Didactica proyectual y entornos postdigitales 2013

01

Diana Rodríguez Barros María Elena Tosello David Moreno Sperling editores

DIDACTICA PROYECTUAL Y ENTORNOS POSTDIGITALES DIDÁTICA PROJETUAL E AMBIENTES PÓS-DIGITAIS

SIGraDI

{ų´ÏƋĜϱŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ åĹ escuelas latinoamericanas de Arquitectura y Diseño {ų´ƋĜϱŸ å ųåāåƻŝåŸ åĵ escolas latino-americanas de Arquitetura e Design

DIDACTICA PROYECTUAL Y ENTORNOS POSTDIGITALES DIDÁTICA PROJETUAL E AMBIENTES PÓS-DIGITAIS

{ų´ÏƋĜϱŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ åĹ escuelas latinoamericanas de Arquitectura y Diseño {ų´ƋĜϱŸ å ųåāåƻŝåŸ åĵ escolas latino-americanas de Arquitetura e Design

DIDACTICA PROYECTUAL Y ENTORNOS POSTDIGITALES DIDÁTICA PROJETUAL E AMBIENTES PÓS-DIGITAIS

{ų´ÏƋĜϱŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ åĹ escuelas latinoamericanas de Arquitectura y Diseño {ų´ƋĜϱŸ å ųåāåƻŝåŸ åĵ escolas latino-americanas de Arquitetura e Design

Editores Diana Rodríguez Barros María Elena Tosello David Moreno Sperling

Prólogos Luis Porta Ruy Sardinha Lopes

Autores José Ripper Kós, Thêmis da Cruz Fagundes, Bruna Mayer de Souza, David Moreno Sperling, Marina Rodrigues de Oliveira, Gabriela Bustos López, Giscard González, Francisco Rincón Piedrahita, María Alicia Follonier, Mónica Rosanna Castillo, Patricia Pieragostini, Mónica Osella, Janice de Freitas {ĜųåŸØ XƚĜŸ± ŅÚųĜčƚåŸ 8æĬĜƻ %±ĬĬ± åÏÏĘĜØ eÚųĜ±Ĺå ŅųÚ± eĬĵåĜÚ± Ú± ĜĬƴ±Ø eÚųĜ±Ĺ± )ÚĜƋĘ :ų±ĹåųŅØ a±ÆåĬ Ĭ±ų± ųĜčĹŅĹåØ åčĜ±Ĺå ųåƴĜŸ±Ĺ {ƚŞŅØ XåƋĜÏĜ± åĜƻåĜų± aåĹÚåŸØ I±ųųƼåų eĹÚų±Úå %å a±ųƋĜĹŅØ Carlos Alejandro Nome, Natália Queiroz, Hélio Takashi Maciel de Farias, Diego Pimentel, Mariano Cataldi, Gonzalo Muñiz, Diana Rodríguez Barros, María Elena Tosello, Patricia Muñoz, Simone Helena ±ĹŅƚå ĜDŽĜŅĬĜØ FŸ±ÆåĬĬå a±ųĜ± aåĹŸ±ƋŅ Ú± ĜĬƴ±Ø {åÚųŅ åĬŅŸŅØ eĹģ± {ų±ƋŸÏĘĩåØ {±ÆĬŅ Båųųåų± {ŅĬŅØ ±ųĬŅŸ ±ŸƋųŅ :ŅĹDŽ±ĬåDŽØ Iƚ±Ĺ FčűÏĜŅ åč±Ø ųĜŸƋ´Ĺ eĬěʱÚÚ±ÚØ ±ųĬŅŸ )Úƚ±ųÚŅ åųDŽŅĬ± ±DŽØ c±Ƌ±ĬĜ± ĜĬƴ± {åųåĜų±Ø )Úƚ±ųÚŅ B±ĵƚƼØ aĜųƋʱ :±Ĭ±DŽØ a±ųĝ± FŸ±ÆåĬ ±Ĭĵ±ÏåÚ±Ø eĬĜÏĜ± a±ųĜű a±ŸØ åųņĹĜϱ %ĝ±DŽ åĜĹŅŸŅØ eĬĜÏĜ± åųņĹĜϱ {ųĜĹčĬåŸØ ±ųĬŅŸ eĬÆåųƋŅ eDŽåčĬĜŅØ eųƋĘƚų BƚĹŅĬÚ X±ų±Ø a±ųÏåĬŅ )Úƚ±ųÚŅ :Ĝ±Ï±čĬĜ±Ø cŅųÆåųƋŅ Ņųųé± Ú± ĜĬƴ± aŅƚų±Ø FŸ±ÆåĬ aŅĬĜűŸØ )ĬŅĜŸ± %åDŽåĹěUåĵŞƋåųØ 8åųűĹÚ± eųųĜƴ±Ø Guilherme Magri Ramos.

SIGraDI

%ĜÚ´ÏƋĜϱ ŞųŅƼåÏƋƚ±Ĭ Ƽ åĹƋŅųĹŅŸ ŞŅŸƋÚĜčĜƋ±ĬåŸ × Şų´ÏƋĜϱŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ åĹ åŸÏƚåĬ±Ÿ latinoamericanas de arquitectura y diseño / José Ripper Kós ... [et.al.] ; edición literaria a cargo de Diana Rodriguez Barros ; María Elena Tosello ; David Moreno Sperling ; con prólogo de Luis Porta y Ruy Sardinha Lopes. - 1a ed. - Mar del Plata : Universidad Nacional de Mar del Plata, 2013.

E-Book.

F c ĿƀíěĿíƀěĂĉĉěĂĉĂěŎ 1. Aquitectura. Ɩţ %ĜŸåŃŅţ Fţ ĜŞŞåų UņŸØ IŅŸæ FFţ ŅÚųĜčƚåDŽ ±ųųŅŸØ %Ĝ±Ĺ±Ø åÚţ ĬĜƋţ FFFţ ŅŸåĬĬŅØ a±ųĝ± )ĬåĹ±Ø åÚţ ĬĜƋţ F ţ aŅųåĹŅ ŞåųĬĜĹčØ %±ƴĜÚØ åÚţ ĬĜƋţ ţ XƚĜŸ {ŅųƋ±Ø ŞųŅĬŅčţ Fţ ±ųÚĜĹʱ XŅŞåŸØ ƚƼØ ŞųŅĬŅčţ CDD 720 Se debe citar I Como citar este livro ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸØ %ţſ ŅŸåĬĬŅØ aţ)ţſ ŞåųĬĜĹčØ %ţ ŠƖLjŎƐšţ %ĜÚ´ÏƋĜϱ ŞųŅƼåÏƋƚ±Ĭ Ƽ åĹƋŅųĹŅŸ ŞŅŸƋÚĜčĜƋ±ĬåŸţ {ų´ÏƋĜϱŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ åĹ åŸÏƚåĬ±Ÿ Ĭ±ƋĜĹŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ±Ÿ Úå eųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ Diseño. Mar del Plata: Universidad Nacional de Mar del Plata.

Comité de Lectura I Comitê de Leitura Dra. Underléa Bruscato, Dra. Gabriela Bustos López, Arq. Adriana Granero, Arq. María Elena Tosello, Dr. David Moreno Sperling. Dr. Diana Rodríguez Barros %ĜŸåŃŅ čų´ĀÏŅ Ƽ ÚĜ±čų±ĵ±ÏĜņĹ F %åŸĜčĹ :ų´ĀÏŅ å ÚĜ±čų±ĵ±ÓÅŅ Marîa Mandagarán XĜÆųŅ åĬåÏƋųņĹĜÏŅ ŠåěÆŅŅĩš Úå ±ÏÏåŸŅ čų±ƋƚĜƋŅ ÚåŸÚå åĬ ŸĜƋĜŅ ƵåÆ F:ų±%F F XĜƴųŅ åĬåƋųňĹĜÏŅ ŠåěÆŅŅĩš Úå ±Ï域Ņ čų±ƋƚĜƋŅ ŞåĬŅ ŸĜƋå Ú± F:ų±%Ĝ http://www.google.com.ar/#q=sigradi }ƚåÚ± ĘåÏĘŅ åĬ ÚåŞņŸĜƋŅ Ĭåč±Ĭ ŧƚå ĵ±ųϱ Ĭ± XåƼ ŎŎƀƖƐ Úå {ųŅŞĜåÚ±Ú FĹƋåĬåÏƋƚ±Ĭ 8ŅĜ ųå±ĬĜDŽ±ÚŅ ÚåŞņŸĜƋŅ Ĭåč±Ĭ ŸåčƚĹÚŅ ± ĬåĜ ŎŎƀƖƐ ŧƚå ųåčƚĬ±ĵåĹƋ± ± {ųŅŞųĜåÚ±Úå FĹƋåĬåÏƋƚ±Ĭ ŠeųčåĹƋĜűš

%ĜÚ´ÏƋĜϱ ŞųŅƼåÏƋƚ±Ĭ Ƽ åĹƋŅųĹŅŸ ŞŅŸƋÚĜčĜƋ±ĬåŸ F %ĜÚ´ƋĜϱ ŞųŅģåƋƚ±Ĭ å ±ĵÆĜåĹƋåŸ ŞņŸěÚĜčĜƋ±ĜŸ

By Diana Rodríguez Barros, María Elena Tosello, David Moreno Sperling (edits.) is licensed under a Creative Commons Reconocimiento-NoComercial-SinObraDerivada 3.0 Unported Licence

)ŸƋ± ŞƚÆĬĜϱÏĜņŠʱ ŸĜÚŅ ĀűĹÏĜ±Ú± čų±ÏĜ±Ÿ ± ±ŞŅųƋåŸ Úå Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ F:ų±%F )ŸƋ± ŞƚÆĬĜϱÓÅŅ üŅĜ ĀűĹÏĜ±Ú± ŞåĬ± ŅÏĜåÚ±Úå FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ F:ų±%Ĝ

SIGraDI

SIGraDI

Sumario I Sumário Prólogo / Dr. Luis Porta ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 7 Prefácio / Dr. Ruy Sardinha Lopes ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... Ŀ Agradecimientos I Agradecimentos ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 11 Introducción. Sobre Didáctica Proyectual y Entornos Post-digitales ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 12 Introdução. Sobre didática projetual e ambientes pós-digitais ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 20 Diana Rodríguez Barros, María Elena Tosello y David Moreno Sperling ޱųƋå 1 FĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ Úå åĹŸåѱĹDŽ±× ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ å ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜŅĹåŸ ŅŞåų±ƋĜƴ±Ÿ F FĹƋåųƴåĹÓŝåŸ åĵ åĹŸĜĹŅ× ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ å ĜĹƴåŸƋĜč±ÓŝåŸ ŅŞåų±ƋĜƴ±Ÿ ............................................................................................................................. Ɩí 1. Projeto como pesquisa: deslocamentos mútuos entre conhecimento e mídias digitais no aprendizado de projeto .............................................................................................................................................................................. ƖĿ David Moreno Sperling y Marina Rodrigues de Oliveira 2. Arquitectura Interactiva, reacción, comportamientos y trans-formaciones en el Programa de Diseño Digital. ........................................................................................................................................................................................... ĉĉ Gabriela López Bustos, Giscard González y Francisco Rincón Piedrahita 3. Experiencias Didácticas en el Paradigma educativo multimedial ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. Ăƅ María Alicia Follonier y Mónica Rosanna Castillo 4. De la esfera al laberinto. Enseñanza del Diseño con Integración de las Tecnologías de la Comunicación y la Información............................................................................................................................................................... 71 Patricia Pieragostini y Mónica Osella 5. Aprendizagem (compreensiva) da forma na formação/representação em arquitetura ............................................................................................................................................................................................................................................. íƀ I±ĹĜÏå Úå 8ųåĜƋ±Ÿ {ĜųåŸØ XƚĜŸ± ŅÚųĜčƚåŸ 8æĬĜƻ %±ĬĬ± åÏÏĘĜ Ƽ eÚųĜ±Ĺå ŅųÚ± eĬĵåĜÚ± Ú± ĜĬƴ± 6. Simulación Urbana: Modelados colaborativos y manipulación digital de la información ........................................................................................................................................................................................................................................... 101 Adriana Edith Granero y Mabel Clara Brignone 7. Da parametrização à fabricação digital ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. ŎŎƅ åčĜ±Ĺå ųåƴĜŸ±Ĺ {ƚŞŅØ XåƋĜÏĜ± åĜƻåĜų± aåĹÚåŸ Ƽ I±ųųƼåų eĹÚų±Úå %å a±ųƋĜĹŅ 8. M+P: Integração de Modelagem e Prototipagem no Ensino de Arquitetura ........................................................................................................................................................................................................................................................................... ŎƖĿ Carlos Alejandro Nome, Natália Queiroz y Hélio Takashi Maciel de Farias 9. Autómatas Reciclados: Una experiencia de arte generativo low-cost dentro de la currícula de grado .......................................................................................................................................................................................................... ŎĉĂ Diego Pimentel, Mariano Cataldi, Gonzalo Muñiz y equipo de colaboradores 10. Diseñando experiencias de enseñanza-aprendizaje desde la perspectiva del Pensamiento de Diseño en entorno postdigital ................................................................................................................................................. ŎƅŎ Diana Rodríguez Barros y María Mandagarán

5

SIGraDI

ޱųƋå 2 FĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ åĹ ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ× ĵåÚĜŅŸ Ƽ åƻŞĬŅų±ÏĜŅĹ Úå ĜĹƋåų±ÏÏÏĜŅĹåŸ F FĹƋåųƴåĹÓŝåŸ åĵ ŞåŸŧƚĜŸ±× ĵåĜŅŸ å åƻŞĬŅų±ÓÅŅ Úå ĜĹƋåų±ÓŝåŸ ................................................................................................................................. ŎƀĿ 11. La experiencia de habitar en Espacios Virtuales Interactivos .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ŎíLj María Elena Tosello 12. Interacciones entre morfología y tecnología ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ŎĿƅ Patricia Muñoz 13. Ensino de Arquitetura e Urbanismo com auxilio de ferramentas digitais .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 210 ĜĵŅĹå BåĬåű ±ĹŅƚå ĜDŽĜŅĬĜ å FŸ±ÆåĬĬå a±ųĜ± aåĹŸ±ƋŅ Ú± ĜĬƴ± 14. Entre forma e performance: a teoria de projeto de Christopher Alexander .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 223 {åÚųŅ åĬŅŸŅ Ƽ eĹģ± {ų±ƋŸÏĘĩå 15. Reutilizando códigos en arquitectura como mecanismos de información y conocimiento: De la Programación Escrita a la Visual. ........................................................................................................................................ ƖƐí Pablo Herrera Polo 16. Botterfold, cubierta celosía autosoportante. ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. ƖĂĉ ±ųĬŅŸ ±ŸƋųŅ :ŅĹDŽ±ĬåDŽØ Iƚ±Ĺ FčűÏĜŅ åč± Ƽ ųĜŸƋ´Ĺ eĬěʱÚÚ±Ú 17. Modelagem paramétrica e a educação em geometria descritiva em arquitetura - os paraboloides hiperbólicos de Félix Candela ...................................................................................................................................... 270 ±ųĬŅŸ )Úƚ±ųÚŅ åųDŽŅĬ± ±DŽ Ƽ c±Ƌ±ĬĜ± ĜĬƴ± {åųåĜų± 18. Preguntas Aumentadas: medios enriquecidos y el acto de preguntar .................................................................................................................................................................................................................................................................................... Ɩíƅ Eduardo Hamuy y Mirtha Galaz 19. Cultura digital, cultura aumentada ¿conocimiento aumentado? ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 301 a±ųĝ± FŸ±ÆåĬ ±Ĭĵ±ÏåÚ±Ø eĬĜÏĜ± a±ųĜű a±ŸØ åųņĹĜϱ %ĝ±DŽ åĜĹŅŸŅØ eĬĜÏĜ± åųņĹĜϱ {ųĜĹčĬåŸ Ƽ ±ųĬŅŸ eĬÆåųƋŅ eDŽåčĬĜŅ ޱųƋå 3 FĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ Úå Ƌų±ĹŸüåųåĹÏĜ±× ųåÚåŸ Ƽ ±ÏÏĜŅĹåŸ ±ĵŞĬĜ±Ú±Ÿ F FĹƋåųƴåĹÓŝåŸ åĵ åƻƋåĹŸÅŅ× ųåÚåŸ å ±ÓŝåŸ ±ĵŞĬĜ±Ú±Ÿ ................................................................................................................................................................................ ƐŎĉ 20. Ekó House: experiências em rede de aprendizagem, inovação e colaboração................................................................................................................................................................................................................................................................. ƐŎĂ José R ipper Kós, Thêmis da Cruz Fagundes y Bruna Mayer de Souza 21. Intervenções Urbanas Paramétricas .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. ƐƖĿ Arthur Hunold Lara, Marcelo Eduardo Giacaglia y Norberto Corrêa da Silva Moura 22. Experimentación artística y experiencia educativa: anotaciones a partir del arte indisciplinado de Abel Monasterolo ..................................................................................................................................................................... ƐĉĂ FŸ±ÆåĬ aŅĬĜűŸ 23. O uso de BIM para a criação de um banco de dados da produção de habitação de interesse social em Limeira-SP .......................................................................................................................................................................... ƐƅŎ Eloisa Dezen-Kempter, Fernanda Arriva y Guilherme Magri Ramos

A manera de conclusiones abiertas ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ƐíLj A título de conclusões abertas ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ƐíŎ Indice de autores por orden alfabético ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ƐíƖ Índice dos autores em ordem alfabética

6

7

SIGraDI

Prólogo Luis Porta Docente-Investigador de la Facultad de Humanidades – Universidad Nacional de Mar del Plata. Doctor en Pedagogía. Investigador categoría 1 de la Secretaría de Políticas Universitarias e Investigador Independiente de CONICET. Dirige proyectos vinculados a la Didáctica del Nivel Superior, la Formación del Profesorado Universitario y los afectos, las emociones y las pasiones en los profesores memorables universitarios a partir del método ÆĜŅčų´ĀÏŅěűųų±ƋĜƴŅţ )Ÿ %ĜųåÏƋŅų Úå Ĭ± ±ųųåų± Úå )ŸŞåÏĜ±ĬĜDŽ±ÏĜņĹ åĹ %ŅÏåĹÏĜ± ĹĜƴåųŸĜƋ±ųĜ± de la UNMDP. luis_porta@hotmail.com

8

SIGraDI

“Los sentidos no se limitan a darle sentido a la vida mediante actos sutiles o violentos de claridad:

ÚåŸč±ųų±Ĺ Ĭ± ųå±ĬĜÚ±Ú åĹ Ƌ±ģ±Ú±Ÿ ƴĜÆų±ĹƋåŸ Ƽ Ĭ±Ÿ ųå±ÏŅĵŅڱŠåĹ ƚĹ ĹƚåƴŅ ÏŅĵŞĬåģŅ ŸĜčĹĜĀϱÚŅ”. %Ĝ±Ĺå eÏĩåųĵ±Ĺ ŠƖLjLjĿšţ

åĹčŅ åĬ ŞĬ±Ïåų Úå ŞųåŸåĹƋ±ų åŸƋ± ÏŅĹŸƋųƚÏÏĜņĹ ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴ± ŧƚå ŞŅĹå Úå ĵ±ĹĜĀåŸƋŅ Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú

-que incluye el deseo y la imaginación- para provocar una educación comprometida con la

FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ Š F:ų±%Fš ±Ĭ ±ŞŅŸƋ±ų ŞŅų ÏŅĵޱųƋĜų åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ Ƽ ϱŸŅŸ Úå Şų´ÏƋĜϱŸ

ŸŅÏĜåÚ±Ú ŧƚå ± Ÿƚ ƴåDŽ ÚŅƋ±ų´ Úå ŸĜčĹĜĀϱÚŅ Ĭ± ƴĜÚ± Úå ĬŅŸ ĹĜŃŅŸ Ƽ Úå ĬŅŸ ģņƴåĹåŸŰ ŠXĜƋƵĜĹØ ƖLjLjíšţ

en el campo de la Didáctica Proyectual y entornos postdigitales en escuelas latinoamericanas de Arquitectura y Diseño. Se comparten ventitres “buenas prácticas” que tienen tanto “sentido

En la literatura académica comienza a asomar el tema de la pasión como cuestión digna de

moral como epistemológicoŰ Š8åĹŸƋåųĵ±ÏĘåųØ ŎĿíĿš åĹ åĬ ƋåųųĜƋŅųĜŅ ĜĹƋåų Ƽ ĵƚĬƋĜÚĜŸÏĜŞĬĜűų Úå Ĭ±

ser considerada. La legitimidad se busca en la centralidad de su ocurrencia y la correlación de

Arquitectura y el Diseño.

Ĭ± Æƚåű åĹŸåѱĹDŽ± Ƽ åĬ ŞųŅüåŸŅų ±Ş±ŸĜŅűÚŅţ ĘųĜŸƋŅŞĘåų %±Ƽ Ĭ± ÚåĀĹĜų´ ÏŅĵŅ Ůun motor, una

fuerza motivadora que emana de la emociónŰ Š%±ƼØ ƖLjLjƅ×ƖƀšØ ĵĜåĹƋų±Ÿ ŧƚå 8ųĜåÚØ ŞųŅŞŅĹÚų´ ƚű )ŸƋ±Ÿ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ĹŅŸ ųåĵĜƋåĹ ± ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ Úå åĹŸåѱĹDŽ±Ø ± ÚĜĹ´ĵĜϱŸ Úå ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ Ƽ ±

ÚåĀĹĜÏĜņĹ Úå Ĭ± ޱŸĜņĹ ÏŅĵŅ Ůun puente que nos conecta con la intensidad de los pensamientos y

casos de transferencia, redes y acciones ampliadas que nos colocan en viajes que regulan gestos,

åƻŞåųĜåĹÏĜ± Úå ƴĜÚ± Úå ĬŅŸ ģņƴåĹåŸŰ Š8ųĜåÚØ ŎĿĿĂ×ƅšţ

palabras, invitaciones, silencios, insinuaciones: “ĵåų±Ÿ ĜĹŸĜčĹĜĀϱÏĜŅĹåŸ ÏƚƼ±Ÿ ÏŅĹŸåÏƚåĹÏĜ±Ÿ

alimentan a veces una vida entera” (Le Breton, 2010). Estas propuestas y sus maestros muestran

XŅŸ ųåĬ±ƋŅŸ Úå åƻŞåųĜåĹÏĜ± ŧƚå åŸƋå ÆåĬĬŅ ƋåƻƋŅ åƻŞĬĜÏĜƋ± åŸƋ´Ĺ ĜĹƚĹÚ±ÚŅŸØ ĹŅ ŸņĬŅ Úå Ĭ± ŞŅƋåĹÏĜ±ĬĜÚ±Ú

una relación con el mundo en una actitud moral más que una colección de verdades envueltas en

de los contenidos y los recursos para la enseñanza, sino y, fundamentalmente por las pasiones,

un contenido inmutable; apuntan a una verdad particular que el estudiante descubre por sí mismo.

amores, afectos y emociones que permiten contagiar al otro el entusiasmo o amor por un objeto concreto hasta la fascinación con el contagio de una pasión por la vida, el descubrimiento, el

X± ĀűĬĜÚ±Ú ĹŅ åŸ Ĭ± ±ÚŧƚĜŸĜÏĜņĹ Úå ƚű ϱĹƋĜÚ±Ú Úå Ÿ±ÆåųØ ŸĜĹŅ Ĭ± ĜĹÚĜϱÏĜņĹ Úå ƚĹ Ÿ±ÆåųěŸåųſ ƚĹ

conocer. Esto logra desplegar la potencialidad de destrabar, conmover y rupturizar lo conocido

saber-sentir; un saber-degustar el mundo, una apertura del sentido y de los sentidos en la cual el

para generar un pensamiento nuevo, emancipador y liberador de las tradiciones a través de la

estudiante mismo se convierte en un artesano. En un artesano que se apropia creativamente del

innovación.

mundo para su transformación y los anima, junto a los profesores a emocionarse y apasionarse: el pensamiento desapasionado nos lleva a caer en la racionalidad técnica, estas propuestas,

)ŸƋå ƋåƻƋŅØ ÏŅĵŅ ŞƚåĹƋå Ƽ üƚåĹƋå Ş±ų± Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ± Ƽ åĬ ±ŞųåĹÚĜDŽ±ģå Úå ĬŅ ŞųŅƼåÏƋƚ±Ĭ åĹ åĹƋŅųĹŅŸ

desarrollan el pensamiento apasionado que nos vincula “con el deseo por llegar a lo que todavía

postdigitales, motiva, contagia, convoca y tiene la capacidad de convidar, no sólo a su lectura, sino

no se llegó y a la imaginación, que como parte de la inteligencia nos permite aventurar relaciones y

al disfrute de aquello que deja una huella indeleble en la vida de los maestros y estudiantes.

proyectarlas de manera original. La enseñanza debería ser promotora del pensamiento apasionado Dr. Luis Porta

åüåųåĹÏĜ±Ÿ ĜÆĬĜŅčų´ĀϱŸ eÏĩåųĵ±ĹØ %ţ ŠƖLjLjĿš Una historia natural de los sentidos. Barcelona: Anagrama. %±ƼØ ţ ŠƖLjLjƅš Pasión por Enseñar. La identidad personal y profesional del docente y sus valores. Madrid: Narcea.

8åĹŸƋåųĵ±ÏĘåųØ :ţ ŠŎĿíĿš Ů ųåŸ ±ŸŞåÏƋŅŸ Úå Ĭ± ĀĬŅŸŅüĝ± Úå Ĭ± ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ ŸŅÆųå Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ±ŰØ åĹ ĜƋƋųŅÏĩØ aţ ŠÏŅĵŞţš La

investigación de la enseñanza, FØ ±ųÏåĬŅĹ±× {±ĜÚņŸţ 8ųĜåÚØ ţ ŠŎĿĿĂš The Passionate Teacher. A Practical Guide. Boston: Beacon Press.

Le Breton, D. (2010) Cuerpo sensible. Santiago de Chile: Metales pesados.

XĜƋƵĜĹØ )ţ ŠƖLjLjíš )Ĭ ŅĀÏĜŅ Úå åĹŸåѱųţ Buenos Aires: Paidos.

