201C;OP ]RX PRHWHQ DIJDDQ NXQ MH MH DIYUDJHQ RI KĂł ]DO EOĂłYHQ VFKUĂłYHQ HQ RI KĂł žEHUKDXSW ]DO EOĂłYHQ OHYHQ I. M. FERREIRA: Hij had nooit gedacht dat hij het zou overleven. Achteraf heeft hij ook gedaan alsof hij dat brievenboek nooit had geschreven. Hij heeft me laten weten dat hij het toch heeft gelezen, in de Spaanse vertaling dan, wellicht om wat meer afstand te creĂŤren.

Onlangs hoorde ik van een gemeenschappelijke vriend dat hij had gezegd: â&#x20AC;&#x153;Het is een goede film, maar waarom hebben ze nu toch een film gemaakt van dat ene boek dat ik niet behoorlijk heb geschreven â&#x20AC;Śâ&#x20AC;? +HE MH KHP EHWURNNHQ EĂł KHW VFKUĂłYHQ YDQ KHW VFHQDULR" I. M. FERREIRA: Nee, maar zijn dochters waren er wel vanaf het begin bij. Ze hebben de brieven in 2005 laten publiceren. Die waren jarenlang verstopt gebleven, tot hun moeder op haar sterfbed zei dat ze ze graag gepubliceerd wilde hebben. Ze zijn geschreven binnen de intimiteit van een koppel. Het is nooit de bedoeling geweest ze te publiceren, maar het is toch gebeurd. Aanvankelijk waren zijn dochters achterdochtig toen ik hen sprak over de verfilming. â&#x20AC;&#x153;We hebben veertig jaar geleefd zonder in de spreekwoordelijke doos te kijkenâ&#x20AC;?, zeiden ze. â&#x20AC;&#x153;Er was wel een geheim verlangen om de doos te openen, maar die was goed gesloten, op een veilige plek, opgelost, afgesloten, om niet meer over te spreken.â&#x20AC;? Maar uiteindelijk zijn ze toch zeer tevreden dat de film er is gekomen.

&29(5 6725<

'LH LQWLPLWHLW YDQ KHW NRSSHO OĂłNW YLD GH YURXZHOĂłNH YRLFH RYHU HHQ HLJHQ UXLPWH WH NUĂłJHQ HHQ UXLPWH GLH DOOHHQ DDQ KHQ WRHEHKRRUW ZDDU QLHPDQG DQGHUV WRHJDQJ WRH KHHIW 1LHW LQ $QJROD RI LQ 3RUWXJDO PDDU HHQ SOHN YDQ KHQ DOOHHQ I. M. FERREIRA: Dat was precies de bedoeling â&#x20AC;Ś Hun liefde was zo sterk dat zij hun eigen plek konden krijgen. Ik wilde dat Maria JosĂŠ heel aanwezig was in de film, maar tegelijk ook zeer afwezig. Zo komen we zo dicht mogelijk bij AntĂłnioâ&#x20AC;&#x2122;s gemoedsgesteldheid. Soms leest ze een brief van hem â&#x20AC;&#x201C; de brieven van haar heeft Lobo Antunes allemaal verbrand â&#x20AC;&#x201C; en soms is het alsof ze op een of andere manier kan luisteren naar wat hij schrijft. Soms leest ze iets vanuit zijn standpunt en wordt ze een tussenpersonage. Een van de grootste uitdagingen was om een liefde te filmen tussen twee personages die elkaar niet aanraken.

â&#x20AC;&#x153;De grootste uitdaging was een liefde te filmen tussen twee personages die elkaar niet aanrakenâ&#x20AC;?

2QGDQNV GLH HQRUPH DIVWDQG WXVVHQ KHQ EUHQJ MH KHQ WRFK VDPHQ LQ HHQ OLHIGHVVFÂŞQH I. M. FERREIRA: Ook al had ik haar stem, ik wilde toch dat ze dichter bij elkaar kwamen.

In het script stond wel dat ze allebei in bed lagen, maar die liefdesscène hebben we

geïmproviseerd. Ze hadden een liefdesscène nodig, dat moest gewoon.