9

SIGraDI

Prefácio ƚƼ ±ųÚĜĹʱ XŅŞåŸ ±ÏʱųåĬØ ĵåŸƋųå å ÚŅƚƋŅų åĵ 8ĜĬŅŸŅĀ± ŞåĬ± 8±ÏƚĬÚ±Úå Úå 8ĜĬŅŸŅĀ±Ø XåƋų±Ÿ å ĜéĹÏĜ±Ÿ Humanas da Universidade de São Paulo. Professor do Instituto de Arquitetura e Urbanismo da Universidade de São Paulo e coordenador no Núcleo de Estudos das Espacialidades ŅĹƋåĵŞŅų¶Ĺ屟 Šc) ě {šţ {ųåŸĜÚåĹƋå Ú± ĹĜÅŅ X±ƋĜű Úå )ÏŅĹŅĵĜ± {ŅĬĝƋĜϱ Ú± FĹüŅųĵ±ÓÅŅØ Ú± ŅĵƚĹĜϱÓÅŅ å Ú± ƚĬƋƚų±Ø ϱŞĝƋƚĬŅ ų±ŸĜĬ Š X){F ě ųš æ Ƌ±ĵÆæĵ Ņ åÚĜƋŅų da Revista Eletrônica Internacional de Economia Política da Informação, da Comunicação e da Cultura (Revista Eptic Online) rsard@sc.usp.br

10

SIGraDI

Ņĵ Ŏƀ ±ĹŅŸ Úå åƻĜŸƋéĹÏĜ± ± k F)%e%) F ) kea) F ece %) : e8F e %F:F eXě F: e%F ƴåĵ ÏƚĵŞųĜĹÚŅ ŞŅų ĵåĜŅ Úå ŸåƚŸ ÏŅĹčų域ŅŸØ ƵŅųĩŸĘŅŞŸ å ŞƚÆĬĜϱÓŝåŸ ± ĹåÏ域´ųĜ± ĵĜŸŸÅŅ Úå ÚĜüƚĹÚĜų å ÚåƱƋåų ĹŅ ¶ĵÆĜƋŅ Ú± eĵæųĜϱ X±ƋĜű Ņ ÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅ å ±ŞĬĜϱÓŝåŸ ÚŅŸ ĵåĜŅŸ å processos digitais em disciplinas, como a Arquitetura e o design, que se utilizam dos ambientes ƴĜųƋƚ±ĜŸţ ŅĵŅ ĹÅŅ ŞŅÚåųĜ± ÚåĜƻ±ų Úå ŸåųØ ±Ÿ ŧƚåŸƋŝåŸ ųåĬ±ƋĜƴ±Ÿ ±Ņ åĹŸĜĹŅ å ±ŞųåĹÚĜDŽ±čåĵ ŸåĵŞųå estiveram presentes e se mostram pertinentes, sobretudo em uma realidade educacional ainda ĵ±ųϱڱ ŞŅų ƚĵ ÏåųƋŅ ÚĜŸƋ±ĹÏĜ±ĵåĹƋŅ åĹƋųå ±Ÿ ÚĜŸÏĜŞĬĜűŸ ŞųŅģåƋƚ±ĜŸ å ±Ÿ Úå ųåŞųåŸåĹƋ±ÓÅŅ čų´Āϱ e digital. Se tal distanciamento pode ser atribuído, em parte, a certa tradição formativa, é também indicador de um pensamento sobre os meios técnicos e tecnológicos que, embora arraigado nos campos disciplinares acima referidos, em muito os ultrapassa.

1

a±ųƋĜĹ BåĜÚåččåų åĵ Ÿåƚ ƋåƻƋŅ üƚĹÚ±ĵåĹƋ±Ĭ ŸŅÆųå ± ƋæÏĹĜϱ já chamava a atenção para os equívocos de uma visão que, tomando-a como um meio ou como um fazer humano, como um instrumentumØ åĵÆŅų± ÏŅųųåƋ±Ø åĹÏŅÆųĜ± Ÿƚ± 域éĹÏĜ±Ø ŧƚåØ ŸåčƚĹÚŅ Ņ ĀĬņŸŅüŅØ Ĺ±Ú± ŞŅŸŸƚĝ± Úå técnica. Acontece que, em sua ênfase em dominar a natureza, e nesse sentido tal pensamento torna-se tributário da magia natural, a visão moderna e instrumental afastou-se daquela presente ű ±ĹƋĜčƚĜÚ±Úå ŧƚåØ ±ŞųŅƻĜĵ±ĹÚŅ tekné e poiesis, compreendia-se como um pensamento medidativo, um colocar em obra que age pelo saber.

FŸŸŅ æ Ņ ŧƚå ĹŅŸ ųåƴåĬ± ± ŞųņŞųĜ± åƋĜĵŅĬŅčĜ± Ú± ޱĬ±ƴų± Šå ÚŅ Ÿ±Æåųěü±DŽåų ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅš ô ±ųÏĘæě ƋåĩƋŅĹĜÏŅŸ ô ŧƚå åƻĜčĜ± Úå Ÿåƚ ±ųƋĝĀÏå ƚĵ ÏŅĹĘåÏĜĵåĹƋŅ å ʱÆĜĬĜÚ±ÚåŸ Ï±Ş±DŽåŸ Úå ÏŅĹüåųĜų º Ÿƚ± ŅÆų± ƚĵ ŸĜčĹĜĀϱÚŅ ŧƚå ƚĬƋų±Ş±ŸŸå ±Ÿ ŸŅĬƚÓŝåŸ ĵåų±ĵåĹƋå Şų±čĵ´ƋĜϱŸţ Mais do que meio ou utensílio, a técnica deve ser entendida como mediação, onde mais do que ŸåƚŸ ŞŅĬŅŸ ÏŅĹŸƋĜƋƚĜĹƋåŸØ ĜĵŞŅųƋ± ± ųåĬ±ÓÅŅØ ± ĵ±ĹƚƋåĹÓÅŅ Ú± ƋåĹŸÅŅ ÚĜ±ĬņčĜ챯 ± ±Āųĵ±ÓÅŅ Ú± diferença. É a partir daí, dirá Simondon, numa chave interpretativa em certa medida oposta a de Heidegger, que o processo de individuação ocorre. k ŅƚƋųŅ ŞåųĜčŅØ Ÿ±ĬĜåĹƋ±ÚŅ ŞŅų ĵ±ĜŸ ƚĵ ĀĬņŸŅüŅ ±ĬåĵÅŅØ a±ųÏƚŸåØ ųåŸĜÚå űŧƚĜĬŅ ŧƚå ÏʱĵŅƚ Úå üåƋĜÏĘĜŸĵŅ ƋåÏĹŅĬņčĜÏŅØ ĜŸƋŅ æØ ± ĹÅŅ åƻŞĬĜÏĜƋ±ÓÅŅ ÚŅŸ ƴĝĹÏƚĬŅŸ åƻĜŸƋåĹƋåŸ åĹƋųå ± ų±ÏĜŅűĬĜÚ±Úå ƋæÏĹĜ챯 åĵ Ÿåƚ ĵŅÚŅ ĜĹŸƋųƚĵåĹƋ±ĬØ å ŅŸ ƴ±ĬŅųåŸ ƴĜĹÏƚĬ±ĹƋåŸ ĜĵŞŅŸƋŅŸ ± ޱųƋĜų Úå Ÿåƚ åƻƋåųĜŅųØ ĜŸƋŅ é, a não percepção de que a “técnica é sempre um projeto sócio-histórico; nela encontram-se projetados o que uma sociedade e os interesses nela dominantes pretendem fazer com o homem e com as coisas”2.

Nesse sentido, uma educação tecnológica inovadora, e a presente publicação pode contribuir para ± Ÿƚ± ÏŅĹŸƋĜƋƚĜÓÅŅØ ŸåųĜ± ±ŧƚåĬ± ŧƚåØ ƚĬƋų±Ş±ŸŸ±ĹÚŅ ± ƴĜŸÅŅ ĜĹŸƋųƚĵåĹƋ±Ĭ å ƚƋĜĬĜƋ´ųĜ±Ø ųå±Āųĵ±ŸŸå o caráter poiético desses objetos, instaurador não só de inauditas materialidades, mas também

Úå ŸŅÏĜ±ÆĜĬĜÚ±ÚåŸ å ŸåĹŸĜÆĜĬĜÚ±ÚåŸ ŧƚå ϱų±ÏƋåųĜDŽ±ĵ Ņ ĹŅŸŸŅ ĵŅÚŅ Úå Ÿåųţ }ƚåØ åƻŞĬĜÏĜƋ±ĹÚŅ ŅŸ valores vinculantes de seus usos contemporâneos, desvelasse os conteúdos sociais que neles se sedimentam e que estão em disputa e com isso colocasse de forma inequívoca a necessidade de se politizar as novas tecnologias (Laymert G.Santos).

Não se trata, pois, de aprender/ensinar a utilizar os novos meios e plataformas tecnológicas, mas Úå Ÿå ŞåĹŸ±ųŠĬŅŸš ÏŅĵ åĬåŸţ %å ƴåųĜĀϱų ÏŅĵŅ ± ĵåÚĜ±ÓÅŅ ƋåÏĹŅĬņčĜϱ ĹŅŸ ĜĹÚĜƴĜÚƚ±ĬĜDŽ±Ø ŧƚå ŅųÚåĵ Úå ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ ŅŸ ÏŅĹŸƋĜƋƚåĵ å ŧƚå ŧƚåŸƋŝåŸ ÏŅĬŅϱĵØ Úå ųåŸƋĜƋƚĜų Ƌ±ĜŸ ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ ƋåÏĹŅĬņčĜÏŅŸ ±Ņ seu uso comum. +Ø ŞŅĜŸØ ± ޱųƋĜų ÚŅ ÚåŸåģŅ Úå ÏŅĵޱųƋĜĬʱĵåĹƋŅ Ú±Ÿ ĜĹŧƚĜåƋ±ÓŝåŸ å ±ŞŅŸƋ±Ÿ ŧƚå ŞŅƴŅ±ĵ Ņ Ÿ±Æåųx ü±DŽåų ÚŅŸ ±ƚƋŅųåŸ ±ŧƚĜ ųåƚĹĜÚŅŸ ě ŸĜƋƚ±ÚŅŸ ű ĬĜĹʱ ƋéĹƚå Ú± åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÓÅŅ ěØ ŧƚå ± ŞųåŸåĹƋå obra pode ser vista como interface åĹƋųå ±ŧƚĜĬŅ ŧƚå Ÿå ÏŅĹŸƋĜƋƚĜ ÏŅĵŅ åŸŞåÏĝĀÏŅ å Ņ ŧƚå ĬĘå transborda. Assim, se alguns artigos parecem querer pensar uma didática e prática projetuais ±Ş±ųƋ±Ú±Ÿ Ú± Ƌųĝ±Úå ƴĜƋųƚƴĜ±Ĺ±Ø ŞåųĵĜƋĜĹÚŅØ ŞŅų åƻåĵŞĬŅØ ŧƚå Ÿå ųåƴåģ± ĹÅŅ ŸŅĵåĹƋå ŅŸ ĵåĜŅŸ Úå sua representação, mas também o estatuto da percepção na contemporaneidade, outros insistem no caráter dialogal: interação recursiva e retroativa, eventos comunicacionais heterológicos, ÏŅĵÆĜűÓÅŅ Úå ±ĬčŅųĜƋĵŅŸ ±ÆŸƋų±ƋŅŸ ÏŅĵ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ŸåĹŸŅųĜ±ĜŸØ Ƌų±ĹŸĜƋĜƴĜÚ±ÚåŸ åĹƋųå ŞųŅÏ域ŅŸ ŸŅÏĜŅåÏŅĹňĵĜÏŅŸ å ŞųŅÏ域ŅŸ Úå ĵŅÚåĬ±čåĵ åƋÏţ cåÏ域ĜÚ±Úå åŸƋ± Ƌ±ĵÆæĵ ŞųåŸåĹƋå åĵ ÚĜƴåųŸ±Ÿ Şų´ƋĜϱŸ ŞåÚ±čņčĜϱŸ ±ŧƚĜ ųåŞŅųƋ±Ú±Ÿţ åĵ ±ÆųĜų ĵÅŅ Ú± åƻŞåųƋĜŸå Ņƚ ÚŅ Ÿ±Æåų Ƌų±ÚĜÏĜŅűĬØ ± åƻŞĬŅų±ÓÅŅ ÚŅŸ ųåÏƚųŸŅŸ ŞųņŞųĜŅŸ Ú± ÏƚĬƋƚų± ÚĜčĜƋ±ĬØ ± ÏųĜ±ÓÅŅ Úå ųåÚåŸ ƴĜųƋƚ±ĜŸ ޱųƋĜÏĜޱƋĜƴ±ŸØ Ņ ĜĹÏåĹƋĜƴŅ ºŸ üŅųĵ±Ÿ ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴ±Ÿ å Ņ ÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅ Úå ŞĬ±Ƌ±üŅųĵ±Ÿ ŧƚå ƴĜ±ÆĜĬĜDŽåĵ Ņ ÚĜ´ĬŅčŅ entre o que é pesquisado e produzido nas universidades e as demandas sociais etc. são aqui åƻŞŅŸƋ±Ÿ ÏŅĵŅ ųåÏƚųŸŅŸ ÚĜÚ´ƋĜÏŅěŞåÚ±čņčĜÏŅŸ üƚĹÚ±ĹƋåŸ Úå ƚĵ± ĹŅƴ± åÚƚϱÓÅŅ ƋåÏĹŅĬņčĜϱţ )ĹƋųå ±Ÿ ƴ´ųĜ±Ÿ ŧƚåŸƋŝåŸ ±ŧƚĜ Ĭåƴ±ĹƋ±Ú±ŸØ čŅŸƋ±ųĝ±ĵŅŸ Úå ų域±ĬƋ±ų ƚĵ± ƜĬƋĜĵ±ţ )ĵÆŅų± Ņ åŸÏŅŞŅ desta obra - uma seleção de trabalhos apresentados nos Congressos da entidade nos anos de ƖLjŎŎ å ƖLjŎƖ ě å Ÿƚ± ±Æų±ĹčéĹÏĜ± čåŅčų´Āϱ ô ±ŧƚĜ åŸƋÅŅ ŞųåŸåĹƋåŸ ±ƚƋŅųåŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ º ĜĹŸƋĜƋƚĜÓŝåŸ Úå åĹŸĜĹŅ å ŞåŸŧƚĜŸ± ĵ±ģŅųĜƋ±ųĜ±ĵåĹƋå Ú± eųčåĹƋĜű å ų±ŸĜĬØ ŸåčƚĜÚ±Ÿ Úå ĘĜĬåØ {åųƚ å åĹåDŽƚåĬ± ě não nos permitam derivar tendências generalizáveis, ou mesmo inferir consequências da possível ÏŅĵޱų±ÓÅŅ Úå ±ĵÆĜåĹƋåŸ åÚƚϱÏĜŅűĜŸ ÚĜŸƋĜĹƋŅŸØ ÏŅĵŅØ ŞŅų åƻåĵŞĬŅØ Ņ Æų±ŸĜĬåĜųŅ å Ņ ±ųčåĹƋĜĹŅØ ĹŅŸ ޱųåÏå ƱŸƋ±ĹƋå ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴŅ Ņ ü±ƋŅ Ú± ƋŅƋ±ĬĜÚ±Úå Ú±Ÿ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ±ŧƚĜ ųåĬ±Ƌ±Ú±Ÿ Ÿå ±ŞųŅŞųĜ±ųåĵ ÚŅŸ ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ ŧƚå åŸƋÅŅ ±Ņ Ÿåƚ ±ĬϱĹÏå Ş±ų± ģƚĹƋŅŸ ųåāåƋĜųåĵ å ĜĹƋåųƴĜųåĵ ŸŅÆųå ±Ÿ ÏŅĹÚĜÓŝåŸ de seu próprio trabalho e da sociedade que lhe cerca. Uma apropriação que, por certo, não tem nada de neutra, que por vezes poderá resultar em práticas desviantes, desfuncionalizantes e por ŅƚƋų±ŸØ ĬĜÆåų±ų ŞŅŸŸĜÆĜĬĜÚ±ÚåŸ ŸĜŸƋéĵĜϱŸ ĜĵŞåĹŸ´ƴåĜŸ åĵ ŸåƚŸ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ Úå ŅųĜčåĵ %ųţ ƚƼ ±ųÚĜĹʱ XŅŞåŸ

1 2

Heidegger, M. A questão da TécnicaØ ÏĜåĹƋĜ¸ ƋƚÚĜ±Ø ÅŅ {±ƚĬŅØ ƴţ ĂØ Ĺţ ƐØ Şţ ƐƀĂěĿíØ ƖLjLjƀ a±ųÏƚŸåØ Bţ ŮFĹÚƚŸƋųĜ±ĬĜDŽ±ÓÅŅ å ϱŞĜƋ±ĬĜŸĵŅ ű ŅÆų± Úå a±ƻ åÆåųŰţ FĹ× Cultura e sociedade. Rio de Janeiro:

{±DŽ å åųų±Ø ŎĿĿíØ ŞţŎĂ

11

SIGraDI

ečų±ÚåÏĜĵåĹƋŅŸ

ečų±ÚåÏĜĵĜåĹƋŅŸ

cŅƴ±ĵåĹƋå ÚĜƴåųŸ±Ÿ åĹåųčĜ±ŸØ ÚĜŸŞŅŸĜÓŝåŸ å ÏĜųÏƚĹŸƋ¶ĹÏĜ±Ÿ ĹŅŸ ĜĹŸŞĜų±ų±ĵ å ÏŅĹÏŅųųåų±ĵ ޱų± a realização desta publicação do Comitê Editorial Sigradi. Portanto, queremos nesta ocasião tão åŸŞåÏĜ±Ĭ åƻŞų域±ų ĹŅŸŸŅŸ ±čų±ÚåÏĜĵåĹƋŅŸţ

Nuevamente diversas energías, disposiciones y circunstancias nos han inspirado y han concurrido en la realización de esta publicación del Comité Editorial Sigradi. Por lo tanto, queremos en esta ŅϱŸĜņĹ Ƌ±Ĺ åŸŞåÏĜ±Ĭ åƻŞų埱ų ĹƚåŸƋųŅŸ ±čų±ÚåÏĜĵĜåĹƋŅŸţ

)ĵ ŞųĜĵåĜųŅ Ĭƚč±ųØ º ŅÏĜåÚ±Úå FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±ĬØ F: e%FØ ±Ƌų±ƴæŸ Ú±Ÿ ±ƚƋŅųĜÚ±ÚåŸ ĜĹƋåčų±ĹƋåŸ ÚŅ ŅĵĜƋé )ƻåÏƚƋĜƴŅ FĹƋåųűÏĜŅűĬØ Ĺ± Āčƚų± Úå Ÿƚ± ŞųåŸĜÚåĹƋåØ eųŧţ a±ųĝ± )Ĭåű ŅŸåĬĬŅ å Úåĵ±ĜŸ ĵåĵÆųŅŸ ÚŅ %ĜųåƋņųĜŅ )ƻåÏƚƋĜƴŅØ ųŸţ ŅŅųÚåűÚŅųåŸ å ĵåĵÆųŅŸ ÚŅ ŅĵĜƋé eŸŸåŸŸŅųţ

)Ĺ ŞųĜĵåų Ĭƚč±ų ± Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ F: e%FØ ± Ƌų±ƴæŸ Úå ŸƚŸ ±ƚƋŅųĜÚ±ÚåŸ ĜĹƋåčų±ĹƋåŸ ÚåĬ ŅĵĜƋæ )ģåÏƚƋĜƴŅ FĹƋåųűÏĜŅűĬØ åĹ Ĭ±Ÿ Āčƚų± Úå Ÿƚ ŞųåŸĜÚåĹƋåØ eųŧţ a±ųĝ± )Ĭåű Tosello y demás miembros del Directorio Ejecutivo, Srs. Coordinadores y miembros del Comité Asesor.

À Universidad Nacional de Mar del Plata que, desde o âmbito da Editorial EUDEM, ajudou a tornar este empreendimento concreto; em particular a seu diretor, o Professor Osvaldo Picardo, e a Lic. eĹÚųå± %Ĝ {±ÏåØ ÚŅ ŅĵĜƋé )ƻåÏƚƋĜƴŅţ Aos professores Dr. Luis Porta e Dr. Ruy Sardinha Lopes, que nos honraram ao prefaciar a publicação, pela generosidade e clareza de suas palavras.

Aos membros do Comitê de Leitura, integrantes da Comissão Editorial, Dra. Underléa Bruscato, %ų±ţ :±ÆųĜåĬ± ƚŸƋŅŸ XņŞåDŽ å eųŧţ eÚųĜ±Ĺ± :ų±ĹåųŅØ ŞŅų Ÿƚ±Ÿ ÏŅĹƋųĜÆƚĜÓŝåŸ ĹŅ ĜĹƋåųĜŅų Ú± ÏŅĵĜŸŸÅŅţ ÚåŸĜčĹåų a±ųĝ± a±ĹÚ±č±ų´ĹØ ŧƚå ÏŅĵ Ÿƚ± ÏųĜ±ƋĜƴĜÚ±Úå ŸŅƚÆå ĜĹƋåųŞųåƋ±ų ĹŅŸŸ±Ÿ ĜĹƋåĹÓŝåŸ å formalizar o desenho da publicação.

Por último e muito especialmente, a todos os co-autores convocados que, com suas valiosas ÏŅĬ±ÆŅų±ÓŝåŸ å üų±Ĺϱ ÚĜŸŞŅŸĜÓÅŅØ Úåų±ĵ ŸåĹƋĜÚŅ å Ƌų±ĹŸÏåĹÚéĹÏĜ± ±Ņ ĹŅŸŸŅ Ƌų±Æ±ĬĘŅţ eŸŸĜĵ ÏŅĵŅ ± ƋŅÚŅŸ ±ŧƚåĬåŸ ŧƚåØ ŞŅų ÚĜƴåųŸ±Ÿ ų±DŽŝåŸØ ĹÅŅ ŞƚÚåų±ĵ ޱųƋĜÏĜޱų ĹåŸƋ± ŅŞŅųƋƚĹĜÚ±ÚåØ ĵ±Ÿ ĹŅŸ deram seu apoio.

‘

%Ĝ±Ĺ± ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸØ a±ųĝ± )Ĭåű ŅŸåĬĬŅ å %±ƴĜÚ aŅųåĹŅ ŞåųĬĜĹč Mar del Plata, Santa Fé e São Carlos, outubro de 2013

A la Universidad Nacional de Mar del Plata, quien desde el ámbito de la Editorial EUDEM ha facilitado la concreción de este emprendimiento, en particular a su director el Profesor Osvaldo Picardo y a la Lic. Andrea Di Pace desde el Comité Ejecutivo.

A los profesores Dr. Luis Porta y Dr. Ruy Sardinha Lopes, quienes nos han honrado al prologar la publicación, por la generosidad y claridad de sus palabras.

Al los miembros del Comité de Lectura, integrantes de la Comisión Editorial,Dra. Underléa Bruscato, Dra. Gabriela Bustos López y Arq. Adriana Granero, por sus aportes desde y al interior de la comisión.

A la diseñadora María Mandagarán, quien con creatividad ha sabido interpretar nuestras intenciones y formalizar el diseño de la publicación.

Por último y muy especialmente, a todos los co-autores convocados quienes, con sus valiosas colaboraciones y franca disposición, han dado sentido y trascendencia a nuestro trabajo. De igual forma a todos aquellos quienes, por diversas razones, no pudieron participar en esta oportunidad pero nos han brindado su acompañamiento.

%Ĝ±Ĺ± ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸØ a±ųĝ± )Ĭåű ŅŸåĬĬŅ Ƽ %±ƴĜÚ ŞåųĬĜĹč Mar del Plata, Santa Fé y San Carlos, octubre 2013

12

SIGraDI

DIDACTICA PROYECTUAL Y ENTORNOS POSTDIGITALES

{ų´ÏƋĜϱŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ åĹ escuelas latinoamericanas de Arquitectura y Diseño

FĹƋųŅÚƚÏÏĜņĹ

13

SIGraDI

%Ĝ±Ĺ± ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸ Arquitecto, Especialista, Magister y Doctor en Arquitectura Profesora responsable ±ĬĬåų FĹüŅųĵ´ƋĜϱ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ F Ƽ FF Facultad de Arquitectura, Urbanismo y Diseño. Universidad Nacional de Mar del Plata. Argentina. dibarros@mdp.edu.ar dianarodriguezbarros@gmail.com http://info1-faudunmdp.blogspot.com.ar http://info2-faudunmdp.blogspot.com.ar

Arquitecta UNMdP, Especialista Docencia Universitaria UNMdP, Magíster Educación {ŸĜÏŅĜĹüŅĵ´ƋĜϱ cX¬ Ƽ %ŅÏƋŅų åĹ eųŧƚĜƋåÏƋƚų± 8e% eţ FĹƴåŸƋĜč±ÚŅų± ϱƋåčŅųĝ± Ɩ MCE. Directora Grupos EMIDA y GI_DED CIPADI, investiga sobre prácticas disruptivas en la åĹŸåѱĹDŽ± åĹ åĹƋŅųĹŅŸ ƴĜųƋƚ±ĬåŸţ {ųŅüåŸŅų± Úå ĵåÚĜŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ ±ŞĬĜϱÚŅŸ ± Ĭ± ±ųŧƚĜƋåÏƋƚų± y el diseño. Autora libros “Urbamendia. Base datos urbanos áreas centrales ciudades ±ųčåĹƋĜűŸ Ƽ Ĭ±ƋĜĹŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ±ŸŰ ŠƖLjLjƀØ åÚĜƋţšØ Ů)ƻŞåųĜåĹÏĜ± ÚĜčĜƋ±ĬØ ƚŸŅŸØ Şų´ÏƋĜϱŸ Ƽ åŸƋų±ƋåčĜ±Ÿ åĹ Ƌ±ĬĬåųåŸ Úå ±ųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ ÚĜŸåŃŅ åĹ åĹƋŅųĹŅŸ ƴĜųƋƚ±ĬåŸŰ ŠƖLjLjƅØ åÚĜƋţšØ ŮBĜŞåųĵåÚĜŅŸ Ƽ ĵŅÚåĬŅŸ ƴĜųƋƚ±ĬåŸ Úå üų±čĵåĹƋŅŸ ƚųƱĹŅŸŰ ŠƖLjLjĉšţ {ųåŸåĹƋņ Ƽ ŞƚÆĬĜÏņ ŞŅĹåĹÏĜ±Ÿ åĹ åƴåĹƋŅŸ Ƽ ±ųƋĝÏƚĬŅŸ åĹ ųåƴĜŸƋ±Ÿ űÏĜŅűĬåŸ å ĜĹƋåųűÏĜŅűĬåŸţ 8ƚĹÚ±ÚŅų±Ø {ųåŸĜÚåĹƋå ŠŎĿĿĿěƖLjLjLjš Ƽ ĜÏåŞųåŸĜÚåĹƋå ŠƖLjŎŎěŎƐš Úå Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±ĬØ F:ų±%Fţ

a±ųĝ± )Ĭåű ŅŸåĬĬŅ Arquitecta. Especialista en Diseño y Proyectación Análogo-Digital.

M.Sc. in Architectural Studies.

Doctoranda en Humanidades y Artes.

Profesora Adjunta Ordinaria.

Facultad de Arquitectura, Diseño y Urbanismo.

Universidad Nacional del Litoral. Santa Fe, Argentina. mtosello@fadu.unl.edu.ar maritosello@gmail.com

Arquitecta. Especialista en Diseño y Proyectación Análogo-Digital. M.Sc. in Architectural ƋƚÚĜåŸţ %ŅÏƋŅų±ĹÚ± åĹ Bƚĵ±ĹĜÚ±ÚåŸ Ƽ eųƋåŸţ {ųŅüåŸŅų± ĜƋƚĬ±ų ÚåĬ ±ĬĬåų Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ Ƽ ÚåĬ X±ÆŅų±ƋŅųĜŅ Úå åŞųåŸåĹƋ±ÏĜņĹ å FÚå±ÏĜņĹ Úå Ĭ± a±åŸƋųĝ± åĹ eųŧƚĜƋåÏƋƚų±ſ eÚģƚĹƋ± åĹ Introducción a los Medios Digitales y JTP del Taller de Proyecto Arquitectónico I desde 1988, 8e% ě cXţ %ĜųåÏƋŅų± Úå ƋåŸĜŸ Úå čų±ÚŅ Ƽ ĵ±åŸƋųĝ±ţ %ĜųåÏƋŅų± Úå ŞųŅƼåÏƋŅŸ Úå FĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ Ƽ %埱ųųŅĬĬŅ åĹ åĬ ´ųå± Úå %ĜŸåŃŅ Ƽ ƚĬƋƚų± ĜųƋƚ±Ĭ ÚåŸÚå ŎĿĿƀţ Iƚų±ÚŅ Úå ƋåŸĜŸ Úå čų±ÚŅØ ÏŅĹÏƚųŸŅŸ ÚŅÏåĹƋåŸ Ƽ Úå ±ųƋå ÚĜčĜƋ±Ĭţ aĜåĵÆųŅ ÚåĬ ŅĵĜƋæ ĜåĹƋĝĀÏŅ FĹƋåųűÏĜŅűĬ Úå FIe Ø {e Ƽ F:ų±%Ĝţ %ĜųåÏƋŅų± ÚåĬ åĹƋųŅ Úå FĹüŅųĵ´ƋĜϱ Ƽ %ĜŸåŃŅØ F%Ø 8e% ě cXţ {ųåŸĜÚåĹƋå Úå Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±ĬØ F:ų±%Ĝţ

%±ƴĜÚ aŅųåĹŅ ŞåųĬĜĹč Arquitecto, Magister y Doctor en Arquitectura y Urbanismo FĹƴåŸƋĜč±ÚŅų ÚåĬ cƜÏĬåŅ Úå )ŸƋƚÚŅŸ das Espacialidades Contemporâneas (NEC.USP) {ųŅüåŸŅų ÚåĬ FĹŸƋĜƋƚƋŅ Úå eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅØ ĹĜƴåųŸĜÚ±Úå Úå ÅŅ {±ƚĬŅ ŠFe ě {šØ ų±ŸĜĬ sperling@sc.usp.br http://www.iau.usp.br/pesquisa/grupos/nec/

Arquitecto, Magister en Arquitectura y Urbanismo por la EESC-USP (“Arquiteturas Contínuas e Topologia: similaridades em processo”) y Doctor en Arquitectura y Urbanismo por FAUUSP (“Espaço e Evento: considerações críticas sobre a arquitetura contemporânea”). Profesor del Instituto de Arquitetura e Urbanismo da USP e investigador del Núcleo de Estudos das Espacialidades Contemporâneas (NEC.USP). Curador de la metacuradoría Abstração del Instituto de Estudos Avançados da USP. Es revisor del International Journal of Architectural ŅĵŞƚƋĜĹčţ aĜåĵÆųŅ ÚåĬ ŅĵĜƋæ )ģåÏƚƋĜƴŅ FĹƋåųűÏĜŅűĬ Úå Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±ĬØ F:ų±%Ĝţ

14

SIGraDI

1.

2.

%åŸÚå Ĭ± ŅÏĜåÚ±Ú FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ F:ų±%FØ ĘåĵŅŸ åĵŞųåĹÚĜÚŅ åĹ åĬ ŅĵĜƋæ

Esta publicación se ha formalizado sobre la base de una selección de las ponencias vinculados

Editorial una nueva construcción colaborativa y temática, con la intención de complementar otras

± Ĭ± Ƌåĵ´ƋĜ챯 ŧƚå ʱŠųåÏĜÆĜÚŅ Ĭ±Ÿ ĵåģŅųåŸ Ï±ĬĜĀϱÏĜŅĹåŸ Úå ĬŅŸ ŅĵĜƋæŸ FĹƋåųűÏĜŅűĬåŸ Úå

±ÏÏĜŅĹåŸ Úå Ĭ± ŸŅÏĜåÚ±Ú ŧƚå åƻŞųåŸåĹ Ƽ ÏŅĹŸŅĬĜÚåĹ ƚĹ ÏƚåųŞŅ ƋåņųĜÏŅ ƱŸ±ÚŅ åĹ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ Ƽ

Selección de los Congresos 2011 y 2012. Sin embargo y de acuerdo al tiempo transcurrido, fue

ŞųŅÚƚÏÏĜŅĹåŸ Úå ĵĜåĵÆųŅŸ Úå F:ų±%Ĝ Ƽ Úå Ş±ųƋĜÏĜޱĹƋåŸ ÚåŸƋ±Ï±ÚŅŸţ

recomendable que aparecieran ampliaciones y/o actualizaciones de las mismas, así como ÏŅĹÏĬƚŸĜŅĹåŸØ ĜĵŞĬĜϱĹÏĜ±Ÿ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ ± ŧƚå ÚĜåųŅĹ Ĭƚč±ųţ ŅĵŞĬåĵåĹƋ±ųĜ±ĵåĹƋå ± Ĭ± ŸåĬåÏÏĜņĹ

Afrontamos la edición de esta nueva publicación, desde la cual nos enfocamos en la presentación

ŅųĜčĜűĬØ Ÿå ŞųŅÏåÚĜņ ± ƚű ŸåčƚĹÚ± ĬåÏƋƚų± Úå ųåƴĜŸĜņĹ Ƽ ±ÏåŞƋ±ÏĜņĹ ĀűĬţ

de propuestas, procesos y aplicaciones sobre intervenciones pedagógicas innovadoras con

Los diversos aportes formalizados como capítulos del libro, están publicados en los idiomas

ĜĹÏĬƚŸĜņĹ Úå ƋåÏĹŅĬŅčĝ±Ÿ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ ĜĹƋåųÏŅĹåÏƋ±ÚŅŸ ± Ĭ± åÆţ XŅ ʱÏåĵŅŸ åĹ ĬŅŸ ´ĵÆĜƋŅŸ Úå

originales de los autores (español y/o portugués) y con los resúmenes en inglés.

talleres universitarios de Arquitectura y Diseño de la región. Nuestro propósito es presentar un

Fueron respetados las autores originarias, individuales y o grupales. Aunque en algunos casos y

ޱĹŅų±ĵ± ÚåĬ åŸƋ±ÚŅ Úå Ú埱ųųŅĬĬŅ ±ÏƋƚ±ĬØ ±Ÿĝ ÏŅĵŅ ޱų± ŞŅÚåų ÏŅĵޱųƋĜųØ ÚĜüƚĹÚĜų Ƽ ųåāåƻĜŅűų

ŞŅų ŞåÚĜÚŅ åƻŞųåŸŅ Úå ĬŅŸ ųåŸŞŅĹŸ±ÆĬåŸØ Ÿå ±ĬƋåųņ åĬ ĹƜĵåųŅ Úå ÏŅě±ƚƋŅųåŸØ ±ĹƋå Ĭ±Ÿ ĹåÏ埱ųĜ±Ÿ

sobre el mismo, y asimismo poder inferir futuras tendencias en esta área de conocimiento. Nos

actualizaciones a que hubo lugar.

åĹÏƚ±Úų±ĵŅŸ åĹ Ĭ± ĬĝĹå± åÚĜƋŅųĜ±Ĭ Ƽ Úå ϱų±ÏƋåųĝŸƋĜϱŸ ŸĜĵĜĬ±ųåŸ ±Ĭ ±ĹƋåųĜŅų ĬĜÆųŅ )ƻŞåųĜåĹÏĜ± %ĜčĜƋ±ĬŰ ŞƚÆĬĜϱÚŅ åĹ åĬ ±ŃŅ ƖLjLjƅ1.

Como estrategia de publicación hemos adoptado el formato de libro electrónico de libre difusión.

Por lo tanto, la publicación está disponible y descargable desde el sitio web de Sigradi.

Es bien sabido que el desarrollo constante de las tecnologías digitales hiper y transmediales de la información, la comunicación y la modelización, instalan, reformulan y reactualizan de forma

Hemos organizado la publicación en base a tres partes, agrupadas por modalidades asimilables

constante, nuevos temas en la agenda del debate educativo.

± Ĭ±Ÿ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿţ {ųåŸåĹƋ±ĵŅŸ ±Ÿĝ ƚĹ ƋŅƋ±Ĭ Úå ƴåĜĹƋĜƋųæŸ ±ųƋĝÏƚĬŅŸØ åĹ ±ĬčƚĹŅŸ ϱŸŅŸ ÏŅĵŅ Ƽ± comentamos desde grupo ampliados respecto a los iniciales responsables, correspondientes a la

)Ĺ åŸƋ± ŅŞŅųƋƚĹĜÚ±Ú ĬŅ ʱÏåĵŅŸ åƻŞĬŅų±ĹÚŅ ĬŅŸ åĹƋŅųĹŅŸ ŞŅŸƋěÚĜčĜƋ±ĬåŸØ Úå űƋƚų±ĬåDŽ± ƴĜųƋƚ±ĬØ ƚÆĜÏƚ± å ĜĹƋåųÏŅĹåÏƋ±Ú±Ÿ ± Ĭ± åÆſ åĹ ĜĹƋåų±ÏÏĜņĹ åĹƋųå ŸĜŸƋåĵ±Ÿ ÚĜčĜƋ±ĬåŸØ ÆĜŅĬņčĜÏŅŸØ ÏƚĬƋƚų±ĬåŸ y productivos; y desde ambientes alternativos basados en nuevas modalidades de participación y colaboración.

En particular, desde los ambientes disciplinares propios de las intervenciones proyectuales de la Arquitectura y del Diseño, la producción y gestión de conocimiento nos resulta impensable sin la ĜĹƋåųƴåĹÏĜņĹ Ƽ Ĭ± ĵåÚĜ±ÏĜņĹ ÚĜčĜƋ±Ĭ ĜĹƋåųÏŅĹåÏƋ±Ú± ± Ĭ± åÆţ cŅŸ ĜĹƋåų埱 åĹƋŅĹÏåŸ ÏŅĬ±ÆŅų±ų ± ƴĜŸĜÆĜĬĜDŽ±ų Ƽ ųåāåƻĜŅűų åĹ åŸƋ±Ÿ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿţ )ŸŞåÏĝĀϱĵåĹƋå ĹŅŸ ÏåĹƋų±ĵŅŸ ŸŅÆųå Ĭ±Ÿ ƴĜĹÏƚĬ±ÏĜŅĹåŸ åĹƋųå ĬŅŸ ÏŅĹŅÏĜĵĜåĹƋŅŸ åƻŞåųĜåĹÏĜ±ĬåŸØ ĬŅŸ ±ÆŅųÚ±ģåŸ ÚĜŸÏĜŞĬĜűųåŸ Ƽ Ĭ±Ÿ ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ ĜĹƋåų Ƽ ĵƚĬƋĜÚĜŸÏĜŞĬĜűųåŸſ ĬŅŸ ÏųĜƋåųĜŅŸ ŧƚå ŞųĜĵ±Ĺ åĹ Ĭ± ÚåĀĹĜÏĜņĹ y selección de contenidos académicos y estrategias pertinentes; la colaboración e intercambio de conocimiento e información entre comunidades de aprendizaje presenciales y virtuales. Nos interesa así colaborar a reconocer, de forma amplia, la complejidad de los factores interactivos que facilitan los procesos de construcción de conocimiento y de transferencia desde nuestras investigaciones hacia la docencia, hacia a los campos profesionales y hacia el medio.

participación de cincuenta y un co-autores.

15

SIGraDI

3.

presentaciones comunicacionales heterológicas. Concluyen que en estos entornos interactivos de aprendizaje se estimula y articula la cultura de la imagen con la cultura letrada, para la formación de los estudiantes en la adquisición de los diferentes lenguajes comunicacionales.

)Ĺ Ĭ± {±ųƋå ŎØ Ĭ±Ÿ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ųåĵĜƋåĹ ± ÚĜåDŽ ϱŸŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ ± ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ Úå åĹŸåѱĹDŽ±Ø dispositivos e investigaciones operativas.

Patricia Pieragostini y Mónica Osella, presentan resultados en la integración de recursos análogos y ÚĜčĜƋ±ĬåŸ åĹ ±ŞųåĹÚĜDŽ±ģåŸ ÚåŸÚå åĬ ±ĬĬåų Úå {ųŅƼåÏƋŅ eųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅ F Úå Ĭ± 8±ÏƚĬƋ±Ú Úå eųŧƚĜƋåÏƋƚų±Ø

David Moreno Sperling y Marina Rodrigues de Oliveira, precisan al aprendizaje proyectual

Diseño y Urbanismo de la Universidad Nacional del Litoral (Santa Fe, Argentina). Consideran que

desde la perspectiva de la investigación, basados en el desplazamiento de los conocimientos

este desarrollo, correspondiente al Diseño de Envolventes Espaciales, como estrategia didáctica

disciplinarios de diseño hacia la investigación y en la valorización de los medios digitales como

Úå Ƌų±ĹŸÏųĜŞÏĜņĹ Úå ƚĹ ƋåƻƋŅ ĹŅ ±ųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅ ± ƚĹ ƋåƻƋŅ ±ųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅØ Ÿå ĵ±ĹĜĀåŸƋ± ÏŅĵŅ

ambiente cultural. Proponen el aprendizaje basado en proyecto, reformulando la relación entre el

un logro. Dada la diversidad de elementos intervinientes, en la convergencia metodológica se

aprendizaje y el conocimiento, así como entre el diseño y los medios digitales. En esta dirección

ÏŅĵÆĜűŠ±ĬčŅųĜƋĵŅŸ ±ÆŸƋų±ÏƋŅŸ ÏŅĹ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ŸåĹŸŅųĜ±ĬåŸØ ŞųŅĵŅƴĜåĹÚŅ Ĭ± Ƌų±ĹŸüŅųĵ±ÏĜņĹ

ŞųåŸåĹƋ±Ĺ Ĭ± åƻŞåųĜåĹÏĜ± Ů8Ņųĵ±Ÿ åĹ aŅƴĜĵĜåĹƋŅŰØ ųå±ĬĜDŽ±Ú± åĹ åĬ ÏŅĹƋåƻƋŅ Úå Ĭ± ±ŸĜčűƋƚų±

ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴ± ÚåĬ ĵåÚĜŅ üĝŸĜÏŅ ÚåĬ Ƌ±ĬĬåų åĹ ƚĹ åĹƋŅųĹŅ ±Ĺ´ĬŅčŅěÚĜčĜƋ±Ĭţ 8ŅųĵƚĬ±Ĺ üƚĹÚ±ĵåĹƋŅŸ

FĹüŅųĵ´ƋĜϱ åĹ Ĭ± eųŧƚĜƋåÏƋƚų± Úå Ĭ± XĜÏåĹÏĜ±Ƌƚų± åĹ eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅ ÚåĬ FĹŸƋĜƋƚƋŅ Úå

teóricos, procedimientos y etapas. Como conclusión, a modo de evaluación provisoria, reconocen

Arquitetura e Urbanismo de la Universidade de São Paulo (São Carlos, Brasil), orientada según

la facilitación de entrada en diálogo con los recursos propios de la cultura digital, ampliando

ĜĹŸƋ±ĹÏĜ±Ÿ Úå ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ ÏŅĹÏåŞƋƚ±ĬØ åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÏĜņĹ ŞųŅƼåÏƋƚ±ĬØ åƻŞĬŅų±ÏĜņĹ Úå ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ

ŞŅŸĜÆĜĬĜÚ±ÚåŸ åƻŞĬŅų±ƋŅųĜ±Ÿ Ƽ Ïųå±ƋĜƴ±Ÿ åĹ ĬŅŸ åŸƋƚÚĜ±ĹƋåŸţ

digitales de modelización y prototipado, y estudio de inserciones urbanas. Concluyen que ha sido impulsada por acciones de coordinación y cooperación entre contenidos conceptuales, prácticas

I±ĹĜÏå Úå 8ųåĜƋ±Ÿ {ĜųåŸØ XƚĜŸ± ŅÚųĜčƚåŸ 8æĬĜƻ %±ĬĬ± åÏÏĘĜ Ƽ eÚųĜ±Ĺå ŅųÚ± eĬĵåĜÚ± Ú± ĜĬƴ±Ø

åƻŞåųĜĵåĹƋ±ĬåŸ Ƽ ʱÆĜĬĜÚ±ÚåŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸţ

reconocen que la creación de la forma arquitectónica requiere más que un momento de inspiración, en tanto hay que interpretar su complejidad. Son necesarias diversas estrategias

:±ÆųĜåĬ± ƚŸƋŅŸ XņŞåDŽØ :ĜŸÏ±ųÚ :ŅĹDŽ´ĬåDŽ Ƽ 8ų±ĹÏĜŸÏŅ ĜĹÏņĹ {ĜåÚų±ĘĜƋ±Ø ÚåĀĹåĹ ƚű åŸƋų±ƋåčĜ±

åĹ Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ± ŞųŅƼåÏƋƚ±Ĭ ޱų± ±ÆŅųÚ±ų åŸƋå ŞųŅÏåŸŅţ Ņĵޱų±Ĺ ƚű åƻŞåųĜåĹÏĜ± ÚĜÚ´ÏƋĜϱ Ƽ

académica y una posición conceptual de producción arquitectónica en la Mención de Arquitectura

Ÿƚ ųåŞĬĜϱÏĜņĹ åĹ ÚŅŸ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ ÚĜüåųåĹƋåŸØ ĬŅŸ ÏƚųŸŅŸ {ųŅģåƋŅ eųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅ å ųƱĹĝŸƋĜÏŅ FF åĹ Ĭ±

FĹƋåų±ÏƋĜƴ± ÚåĬ %ĜŞĬŅĵ±ÚŅ Úå %ĜŸåŃŅ %ĜčĜƋ±Ĭ Úå Ĭ± 8±ÏƚĬƋ±Ú Úå eųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ %ĜŸåŃŅ Úå Ĭ±

Faculdade de Arquitetura e Urbanismo de la Universidade Federal de Pelotas (Pelotas, Brasil) y

ĹĜƴåųŸĜÚ±Ú ÚåĬ ¬ƚĬĜ± Ša±ų±Ï±ĜÆŅØ åĹåDŽƚåĬ±šţ %åŸÚå ƚű ƴĜŸĜņĹ åŞĜŸƋåĵŅĬņčĜϱ ÏŅĵŞĬåģ±Ø ĜĹÚ±č±Ĺ

Desenho Geométrico en la Faculdade de Arquitetura e Urbanismo de la Universidade do Oeste

el concepto de interactividad y logran así precisar un tejido de re-acciones en el proceso de la

de Santa Catarina(Brasil). Presentan el marco teórico y metodológico, la dinámica de las etapas de

creación de los espacios virtuales y su potencialidad de asentamiento tectónico con la utilización de

Ĭ±Ÿ ±ÏƋĜƴĜÚ±ÚåŸ ŸŅÆųå čåĹåų±ÏĜņĹ üŅųĵ±Ĭ Ƽ ųåŞųåŸåĹƋ±ÏĜņĹ čų´Āϱ ÚĜčĜƋ±Ĭ Úå ŅÆų±Ÿ Úå ±ųŧƚĜƋåÏƋƚų±Ø

ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸØ Ú±ĹÚŅ Ĭƚč±ų ± ƚű åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÏĜņĹ ÏŅĹ Ĭ± ĜĹƋåų±ÏƋĜƴĜÚ±ÚØ Ĭ± Ƌų±ĹŸüŅųĵ±ÏĜņĹØ

junto a los resultados obtenidos. Como conclusiones, reconocen la valoración de la gramática de

el movimiento, los comportamientos controlados, la multiplicidad de usos, la versatilidad, la

la forma como modalidad para promover aprendizajes de tipo comprensivo y formulan alternativas

±Ú±ŞƋ±ÆĜĬĜÚ±Ú Ƽ Ĭ± āåƻĜÆĜĬĜÚ±Ú ÏŅĵŅ ųåŧƚåųĜĵĜåĹƋŅŸ Úå ÚĜŸåŃŅţ åÏŅĹŅÏåĹ ÏŅĵŅ ±ŞŅųƋåŸ Ş±ų± åĬ

Úå ÏŅĹƋĜĹƚĜÚ±Ú Úå Ĭ± åƻŞåųĜåĹÏĜ± åĹ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ ĵ´Ÿ ±ƴ±ĹDŽ±ÚŅŸţ

diseño a la interacción recursiva y retroactiva, la contradicción, la incertidumbre, y la auto-ecoorganización del acontecimiento arquitectónico a manera de evento y sorpresa.

eÚųĜ±Ĺ± )ÚĜƋĘ :ų±ĹåųŅ Ƽ a±ÆåĬ Ĭ±ų± ųĜčĹŅĹåØ ŞĬ±ĹƋå±Ĺ ƚű åƻŞåųĜåĹÏĜ± ±Ï±ÚæĵĜϱ ÏŅĹ čųƚŞŅŸ de estudiantes en modalidad anidada, vinculando diferentes mecanismos de intercambio

María Alicia Follonier y Mónica Rosanna Castillo, plantean que el sistema de educación a distancia

instrumental y de comunicación para el aprendizaje, en entornos colaborativos interconectados

ƚĹĜƴåųŸĜƋ±ųĜŅ ŞƚåÚå ÏŅĹŸƋĜƋƚĜų ƚĹ åĹƋŅųĹŅ Úå ĜĹĹŅƴ±ÏĜņĹ åÚƚϱƋĜƴ±ţ %åŸÚå åĬ ´ĵÆĜƋŅ Úå Ĭ± )ƻŞųåŸĜņĹ

a multiplataformas y redes. Desde el Taller de Morfología Analógico-Digital de la carrera de

:ų´Āϱ ÚåĬ ųå± Úå aåÚĜŅŸ åĹ Ĭ±Ÿ åÏĹĜϱƋƚų± åĹ FĹƋåųĜŅųĜŸĵŅ Ƽ %åÏŅų±ÏĜņĹØ Ƽ åĹ ŅĵŞŅŸĜÏĜņĹ

Arquitectura en la Universidad de Belgrano (Buenos Aires, Argentina), recurren a estrategias

de Parques y Jardines de la Facultad de Arquitectura, Diseño y Urbanismo de la Universidad

vinculadas a la estructura de juegos de rol de mesa temáticos y al concepto de recursividad.

c±ÏĜŅűĬ ÚåĬ XĜƋŅų±Ĭ Š ±ĹƋ± 8åØ eųčåĹƋĜűšØ åƻŞĬŅų±Ĺ ±ŸŞåÏƋŅŸ ÚåĬ ϱĵŞŅ ÚåĬ ŞųŅƼåÏƋŅØ ÚåĬ ÚĜŸåŃŅ

Formulan una dinámica de compromiso y cooperación en la construcción de un entorno

del hábitat y de los lenguajes comunicacionales como acontecimiento cultural. Los mismos se ven

urbano desde un modelo digital que debía operar en otras unidades temáticas y otras unidades

åŸƋĜĵƚĬ±ÚŅŸ ±Ĭ ü±ÏĜĬĜƋ±ų Ĭ± ĘĜÆųĜÚ±ÏĜņĹ Úå åƻŞųåŸĜŅĹåŸ ±Ĺ±ĬņčĜϱŸ Ƽ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ åĹ Ĭ± ŞųŅÚƚÏÏĜņĹ Úå

±Ï±ÚæĵĜϱŸţ ŅĹÏĬƚƼåĹ ŧƚå Ĭ± åƻŞåųĜåĹÏĜ± ü±ÏĜĬĜƋņ åĬ ŞųŅÏåŸŅ Úå ųåÏŅčĜÚ± Úå Ú±ƋŅŸØ Ĭ± åƻŞĬŅų±ÏĜņĹ

16

SIGraDI

Úå ÚĜĹ´ĵĜϱŸ ŞåųÏåŞƋĜƴ±ŸØ ĬŅŸ ųåčĜŸƋųŅŸ čų´ĀÏŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ ÏŅĹ ĜĹƋåĹÏĜņĹ Úå ±ƚƋŅųØ Ƽ ĬŅŸ ƋĜåĵŞŅŸ Úå

disruptivas desde la perspectiva del Pensamiento de Diseño en entorno post-digital, con la

construcción del modelo del entorno urbano.