(HQ KHOH Ć&#x201C;OP ODQJ LV GH GRRG HUJ DDQZH]LJ $OV MH QLHW ]RX ZHWHQ GDW /RER $QWXQHV GH RRUORJ RYHUOHHIW ]RX MH NXQQHQ GHQNHQ GDW ]Ăł GH EULHYHQ YDQ KDDU RYHUOHGHQ HFKWJHQRRW OHHVW HQ KHUEHOHHIW I. M. FERREIRA: Daarin zit voor mij het probleem van een biografische film. Als je niet zou weten dat het om Lobo Antunes gaat en dat hij de oorlog overleeft, zou je het laatste deel van de film kunnen zien als een reis naar â&#x20AC;Ś ergens anders, ook al ben ik niet katholiek of zo. En dat sluit nauw aan bij wat hij heeft geschreven.

Later kreeg Lobo Antunes problemen, zelfs doodsbedreigingen, omdat hij verkeerde dodenaantallen zou hebben genoemd. Collegaâ&#x20AC;&#x2122;s van hem verdedigden hem en zeiden: â&#x20AC;&#x153;Misschien waren zijn cijfers wel verkeerd, maar hij heeft het nog altijd juist. Want we zijn allemaal voor de helft gestorven.â&#x20AC;? Ik wilde een uitdrukking geven aan die catastrofe, dat stille trauma dat een hele generatie, een heel land heeft veranderd. Een vriend van mij is ook in de oorlog geweest, maar hij praat er nooit over. Toen hij de film had gezien, vertelde zijn echtgenote me: â&#x20AC;&#x153;Ik wist dat hij nachtmerries zou krijgen, maar nadien praatte hij over zaken waar hij nog nooit iets over had verteld.â&#x20AC;? Al was het niet mijn bedoeling een doos van Pandora te openen. ,Q HHQ YDQ ]ĂłQ EULHYHQ VFKUĂłIW $QWÂľQLR Ĺ?,N EHQ DO GDW JURHQ NRWVEHX Ĺ? 0RHVW MH GDQ ZHO HHQ ]ZDUW ZLWĆ&#x201C;OP PDNHQ" I. M. FERREIRA: Hij walgt van het groen omdat dat de kleur is van de militaire uniformen. Zelfs het water is groen, zegt hij. Ik heb CARTAS DA GUERRA in zwart-wit gemaakt om dezelfde

reden als waarom Lobo Antunes het brievenboek in de Spaanse vertaling heeft gelezen: om een soort filter te creĂŤren. Anders zou het te â&#x20AC;&#x2DC;historischâ&#x20AC;&#x2122; zijn geweest. Vooraf was ik bang om fouten te maken, maar het is mijn film. Niet die van Lobo Antunes. Het gaat om mijn film, mijn personages en mijn oorlog.

â&#x20AC;&#x153;Ik wilde een uitdrukking geven aan het stille trauma van een hele generatieâ&#x20AC;?

-H KHEW JHNR]HQ YRRU HHQ ZHHOGHULJH IRWRJUDĆ&#x201C;H I. M. FERREIRA: Ik gruwel van de gedachte oorlog te esthetiseren, maar dit verhaal, deze liefde, behoort tot een specifieke tijd en heeft een romantische kant. De fotografie moest sterk zijn en scherpe contrasten hebben. De film is niet realistisch, niet levensecht. Het is mijn manier van vormgeven. Ultrarealisme doet alles er hetzelfde uitzien: televisie, soaps, het nieuws â&#x20AC;Ś En de mensen die daarin te zien zijn praten ook zeer natuurgetrouw. Dat komt allemaal heel neerbuigend over. Hetzelfde geldt voor hoe iedereen zich kleedt en hoe alles eruitziet â&#x20AC;Ś Geen Ikea of Zara meer in mijn films! Voor mij creĂŤert film een plaats, een lichaam.

Interview â&#x20AC;&#x201C; Film Fest Gent, 21 oktober 2016 *AntĂłnio Lobo Antunes, Mijn winterkat mijn lief. Brieven aan mijn vrouw, vertaald door Harrie Lemmens, Anthos, Amsterdam, 2012.

April 2017 â&#x20AC;&#x201D; ),/00$*,(

&29(5 6725<

CARTAS DA GUERRA Tot het einde van de wereld

S

nakken, smachten, moeten wachten, zuchten, steunen, kreunen. Het gemis van de jonge dokter António, luitenant in het koloniale Portugese leger, is voelbaar, zijn hunkerende heimwee immens. Begeerte barst uit de brieven die hij vanuit Angola stuurt naar zijn kersverse echtgenote in Lissabon, enkele maanden zwanger en van een onwezenlijke schoonheid zoals Botticelli die schilderde. Eerst kijkt António nog vrij naïef naar de koloniale oorlog, vanuit het privilege van een blanke middenklassenman uit een “vermoeid land” op avontuur in het levendige Afrika. Kreunend onder de hitte en de lamlendige onzin van de Portugese militaire ingreep wil hij het liefst opgaan in het genot van zijn geliefde. CARTAS DA GUERRA dompelt zich helemaal onder in de verbale overdaad van liefdesbrievenschrijver António Lobo Antunes, vermaard chroniqueur van (post)koloniaal Portugal, en plaatst daar een copieuze zwart-witfotografie tegenover. Toch verliest cineast-scenarist Ivo M. Ferreira zich in zijn doorbraakfilm niet in een gloriërende verheerlijking van de dokter en schrijver in de dop. “Het mooie is slechts het begin van

18

),/00$*,( — April 2017

de verschrikking”, citeert Lobo Antunes uit Rilkes Duineser Elegien in de brievenuitgave Mijn winterkat mijn lief (in 2012 in Nederlandse vertaling verschenen). Zijn aanvankelijke zelfbeklag en benepen blik op de machinerieën van het kolonialisme botsen op de drang naar zelfbeschikking van de lokale bevolking. Terwijl dorpen op de Angolese savanne in vlammen opgaan, brandt António van verlangen. De verveling van de zinloze oorlog vervelt in voorzichtig verzet, maar dat kan hij niet al te letterlijk in de brieven neerschrijven. Wel gaat hij zich te buiten aan langoureuze liefdesverklaringen. Brief na brief stuurt hij Maria José miljoenen kussen. Hij houdt “van alles aan haar”, “tot het einde van de wereld”. Zij is de grote afwezige, een schim in António’s hitsige rêverieën, maar toch is zij overal in de film: in de stem die de brieven voorleest en als meelezer van zijn openbloeiende schrijverschap. “Ik ben eindelijk schrijver geworden, een schrijver met een onvergelijkbare bijtende sierlijkheid”, laat hij Maria José weten met een zelfingenomenheid die in een volgende brief alweer helemaal omslaat in vertwijfeling.

Via de voice-over creëert CARTAS DA GUERRA een filmisch lusthof waar geliefden een halve

wereld van elkaar verwijderd zich toch kunnen overgeven aan het minnespel. Tegelijkertijd blijft de film zich bewust van de historische ondergrond: de confrontatie met de onvrijheid en het zinloze geweld in de overzeese Portugese gebieden draagt bij aan de roep om vrijheid in Portugal zelf. De koloniale romantiek die kleeft aan de tomeloos misplaatste bezetting-als-bevoogding moet wijken voor een hoogstpersoonlijke erotiek. De lustige overdaad van CARTAS DA GUERRA gooit de ketens los van een beknot verlangen. Dokter, schrijver en minnaar op afstand António snakt naar een vrijpartij; Portugal én Angola hunkeren naar bevrijding. ŋ ƛƣƨƫƧ ƠƚƛƫƢƞƥƬ GENRE Drama REGIE Ivo M. Ferreira SCENARIO Ivo M. Ferreira & Edgar Medina naar António Lobo Antunes FOTOGRAFIE João Ribeiro CAST Miguel Nunes (António), Margarida Vila-Nova (Maria José) PRODUCTIE PT – 2016 – 105’ DISTRIBUTIE Imagine Film RELEASE 19 april