intención de traducirlas en estrategias innovadoras, sostenibles y con posibilidad de transferencia Úå ĵæƋŅÚŅŸ Ƽ ųåŸƚĬƋ±ÚŅŸţ %åŸÚå åĬ ĹĜƴåĬ FF ÚåĬ ±ĬĬåų Úå FĹüŅųĵ´ƋĜϱ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ Úå Ĭ± ϱųųåų± Úå %ĜŸåŃŅ

åčĜ±Ĺå ųåƴĜŸ±Ĺ {ƚŞŅØ XåƋĜÏĜ± åĜƻåĜų± aåĹÚåŸ Ƽ I±ųųƼåų eĹÚų±Úå %å a±ųƋĜĹŅØ ĜĹÚ±č±Ĺ ĬŅŸ

FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ åĹ Ĭ± 8±ÏƚĬƋ±Ú Úå eųŧƚĜƋåÏƋƚų±Ø ųƱĹĜŸĵŅ Ƽ %ĜŸåŃŅ Úå Ĭ± ĹĜƴåųŸĜÚ±Ú c±ÏĜŅűĬ Úå a±ų

impactos de las tecnologías digitales vinculadas al prototipado rápido y la fabricación digital,

ÚåĬ {Ĭ±Ƌ± Ša±ų ÚåĬ {Ĭ±Ƌ±Ø eųčåĹƋĜűšØ åƻŞŅĹå åĬ ÚĜŸåŃŅ Ƽ čåŸƋĜņĹ Úå ƱŸåŸ Úå Ú±ƋŅŸ čų´ĀÏŅŸ ŸŅÆųå

åŸŞåÏĝĀϱĵåĹƋå åĹ Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ± Úå Ĭ± eųŧƚĜƋåÏƋƚų±Ø åĹ Ƌ±ĹƋŅ ŧƚå ƴ±ĬŅų±Ĺ Ĭ± ĜĹƋųŅÚƚÏÏĜņĹ Úå

ƋåƻƋĜĬåŸ Ƽ åŸƋ±ĵޱÏĜņĹ ÚĜčĜƋ±ĬØ ±ŞĬĜϱÏĜŅĹåŸ åĹ ÚĜƴåųŸŅŸ ŸŅŞŅųƋåŸØ ŞųŅƋŅƋĜޱÚŅ ų´ŞĜÚŅØ ŸĜĵƚĬ±ÏĜņĹ

aplicaciones paramétricas y sus efectos en resultados innovadores en el diseño. En el Laboratório

de micro-emprendimiento resolviendo diseño identitario de marca, piezas comunicacionales y

de Automação para Arquitetura e Construção de la Faculdade de Engenharia Civil, Arquitetura e

packaging. Considera haber estimulado la posibilidad de indagar en profundidad el planteo y la

Urbanismo de la Universidade Estadual de Campinas (Campinas, Brasil), desarrollan un proyecto

solución de problemas con respuestas creativas. Así mismo haber promovido en los estudiantes,

de cubiertas y sus correspondientes prototipados, desde donde analizan los impactos generados

habilidades cognitivas de mayor grado orientadas hacia la auto-gestión y el auto-aprendizaje en

åĹ Ĭ±Ÿ ÚĜƴåųŸ±Ÿ åƋ±Ş±Ÿ ÚåĬ ŞųŅƼåÏƋŅØ ÏŅĹ Ĭ± ĜĹƋåĹÏĜņĹ Úå ÏŅĹƋųĜÆƚĜų ± Ĭ± ÚåĀĹĜÏĜņĹ Úå ƚĹ Ş±ų±ÚĜčĵ±

±ŞĬĜϱÏĜŅĹåŸ Úå ÏŅĵŞƚƋ±ÏĜņĹ čų´Āϱ ƴĜĹÏƚĬ±Ú±Ÿ ±Ĭ ŞųŅƼåÏƋŅ åĹ åĬ %ĜŸåŃŅ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭţ

proyectual coherente con el potencial de tales recursos digitales. )Ĺ Ĭ± {±ųƋå ƖØ Ĭ±Ÿ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ųåĵĜƋåĹ ± Ĺƚåƴå ϱŸŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ ± ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ åĹ ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹØ Carlos Alejandro Nome, Natália Queiroz y Hélio Takashi Maciel de Farias, analizan la inclusión e

ĵåÚĜŅŸ Ƽ åƻŞĬŅų±ÏĜņĹ Úå ĜĹƋåų±ÏÏĜŅĹåŸţ

integración de herramientas de modelado paramétrico y tecnologías de prototipado rápido.

Presentan la implementación de una serie de ejercitaciones en la enseñanza de la Arquitectura,

María Elena Tosello, presenta investigaciones sobre aprendizaje combinado en universidades

a través de tres casos desarrollados en los Departamentos de Arquitetura e Urbanismo de las

ŞƜÆĬĜϱŸ ±ųčåĹƋĜűŸ ÏŅĹ Ĭ± ĜĹƋåĹÏĜņĹ Úå ŞųŅŞŅĹåų ƚű ųåāåƻĜņĹ ŸŅÆųå Ĭ±Ÿ ϱų±ÏƋåųĝŸƋĜϱŸ ŧƚå

Universidades Federais da Paraíba (João Pessoa, Brasil) y Rio Grande do Norte (Natal, Brasil). En el

deben tener los espacios virtuales interactivos o espacios-interfaz para ser considerados lugares

grado, centrados en los detalles, la simulación realística y su impacto en el diseño. En el posgrado,

ʱÆĜƋ±ÆĬåŸţ %åŸÚå Ĭ± ±ŸĜčűƋƚų± ŅŞƋ±ƋĜƴ± ÚåĬ ±ĬĬåų Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ Ú埱ųųŅĬĬ±Ú± åĹ Ĭ± 8±ÏƚĬƋ±Ú

centrados en el modelado paramétrico de piezas y ensamblajes de objetos complejos. Evalúan

de Arquitectura, Diseño y Urbanismo de la Universidad Nacional del Litoral (Santa Fe, Argentina),

ÆåĹåĀÏĜŅŸ ŅÆƋåĹĜÚŅŸ ŸŅÆųå ŞåųÏåŞÏĜņĹ åŸŞ±ÏĜ±Ĭ Ƽ ÏŅĵŞųåĹŸĜņĹ åĹ ĵŅÚåĬŅŸ ޱų±ĵæƋųĜÏŅŸƐ%Ø ģƚĹƋŅ

ŞĬ±ĹƋå± Ĭ± ŞĬ±ĹĜĀϱÏĜņĹ Úå ƚű åŸƋų±ƋåčĜ± ÚĜÚ´ÏƋĜϱ ޱų± ŞųŅĵŅƴåų ±ŞųåĹÚĜDŽ±ģåŸ ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴŅŸ Ƽ

a procesos productivos desde la plasticidad y montaje de los materiales vinculando conceptos,

ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴŅŸſ åĬ ÚĜŸåŃŅØ ÏŅĹŸƋųƚÏÏĜņĹ Ƽ åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÏĜņĹ Úå åŸŞ±ÏĜŅŸěĜĹƋåųü±DŽ ŧƚå ĜĹƋåčų±Ĺ åĬ

tecnologías y herramientas novedosas.

ámbito físico-virtual de interacción docente-alumno; los contenidos, recursos y actividades; y los criterios de evaluación. Concluye con aportes para elaborar pautas de diseño y evaluación basadas

%ĜåčŅ {ĜĵåĹƋåĬØ a±ųĜ±ĹŅ ±Ƌ±ĬÚĜØ :ŅĹDŽ±ĬŅ aƚŃĜDŽ Ƽ åŧƚĜŞŅ Úå ÏŅĬ±ÆŅų±ÚŅųåŸØ åƻŞŅĹåĹ åĬ ±Ĺ´ĬĜŸĜŸ

en criterios de orientación, accesibilidad, performatividad, heurística y usabilidad, en relación a

y desarrollo del proceso creativo de una obra de arte generativo vinculada a las tecnologías

los modos de comunicación e interacción que propone el ambiente virtual, junto al lenguaje y la

ÚĜčĜƋ±ĬåŸţ X± ĵĜŸĵ± üƚå ÚĜŸåѱڱ Ƽ ŞųŅÚƚÏĜÚ± åĹ åĬ ÏŅĹƋåƻƋŅ Úå Ĭ± ±ŸĜčűƋƚų± eųƋåŸ aƚĬƋĜĵåÚĜ±ĬåŸ

narrativa hipermedial bajo la perspectiva de código abierto-acceso abierto.

Ɩ Úå Ĭ± ϱųųåų± Úå čų±ÚŅ ĘŅĵņĹĜĵ± ÚåĬ FĹŸƋĜƋƚƋŅ ĹĜƴåųŸĜƋ±ųĜŅ c±ÏĜŅűĬ ÚåĬ eųƋå Š ƚåĹŅŸ eĜųåŸØ eųčåĹƋĜűšţ eűĬĜDŽ±ĹÚŅ ƋåŅųĝ±Ÿ Úå Ĭ± ŞåųŸŅűĬĜÚ±ÚØ ųåÏŅĹŅÏåĹ ÚĜåÏĜŸæĜŸ ŞåųĀĬåŸ ŞŸĜÏŅĬņčĜÏŅŸţ ŅÆųå

{±ƋųĜÏĜ± aƚŃŅDŽØ åƻŞŅĹå Ĭ± Ƌų±ĹŸüåųåĹÏĜ± Úå ųåŸƚĬƋ±ÚŅŸ Úå ƚű ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ e Ƽ Š ƚåĹŅŸ eĜųåŸØ

åŸƋ± ƱŸå ÏŅĹĀčƚų±Ĺ Ĺƚåƴå ƋĜŞŅŸ ÚĜüåųåĹƋåŸ Úå ŞåųŸŅűĬĜÚ±ÚåŸ ÏŅĵŞƚåŸƋ±Ÿţ X±Ÿ ĵĜŸĵ±Ÿ ŸŅĹ

Argentina) sobre las relaciones entre Morfología y Tecnología, en particular sobre las posibilidades

transferidas y subjetivadas hacia objetos complejos constituidos como autómatas reciclados, con

Úå āåƻĜÆĜĬĜDŽ±ų ŞĬ±Ï±Ÿ ųĝčĜÚ±Ÿ ŞŅų Ĭ± ÚåĹŸĜÚ±Ú Ƽ ÏŅĹĀčƚų±ÏĜņĹ Úå ÏŅųƋåŸ Ĭ´Ÿåųţ %åŸÏųĜÆå ŞŅų ƚĹ Ĭ±ÚŅØ

personalidades evidenciables, distinguibles y relacionados con el ambiente de manera singular.

las instancias que se diseñaron y concretaron para implementar, en particular desde la Cátedra

Empleado una metáfora basada en la división de roles desempeñados por los individuos en la

aƚŃŅDŽ åĹ Ĭ± ĵ±ƋåųĜ± aŅųüŅĬŅčĝ± )ŸŞåÏĜ±Ĭ Ɩ Úå Ĭ± ϱųųåų± Úå %ĜŸåŃŅ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ Úå Ĭ± 8±ÏƚĬƋ±Ú Úå

sociedad, intentan demostrar en la intervención el impacto del comportamiento humano con

Arquitectura, Diseño y Urbanismo de la Universidad de Buenos Aires (Buenos Aires, Argentina),

respecto a la naturaleza, y generar conciencia sobre los materiales considerados descartables, los

ƚű ŸåųĜå Úå åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ÚĜÚ´ÏƋĜϱŸ ±Æ±ųϱĹÚŅ åĬ Ú埱ųųŅĬĬŅ ÏŅĹÏųåƋŅ Úå ĬŅŸ ĵ±ƋåųĜ±ĬåŸ Úå ±ŞŅƼŅØ

ŧƚå ŸŅĹ ųåŸĜčĹĜĀϱÚŅŸ åĹ ƚĹ ĹƚåƴŅ ƚŸŅ Ƽ ±ŞųŅŞĜ±ÏĜņĹţ

ƋåƻƋƚ±ĬåŸ Ƽ ÏŅųŞņųåŅŸţ {Ņų ŅƋųŅØ Ĭ± ϱޱÏĜƋ±ÏĜņĹ ĹåÏ埱ųĜ± ÚåĬ čųƚŞŅ ÚŅÏåĹƋåţ ŅĹŸĜÚåų± ŧƚå Ĭ±Ÿ ĜĹƋåų±ÏÏĜŅĹåŸ åĹƋųå ĵŅųüŅĬŅčĝ± Ƽ ƋåÏĹŅĬŅčĝ± ŸŅĹ ÚåŸå±ÆĬåŸ Ƽ ŞŅŸĜÆĬåŸØ ±ŞŅųƋ±ĹÚŅ ÆåĹåĀÏĜŅŸ ± ±ĵƱŸ

%Ĝ±Ĺ± ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸØ ŞųåŸåĹƋ± åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ Úå åĹŸåѱĹDŽ± 챪ųåĹÚĜDŽ±ģå ±ŸĜĵĜĬ±ÆĬåŸ ± Şų´ÏƋĜϱŸ

áreas temáticas, entendiendo que tal modalidad no implica un trasvasamiento unidireccional, sino

17

SIGraDI

ŧƚå åƻĜčå ±ÏÏĜŅĹåŸ Ƽ ųåāåƻĜŅĹåŸ ÏŅĹģƚĹƋ±Ÿţ

±Ï±ÚæĵĜÏŅ Úå ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ Ƽ åƻŞĬŅų±ÏĜņĹ Úå ÚĜŸåŃŅØ ü±ÆųĜϱÏĜņĹ Ƽ ÏŅĹŸƋųƚÏÏĜņĹ Úå ƚĹ ŞųŅƼåÏƋŅ ±ųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅ ĜĹüŅųĵ±ÚŅ ± Ƌų±ƴæŸ Úå ÏŅĵŞŅųƋ±ĵĜåĹƋŅŸ čåŅĵæƋųĜÏŅŸØ ÏŅĹƋåƻƋŅØ ĵ±ƋåųĜ±ĬĜÚ±Ú Ƽ

ĜĵŅĹå BåĬåű ±ĹŅƚå ĜDŽĜŅĬĜ å FŸ±ÆåĬĬå a±ųĜ± aåĹŸ±ƋŅ Ú± ĜĬƴ±Ø ±Ĺ±ĬĜDŽ±Ĺ Ĭ± ĜĵŞŅųƋ±ĹÏĜ± ÚåĬ ÚĜÆƚģŅ

tecnologías de diseño y fabricación digital. Botterfold, tal su nombre, fue diseñado en el Taller

± ĵ±ĹŅ ±ĬDŽ±Ú± åĹ ĬŅŸ ŞųŅÏåŸŅŸ ŞųŅƼåÏƋƚ±ĬåŸ ±ųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅŸØ ųåŞŅŸĜÏĜŅűÚŅ åĹ ĬŅŸ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ

de Arquitectura Precise Parametrics Permutations, en la Universidad Técnica Federico Santa

digitales y mediatizados por el uso de mesas digitalizadoras, llamados comúnmente tabletas.

a±ųĝ± Š ±Ĭޱų±ĜŸŅØ ĘĜĬåšţ )Ÿ ƚű ÏƚÆĜåųƋ± ÏåĬŅŸĝ± ųåāåÏƋŅų± ±ƚƋŅ ŸŅŞŅųƋ±ĹƋå ĵŅĹŅ ÏŅĵŞŅĹåĹƋåØ

ŅĹŸĜÚåų±Ĺ ųåĬåƴ±ĹƋå ĜÚåĹƋĜĀϱų ÏŅĵŅ ĬŅŸ ÚĜŸåŃŅŸ ųå±ĬĜDŽ±ÚŅŸ ÏŅĹ Ƌ±ÆĬåƋ±Ÿ ĵ±ĹƋĜåĹåĹ Ĭ± ŞåųÏåŞÏĜņĹ

compuesta por piezas de aluminio fresado, plegado, ensamblado y remachado, que genera una

del trazo individual. Aspiran no sólo a revisar y actualizar las prácticas de las disciplinas de Diseño

ÚåĀĹĜÏĜņĹ ŸåĹŸĜÆĬå ± Ĭ± ƴ±ųĜ±ÏĜņĹ Úå ƚű ŸƚŞåųĀÏĜå čĬŅƱĬ Úå ÏŅĹƋųŅĬ čåŅĵæƋųĜÏŅØ Ĭ± ŞŅŸĜÏĜņĹ ÚåĬ

de cursos de Arquitectura, sino también discutir el papel del lenguaje y la representación analógica

ŸŅĬ Ƽ ĬŅŸ ÏŅĹŅŸ ƴĜŸƚ±ĬåŸţ )Ĭ ÏŅĵŞŅĹåĹƋå ŞųĜĹÏĜޱĬ Ÿå ŅųĜčĜű åĹ Ĭ± åƻŞĬŅų±ÏĜņĹ ±Ĺ´ĬŅč± Ƽ ÚĜčĜƋ±Ĭ Úå

o digital en la integración con otras disciplinas. Se presentan consideraciones sobre el uso de esta

ĵŅÚåĬŅŸ ŞĬåč±ÚŅŸ Úå ϱųƋņĹØ ÚŅĹÚå Ÿå ÚåƋåÏƋ±Ĺ Ƽ ÚåĀĹåĹ ŞųŅĬĜüåų±ÏĜŅĹåŸ üŅųĵ±ĬåŸ Ƽ åĵåųčåĹÏĜ±Ÿ

Ęåųų±ĵĜåĹƋ± åĹ ÏƚųŸŅŸ Úå BĜŸƋŅųĜ±Ú± eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅØ {±ĜŸ±čĜŸĵŅ Ƽ {ųŅģåƋŅ ÚåĬ FĹŸƋĜƋƚƋŅ

Ïƚ±ĬĜƋ±ƋĜƴ±Ÿţ e Ÿƚ ƴåDŽ ĜĹƴåŸƋĜč±Ĺ Ƽ ųåāåƻĜŅűŠŸŅÆųå åĬ ÚĜŸåŃŅ ±ųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅ Ƽ Ĭ± ĵ±ƋåųĜ±ĬĜDŽ±ÏĜņĹ

de Arquitetura e Urbanismo de la Universidade de São Paulo (São Paulo, Brasil). Los tabletas se

mediante tecnologías digitales de modelado paramétrico y sus posibilidades de fabricación.

ŞųåŸåĹƋ±Ĺ ÏŅĵŅ ƚĹ ĵåÚĜŅ Úå ÏŅĹåƻĜņĹ åĹƋųå åĬ ÚĜŸåŃŅ ±Ĺ±ĬņčĜÏŅ Ƽ ÚĜčĜƋ±Ĭ ŧƚåØ Ï±ŞƋ±ĹÚŅ Ĭ± ŞųåŸĜņĹ Ƽ ƴåĬŅÏĜÚ±Ú ÚåĬ Ƌų±DŽŅ ŞåųŅ ±ŞųŅƻĜĵ±ÚŅŸ ± Ĭ± ŞŅƋåĹÏĜ±ĬĜÚ±Ú Ƽ ų±ÏĜŅűĬĜÚ±Ú ÚĜčĜƋ±ĬØ ĵ±ĹƋĜåĹåĹ åĬ čåŸƋŅ

±ųĬŅŸ )Úƚ±ųÚŅ åųDŽŅĬ± ±DŽ Ƽ c±Ƌ±ĬĜ± ĜĬƴ± {åųåĜų±Ø ŞųŅŞŅĹåĹ ŞŅŸĜÆĬåŸ ÏŅĹƋųĜÆƚÏĜŅĹåŸ ŧƚå ĬŅŸ

creativo del dibujo a mano alzada produciendo sinergia entre ambos lenguajes.

entornos de modelado paramétrico pueden aportar a la enseñanza en cursos de Geometría Descriptiva en la Arquitectura. Presentan un método en el que se utilizan modelos desarrollados

{åÚųŅ åĬŅŸŅ Ƽ eĹģ± {ų±ƋŸÏĘĩåØ ÏŅĹŸĜÚåų±Ĺ ŧƚå Ĭ± ±ÏƋƚ±Ĭ ÚĜüƚŸĜņĹ Úå åŸƋųƚÏƋƚų±Ÿ åƻŞĬĝÏĜƋ±Ÿ Úå

en el editor de visualización de algoritmos de la aplicación de modelado paramétrico Grasshopper,

información en la Arquitectura incluye temas como el proyecto basado en el desempeño en el

ޱų± åģåĵŞĬĜĀϱų ÏŅĵŅ Ÿå ŞƚåÚåĹ ÏŅĵÆĜűų ĬŅŸ ÏŅĹÏåŞƋŅŸ Úå ÏŅĵŞƚƋ±ÏĜņĹ čų´Ā챯 Ĭ± čåĹåų±ÏĜņĹ

´ĵÆĜƋŅ Úå Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ±ţ %å Ƌ±Ĭ üŅųĵ±Ø ±Ĺ±ĬĜDŽ±Ĺ Ĭ± åŅųĝ± ÚåĬ {ųŅƼåÏƋŅ Úå ĘųĜŸƋŅŞĘåų eĬåƻ±ĹÚåųØ

de la forma y el uso de precedentes proyectuales. En la investigación, realizada en el Departamento

åŸŞåÏĝĀϱĵåĹƋå Ĭ±Ÿ ŞųŅŞŅŸĜÏĜŅĹåŸ Úå Ĭ± ŸĝĹƋåŸĜŸ Úå Ĭ± üŅųĵ± Ƽ ĬŅŸ ޱƋųŅĹåŸ Úå ĬåĹčƚ±ģåØ Ƽ

Úå )ƻŞų域ÅŅ :ų´Āϱ Úå Ĭ± ĹĜƴåųŸĜÚ±Úå 8åÚåų±Ĭ Úå {åųűĵÆƚÏŅ Š åÏĜüåØ ų±ŸĜĬšØ ÏŅĵŅ ųåüåųåĹƋåŸ

ŅÆŸåųƴ±Ĺ ŧƚå Ÿå ±ĹƋĜÏĜŞ±Ĺ ± åŸƋŅŸ ÚåƱƋåŸ åĹ Ï±ŸĜ Ïƚ±ƋųŅ ÚæϱڱŸţ )ƻ±ĵĜűŠĬ±Ÿ ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜŅĹåŸ

ųåÏƚųųåĹ ± ŸŅĬƚÏĜŅĹåŸ Úå ÚĜŸåŃŅ Ïųå±Ú±Ÿ ŞŅų åĬ ±ųŧƚĜƋåÏƋŅ Ƽ ĵ±Ƌåĵ´ƋĜÏŅ ĵåƻĜϱĹŅ 8æĬĜƻ ±ĹÚåĬ±ţ

teóricas sobre la generación de la forma arquitectónica, así como de la sistematización de las

B±Ĺ ƴåųĜĀϱÚŅ ŧƚå ŸƚŸ ÏŅĵŞŅŸĜÏĜŅĹåŸ Ş±ųƋåĹ Úå Ĭ± ĵĜŸĵ± čåŅĵåƋųĝ± åŸåĹÏĜ±Ĭ Ƽ åĬ ϱĵÆĜŅ Úå

ÚĜƴåųŸ±Ÿ üƚåųDŽ±Ÿ ±ĵÆĜåĹƋ±ĬåŸ ĵåÚĜ±ĹƋå ÚĜ±čų±ĵ±Ÿţ ŅĹÏĬƚƼåĹ ŧƚå åĹ ĵåÚĜŅ Úå Ĭ± åƻƋåĹŸĜņĹ Ƽ Ĭ±

parámetros y reglas de composición, transferibles a los ambientes digitales, son capaces de

ų±ÚĜϱĬĜÚ±Ú Úå Ĭ±Ÿ ŞųŅŞƚåŸƋ±Ÿ Úå eĬåƻ±ĹÚåųØ åŸ ŞŅŸĜÆĬå ĜÚåĹƋĜĀϱų åĬåĵåĹƋŅŸ ƋåņųĜÏŅŸ ÚåŸƋ±Ï±ÚŅŸ

generar soluciones de diseño originales.

para proponer y discutir un proyecto de educación contemporánea, así como la posibilidad para ŧƚå åĬ ÚĜŸåѱÚŅų ŞƚåÚ± ÚåĀĹĜų Ƽ ÏŅĹƋųŅĬ±ų ĬŅŸ ŞųŅÏåŸŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ ± ŸƚŸ ųåŧƚåųĜĵĜåĹƋŅŸţ

Eduardo Hamuy y Mirtha Galaz, indagan sobre los tutoriales en tanto recursos empleados en cuestiones técnicas por estudiantes y profesores en el ámbito de la Facultad de Arquitectura y

Pablo Herrera Polo, formula que a diferencia de otras regiones del mundo y desde el año 2010, en

Urbanismo de la Universidad de Chile (Santiago, Chile). Presentan en estudio de caso de video-

Latinoamérica se viene reemplazando la programación escrita (Rhinoscripting) por su equivalente

tutoriales, según preguntas formuladas por un estudiante y respuestas entregadas por un profesor,

(Grasshopper), como consecuencia de una preferencia por los medios interactivos. Asume que

utilizando como medio de comunicación capturas de pantallas. El análisis reconoce la secuencia

los problemas de diseño de esta región no son tan complejos y se dirigen a controlar problemas

de tales capturas (screencasts) con categorías cualitativas. El microanálisis de las interacciones

geométricos o dentro de una escala de producto industrial en lugar de una escala arquitectónica.

ha puesto de relieve que la ambigüedad y la imprecisión se manejan a través de un medio

åčƜĹ ƚĹ åƻʱƚŸƋĜƴŅ ±Ĺ´ĬĜŸĜŸ ÚåĬ åŸƋ±ÚŅ ÚåĬ ±ųƋå Ƽ Úå ƚű ŸåųĜå Úå åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ųå±ĬĜDŽ±ÚŅŸ åĹ Ĭ±

enriquecido, con información de códigos paralingüísticos y datos precisos. Los gestos deícticos

Universidad Peruana de Ciencias Aplicadas (Lima, Perú) y en la Universidad Técnica Federico Santa

Úå ĬŅŸ ĜĹƋåųĬŅÏƚƋŅųåŸ ±ŞŅƼ±ÚŅŸ ŞŅų Ĭ± ĜĹƋåųü±DŽ čų´Āϱ üƚåųŅĹ üƚĹÚ±ĵåĹƋ±ĬåŸ åĹ Ĭ± ÏŅĹŸƋųƚÏÏĜņĹ

a±ųĝ± Š ±Ĭޱų±ĝŸŅØ ĘĜĬåšØ ÏŅĹŸĜÚåų± ŧƚå ĬŅŸ ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ ŞŅų Ïųå±ų ÏņÚĜčŅ ŞƚåÚåĹ Ÿåų ĵåģŅų±ÚŅŸ

de sentido, en tanto que permiten divisar una técnica de comunicación multimedia asíncrona a

ĵŅÚĜĀϱĹÚŅ Ƽ ųåƚŸ±ĹÚŅ ŸŅĬƚÏĜŅĹåŸ åƻĜŸƋåĹƋåŸ ÏŅĵŅ ŞƚĹƋŅ Úå Ş±ųƋĜÚ±Ø ŞŅųŧƚå åĬ ±ŞųåĹÚĜDŽ±ģå ĹŅ

nivel procedimental, que presentaría ventajas y podría conducir a futuros desarrollos de vídeo-

está en el objeto sino en el medio que almacena tal proceso.

tutoriales rápidos, como estrategia didáctica de construcción colectiva.

±ųĬŅŸ ±ŸƋųŅ :ŅĹDŽ´ĬåDŽØ Iƚ±Ĺ FčűÏĜŅ åč± Ƽ ųĜŸƋ´Ĺ eĬěʱÚÚ±ÚØ ŞųåŸåĹƋ±Ĺ åĬ ųåŸƚĬƋ±ÚŅ Úå ƚĹ ŞųŅÏåŸŅ

a±ųĝ± FŸ±ÆåĬ ±Ĭĵ±ÏåÚ±Ø eĬĜÏĜ± a±ųĜű a±ŸØ åųņĹĜϱ %ĝ±DŽ åĜĹŅŸŅØ eĬĜÏĜ± åųņĹĜϱ {ųĜĹčĬåŸ Ƽ ±ųĬŅŸ

18

SIGraDI

eĬÆåųƋŅ eDŽåčĬĜŅØ ŞųåŸåĹƋ±Ĺ ĜĹƴåŸƋĜč±ÏĜŅĹåŸ åÚƚϱƋĜƴ±Ÿ Ú埱ųųŅĬĬ±Ú±Ÿ åĹ Ĭ± ϱųųåų± Úå %ĜŸåŃŅ :ų´ĀÏŅ

FŸ±ÆåĬ aŅĬĜűŸØ üŅųĵƚĬ± ƚű ϱų±ÏƋåųĜDŽ±ÏĜņĹ Úå Ĭ±Ÿ ±ųƋåŸ ƴĜŸƚ±ĬåŸ åĹ Ĭ± ±ÏƋƚ±ĬĜÚ±Ú ÏŅĵŅ ±ųƋå

Úå Ĭ± ĹĜƴåųŸĜÚ±Ú c±ÏĜŅűĬ Úå ±Ĺ Iƚ±Ĺ Š ±Ĺ Iƚ±ĹØ eųčåĹƋĜűšØ ŞųåÏĜŸ±ĹÚŅ ƚű ŞŅŸĜÆĬå ÚåĀĹĜÏĜņĹ

åüĝĵåųŅØ ŞŅŸƋě±ƚƋņĹŅĵŅØ ŸĜĹ ÚĜŸÏĜŞĬĜűŸØ üƚåų± Úå ϱĵŞŅ Ņ ÚåŸěÚåĀĹĜÚŅØ Ş±ų± ±ÆŅųÚ±ų ÏŅĵŅ ϱŸŅ

de un campo propio de la tecnología computacional que denominan tentativamente tecnología

de estudio la obra del artista argentino Abel Monasterolo. Junto al análisis de la obra del artista y

Úå čų´ĀÏŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸţ 8ƚĹÚ±ĵåĹƋ±Ĺ åĬ ŞŅų ŧƚæ Ƽ ÏŅĵŅ åŸƋå ϱĵŞŅ ÚåÆåųĝ± Ÿåų ±ÆŅųÚ±ÚŅ åĹ åĬ

desde su inspiración y reformulación, propone la realización de un friso a manera de intervención

ÏƚųųĝÏƚĬŅ Úå ĬŅŸ ÚĜŸåѱÚŅųåŸ čų´ĀÏŅŸţ eűĬĜDŽ±Ĺ ĬŅŸ ų±ŸčŅŸ ÚåĬ ŸƚģåƋŅ ÏŅčĹŅŸÏåĹƋå Ƽ Ĭ± ÏŅĹŸƋųƚÏÏĜņĹ

urbana en el campus de la Universidad Nacional del Litoral (Santa Fe, Argentina). Considera que tal

de conocimiento, para focalizar procesos de enseñanza y aprendizaje, y su relación con diferentes

åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÏĜņĹ ±ųƋĝŸƋĜϱ åƻŞųåŸ±Ø ± ĵŅÚŅ Úå Ş±ĬĜĵŞŸåŸƋŅØ ƚű åƻŞåųĜåĹÏĜ± åÚƚϱƋĜƴ± ±ÏƋƚ±ĬĜDŽ±ĹÚŅ

estrategias propuestas vinculadas al uso y apropiación de los materiales didácticos. En esta

ŅÆų±Ÿ ޱų±ÚĜčĵ´ƋĜϱŸ Úå Ĭ± ĘĜŸƋŅųĜ± ÚåĬ %ĜŸåŃŅ Ƽ Ĭ±Ÿ eųƋåŸ ĜŸƚ±ĬåŸţ ĜĹÏƚĬ± Ƌ±Ĭ åƻŞåųĜåĹÏĜ± ÏŅĹ

dirección ofrecen ejemplos de materiales didácticos multimedia desarrollados por los autores.

ϱĵŞŅŸ Úå ƚű %ĜÚ´ÏƋĜϱ :åĹåų±Ĭ åŸŞåÏĝĀϱĵåĹƋå {ųŅƼåÏƋƚ±ĬØ Ş±ų± ųåŞåĹŸ±ų Ĭ± ŞåųƋĜĹåĹÏĜ± Úå Ĭ±Ÿ

ŅĹÏĬƚƼåĹ ÏŅĹ ±ĬčƚűŸ ųåāåƻĜŅĹåŸ ŸŅÆųå Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ± Ƽ åĬ ±ŞųåĹÚĜDŽ±ģå Ş±ųƋĜÏƚĬ±ų Úå Ĭ± ƋåÏĹŅĬŅčĝ±

teorías de la transferencia de los aprendizajes en el campo, estableciendo relaciones entre modos

Úå čų´ĀÏŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ

Úå ƴåųØ Úå ŞåĹŸ±ų Ƽ Úå ʱÏåų ŸĜĹƋåƋĜDŽ±Ú±Ÿ ÚåŸÚå åĬ ޱų ÏƚĬƋƚų± ±ƚĵåĹƋ±Ú±ěŞåĹŸ±ĵĜåĹƋŅ åƻޱĹÚĜÚŅţ

)Ĺ Ĭ± {±ųƋå ƐØ Ĭ±Ÿ åƻŞåųĜåĹÏĜ±Ÿ ųåĵĜƋåĹ ± Ïƚ±ƋųŅ ϱŸŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ ± ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ Úå Ƌų±ĹŸüåųåĹÏĜ±Ø

Eloisa Dezen-Kempter, Fernanda Arriva y Guilherme Magri Ramos, presentan un estudio sobre

redes y acciones ampliadas.

programas de vivienda social según procedimientos sistemáticos de la Plataforma de Modelado Úå FĹüŅųĵ±ÏĜņĹ Úå )ÚĜĀÏĜŅŸ Š Fa ô ƚĜĬÚĜĹčFĹüŅųĵ±ƋĜŅĹaŅÚåĬĜĹčšţ 8ƚå ųå±ĬĜDŽ±ÚŅ åĹ Ĭ± 8±ÏƚĬÚ±Úå

José Ripper Kós, Thêmis da Cruz Fagundes y Bruna Mayer de Souza, presentan Ekó House,

de Tecnologia de la Universidade Estadual de Campinas (Campinas, Brasil). Recurren a una

proyecto brasileño para la competencia académica Solar Decathlon Europe 2012 sobre casas

interfaz diseñada especialmente para permitir a los estudiantes comprender la metodología de

åĀÏĜåĹƋåŸ Ƽ ŸƚŸƋåĹƋ±ÆĬåŸ ÏƚƼ± ƜĹĜϱ üƚåĹƋå Úå åĹåųčĝ± åŸ åĬ ŸŅĬţ ±Ĭ åƻŞåųĜåĹÏĜ± üƚå ųå±ĬĜDŽ±ÚŅ ŞŅų Ĭ±

Ĭ±Ÿ ±ŞĬĜϱÏĜŅĹåŸ Faţ å ƱŸ±Ĺ åĹ ƚĹ åģåĵŞĬŅ Şų´ÏƋĜÏŅ åĹ ƚĹ åĹƋŅųĹŅ ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴŅ ÏŅųųåŸŞŅĹÚĜåĹƋå

Universidade Federal de Santa Catarina (Florianópolis, Brasil) y la Universidade de São Paulo (São

a un modelo virtual de viviendas y a los complejos de vivienda creados en la ciudad de Limeira

{±ƚĬŅØ ų±ŸĜĬšţ FĹÚĜÏ±Ĺ ŧƚå Ĭ± åƻŞåųĜåĹÏĜ± ʱ ޱųƋĜÏĜޱÚŅ åĹ ƚű ųåÚ ĜĹƋåųűÏĜŅűĬ ĜĹƋåųÏŅĹåÏƋ±Ú± ±

ÚåĬ )ŸƋ±ÚŅ Úå ±Ĺ {±ÆĬŅ Š ų±ŸĜĬšţ XŅŸ ųåŸƚĬƋ±ÚŅŸ ĜĹÚĜÏ±Ĺ ŧƚå Ĭ± ŞĬ±Ƌ±üŅųĵ± Fa åŸ åŸŞåÏĜ±ĬĵåĹƋå

Ĭ± åÆ Ş±ų± üŅĵåĹƋ±ų Ĭ± ĜĹĹŅƴ±ÏĜņĹ Ƽ Ĭ± ÏŅĬ±ÆŅų±ÏĜņĹØ Ƽ ʱ ŅüųåÏĜÚŅ ƚĹ Ï±ĵÆĜŅ ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴŅ ޱų±

útil para los estudiantes en el campo de la construcción, en tanto promueve un entorno integrado

åĬ Ú埱ųųŅĬĬŅ ÏŅčĹĜƋĜƴŅ Úå ĬŅŸ åŸƋƚÚĜ±ĹƋåŸţ ±ĬŅų±Ĺ Ĭ± ϱޱÏĜÚ±Ú Úå čåĹåų±ų Ĺƚåƴ±Ÿ ÏŅĹåƻĜŅĹåŸ

que permite sintetizar el conocimiento del arte de la construcción. Uno de los logros resultó en

dinámicas para los laboratorios de investigación y crear nuevas redes virtuales participativas, así

Ĭ± čåĹåų±ÏĜņĹ Úå ÚŅÏƚĵåĹƋ±ÏĜņĹ ÚĜŸŞŅĹĜÆĬå ÚåŸÚå Ĭ± åÆ ŸŅÆųå ƴĜƴĜåĹÚ± Úå ĜĹƋåųæŸ ŸŅÏĜ±Ĭ åĹ Ĭ±

como la relación entre los procesos sociales de creación y manipulación de la información y el

ciudad de Limeira (Brasil) en los últimos 10 años, con el objetivo de contribuir a la búsqueda de

ÏŅĹŅÏĜĵĜåĹƋŅ ŧƚå Ÿå ŞųåŸåĹƋ± ÏŅĵŅ üƚåųDŽ± ŞųŅÚƚÏƋĜƴ± ÚĜųåÏƋ±ĵåĹƋå ųåĬ±ÏĜŅűڱ ÏŅĹ Ĭ± åƻŞ±ĹŸĜņĹ

alternativas a la vivienda social que se ejecutarán en el futuro de la ciudad.

de las propias estructuras de las redes complejas.

Arthur Hunold Lara, Marcelo Eduardo Giacaglia y Norberto Corrêa da Silva Moura, relatan una åƻŞåųĜåĹÏĜ± Úå ÚĜŸåŃŅ ޱų±ĵæƋųĜÏŅ ÏŅĹ åĬ ƚŸŅ Úå ü±ÆųĜϱÏĜņĹ ÚĜčĜƋ±Ĭ åĹ ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ ƚųÆ±Ĺ±Ÿ ųå±ĬĜDŽ±Ú± ÚåŸÚå åĬ ±ĬĬåų Úå ee ĜŸĜƋĜĹč ÏĘŅŅĬ ÅŅ {±ƚĬŅ Š ÅŅ {±ƚĬŅØ ų±ŸĜĬšØ ųåŞĬĜϱÏĜņĹ Úå Ƌ±ĬĬåųåŸ ĜĹƋåųűÏĜŅűĬåŸ ŞųŅĵŅƴĜÚŅŸ ŞŅų Ęå eųÏĘĜƋåÏƋƚų±Ĭ eŸŸŅÏĜ±ƋĜŅĹ ÏĘŅŅĬ Ņü eųÏĘĜƋåÏƋƚųå Šeešţ )ƻŞŅĹåĹ åĬ Ú埱ųųŅĬĬŅ ÚåĬ ÚĜŸåŃŅ Ƽ čåŸƋĜņĹ Úå ƚű ŸŅĬƚÏĜņĹ Ş±ų± ƚű ϱŸ± ĜĹā±ÆĬå Úå ƚĹ åƴåĹƋŅ ÚåŞŅųƋĜƴŅ que se realizó bajo un viaducto, contando con la participación de un grupo multidisciplinario de ŞųŅüåŸŅųåŸţ {ųåÏĜŸ±Ĺ ŧƚåØ ± ÚĜüåųåĹÏĜ± Úå Ĭ±Ÿ ĜĹĜÏĜ±ƋĜƴ±Ÿ ŅĀÏĜ±ĬåŸ ŞŅų ĬŅ čåĹåų±Ĭ ÏåĹƋų±Ú±Ÿ åĹ Ĭ± eliminación de los problemas sociales, se buscó una solución rescatando las culturas locales Ƽ ÚåĬ åĵŞĬåŅ Úå ĵ±ƋåųĜ±ĬåŸ ±ĬƋåųűƋĜƴŅŸ Ƽ ųåÏĜÏĬ±ÆĬåŸţ )ŸŞåÏĝĀϱĵåĹƋå ųåÏƚųųåĹ ±Ĭ ƚŸŅ Úå Ĭ±Ÿ ƋåÏĹŅĬŅčĝ±Ÿ Úå ÚĜŸåŃŅ ޱų±ĵæƋųĜÏŅ ± Ƌų±ƴæŸ Úå Ĭ± åƻŞĬŅų±ÏĜņĹ ÚåĬ ±ĬčŅųĜƋĵŅ aåƋ±Æ±ĬĬŸţ ŅĹÏĬƚƼåĹ ŧƚå Ĭ± åƻŞåųĜåĹÏĜ± ±ÚŧƚĜųĜÚ± ŞƚåÚå Ÿåų Ƌų±ĹŸüåųĜÚ± ʱÏĜ± ü±ÏƚĬƋ±ÚåŸ Úå %ĜŸåŃŅ Ƽ eųŧƚĜƋåÏƋƚų±ţ

SIGraDI

4.

En los diferentes casos seleccionados y presentados, registramos diversidad y amplitud de ÏųĜƋåųĜŅŸ Ƽ Ú埱ųųŅĬĬŅŸţ åÏŅĹŅÏåĵŅŸ ± ÚŅÏåĹƋåŸ ŧƚå ĵƚåŸƋų±Ĺ åƻŞåųƋĜÏĜ± Ƽ ÚŅĵĜĹĜŅ ÚĜŸÏĜŞĬĜűųØ ŧƚå desarrollan tareas de investigación de naturaleza interdisciplinar relacionadas con las prácticas de enseñanza, y que incorporan tecnologías considerando restricciones y optimizando ventajas. k Ÿå±Ø ±ŸƚĵĜĵŅŸ ± Ƌ±ĬåŸ ĜĹƋåųƴåĹÏĜŅĹåŸ ÏŅĵŅ ÆƚåűŸ Şų´ÏƋĜϱŸ ŧƚå ųåÚåĀĹåĹ Úå ĵ±Ĺåų± ÏŅĹŸƋ±ĹƋå ÏŅĹƋåĹĜÚŅŸØ åŸƋų±ƋåčĜ±Ÿ Ƽ ĀĹåŸ Úå Ĭ± åĹŸåѱĹDŽ±ţ XŅ ʱÏåĹ ÚåŸÚå ĬŅŸ ´ĵÆĜƋŅŸ ޱųƋĜÏƚĬ±ųåŸ Úå ĬŅŸ talleres como ámbitos singulares de aprendizaje desde la acción.

Son docentes - investigadores que han reconocido en los ambientes de entornos virtuales de ĬŅŸ ĵåÚĜŅŸ ÚĜčĜƋ±ĬåŸ ĜĹƋåųÏŅĹåÏƋ±ÚŅŸ ± Ĭ± åÆØ ĹƚåƴŅŸ ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ Ņ ųåüŅųĵƚĬ±ÚŅ Ĭ±Ÿ åƻĜŸƋåĹƋåŸØ ±Ÿĝ ÏŅĵŅ ʱŠųåŸƚåĬƋŅ Ĺƚåƴ±Ÿ ŸŅĬƚÏĜŅĹåŸ Ņ ĵåģŅų±ÚŅ Ƽ ŸĜŸƋåĵ±ƋĜDŽ±ÚŅ ŸŅĬƚÏĜŅĹåŸ åƻĜŸƋåĹƋåŸţ Han reformulado concepciones instrumentales y reduccionista de la tecnología proponiendo ÏŅĹÏåŞÏĜŅĹåŸ Úå ƋĜŞŅ ĜĹƋåčų±ƋĜƴŅØ ųåĬ±ÏĜŅűĬ Ƽ ŸĜŸƋæĵĜÏŅſ ʱŠŞųåÏĜŸ±ÚŅ Ƽ åƻŞĬŅų±ÚŅ åŸƋų±ƋåčĜ±Ÿ ŞųĜƴĜĬåčĜ±ĹÚŅ ƴĝĹÏƚĬŅŸ åĹƋųå Ĭ±Ÿ Şų´ÏƋĜϱŸ ŞåÚ±čņčĜϱŸØ Ĭ± åƻŞĬŅų±ÏĜņĹØ åĬ ŅĀÏĜŅ ÚåĬ ĜĹƴåŸƋĜč±ÚŅų y la propia profesión; han afrontado los cambios acelerados y constantes de transformación y actualización de los aplicaciones y equipos; han potenciado las posibilidades brindadas por la interconectividad; han participado en procesos de construcción colaborativa del conocimiento ÚåŸÚå ųåÚåŸ Ş±ųƋĜÏĜޱƋĜƴ±Ÿſ ĀűĬĵåĹƋå ʱŠųåŸĜčĹĜĀϱÚŅ ƚŸŅŸ Ƽ ±ŞųŅŞĜ±ÏĜŅĹåŸ ÏŅĬåÏƋĜƴŅŸ Úå Ĭ±Ÿ tecnologías vinculándose a prácticas y procesos sociales cambiantes.

1

åų åĹ ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸØ %ţ )ÚĜƋţ ŠƖLjLjƅš )ƻŞåųĜåĹÏĜ± ÚĜčĜƋ±Ĭţ ŸŅŸØ Şų´ÏƋĜϱŸ Ƽ åŸƋų±ƋåčĜ±Ÿ åĹ Ƌ±ĬĬåųåŸ Úå ±ųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ diseño en entornos virtuales. Mar del Plata: EUDEM Editorial Universidad Nacional de Mar del Plata & Sigradi.

19

20

SIGraDI

DIDÁTICA PROJETUAL E AMBIENTES PÓS-DIGITAIS

{ų´ƋĜϱŸ å ųåāåƻŝåŸ åĵ escolas latino-americanas de Arquitetura e Design

FĹƋųŅÚƚÓÅŅţ

21

SIGraDI

%Ĝ±Ĺ± ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸ Arquiteta, Especialista, Mestre e DoutoraemArquitetura Professoraresponsável pelo ±ĬĬåų FĹüŅųĵ´ƋĜϱ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ F å FF Facultad de Arquitectura, Urbanismo y Diseño.

Universidad Nacional de Mar del Plata. Argentina. dibarros@mdp.edu.ar http://info1-faudunmdp.blogspot.com.ar http://info2-faudunmdp.blogspot.com.ar

eųŧƚĜƋåƋ± caÚ{Ø )ŸŞåÏĜ±ĬĜŸƋ± åĵ %ŅÏéĹÏĜ± ĹĜƴåųŸĜƋ´ųĜ± caÚ{Ø aåŸƋųå åĵ )ÚƚϱÏĜņĹ{ŸĜÏŅĜĹüŅĵ´ƋĜϱ cX¬ å %ŅƚƋŅų± åĵ eųŧƚĜƋåƋƚų± 8e% eţ {åŸŧƚĜŸ±ÚŅų± ±ƋåčŅųĜ± Ɩ a )ţ %ĜųåƋŅų± ÚŅŸ :ųƚŞŅŸ )aF%e å :Fƣ%)% F{e%FØ ŞåŸŧƚĜŸ± Şų´ƋĜϱŸ ÚĜŸųƚŞƋĜƴ±Ÿ no ensino de ambientes virtuais. Professora de meios digitais aplicados à arquitectura e ao design. Autora dos livros “Urbamendia. Base datos urbanos áreas centralesciudades ±ųčåĹƋĜűŸ Ƽ Ĭ±ƋĜĹŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ±ŸŰ ŠƖLjLjƀØ åÚĜƋţšØ Ů)ƻŞåųĜåĹÏĜ± ÚĜčĜƋ±ĬØ ƚŸŅŸØ Şų´ÏƋĜϱŸ Ƽ åŸƋų±ƋæčĜ±Ÿ åĹƋ±ĬĬåųåŸ Úå ±ųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ ÚĜŸåŃŅåĹ åĹƋŅųĹŅŸ ƴĜųƋƚ±ĬåŸŰ ŠƖLjLjƅØ åÚĜƋţšØ ŮBĜŞåųĵåÚĜŅŸ Ƽ ĵŅÚåĬŅŸ ƴĜųƋƚ±ĬåŸ Úå üų±čĵåĹƋŅŸ ƚųƱĹŅŸŰ ŠƖLjLjĉšţ eŞųåŸåĹƋŅƚ å ŞƚÆĬĜÏŅƚ Ƌų±Æ±ĬĘŅŸ åĵ åƴåĹƋŅŸ å ±ųƋĜčŅŸ åĵ ųåƴĜŸƋ±Ÿ űÏĜŅűĜŸ å ĜĹƋåųűÏĜŅűĜŸţ 8ƚĹÚ±ÚŅų±Ø {ųåŸĜÚåĹƋå ŠŎĿĿĿěƖLjLjLjš Ƽ ĜÏåěŞųåŸĜÚåĹƋå ŠƖLjŎŎěŎƐš Ú± ŅÏĜåÚ±Úå FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±ĬØ F:ų±%Fţ

a±ųĝ± )Ĭåű ŅŸåĬĬŅ Arquiteta. Especialista en Diseño y Proyectación Análogo-Digital. M.Sc. in ArchitecturalStudies.

Doutoranda em Humanidades e Artes.

Professora Adjunta Ordinária. Facultad de Arquitectura, Diseño y Urbanismo. Universidad Nacional del Litoral.

Santa Fé, Argentina. mtosello@fadu.unl.edu.ar maritosello@gmail.com

Arquiteta. Especialista em Diseño y Proyectación Análogo-Digital. M.Sc. in ArchitecturalStudies. Doutoranda en Humanidades e Artes. Professora Titular doTaller de :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ å ÚŅ X±ÆŅų±ƋŅųĜŅ Úå åŞųåŸåĹƋ±ÏĜņĹ å FÚå±ÏĜņĹ Úå Ĭ±a±åŸƋųĝ± åĵ eųŧƚĜƋåÏƋƚų±ſ eÚģƚĹƋ± åĵFĹƋųŅÚƚÏÏĜņĹ ± ĬŅŸaåÚĜŅŸ%ĜčĜƋ±ĬåŸå I { ÚŅ ±ĬĬåų Úå {ųŅƼåÏƋŅeųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅ F ÚåŸÚå ŎĿííØ 8e% ě cXţ kųĜåĹƋ±ÚŅų± Úå Ƌų±Æ±ĬĘŅŸ Úå čų±Úƚ±ÓÅŅ å Úå ĵåŸƋų±ÚŅţ %ĜųåƋŅų± Úå ŞųŅģåƋŅŸ Úå FĹƴåŸƋĜč±ÏĜņĹ Ƽ %埱ųųŅĬĬŅű ´ųå± Úå %ĜŸåŃŅ Ƽ ƚĬƋƚų± ĜųƋƚ±Ĭ ÚåŸÚå ŎĿĿƀţ aåĵÆųŅ Úå ƱĹϱŸ Úå Ƌų±Æ±ĬĘŅŸ ĀűĜŸ Úå čų±Úƚ±ÓÅŅØ ÏŅĹÏƚųŸŅŸ ÚŅÏåĹƋåŸ åÚå ±ųƋå ÚĜčĜƋ±Ĭţ aåĵÆųŅ ÚŅ ŅĵĜƋé ĜåĹƋĝĀÏŅ FĹƋåųűÏĜŅűĬ Úå FIe Ø {e å F:ų±%Ĝţ %ĜųåƋŅų± ÚŅ åĹƋųŅ Úå FĹüŅųĵ´ƋĜϱ Ƽ %ĜŸåŃŅØ F%Ø 8e% ě cXţ {ųåŸĜÚåĹƋå Ú± ŅÏĜåÚ±ÚåFÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ

%±ƴĜÚ aŅųåĹŅ ŞåųĬĜĹč Arquiteto, mestre e doutor em arquitetura e urbanismo {ųŅü域Ņų ÚŅ FĹŸƋĜƋƚƋŅ Úå eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅØ ĹĜƴåųŸĜÚ±Úå Úå ÅŅ {±ƚĬŅ ŠFe ě {šØ ų±ŸĜĬ Pesquisador do Núcleo de Estudos das Espacialidades Contemporâneas (NEC-USP), sperling@sc.usp.br www.iau.usp.br/pesquisa/grupos/nec/

Arquiteto, professor do Instituto de Arquitetura e Urbanismo da Universidade de São Paulo e pesquisador do Núcleo de Estudos das Espacialidades Contemporâneas (NECUSP). Mestre em arquitetura e urbanismo pela EESC-USP (“Arquiteturas Contínuas e Topologia: similaridades em processo”) e doutor em arquitetura e urbanismo pela FAU-USP (“Espaço e Evento: considerações críticas sobre a arquitetura contemporânea”). Curador da metacuradoria Abstração do Instituto de Estudos Avançados, IEA-USP. É revisor do FĹƋåųűƋĜŅűĬIŅƚųűĬŅüeųÏĘĜƋåÏƋƚų±Ĭ ŅĵŞƚƋĜĹč ŠFIe šţ aåĵÆųŅ Ú± ŅĵĜŸŸÅŅ )ƻåÏƚƋĜƴ± FĹƋåųűÏĜŅűĬ Ú± ŅÏĜåÚ±Úå FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ ô F:ų±%Ĝţ

22

SIGraDI

1.

2.

åĵŅŸ åĵŞųååĹÚĜÚŅ ĹŅ ŅĵĜƋé )ÚĜƋŅųĜ±Ĭ Ú± ŅÏĜåÚ±Úå FÆåųŅ±ĵåųĜÏ±Ĺ± Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±ĬØ F:ų±%FØ

)ŸƋ± ŞƚÆĬĜϱÓÅŅ Ÿå üŅųĵ±ĬĜDŽŅƚ ± ޱųƋĜų Úå ƚĵ± ŸåĬåÓÅŅ ŞųæƴĜ± ÚŅŸ Ƌų±Æ±ĬĘŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ º Ƌåĵ´ƋĜϱØ

ƚĵ± ĹŅƴ± ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅ ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴ± å Ƌåĵ´ƋĜ챯 ÏŅĵ ± ĜĹƋåĹÓÅŅ Úå ÏŅĵŞĬåĵåĹƋ±ų ŅƚƋų±Ÿ ±ÓŝåŸ Ú±

ŧƚå ųåÏåÆåų±ĵ ±Ÿ ĵåĬĘŅųåŸ ŧƚ±ĬĜĀϱÓŝåŸ ÚŅŸ ŅĵĜƋéŸ FĹƋåųűÏĜŅűĜŸ Úå åĬåÓÅŅ ÚŅŸ ŅĹčų域ŅŸ

ŸŅÏĜåÚ±Úå ŧƚå åƻŞų域åĵ å ÏŅĹŸŅĬĜÚåĵ ƚĵ ÏŅųŞŅ ƋåņųĜÏŅ ƱŸå±ÚŅ åĵ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ å ŞųŅÚƚÓŝåŸ Úå ĵåĵÆųŅŸ Ú± F:ų±%Ĝ å Úå Ş±ųƋĜÏĜޱĹƋåŸ ÚåŸƋ±Ï±ÚŅŸţ Elaboramos a edição desta nova publicação, com a qual nos concentramos na apresentação Úå ŞųŅŞŅŸƋ±ŸØ ŞųŅÏ域ŅŸ å ±ŞĬĜϱÓŝåŸ ŸŅÆųå ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸ ŞåÚ±čņčĜϱŸ ĜĹŅƴ±ÚŅų±Ÿ ƴĜĹÏƚĬ±Ú±Ÿ ±

2011 e 2012. No entanto, e dado o tempo transcorrido, recomendou-se que os trabalhos fossem ±ĵŞĬĜ±ÚŅŸ å ±Ƌƚ±ĬĜDŽ±ÚŅŸØ ±ŸŸĜĵ ÏŅĵŅØ üŅŸŸåĵ ĜĹÏĬƚĝÚ±Ÿ ÏŅĹÏĬƚŸŝåŸØ ĜĵŞĬĜϱÓŝåŸ å ųåāåƻŝåŸ ŧƚå Ÿå ÚåŸÚŅÆų±ų±ĵţ ŅĵŞĬåĵåĹƋ±ųĜ±ĵåĹƋå º ŸåĬåÓÅŅ ŅųĜčĜűĬØ ųå±ĬĜDŽŅƚěŸå ƚĵ± ŸåčƚĹÚ± ĬåĜƋƚų± Úå ųåƴĜŸÅŅ å ÚåĀĹĜÚ± ± ±ÏåĜƋ±ÓÅŅ ĀűĬţ

tecnologias digitais interconectadas pela internet. Seu foco é oâmbito dos ateliês universitários

eŸ ÚĜƴåųŸ±Ÿ ÏŅĹƋųĜÆƚĜÓŝåŸ üŅųĵ±ĬĜDŽ±Ú±Ÿ ÏŅĵŅ ϱŞĝƋƚĬŅŸ Úå ĬĜƴųŅ åŸƋÅŅ ŞƚÆĬĜϱڱŸ ĹŅŸ ĜÚĜŅĵ±Ÿ

de Arquitetura e Design da região. E nosso propósito é apresentar um panorama do estado de

originais dos autores (espanhol e/ou português) e com resumos em inglês.

ÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅ ±Ƌƚ±ĬØ ŞŅŸŸĜÆĜĬĜƋ±ų ± ޱųƋĜĬĘ±Ø ± ÚĜüƚŸÅŅ å ± ųåāåƻÅŅ ŸŅÆųå Ņ ĵåŸĵŅØ ±ŸŸĜĵ ÏŅĵŅ

Foram respeitados os autores originais, individuais ou em grupo. Embora, em alguns casos e por

poder inferir futuras tendências nesta área do conhecimento. Enquadramo-nos na linha editorial

ŞåÚĜÚŅ åƻŞų域Ņ ÚŅŸ ųåŸŞŅĹŸ´ƴåĜŸØ ±ĬƋåųŅƚěŸå Ņ ĹƜĵåųŅ Úå ÏŅě±ƚƋŅųåŸØ ÚĜ±ĹƋå Ú±Ÿ ±Ƌƚ±ĬĜDŽ±ÓŝåŸ

å ŞųåŸåųƴ±ĵŅŸ ϱų±ÏƋåųĝŸƋĜϱŸ ŸĜĵĜĬ±ųåŸ ±Ņ ĬĜƴųŅ ±ĹƋåųĜŅųØ Ů)ƻŞåųĜéĹÏĜ± %ĜčĜƋ±ĬŰØ ŞƚÆĬĜϱÚŅ ĹŅ ±ĹŅ

ŧƚå Ÿå ĀDŽåų±ĵ ĹåÏ域´ųĜ±Ÿţ

Úå ƖLjLjƅ1. É notório que o desenvolvimento constante das tecnologias digitais hiper e transmídias de informação, comunicação e modelização, instalam, reformulam e re-atualizam, de forma constante, novos temas na agenda do debate educativo. cåŸƋ± ŅŞŅųƋƚĹĜÚ±ÚåØ åƻŞĬŅų±ĵŅŸ ŅŸ ±ĵÆĜåĹƋåŸ ŞņŸěÚĜčĜƋ±ĜŸØ Úå űƋƚųåDŽ± ƴĜųƋƚ±Ĭ å ƚÆĝŧƚ±Ø interconectados pelainternet; em interação entre sistemas digitais, biológicos, culturais e produtivos; e em ambientes alternativos baseados em novas modalidades de participação e colaboração. )ĵ ޱųƋĜÏƚĬ±ųØ ĹŅŸ ±ĵÆĜåĹƋåŸ ÚĜŸÏĜŞĬĜűųåŸ ŞųņŞųĜŅŸ Ú±Ÿ ±ÓŝåŸ ŞųŅģåƋƚ±ĜŸ Ú± eųŧƚĜƋåƋƚų± å ÚŅ Design, a produção e gestão de conhecimento nos parece impensável sem a intervenção e a mediação digital interconectada pela internet.

FĹƋåų域±ěĹŅŸØåĹƋÅŅØ ÏŅĬ±ÆŅų±ų ÏŅĵ ± ƴĜŸĜÆĜĬĜÚ±Úå å ± ųåāåƻÅŅŸŅÆųå åŸƋ±Ÿ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿţ )ŸŞåÏĜĀϱĵåĹƋåØ ÏåĹƋų±ĵŅěĹŅŸ űŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÓŝåŸ åĹƋųåŅŸ ÏŅĹĘåÏĜĵåĹƋŅŸ åƻŞåųĜåĹÏĜ±ĜŸØ ±Ÿ ±ÆŅųÚ±čåĹŸ ÚĜŸÏĜŞĬĜűųåŸ å ±Ÿ ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸĜĹƋåųå ĵƚĬƋĜÚĜŸÏĜŞĬĜűųåŸſ ŅŸ ÏųĜƋæųĜŅŸ ŧƚå Şųåƴ±ĬåÏåĵű ÚåĀĹĜÓÅŅå ŸåĬåÓÅŅ Úå ÏŅĹƋåƜÚŅŸ ±Ï±ÚéĵĜÏŅŸ å åŸƋų±ƋæčĜ±Ÿ ŞåųƋĜĹåĹƋåŸſ ± colaboração e intercâmbio de conhecimento e informação entre comunidades de aprendizagem ŞųåŸåĹÏĜ±ĜŸå ƴĜųƋƚ±ĜŸţ FĹƋåų域±ěĹŅŸØ ±ŸŸĜĵØ ÏŅĬ±ÆŅų±ų ޱų± Ņ ųåÏŅĹĘåÏĜĵåĹƋŅØÚå üŅųĵ± ±ĵŞĬ±Ø Ú± ÏŅĵŞĬåƻĜÚ±ÚåÚŅŸ ü±ƋŅųåŸ ĜĹƋåų±ƋĜƴŅŸ ŧƚå ü±ÏĜĬĜƋ±ĵ ŅŸ ŞųŅÏ域ŅŸ Úå ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅ Úå ÏŅĹĘåÏĜĵåĹƋŅå Úå Ƌų±ĹŸüåųéĹÏĜ± ÚåĹŅŸŸ±ŸŞåŸŧƚĜŸ±ŸŞ±ų± ± ÚŅÏéĹÏĜ±Ø ޱų± ŅŸ ϱĵŞŅŸ ŞųŅĀŸŸĜŅűĜŸ åŞ±ų± Ņ ĵåĜŅ em que vivemos.

ŅĵŅ åŸƋų±ƋæčĜ± Úå ŞƚÆĬĜϱÓÅŅØ ±ÚŅƋ±ĵŅŸ Ņ üŅųĵ±ƋŅ Úå ĬĜƴųŅ åĬåƋųňĹĜÏŅ Úå ĬĜƴųå ÚĜüƚŸÅŅţ {ŅųƋ±ĹƋŅØ ± ŞƚÆĬĜϱÓÅŅ åŸƋ´ ÚĜŸŞŅĹĝƴåĬ ޱų± ÚŅƵĹĬŅ±Ú ĹŅ ŸĜƋå Ú± F:ų±%Ĝţ Organizamos a publicação em três partes, agrupadas segundo os aspectos centrais tratados ŞåĬ±Ÿ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿţ eŞųåŸåĹƋ±ĵŅŸØ ±ŸŸĜĵØ ƚĵ ƋŅƋ±Ĭ Úå ƴĜĹƋå å ƋųéŸ ±ųƋĜčŅŸØ ŧƚå ÏŅųųåŸŞŅĹÚåĵ º participação de cinquenta e um co-autores.

23

SIGraDI

3.

±Ņ ü±ÏĜĬĜƋ±ų ± ĘĜÆųĜÚ±ÓÅŅ Úå åƻŞų域ŝåŸ ±Ĺ±ĬņčĜϱŸ å ÚĜčĜƋ±ĜŸĹ± ŞųŅÚƚÓÅŅ Úå ±ŞųåŸåĹƋ±ÓŝåŸ comunicacionaisheterológicas. Concluem que nestesambientes interativos de aprendizagem se estimula e articula a cultura daimagem com a cultura letrada, para a formaçãodos estudantes na

c± {±ųƋå ŎØ ±Ÿ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ųåĵåƋåĵ ± ÚåDŽ ϱŸŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ ± ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸ ĹŅ åĹŸĜĹŅØ ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ

aquisiçãodas diferentes linguagens comunicacionais.

å ĜĹƴåŸƋĜč±ÓŝåŸ ŅŞåų±ƋĜƴ±Ÿţ PatriciaPieragostini e Mónica Osella apresentam resultados da integração de recursos analógicos David Moreno Sperlinge Marina Rodrigues de Oliveira tomam a aprendizagem projetual a partir

å ÚĜčĜƋ±ĜŸ åĵ ±ŞųåĹÚĜDŽ±čåĹŸ ĹŅ ±ĬĬåų Úå {ųŅƼåÏƋŅeųŧƚĜƋåÏƋņĹĜÏŅ F Ú±8±ÏƚĬƋ±Ú Úå eųŧƚĜƋåÏƋƚų±Ø

da perspectiva do “projeto como pesquisa”, baseados no deslocamento do projeto da mera

Diseño y Urbanismo daUniversidad Nacional del Litoral (Santa Fé, Argentina). Consideram que este

aplicação de conhecimentos disciplinares, e na caracterização dos meios digitais como ambiente

desenvolvimento, correspondente aoDiseño de Envolventes Espaciales, como estratégia didática

ÏƚĬƋƚų±Ĭţ {ųŅŞŝåĵ ± ٱŞųåĹÚĜDŽ±čåĵ ƱŸå±Ú± åĵ ŞųŅģåƋŅ ÏŅĵŅ ŞåŸŧƚĜŸ±ŰØ ųåüŅųĵƚĬ±ĹÚŅ ± ųåĬ±ÓÅŅ

Úå Ƌų±ĹŸÏųĜÓÅŅ Úå ƚĵ ƋåƻƋŅ ĹÅŅ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅ ± ƚĵ ƋåƻƋŅ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅØ Ÿå ĵ±ĹĜüåŸƋ± ÏŅĵŅ ƚĵ±

entre aprendizagem e conhecimento, assim como entre projeto e meios digitais. Nesta direção,

conquista. Dada a diversidade de elementos intervenientes, na convergência metodológica são

±ŞųåŸåĹƋ±ĵ ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± Ů8Ņųĵ±Ÿ åĵ aŅƴĜĵåĹƋŅŰØ ųå±ĬĜDŽ±Ú± ĹŅ ÏŅĹƋåƻƋŅ Ú± ÚĜŸÏĜŞĬĜű FĹüŅųĵ´ƋĜϱ

ÏŅĵÆĜűÚŅŸ±ĬčŅųĜƋĵŅŸ ±ÆŸƋų±ƋŅŸ ÏŅĵåƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ŸåĹŸŅųĜ±ĜŸØ ŞųŅĵŅƴåĹÚŅ ± Ƌų±ĹŸüŅųĵ±ÓÅŅ

ű eųŧƚĜƋåƋƚų± ÚŅ ƚųŸŅ Úå eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅ ÚŅ FĹŸƋĜƋƚƋŅ Úå eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅ Ú±

ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴ± ÚŅ ĵåĜŅ üĝŸĜÏŅ ÚŅ±ƋåĬĜéåĵ ƚĵ åĹƋŅųĹŅ ±Ĺ±ĬņčĜÏŅěÚĜčĜƋ±Ĭţ 8ŅųĵƚĬ±ĵ üƚĹÚ±ĵåĹƋŅŸ

Universidade de São Paulo (São Carlos, Brasil), orientada por instâncias de investigação conceitual,

teóricos, procedimentos e etapas. Como conclusão, a título de avaliação provisória,os autores

åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÓÅŅ ŞųŅģåƋƚ±ĬØ åƻŞĬŅų±ÓÅŅ Úå ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸ Úå ĵŅÚåĬ±ÓÅŅ å ŞųŅƋŅƋĜޱčåĵØ

reconhecem a facilidadecom que os estudantes passam a entrar em diálogo com os recursos

å åŸƋƚÚŅ Úå ĜĹŸåųÓŝåŸ ƚųÆ±Ĺ±Ÿţ ŅĹÏĬƚåĵ ŧƚå ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± üŅĜ ĜĵŞƚĬŸĜŅűڱ ŞŅų ±ÓŝåŸ Úå

ŞųņŞųĜŅŸ Ú± ÏƚĬƋƚų± ÚĜčĜƋ±ĬØ ±ĵŞĬĜ±ĹÚŅ Ÿƚ±Ÿ ŞŅŸŸĜÆĜĬĜÚ±ÚåŸ åƻŞĬŅų±ƋņųĜ±Ÿ å ÏųĜ±ƋĜƴ±Ÿţ

ÏŅŅųÚåűÓÅŅ å ÏŅŅŞåų±ÓÅŅ åĹƋųå ÏŅĹƋåƜÚŅŸ ÏŅĹÏåĜƋƚ±ĜŸØ Şų´ƋĜϱŸ åƻŞåųĜĵåĹƋ±ĜŸ å ʱÆĜĬĜÚ±ÚåŸ digitais.

I±ĹĜÏå Úå 8ųåĜƋ±Ÿ {ĜųåŸØ XƚĜŸ± ŅÚųĜčƚåŸ 8æĬĜƻ %±ĬĬ± åÏÏĘĜ å eÚųĜ±Ĺå ŅųÚ± eĬĵåĜÚ± Ú± ĜĬƴ± ųåÏŅĹĘåÏåĵ ŧƚå ± ÏųĜ±ÓÅŅ Ú± üŅųĵ± ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜϱ ųåŧƚåų ĵ±ĜŸ ŧƚå ƚĵ ĵŅĵåĹƋŅ Úå ĜĹŸŞĜų±ÓÅŅţ

:±ÆųĜåĬ± ƚŸƋŅŸ XņŞåDŽØ :ĜŸÏ±ųÚ :ŅĹDŽ´ĬåDŽ å 8ų±ĹÏĜŸÏŅ ĜĹÏņĹ {ĜåÚų±ĘĜƋ± ÚåĀĹåĵ ƚĵ±

%åüåĹÚåĵ ŧƚå æ ĹåÏ域´ųĜŅ ĜĹƋåųŞųåƋ±ų Ÿƚ± ÏŅĵŞĬåƻĜÚ±Úå å ŧƚå ŸÅŅ ĹåÏ域´ųĜ±Ÿ ÚĜƴåųŸ±Ÿ

åŸƋų±ƋæčĜ± ±Ï±ÚéĵĜϱ å ƚĵ± ŞŅŸĜÓÅŅ ÏŅĹÏåĜƋƚ±Ĭ Úå ŞųŅÚƚÓÅŅ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜϱ ű aåĹÏĜņĹ Úå

åŸƋų±ƋæčĜ±Ÿ ĹŅåĹŸĜĹŅŞųŅģåƋƚ±Ĭ ޱų± ±ÆŅųÚ±ų åŸƋå ŞųŅÏ域Ņţ Ņĵޱų±ĵ ƚĵ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± ÚĜÚ´ƋĜϱ

eųŧƚĜƋåÏƋƚų±FĹƋåų±ÏƋĜƴ± ÚŅ %ĜŞĬŅĵ±ÚŅ Úå %ĜŸåŃŅ %ĜčĜƋ±Ĭ Ú± 8±ÏƚĬƋ±Ú Úå eųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ %ĜŸåŃŅ Ú±

åŸƚ± ųåŞĬĜϱÓÅŅåĵ ÚŅĜŸ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ ÚĜüåųåĹƋåŸØ ŅŸ ÏƚųŸŅŸ Úå {ųŅģåƋŅeųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅ å ųƱĹĝŸƋĜÏŅ FF

ĹĜƴåųŸĜÚ±Ú %åĬ ¬ƚĬĜ± Ša±ų±Ï±ĜÆŅØ åĹåDŽƚåĬ±šţ e ޱųƋĜų Úå ƚĵ± ƴĜŸÅŅ åŞĜŸƋåĵŅĬņčĜϱ ÏŅĵŞĬåƻ±Ø

naFaculdade de Arquitetura e Urbanismo daUniversidade Federal de Pelotas (Pelotas, Brasil) ede

ĜĹÚ±č±ĵ Ņ ÏŅĹÏåĜƋŅ Úå ĜĹƋåų±ƋĜƴĜÚ±Úå å ÏŅĹŸåčƚåĵ ±ŸŸĜĵ ÚåĀĹĜų ƚĵ ƋåÏĜÚŅ Úå ųåě±ÓŝåŸ ĹŅ

Desenho Geométrico naFaculdade de Arquitetura e Urbanismo daUniversidade do Oeste de Santa

ŞųŅÏ域Ņ Úå ÏųĜ±ÓÅŅ ÚŅŸ åŸŞ±ÓŅŸ ƴĜųƋƚ±ĜŸ å Ÿƚ± ŞŅƋåĹÏĜ±ĬĜÚ±Úå Úå åƻĜŸƋéĹÏĜ± ƋåÏƋňĹĜϱ ÏŅĵ ±

Catarina(Brasil). Apresentamo marco teórico e metodológico, a dinâmica das etapas das atividades

ƚƋĜĬĜDŽ±ÓÅŅ Úå ÚĜŸŞŅŸĜƋĜƴŅŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸţ ŅĹüåųåĵ Ĭƚč±ų ± ƚĵ± åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÓÅŅ ÏŅĵ ± ĜĹƋåų±ƋĜƴĜÚ±ÚåØ

ŸŅÆųå čåų±ÓÅŅ üŅųĵ±Ĭ å ųåŞųåŸåĹƋ±ÓÅŅ čų´Āϱ ÚĜčĜƋ±Ĭ Úå ŅÆų±Ÿ Úå ±ųŧƚĜƋåƋƚų±Ø ģƚĹƋ±ĵåĹƋå ÏŅĵ

a transformação, o movimento, os comportamentos controlados, a multiplicidade de usos, a

ŅŸ ųåŸƚĬƋ±ÚŅŸ ŅÆƋĜÚŅŸţ ŅĵŅ ÏŅĹÏĬƚŸŝåŸØ ųåÏŅĹĘåÏåĵ ± ƴ±ĬŅų±ÓÅŅÚ± čų±ĵ´ƋĜϱ Ú± üŅųĵ± ÏŅĵŅ

ƴåųŸ±ƋĜĬĜÚ±ÚåØ ± ±Ú±ŞƋ±ÆĜĬĜÚ±Úå å ± āåƻĜÆĜĬĜÚ±Úå ÏŅĵŅ ųåŧƚåųĜĵåĹƋŅŸ Úå ŞųŅģåƋŅţ åÏŅĹĘåÏåĵ

modalidade para promover aprendizagens de tipo compreensivo eformulam alternativas de

ÏŅĵŅ ÏŅĹƋųĜÆƚĜÓŝåŸ Ş±ų± Ņ ŞųŅģåƋŅ ± ĜĹƋåų±ÓÅŅ ųåÏƚųŸĜƴ± å ųåƋųŅ±ƋĜƴ±Ø ± ÏŅĹƋų±ÚĜÓÅŅØ ± ĜĹÏåųƋåDŽ±Ø å ±

ÏŅĹƋĜĹƚĜÚ±ÚåÚ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± åĵ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ ĵ±ĜŸ ±ƴ±ĹÓ±ÚŅŸţ

±ƚƋŅěåÏŅěŅųč±ĹĜDŽ±ÓÅŅ ÚŅ ±ÏŅĹƋåÏĜĵåĹƋŅ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅ ÏŅĵŅ åƴåĹƋŅ å ŸƚųŞų埱ţ eÚųĜ±Ĺ± )ÚĜƋĘ :ų±ĹåųŅ å a±ÆåĬ Ĭ±ų± ųĜčĹŅĹå ±ŞųåŸåĹƋ±ĵ ƚĵ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± ±Ï±ÚéĵĜϱ ÏŅĵ María Alicia Follonier e Mónica Rosanna Castillo defendem que o sistema universitário de

grupos de estudantes em modalidade aninhada, vinculando diferentes mecanismos de

åÚƚϱÓÅŅ ± ÚĜŸƋ¶ĹÏĜ± ŞŅÚå ÏŅĹŸƋĜƋƚĜų ƚĵ åĹƋŅųĹŅ Úå ĜĹŅƴ±ÓÅŅ åÚƚϱƋĜƴ±ţ cŅ¶ĵÆĜƋŅ Ú±)ƻŞųåŸĜņĹ

intercâmbio instrumental e de comunicação para a aprendizagem, em ambientes colaborativos

:ų´Āϱ Ú± ųå± Úå aåÚĜŅŸĹ± åÏĹĜϱƋƚų± åĵ FĹƋåųĜŅųĜŸĵŅ Ƽ %åÏŅų±ÏĜņĹØ åű ŅĵŞŅŸĜÏĜņĹ Úå

interconectados a multiplataformas e redes. No Taller de Morfología Analógico-Digital do curso de

Parques y Jardines daFacultad de Arquitectura, Diseño y Urbanismo daUniversidad Nacional del

Arquitetura da Universidad de Belgrano (Buenos Aires, Argentina), recorrem a estratégias vinculadas

XĜƋŅų±Ĭ Š ±ĹƋ± 8æØ eųčåĹƋĜűšØ åƻŞĬŅų±ĵ ±ŸŞåÏƋŅŸ ÚŅ ϱĵŞŅ Úå ŞųŅģåƋŅØ ÚŅŞųŅģåƋŅ ÚŅ Ę´ÆĜƋ±Ƌ å

º åŸƋųƚƋƚų± Úå ģŅčŅŸ {: Ƌåĵ´ƋĜÏŅŸ å ±Ņ ÏŅĹÏåĜƋŅ Úå ųåÏƚųŸĜƴĜÚ±Úåţ 8ŅųĵƚĬ±ĵ ƚĵ± ÚĜŶĵĜϱ Úå

daslinguagens comunicacionais como acontecimento cultural. Os autores se veem estimulados

responsabilidade e cooperação na construção de um entorno urbano em um modelo digital que

24

SIGraDI

deveria funcionar em outras unidades temáticas e outras unidades acadêmicas. Concluem que

%Ĝ±Ĺ± ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸ ±ŞųåŸåĹƋ± åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ Úå åĹŸĜĹŅ챪ųåĹÚĜDŽ±čåĵ Ƌų±Ƌ±Ú±Ÿ ÏŅĵŅ Şų´ƋĜϱŸ

± åƻŞåųĜéĹÏĜ± ü±ÏĜĬĜƋŅƚŅ ŞųŅÏ域Ņ Úå ÏŅĬåƋ± Úå Ú±ÚŅŸØ ± åƻŞĬŅų±ÓÅŅ Úå ÚĜŶĵĜϱŸ ŞåųÏåŞƋĜƴ±ŸØ ŅŸ

disruptivas, pela perspectiva do Pensamento de Projeto em entorno pós-digital, com a intenção

ųåčĜŸƋųŅŸ čų´ĀÏŅŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸ±ƚƋŅų±ĜŸØ å ŅŸ ƋåĵŞŅŸ Úå ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅ ÚŅ ĵŅÚåĬŅ ÚŅ åĹƋŅųĹŅ ƚųƱĹŅţ

de traduzí-las em estratégias inovadoras, sustentáveis e com possibilidade de transferência de ĵæƋŅÚŅŸ å ųåŸƚĬƋ±ÚŅŸţ cŅ ĹĝƴåĬ FF ÚŅ ±ĬĬåų Úå FĹüŅųĵ´ƋĜϱ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ ÚŅÏƚųŸŅ Úå %ĜŸåŃŅ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ

åčĜ±Ĺå ųåƴĜŸ±Ĺ {ƚŞŅØ XåƋĜÏĜ± åĜƻåĜų± aåĹÚåŸ å I±ųųƼåų eĹÚų±Úå %å a±ųƋĜĹŅ ±ƴåųĜčƚ±ĵ ŅŸ

daFacultad de Arquitetura, Urbanismo y DiseñodaUniversidad Nacional de Mar del Plata

ĜĵޱÏƋŅŸ Ú±Ÿ ƋåÏĹŅĬŅčĜ±Ÿ ÚĜčĜƋ±ĜŸ ƴĜĹÏƚĬ±Ú±Ÿ º ŞųŅƋŅƋĜޱčåĵ ų´ŞĜÚ± å º ü±ÆųĜϱÓÅŅ ÚĜčĜƋ±ĬØ

Ša±ų ÚåĬ {Ĭ±Ƌ±Ø eųčåĹƋĜűšØ åƻŞŝå ŅŞųŅģåƋŅ å čåŸƋÅŅ Úå ƱŸåŸ Úå Ú±ÚŅŸ čų´ĀÏŅŸŸŅÆųå ƋéƻƋåĜŸ å

åŸŞåÏĜĀϱĵåĹƋå ĹŅ åĹŸĜĹŅ Úå ±ųŧƚĜƋåƋƚų±Ø å ƴĜĹÏƚĬ±ĵ± ĜĹƋųŅÚƚÓÅŅ Úå ±ŞĬĜϱÓŝåŸ Ş±ų±ĵæƋųĜϱŸ å

åŸƋ±ĵޱųĜ± ÚĜčĜƋ±ĬØ ±ŞĬĜϱÓŝåŸ åĵ ÚĜƴåųŸŅŸ ŸƚŞŅųƋåŸØ ŞųŅƋŅƋĜޱčåĵ ų´ŞĜÚ±Ø ŸĜĵƚĬ±ÓÅŅ Úå ĵĜÏųŅě

seus efeitos em resultados inovadores em projeto. No Laboratório de Automação para Arquitetura

emprendimento resolvendo design identitário de marca, peças comunicacionaise embalagens.

e Construção da Faculdade de Engenharia Civil, Arquitetura e Urbanismo da Universidade Estadual

Considera ter estimulado a possibilidade de se questionar em profundidadea apresentação

de Campinas (Campinas, Brasil), desenvolvem um projeto de coberturase de suas prototipagens

e a solução de problemas com respostas criativas. Assim comoter promovido nos estudantes

correspondentes.Analisam os impactos gerados nas diversas etapas do projeto, coma intenção de

habilidades cognitivas de maior grau orientadas para a auto-gestãoe aauto-aprendizagem em

ÏŅĹƋųĜÆƚĜų ޱų± ± ÚåĀĹĜÓÅŅ Úå ƚĵ ޱų±ÚĜčĵ± ŞųŅģåƋƚ±Ĭ ÏŅåųåĹƋå ÏŅĵŅ ŞŅƋåĹÏĜ±Ĭ ÚåŸƋåŸ ųåÏƚųŸŅŸ

±ŞĬĜϱÓŝåŸ Úå ÏŅĵŞƚƋ±ÓÅŅ čų´Āϱ ƴĜĹÏƚĬ±Ú±Ÿ ±Ņ ŞųŅģåƋŅ åĵ%åŸĜčĹţ

digitais. c± {±ųƋå ƖØ ±Ÿ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ųåĵåƋåĵ ± ĹŅƴå ϱŸŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ ± ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸ åĵ ŞåŸŧƚĜŸ±Ø ĵåĜŅŸ Carlos Alejandro Nome, NatáliaQueiroz e HélioTakashi Maciel de Farias analisama inclusão e

å åƻŞĬŅų±ÓÅŅ Úå ĜĹƋåų±ÓŝåŸţ

integração de ferramentas de modelagem paramétricae tecnologias de prototipagem rápida. eŞųåŸåĹƋ±ĵ± ĜĵŞĬåĵåĹƋ±ÓÅŅ Úå ƚĵ± ŸæųĜå Úå åƻåųÏĝÏĜŅŸ ĹŅ åĹŸĜĹŅÚå±ųŧƚĜƋåƋƚų±Ø ±Ƌų±ƴæŸ Úå ƋųéŸ

a±ųĝ± )Ĭåű ŅŸåĬĬŅ ±ŞųåŸåĹƋ± ĜĹƴåŸƋĜč±ÓŝåŸ ŸŅÆųå ±ŞųåĹÚĜDŽ±čåĵ ÏŅĵÆĜűڱåĵ ƚĹĜƴåųŸĜÚ±ÚåŸ

casos desenvolvidos nos Departamentos de Arquitetura e Urbanismo das Universidades Federais

ŞƜÆĬĜϱŸ ±ųčåĹƋĜűŸ ÏŅĵ ± ĜĹƋåĹÓÅŅ Úå ŞųŅŞŅų ƚĵ± ųåāåƻÅŅ ŸŅÆųå ±Ÿ ϱų±ÏƋåųĝŸƋĜϱŸ ŧƚå

da Paraíba (João Pessoa, Brasil) e Rio Grande do Norte (Natal, Brasil). Na graduação, centrados em

devemter os espaços virtuais interativos ou espaços-interface para serem considerados lugares

detalhamentos, simulação realística e seu impacto noprojeto. Na pós-graduação, centrados na

ʱÆĜƋ´ƴåĜŸţ e ޱųƋĜų Ú± ÚĜŸÏĜŞĬĜű ŅŞƋ±ƋĜƴ± ÚŅ ±ĬĬåų Úå :ų´Āϱ %ĜčĜƋ±Ĭ ÚåŸåĹƴŅĬƴĜڱű8±ÏƚĬƋ±Ú Úå

modelagem paramétrica de peçaseconjuntos de objetos. Avaliam benefícios obtidos em relação

Arquitectura, Diseño y Urbanismo daUniversidad Nacional del Litoral (Santa Fé, Argentina),

º ŞåųÏåŞÓÅŅ åŸŞ±ÏĜ±Ĭ åº ÏŅĵŞųååĹŸÅŅÚå ĵŅÚåĬŅŸ ޱų±ĵæƋųĜÏŅŸƐ%Ø ±ŸŸĜĵ ÏŅĵŅ ÚŅŸ ŞųŅÏ域ŅŸ

±ŞųåŸåĹƋ±Ņ ŞĬ±Ĺåģ±ĵåĹƋŅ Úå ƚĵ± åŸƋų±ƋæčĜ± ÚĜÚ´ƋĜϱ ޱų± ŞųŅĵŅƴåų ±ŞųåĹÚĜDŽ±čåĹŸ ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴ±Ÿ å

produtivos,da plasticidadee montagemdos materiais, vinculando conceitos, novas tecnologias e

ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴ±Ÿſ Ņ ŞųŅģåƋŅØ ± ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅå åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÓÅŅ Úå åŸŞ±ÓŅŸěĜĹƋåųü±Ïå ŧƚå ĜĹƋåčų±ĵŅ¶ĵÆĜƋŅ

ferramentas.

físico-virtual de interação docente-aluno; os conteúdos, recursos e atividades; e os critérios de ±ƴ±ĬĜ±ÓÅŅţ ŅĹÏĬƚĜÏŅĵÏŅĹƋųĜÆƚĜÓŝåŸ Ş±ų± Ÿå åĬ±ÆŅų±ų ޱƚƋ±Ÿ Úå ŞųŅģåƋŅ å ±ƴ±ĬĜ±ÓÅŅ ƱŸå±Ú±Ÿ åĵ

%ĜåčŅ {ĜĵåĹƋåĬØ a±ųĜ±ĹŅ ±Ƌ±ĬÚĜØ :ŅĹDŽ±ĬŅ aƚŃĜDŽ å åŧƚĜŞå Úå ÏŅĬ±ÆŅų±ÚŅųåŸ åƻŞŝåĵ ± ±Ĺ´ĬĜŸå å

critérios de orientação, acessibilidade, performatividade, heurística e usabilidade.E as relaciona

ÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅÚŅ ŞųŅÏ域Ņ ÏųĜ±ƋĜƴŅ Úå ƚĵ± ŅÆų± Úå ±ųƋå čåĹåų±ƋĜƴ± ƴĜĹÏƚĬ±Ú± ºŸ ƋåÏĹŅĬŅčĜ±Ÿ

ÏŅĵ ŅŸ ĵŅÚŅŸ Úå ÏŅĵƚĹĜϱÓÅŅ å ĜĹƋåų±ÓÅŅ ŧƚå ŞųŅŞŝåŅ ±ĵÆĜåĹƋå ƴĜųƋƚ±ĬØ ±Ņ Ĭ±ÚŅ Ú± ĬĜĹčƚ±čåĵ

ÚĜčĜƋ±ĜŸţ e ĵåŸĵ± üŅĜ ÚåŸåĹĘ±Ú±å ŞųŅÚƚDŽĜÚ± ĹŅ ÏŅĹƋåƻƋŅ Ú± ÚĜŸÏĜŞĬĜű eųƋåŸ aƚĬƋĜĵåÚĜ±ĬåŸ

e da narrativahipermídia,sob a perspectiva de código aberto-acesso aberto.

Ɩ ÚŅ ÏƚųŸŅ Úå čų±Úƚ±ÓÅŅ ĘŅĵňĹĜĵŅ ÚŅ FĹŸƋĜƋƚƋŅ ĹĜƴåųŸĜƋ±ųĜŅ c±ÏĜŅűĬ ÚåĬ eųƋå Š ƚåĹŅŸ eĜųåŸØ eųčåĹƋĜűšţ eűĬĜŸ±ĹÚŅ ƋåŅųĜ±Ÿ Ú± ŞåųŸŅűĬĜÚ±ÚåØ ųåÏŅĹĘåÏåĵÚåDŽ域åĜŸ ŞåųĀŸ ŞŸĜÏŅĬņčĜÏŅŸţ ŅÆųå

{±ƋųĜÏĜ±aƚŃŅDŽ åƻŞŝå ± Ƌų±ĹŸüåųéĹÏĜ± Úå ųåŸƚĬƋ±ÚŅŸ Úå ƚű ŞåŸŧƚĜŸ± e Ƽ Š ƚåĹŅŸ eĜųåŸØ

åŸƋ± ƱŸå ÏŅĹĀčƚų±ĵĹŅƴå ƋĜŞŅŸ ÚĜüåųåĹƋåŸ Úå ŞåųŸŅűĬĜÚ±ÚåŸ ÏŅĵŞŅŸƋ±Ÿţ )ŸƋ±ŸŸÅŅ Ƌų±ĹŸüåųĜÚ±Ÿ å

eųčåĹƋĜűš ŸŅÆųå ±Ÿ ųåĬ±ÓŝåŸ åĹƋųå aŅųüŅĬŅčĜ± å åÏĹŅĬŅčĜ±Ø åĵ ޱųƋĜÏƚĬ±ų ŸŅÆųå ±Ÿ ŞŅŸŸĜÆĜĬĜÚ±ÚåŸ

ŸƚÆģåƋĜƴ±Ú±Ÿ åĵ ŅÆģåƋŅŸ ÏŅĵŞĬåƻŅŸ ÏŅĹŸƋĜƋƚĝÚŅŸ ÏŅĵŅ ±ƚƋňĵ±ƋŅŸ ųåÏĜÏĬ±ÚŅŸØ ÏŅĵŞåųŸŅűĬĜÚ±ÚåŸ

Úå āåƻĜÆĜĬĜDŽ±ų ŞĬ±Ï±Ÿ ųĝčĜÚ±Ÿ ŞåĬ± ÚåĹŸĜÚ±Úå å ÏŅĹĀčƚų±ÓÅŅ Úå ÏŅųƋåŸ ± Ĭ±Ÿåųţ %åŸÏųåƴå ŞŅų ƚĵ

evidenciáveis e distinguíveis,eque se relacionam como ambiente de maneira singular.

lado, as instâncias que se desenharam e concretizaram para implementar, em particular na

Empregandouma metáfora baseada na divisão de papéis desempenhadospelos indivíduos na

´ƋåÚų± aƚŃŅDŽ ű ÚĜŸÏĜŞĬĜű aŅųüŅĬŅčĝ± )ŸŞåÏĜ±Ĭ Ɩ ÚŅ ÏƚųŸŅ Úå %ĜŸåŃŅ FĹÚƚŸƋųĜ±Ĭ Ú± 8±ÏƚĬƋ±Ú Úå

sociedade, objetivamdemonstrarcom a intervenção o impacto do comportamento humano em

Arquitectura, Diseño y Urbanismo da Universidad de Buenos Aires (Buenos Aires, Argentina), uma

ųåĬ±ÓÅŅ º űƋƚųåDŽ±Ø åčåų±ų ÏŅĹŸÏĜéĹÏĜ± ŸŅÆųå ŅŸ ĵ±ƋåųĜ±ĜŸ ÏŅĹŸĜÚåų±ÚŅŸ ÚåŸÏ±ųƋ´ƴåĜŸØ ŅŸ ŧƚ±ĜŸ

ŸæųĜå Úå åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ÚĜÚ´ƋĜϱŸ ±Æ±ųϱĹÚŅ Ņ ÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅ ÏŅĹÏųåƋŅ ÚŅŸ ĵ±ƋåųĜ±ĜŸ Úå ±ŞŅĜŅØ

ŸÅŅųåěŸĜčĹĜĀϱÚŅŸŞŅųĹŅƴŅŸ ƚŸŅŸå ±ŞųŅŞųĜ±ÓŝåŸţ

ƋåƻƋƚ±ĜŸ å üĝŸĜÏŅŸţ {Ņų ŅƚƋųŅØ ÚåŸÏųåƴå ± ϱޱÏĜƋ±ÓÅŅ ĹåÏ域´ųĜ± ÚŅ čųƚŞŅ ÚŅÏåĹƋåţ ŅĹŸĜÚåų±

25

SIGraDI

ŧƚå ±Ÿ ĜĹƋåų±ÓŝåŸ åĹƋųå ĵŅųüŅĬŅčĜ± å ƋåÏĹŅĬŅčĜ± ŸÅŅ ÚåŸåģ´ƴåĜŸå ŞŅŸŸĝƴåĜŸØ Ƌų±DŽåĹÚŅ ÆåĹåüĝÏĜŅŸ

quea aprendizagem não está no objeto, mas no meio que armazena tal processo.

a ambas as áreas temáticas. Entende, portanto, que tal modalidadenão implica uma subtração

±ųĬŅŸ ±ŸƋųŅ :ŅĹDŽ±ĬåDŽØ Iƚ±Ĺ FčűÏĜŅ åč± å ųĜŸƋ´Ĺ eĬěʱÚÚ±Ú ±ŞųåŸåĹƋ±ĵ Ņ ųåŸƚĬƋ±ÚŅ Úå ƚĵ

ƚĹĜÚĜųåÏĜŅűĬØ ĵ±Ÿ åƻĜčå ±ÓŝåŸå ųåāåƻŝåŸ ÏŅĹģƚĹƋ±Ÿţ

ŞųŅÏ域Ņ ±Ï±ÚéĵĜÏŅ Úå ŞåŸŧƚĜŸ± å åƻŞĬŅų±ÓÅŅ Úå ÚåŸåĹĘŅØ ü±ÆųĜϱÓÅŅ å ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅ Úå ƚĵ ŞųŅģåƋŅ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅ ĜĹüŅųĵ±ÚŅ ±Ƌų±ƴæŸ Úå ÏŅĵŞŅųƋ±ĵåĹƋŅŸ čåŅĵæƋųĜÏŅŸØ ÏŅĹƋåƻƋŅØ ĵ±ƋåųĜ±ĬĜÚ±Úå

ĜĵŅĹå BåĬåű ±ĹŅƚå ĜDŽĜŅĬĜ å FŸ±ÆåĬĬå a±ųĜ± aåĹŸ±ƋŅ Ú± ĜĬƴ± ±Ĺ±ĬĜŸ±ĵ ± ĜĵŞŅųƋ¶ĹÏĜ± ÚŅ

e tecnologias de projeto e fabricação digital. A cobertura Botterfold foiprojetadanoTaller de

ÚåŸåĹĘŅ º ĵÅŅ ĹŅŸ ŞųŅÏ域ŅŸ ŞųŅģåƋƚ±ĜŸ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅŸØ ųåŞŅŸĜÏĜŅűĹÚŅěŅ ĹŅŸ ÏŅĹƋåƻƋŅŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸ å

Arquitectura Precise ParametricsPermutations, naUniversidad Técnica Federico Santa María

midiatizados com o uso de mesas digitalizadoras, chamados comumente de tablets. Consideram

Š ±Ĭޱų±ĜŸŅØ ĘĜĬåšţ +ƚĵ± ÏŅÆåųƋƚų±ŞåųŸĜ±Ĺ±Ø ųåāåƋŅų±Ø±ƚƋŅěŞŅųƋ±ĹƋå å ĵŅĹŅ ÏŅĵŞŅĹåĹƋåØ ÏŅĵŞŅŸƋ±

ųåĬåƴ±ĹƋå ĜÚåĹƋĜĀϱų ÏŅĵŅ ŅŸ ÚåŸåĹĘŅŸ ųå±ĬĜDŽ±ÚŅŸ ÏŅĵ Ƌ±ÆĬåƋŸ ĵ±ĹƋéĵ ± ŞåųÏåŞÓÅŅ ÚŅ Ƌų±ÓŅ

ŞŅų ŞåÓ±Ÿ Úå ±ĬƚĵĝĹĜŅ üų埱ÚŅØ ÚŅÆų±ÚŅØ ĵŅĹƋ±ÚŅ å ųåÆĜƋ±ÚŅØ ŧƚå čåų± ƚĵ± ÚåĀĹĜÓÅŅŸåĹŸĝƴåĬޱų±

individual. Aspiram não só revisar e atualizar as práticas das disciplinas de Projeto de cursos

a variação de uma superfície global de controle geométrico, a posição do sol edos cones visuais.

de Arquitetura, como também discutir o papel da linguagem e da representação analógica ou

k ÏŅĵŞŅĹåĹƋå ŞųĜĹÏĜޱĬ Ÿå ŅųĜčĜű ű åƻŞĬŅų±ÓÅŅ ±Ĺ±ĬņčĜϱ å ÚĜčĜƋ±Ĭ Úå ĵŅÚåĬŅŸ ÚŅÆų±ÚŅŸ Úå

ÚĜčĜƋ±Ĭ ű ĜĹƋåčų±ÓÅŅ ÏŅĵ ŅƚƋų±Ÿ ÚĜŸÏĜŞĬĜűŸţ ÅŅ±ŞųåŸåĹƋ±Ú±Ÿ ÏŅĹŸĜÚåų±ÓŝåŸ ŸŅÆųå Ņ ƚŸŅ ÚåŸƋ±

ϱųƋŅĬĜĹ±Ø ĹŅŸ ŧƚ±ĜŸ Ÿå ÚåƋåÏƋ±ĵ å ÚåĀĹåĵ ŞųŅĬĜüåų±ÓŝåŸ üŅųĵ±ĜŸå åĵåųčéĹÏĜ±Ÿ ŧƚ±ĬĜƋ±ƋĜƴ±Ÿţ{Ņų

üåųų±ĵåĹƋ± åĵ ÚĜŸÏĜŞĬĜűŸ Úå BĜŸƋņųĜ±Ú± eųŧƚĜƋåƋƚų± å ųƱĹĜŸĵŅØ {±ĜŸ±čĜŸĵŅ å {ųŅģåƋŅ ÚŅ FĹŸƋĜƋƚƋŅ

ĀĵØ ųåāåƋåĵŸŅÆųå ŅŞųŅģåƋŅ ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜÏŅ å± ĵ±ƋåųĜ±ĬĜDŽ±ÓÅŅ ĵåÚĜ±ĹƋå ƋåÏĹŅĬŅčĜ±Ÿ ÚĜčĜƋ±ĜŸ Úå

de Arquitetura e Urbanismo da Universidade de São Paulo (São Paulo, Brasil). Os tabletssão

modelagem paramétricae suas possibilidades de fabricação.

±ŞųåŸåĹƋ±ÚŅŸ ÏŅĵŅ ƚĵ ĵåĜŅ Úå ÏŅĹåƻÅŅ åĹƋųå ŅÚåŸåĹĘŅ ±Ĺ±ĬņčĜÏŅ å ÚĜčĜƋ±Ĭ ŧƚåØ Ï±ŞƋ±ĹÚŅ ± Şų域ÅŅ å ƴåĬŅÏĜÚ±Úå ÚŅ Ƌų±ÓŅØĵ±ŸƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸº ŞŅƋåĹÏĜ±ĬĜÚ±Úåå ų±ÏĜŅűĬĜÚ±Úå ÚĜčĜƋ±ĬØ ĵ±ĹƋæĵŅ

±ųĬŅŸ )Úƚ±ųÚŅ åųDŽŅĬ± ±DŽ å c±Ƌ±ĬĜ± ĜĬƴ± {åųåĜų±ŞųŅŞŝåĵ ŞŅŸŸĝƴåĜŸ ÏŅĹƋųĜÆƚĜÓŝåŸ ŧƚå ŅŸ

čåŸƋŅ ÏųĜ±ƋĜƴŅ ÚŅ ÚåŸåĹĘŅ º ĵÅŅ ŞųŅÚƚDŽĜĹÚŅ ŸĜĹåųčĜ± åĹƋųå ±ĵƱŸ ±Ÿ ĬĜĹčƚ±čåĹŸţ

ambientes de modelagem paramétrica podemtrazer para o ensino em cursos de Geometria Descritiva na arquitetura.Apresentam um método no qual se utilizam modelos desenvolvidos no

{åÚųŅ åĬŅŸŅ å eĹģ± {ų±ƋŸÏĘĩå ÏŅĹŸĜÚåų±ĵ ŧƚå ± ±Ƌƚ±Ĭ ÚĜüƚŸÅŅ Úå åŸƋųƚƋƚų±Ÿ åƻŞĬĝÏĜƋ±Ÿ Úå

åÚĜƋŅų Úå ƴĜŸƚ±ĬĜDŽ±ÓÅŅ Úå ±ĬčŅųĜƋĵŅŸ Úå ĵŅÚåĬ±čåĵ ޱų±ĵæƋųĜϱ :ų±ŸŸĘŅŞŞåųØ Ş±ų± åƻåĵŞĬĜĀϱų

informação em arquitetura deve incluir temas como o projeto baseado em performance no âmbito

ÏŅĵŅ Ÿå ŞŅÚåĵ ÏŅĵÆĜűų ŅŸ ÏŅĹÏåĜƋŅŸ Úå ÏŅĵŞƚƋ±ÓÅŅ čų´Ā챯 ± čåų±ÓÅŅÚ± üŅųĵ± å Ņ ƚŸŅ

ÚŅ åĹŸĜĹŅţ %域± üŅųĵ±Ø ±Ĺ±ĬĜŸ±ĵ ± åŅųĜ± Úå {ųŅģåƋŅ Úå ĘųĜŸƋŅŞĘåų eĬåƻ±ĹÚåųØ åŸŞåÏĜĀϱĵåĹƋå

ÚåŞųåÏåÚåĹƋåŸ ŞųŅģåƋƚ±ĜŸţ c± ŞåŸŧƚĜŸ±Ø ųå±ĬĜDŽ±Ú± ĹŅ%åŞ±ųƋ±ĵåĹƋŅ Úå )ƻŞų域ÅŅ :ų´Āϱڱ

±Ÿ ŞųŅŞŅŸĜÓŝåŸ Ú± ŸĝĹƋåŸå Ú± üŅųĵ± å ŅŸ ޱÚųŝåŸ Úå ĬĜĹčƚ±čåĵØ å ŅÆŸåųƴ±ĵ ŧƚå ±ĹƋåÏĜޱĵ åŸƋåŸ

Universidade Federal de Pernambuco (Recife, Brasil), como referências os autores recorrem a

ÚåƱƋåŸ åĵ ŧƚ±Ÿå ŧƚ±ƋųŅ ÚæϱڱŸţ )ƻ±ĵĜűĵ ±Ÿ ĜĹƴåŸƋĜč±ÓŝåŸ ƋåņųĜϱŸ ŸŅÆųå ± čåų±ÓÅŅ Ú± üŅųĵ±

ŸŅĬƚÓŝåŸ Úå ŞųŅģåƋŅ ÏųĜ±Ú±Ÿ ŞåĬŅ ±ųŧƚĜƋåƋŅ å ĵ±Ƌåĵ´ƋĜÏŅ ĵåƻĜϱĹŅ 8æĬĜƻ ±ĹÚåĬ±ţ åųĜĀϱų±ĵ ŧƚå

±ųŧƚĜƋåƋňĹĜ챯 ±ŸŸĜĵ ÏŅĵŅ Ú± ŸĜŸƋåĵ±ƋĜDŽ±ÓÅŅÚ±Ÿ ÚĜƴåųŸ±Ÿ üŅųÓ±Ÿ ±ĵÆĜåĹƋ±ĜŸ ĵåÚĜ±ĹƋå ÚĜ±čų±ĵ±Ÿţ

±Ÿ ÏŅĵŞŅŸĜÓŝåŸ Úå ±ĹÚåĬ± ޱųƋåĵÚ± ĵåŸĵ± čåŅĵåƋųĜ± 域åĹÏĜ±Ĭ å ± ĵƚÚ±ĹÓ± Úå Ş±ų¶ĵåƋųŅŸ

ŅĹÏĬƚåĵ ŧƚåØåĵ ĵåĜŅ º åƻƋåĹŸÅŅå ų±ÚĜϱĬĜÚ±ÚåÚ±Ÿ ŞųŅŞŅŸƋ±Ÿ Úå eĬåƻ±ĹÚåųØ æ ŞŅŸŸĝƴåĬ ĜÚåĹƋĜĀϱų

å ųåčų±Ÿ Úå ÏŅĵŞŅŸĜÓÅŅØ Ƌų±ĹŸüåųĝƴåĜŸ±ŅŸ ±ĵÆĜåĹƋåŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸØ ŸÅŅ ϱޱDŽåŸ Úå čåų±ų ŸŅĬƚÓŝåŸ Úå

elementos teóricos destacados para se propore discutir um projeto de educação contemporânea,

projeto originais.

±ŸŸĜĵ ÏŅĵŅ ± ŞŅŸŸĜÆĜĬĜÚ±Úå Ş±ų± ŧƚå ŅÚåŸĜčĹåųŞŅŸŸ± ÚåĀĹĜų å ÏŅĹƋųŅĬ±ų ŅŸ ŞųŅÏ域ŅŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸ conforme suas necessidades.

)Úƚ±ųÚŅ B±ĵƚƼ å aĜųƋʱ :±Ĭ±DŽ ĜĹƴåŸƋĜč±ĵ ŅŸ ƋƚƋŅųĜ±ĜŸØ ųåÏƚųŸŅŸ åĵŞųåč±ÚŅŸåĵŧƚåŸƋŝåŸ ƋæÏĹĜϱŸ por estudantes eprofessores,noâmbito da Facultad de Arquitectura y Urbanismo da Universidad

{±ÆĬŅ Båųųåų± {ŅĬŅ üŅųĵƚĬ± ŧƚåØ ÚĜüåųåĹƋåĵåĹƋå Úå ŅƚƋų±Ÿ ųåčĜŝåŸ ÚŅ ĵƚĹÚŅ å ÚåŸÚå Ņ ±ĹŅ Úå ƖLjŎLjØ

de Chile (Santiago, Chile). Apresentam o estudo de caso de tutoriaisem vídeo, a partir de perguntas

na América Latina se vem substituindo a programação escrita (Rhinoscripting) por sua equivalente

formuladas por um estudante e respostas dadas por um professor, utilizando capturas de

(Grasshopper), como consequência de uma preferência pelos meios interativos. Assume que os

tela como meio de comunicação. A análiseavalioua sequência dessas capturas (screencasts)

ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ Úå ŞųŅģåƋŅ ĹåŸƋ± ųåčĜÅŅ ĹÅŅ ŸÅŅ ƋÅŅ ÏŅĵŞĬåƻŅŸ å Ÿå ÚĜųĜčåĵ ± ÏŅĹƋųŅĬ±ų ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ

ÏŅĵ ϱƋåčŅųĜ±Ÿ ŧƚ±ĬĜƋ±ƋĜƴ±Ÿţ ) ± ĵĜÏųŅ±Ĺ´ĬĜŸåÚ±Ÿ ĜĹƋåų±ÓŝåŸÚåŸƋ±ÏŅƚ ŧƚå ± ±ĵÆĜčƟĜÚ±Úå å

čåŅĵæƋųĜÏŅŸ Ņƚ ÚåĹƋųŅ Úå ƚĵ± åŸÏ±Ĭ± Úå ŞųŅÚƚƋŅ ĜĹÚƚŸƋųĜ±ĬØåĵ Ĭƚč±ų Úå ƚĵ± åŸÏ±Ĭ± ±ųŧƚĜƋåƋňĹĜϱţ

a imprecisãosão manejadas através de um meio enriquecido, com informação de códigos

e ޱųƋĜų Úå ƚĵ± åƻ±ƚŸƋĜƴ± ±Ĺ´ĬĜŸå ÚŅ åŸƋ±ÚŅ Ú± ±ųƋå å Úå ƚĵ± ŸæųĜå Úå åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ųå±ĬĜDŽ±Ú±Ÿ ű

paralingüísticos e dados precisos. Os gestos dêiticosdos interlocutores apoiados pela interface

Universidad Peruana de Ciencias Aplicadas (Lima, Perú) e naUniversidad Técnica Federico Santa

čų´ĀϱüŅų±ĵ üƚĹÚ±ĵåĹƋ±ĜŸĹ± ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅ Úå ŸåĹƋĜÚŅØ ÏŅĵŅ ŞåųĵĜƋĜų±ĵ ÚĜŸÏåųĹĜų ƚĵ± ƋæÏĹĜϱ Úå

a±ųĝ± Š ±Ĭޱų±ĝŸŅØ ĘĜĬåšØ ÏŅĹŸĜÚåų± ŧƚå ŅŸ ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ Úå Ÿå ÏųĜ±ų ÏņÚĜčŅŸ ŞŅÚåĵ Ÿåų ±ŞåųüåĜÓŅ±ÚŅŸ

comunicação multimídia assíncrona ao nível dos procedimentos, que apresentaria vantagense

ĵŅÚĜĀϱĹÚŅěŸåå ųåƚƋĜĬĜDŽ±ĹÚŅěŸå ŸŅĬƚÓŝåŸ åƻĜŸƋåĹƋåŸ ÏŅĵŅ ŞŅĹƋŅ Úå Ş±ųƋĜÚ±ţ ŅĹŸĜÚåų±Ø ŞŅų ĀĵØ

poderia conduzir a futuros desenvolvimentos de vídeotutoriais rápidos, como estratégia didática

26

SIGraDI

de construção coletiva.

Ú± åƻŞĬŅų±ÓÅŅ Úå ±ĬčŅųĜƋĵŅŸ aåƋ±Æ±ĬĬŸţ ŅĹÏĬƚåĵ ŧƚå ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± ±ÚŧƚĜųĜÚ± ŞŅÚå Ÿåų Ƌų±ĹŸüåųĜÚ±

a±ųĝ± FŸ±ÆåĬ ±Ĭĵ±ÏåÚ±Ø eĬĜÏĜ± a±ųĜű a±ŸØ åųņĹĜϱ %ĝ±DŽ åĜĹŅŸŅØ eĬĜÏĜ± åųņĹĜϱ

para cursosde arquitetura e design.

Pringles

e

Carlos Alberto Azeglio apresentam pesquisas educacionais desenvolvidas

ĹŅ ÏƚųŸŅ Úå%ĜŸåŃŅ :ų´ĀÏŅ Ú± ĹĜƴåųŸĜÚ±Ú c±ÏĜŅűĬ Úå ±Ĺ Iƚ±Ĺ Š ±Ĺ Iƚ±ĹØ eųčåĹƋĜűšØ

FŸ±ÆåĬ aŅĬĜűŸ üŅųĵƚĬ± ƚĵ± ϱų±ÏƋåųĜDŽ±ÓÅŅ Ú±Ÿ ±ųƋåŸ ƴĜŸƚ±ĜŸ ű ±Ƌƚ±ĬĜÚ±Úå ÏŅĵŅ ±ųƋå åüéĵåų±Ø

åŸŞåÏĜĀϱĹÚŅƚĵ±ŞŅŸŸĝƴåĬ ÚåĀĹĜÓÅŅޱų±ƚĵ ϱĵŞŅ ŞųņŞųĜŅÚ± ƋåÏĹŅĬŅčĜ± ÏŅĵŞƚƋ±ÏĜŅűĬ ŧƚå

ŞņŸě±ƚƋňĹŅĵ±Ø Ÿåĵ ÚĜŸÏĜŞĬĜűŸØ üŅų± Úå ϱĵŞŅ Ņƚ ÚåŸěÚåĀĹĜÚ±Ø Ş±ų± ±ÆŅųÚ±ų ÏŅĵŅ ϱŸŅ Úå åŸƋƚÚŅ

ÚåĹŅĵĜűĵŞųŅƴĜŸŅųĜ±ĵåĹƋåŮƋåÏĹŅĬŅčĜ± Úå čų´ĀÏŅŸ ÚĜčĜƋ±ĜŸŰţ 8ƚĹÚ±ĵåĹƋ±ĵŞŅų ŧƚå å ÏŅĵŅÚåƴåųĜ±

a obra do artista argentino Abel Monasterolo. Ao lado da análise da obra do artista, inspirada

Ÿåų ±ÆŅųÚ±ÚŅ ĹŅ ÏƚųųĝÏƚĬŅ ÚŅŸÚåŸĜčĹåųŸ čų´ĀÏŅŸţ eűĬĜŸ±ĵ±ŸüƚĹÓŝåŸ ÚŅ ŸƚģåĜƋŅ ÏŅčĹŅŸÏåĹƋåå ±

ĹåĬ± å ųåüŅųĵƚĬ±ĹÚŅě±Ø ŞųŅŞŝå ± ųå±ĬĜDŽ±ÓÅŅ Úå ƚĵ üųĜŸŅ ÏŅĵŅ ĜĹƋåųƴåĹÓÅŅ ƚųÆ±Ĺ± ĹŅ ϱĵŞƚŸ Ú±

construção de conhecimento, para focalizar processos de ensinoe aprendizagem, e sua relação

ĹĜƴåųŸĜÚ±Ú c±ÏĜŅűĬ ÚåĬ XĜƋŅų±Ĭ Š ±ĹƋ± 8æØ eųčåĹƋĜűšţ ŅĹŸĜÚåų± ŧƚå åŸƋ± åƻŞåųĜĵåĹƋ±ÓÅŅ ±ųƋĝŸƋĜϱ

com diferentes estratégias propostas de uso e apropriaçãodos materiais didáticos. Nesta direção

åƻŞų域±Ø ÏŅĵŅ ƚĵ ޱĬĜĵŞŸåŸƋŅØ ƚĵ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± åÚƚϱÏĜŅűĬ ±Ƌƚ±ĬĜDŽ±ĹÚŅ ŅÆų±Ÿ ޱų±ÚĜčĵ´ƋĜϱŸ

ŅüåųåÏåĵ åƻåĵŞĬŅŸ Úå ĵ±ƋåųĜ±ĜŸ ÚĜÚ´ƋĜÏŅŸ ĵƚĬƋĜĵĝÚĜ± ÚåŸåĹƴŅĬƴĜÚŅŸŞåĬŅŸ ±ƚƋŅųåŸ å ÏŅĹÏĬƚåĵ

Ú± ĘĜŸƋņųĜ± ÚŅ ÚåŸĜčĹ å Ú±Ÿ ±ųƋåŸ ƴĜŸƚ±ĜŸţ ĜĹÏƚĬ± åŸƋ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± ÏŅĵ´ų屟 Úå ƚĵ± ÚĜÚ´ƋĜϱ

ÏŅĵ ±Ĭčƚĵ±Ÿ ųåāåƻŝåŸ ŸŅÆųå ŅåĹŸĜĹŅå± ±ŞųåĹÚĜDŽ±čåĵ ޱųƋĜÏƚĬ±ų Ú± ƋåÏĹŅĬŅčĜ± Úå čų´ĀÏŅŸ

åŸŞåÏĜĀϱĵåĹƋå ŞųŅģåƋƚ±ĬØ Ş±ų±ųåŞåĹŸ±ų ± ŞåųƋĜĹéĹÏĜ± Ú±Ÿ ƋåŅųĜ±Ÿ Ú± åƻƋåĹŸÅŅ Ú±Ÿ ±ŞųåĹÚĜDŽ±čåĹŸ

digitais.

ű ´ųå±ţ ) åŸƋ±ÆåĬåÏå ųåĬ±ÓŝåŸ åĹƋųå ĵŅÚŅŸ Úå ƴåųØ Úå ŞåĹŸ±ų å Úå ü±DŽåų ŸĜĹƋåƋĜDŽ±Ú±Ÿ ± ޱųƋĜų ÚŅ ޱų ÏƚĬƋƚų± ±ƚĵåĹƋ±Ú±ěŞåĹŸ±ĵåĹƋŅ åƻޱĹÚĜÚŅţ

c± {±ųƋå ƐØ ±Ÿ åƻŞåųĜéĹÏĜ±Ÿ ųåĵåƋåĵ ± ŧƚ±ƋųŅ ϱŸŅŸ ƴĜĹÏƚĬ±ÚŅŸ ± ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸ åĵ åƻƋåĹŸÅŅØ ųåÚåŸ å ±ÓŝåŸ ±ĵŞĬĜ±Ú±Ÿţ

Eloisa Dezen-Kempter, Fernanda Arriva e Guilherme Magri Ramos apresentam uma pesquisa sobre programas de habitação social segundo procedimentos sistemáticos da Plataforma de

José RipperKós, Thêmis da Cruz Fagundes e Bruna Mayer de Souza, apresentamEkóHouse,

aŅÚåĬ±čåĵ Úå FĹüŅųĵ±ÓÅŅ Úå )ÚĜüĝÏĜŅŸ Š Fa ô ƚĜĬÚĜĹčFĹüŅųĵ±ƋĜŅĹaŅÚåĬĜĹčšţ k Ƌų±Æ±ĬĘŅ üŅĜ

ŞųŅģåƋŅ Æų±ŸĜĬåĜųŅ ޱų± ± ÏŅĵŞåƋĜÓÅŅ ±Ï±ÚéĵĜϱ ŅĬ±ų %åϱƋĘĬŅĹ)ƚųŅŞå ƖLjŎƖ Úå ϱŸ±Ÿ åĀÏĜåĹƋåŸ å

realizado na Faculdade de Tecnologia da Universidade Estadual de Campinas (Campinas, Brasil).

ŸƚŸƋåĹƋ´ƴåĜŸØ Ïƚģ± ƜĹĜϱ üŅĹƋå Úå åĹåųčĜ± æ Ņ ŸŅĬţ )ŸƋ± åƻŞåųĜéĹÏĜ± üŅĜ ųå±ĬĜDŽ±Ú± ŞåĬ± ĹĜƴåųŸĜÚ±Úå

Os autores recorrem a uma interface concebida especialmente para permitir aos estudantes

Federal de Santa Catarina (Florianópolis, Brasil) ea Universidade de São Paulo (São Paulo, Brasil).

ÏŅĵŞųååĹÚåų ± ĵåƋŅÚŅĬŅčĜ± Ú±Ÿ ±ŞĬĜϱÓŝåŸ Faţ ±ŸåĜ±ĵěŸå åĵ ƚĵ åƻåĵŞĬŅ Şų´ƋĜÏŅ ÚåŸåĹƴŅĬƴĜÚŅØ

Os autores indicam que atuaram emuma rede internacional interconectada pela internet para

ÏŅųųåŸŞŅĹÚåĹƋå ± ƚĵ ĵŅÚåĬŅ ƴĜųƋƚ±Ĭ Úå ʱÆĜƋ±ÓÅŅ ŸŅÏĜ±Ĭ å ±ŅŸ ÏŅĵŞĬåƻŅŸ ʱÆĜƋ±ÏĜŅűĜŸ ÏųĜ±ÚŅŸ

üŅĵåĹƋ±ų ± ĜĹŅƴ±ÓÅŅå ± ÏŅĬ±ÆŅų±ÓÅŅţ ) ŧƚå ± ±ƋĜƴĜÚ±ÚåŅüåųåÏåƚƚĵ±Ƌų±ĹŸüŅųĵ±ÓÅŅ ŸĜčĹĜĀϱƋĜƴ±

na cidade de Limeira, no Estado de São Paulo (Brasil). Os resultados indicam que a plataforma

para o desenvolvimento cognitivo dos estudantes. Destacam a capacidade de gerar novas

Fa æ åŸŞåÏĜ±ĬĵåĹƋå ƜƋĜĬ ޱų± ŅŸ åŸƋƚÚ±ĹƋåŸ Ú± ´ųå± Ú± ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅØ ÏŅĵŅ ŞųŅĵŅƴå ƚĵ ±ĵÆĜåĹƋå

ÏŅĹåƻŝåŸ ÚĜŶĵĜϱŸ ޱų± ŅŸ Ĭ±ÆŅų±ƋņųĜŅŸ Úå ĜĹƴåŸƋĜč±ÓÅŅå ÏųĜ±ų ĹŅƴ±Ÿ ųåÚåŸ ƴĜųƋƚ±ĜŸ ޱųƋĜÏĜޱƋĜƴ±Ÿţ

integrado que permite sintetizar o conhecimento da arte da construção. Um dos resultados foi a

Assim como enfatizam a relação entre os processos sociais de criaçãoe manipulaçãoda

geração de documentação disponível na internet sobre habitação de interesse social na cidade

informaçãoeo conhecimento que se apresenta como força produtiva diretamente relacionada

de Limeira (Brasil) nos últimos dez anos,com o objetivo de contribuir para a busca de alternativas

ÏŅĵ ± åƻŞ±ĹŸÅŅÚ±Ÿ ŞųņŞųĜ±Ÿ åŸƋųƚƋƚų±Ÿ Ú±Ÿ ųåÚåŸ ÏŅĵŞĬåƻ±Ÿţ

habitacionais futuras para a cidade.

Arthur Hunold Lara, Marcelo Eduardo Giacaglia e Norberto Corrêa da Silva Moura relatamuma åƻŞåųĜéĹÏĜ± Úå ŞųŅģåƋŅ ޱų±ĵæƋųĜÏŅ ÏŅĵ Ņ ƚŸŅ Úå ü±ÆųĜϱÓÅŅ ÚĜčĜƋ±Ĭ åĵ ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸ ƚųÆ±Ĺ±Ÿ ųå±ĬĜDŽ±Ú± ĹŅ ŅųĩŸĘŅŞ ee ĜŸĜƋĜĹč ÏĘŅŅĬ ÅŅ {±ƚĬŅ Š ÅŅ {±ƚĬŅØ ų±ŸĜĬšØ ƚĵ ÚŅŸ ƵŅųĩŸĘŅŞŸ ĜĹƋåųűÏĜŅűĜŸ ŞųŅĵŅƴĜÚŅŸ ŞåĬ± eųÏĘĜƋåÏƋƚų±ĬeŸŸŅÏĜ±ƋĜŅĹ ÏĘŅŅĬŅüeųÏĘĜƋåÏƋƚųå ŠXŅĹÚųåŸØ FĹčĬ±Ƌåųų±šţ )ƻŞŝåĵ Ņ ÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅ ÚŅ ŞųŅģåƋŅ Úå ƚĵ č±ĬŞÅŅ ĜĹā´ƴåĬ ޱų± ƚĵ± ±Ï±ÚåĵĜ± Úå ÆŅƻå ŸŅÆ ƚĵ ƴĜ±ÚƚƋŅØ ÏŅĹƋ±ĹÚŅ ÏŅĵ ± ޱųƋĜÏĜޱÓÅŅ Úå ƚĵ čųƚŞŅ ĵƚĬƋĜÚĜŸÏĜŞĬĜűų Úå ŞųŅü域ŅųåŸţ eĀųĵ±ĵ ŧƚåØ ÚĜüåųåĹƋåĵåĹƋå Ú±Ÿ ĜĹĜÏĜ±ƋĜƴ±Ÿ ŅĀÏĜ±ĜŸ čåų±ĬĵåĹƋå ÏåĹƋų±Ú±Ÿ ű åĬĜĵĜűÓÅŅ ÚŅŸ ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ ŸŅÏĜ±ĜŸØ buscou-se uma solução que resgatasse as culturas locais e de utilização de materiais alternativos å ųåÏĜÏĬ´ƴåĜŸţ åÏŅųųåĵ åŸŞåÏĜĀϱĵåĹƋå ±Ņ ƚŸŅ Ú±Ÿ ƋåÏĹŅĬŅčĜ±Ÿ Úå ŞųŅģåƋŅ ޱų±ĵæƋųĜÏŅ ŞŅų ĵåĜŅ

SIGraDI

4.

Nos diferentes casos selecionados eapresentados, registramos diversidadee amplitude de critérios åÚåŸåĹƴŅĬƴĜĵåĹƋŅŸţ åÏŅĹĘåÏåĵŅŸÚŅÏåĹƋåŸ ŧƚå ĵŅŸƋų±ĵåƻŞåųĜéĹÏĜ± å ÚŅĵĝĹĜŅ ÚĜŸÏĜŞĬĜűųØ ŧƚå desenvolvematividades de pesquisa de natureza interdisciplinar relacionadas com as práticas de åĹŸĜĹŅØ å ŧƚå ĜĹÏŅųŞŅų±ĵ ƋåÏĹŅĬŅčĜ±Ÿ ÏŅĹŸĜÚåų±ĹÚŅ ųåŸƋųĜÓŝåŸ å ŅƋĜĵĜDŽ±ĹÚŅ ÆåĹåüĝÏĜŅŸţ kƚ Ÿåģ±Ø ±ŸŸƚĵĜĵŅŸ åŸƋ±Ÿ ĜĹƋåųƴåĹÓŝåŸ ÏŅĵŅ ÆŅ±Ÿ Şų´ƋĜϱŸØ ŧƚå ųåÚåĀĹåĵ Úå ĵ±ĹåĜų± ÏŅĹŸƋ±ĹƋå ÏŅĹƋåƜÚŅŸØ åŸƋų±ƋæčĜ±Ÿ å ĀĹŸÚŅ åĹŸĜĹŅţ ) Ņ ü±DŽåĵĹŅŸ åŸÏŅŞŅŸ ޱųƋĜÏƚĬ±ųåŸÚŅŸ±ƋåĬĜéŸ ÏŅĵŅ espaços singulares de aprendizagempelaação.

São docentes-pesquisadores que,nos ambientes virtuaisdos meios digitais interconectados pela ĜĹƋåųĹåƋØ ųåÏŅĹĘåÏåų±ĵ ĹŅƴŅŸ ŞųŅÆĬåĵ±Ÿ Ņƚ ųåüŅųĵƚĬ±ų±ĵ ŅŸ åƻĜŸƋåĹƋåŸ åØ ĹåŸƋå ŸåĹƋĜÚŅØÏĘåč±ų±ĵ ± ĹŅƴ±Ÿ ŸŅĬƚÓŝåŸ Ņƚ ĵåĬĘŅų±ų±ĵ å ŸĜŸƋåĵ±ƋĜDŽ±ų±ĵ ŸŅĬƚÓŝåŸ åƻĜŸƋåĹƋåŸţ åüŅųĵƚĬ±ų±ĵ ÏŅĹÏåŞÓŝåŸ ĜĹŸƋųƚĵåĹƋ±ĜŸå ųåÚƚÏĜŅĹĜŸƋ±ŸÚ± ƋåÏĹŅĬŅčĜ± ŞųŅŞŅĹÚŅ ÏŅĹÏåŞÓŝåŸ ĜĹƋåčų±Ú±ŸØ ųåĬ±ÏĜŅűĜŸ å ŸĜŸƋéĵĜϱŸſ Ƌéĵ ±ŞŅĹƋ±ÚŅååƻŞåųĜĵåĹƋ±ÚŅ åŸƋų±ƋæčĜ±Ÿ ŞųĜƴĜĬåčĜ±ĹÚŅ ƴĝĹÏƚĬŅŸ åĹƋųå ±Ÿ Şų´ƋĜϱŸ ŞåÚ±čņčĜϱŸØ ± åƻŞĬŅų±ÓÅŅØ Ņ ŅüĝÏĜŅ ÚŅ ĜĹƴåŸƋĜč±ÚŅų å ± ŞųņŞųĜ± ŞųŅĀŸŸÅŅſ Ƌéĵ åĹüųåĹƋ±ÚŅ±Ÿ±ĬƋåų±ÓŝåŸ ±ÏåĬåų±Ú±Ÿ å ÏŅĹŸƋ±ĹƋåŸ Úå Ƌų±ĹŸüŅųĵ±ÓÅŅå±Ƌƚ±ĬĜDŽ±ÓÅŅÚ±Ÿ ±ŞĬĜϱÓŝåŸå equipes; têmreforçado as possibilidades proporcionadas pela interconectividade; têm participado Úå ŞųŅÏ域ŅŸ Úå ÏŅĹŸƋųƚÓÅŅ ÏŅĬ±ÆŅų±ƋĜƴ± ÚŅ ÏŅĹĘåÏĜĵåĹƋŅ åĵ ųåÚåŸ Ş±ųƋĜÏĜޱƋĜƴ±Ÿſ ĀűĬĵåĹƋå ƋéĵųåěŸĜčĹĜĀϱÚŅ ƚŸŅŸ å ±ŞųŅŞųĜ±ÓŝåŸ ÏŅĬåƋĜƴ±Ÿ Ú±Ÿ ƋåÏĹŅĬŅčĜ±Ÿ ƴĜĹÏƚĬ±ĹÚŅěŸå ± Şų´ƋĜϱŸ å processos sociais em transformação.

1

åų åĵ ŅÚųĝčƚåDŽ ±ųųŅŸØ %ţ )ÚĜƋţ ŠƖLjLjƅš )ƻŞåųĜåĹÏĜ± ÚĜčĜƋ±Ĭţ ŸŅŸØ Şų´ÏƋĜϱŸ Ƽ åŸƋų±ƋåčĜ±Ÿ åĹ Ƌ±ĬĬåųåŸ Úå ±ųŧƚĜƋåÏƋƚų± Ƽ diseño en entornos virtuales. Mar del Plata: EUDEM Editorial Universidad Nacional de Mar del Plata &Sigradi.

27