1 3110130310 noordelijke%20lustwarande%20n0 0rdpeil%20131022

NO OR DE L I J K E LU ST WA R A N DE 0 1 819E EEUWSE LANDSCHAPSPARKEN IN FRYSLĂ‚N, GRONINGEN, DRENTE EN OST FRIESLAND (D) Groen erfgoed als toeristisch recreatief product

De Noordelijke Lustwarande is een initiatief dat zich richt op het groene erfgoed, de landschapsparken en -tuinen, die met name in de 19e eeuw zijn aangelegd bij de monumentale landhuizen en buitenplaatsen.

Het vormt de schakel tussen stad en platteland, waarbij de relatie met de buitenplaatsen (stinzen en staten, havezaten en borgen) in NoordNederland en de burchten in Ost Friesland (D) nog zichtbaar is.

De tuinen en parken die in de eerste helft van de 19e eeuw door Lucas Pieters Roodbaard zijn ontworpen dienen als een nieuwe identiteitsdrager binnen de noordelijke schil en bieden een breder perspectief op het Noordelijke erfgoed.

Het gezamenlijke belang kan leiden tot behoud, restauratie, ruimtelijke bescherming en toeristisch –recreatieve vermarkting. Het verhaal van het verleden is de basis voor het gebruik in de toekomst.

W W W. N O O R D P E I L . N L W W W. R O O D B A A R D S R I J K D O M . N L

C U LT U R E L E H O OF D STA D L E E U WA R DE N 2 0

I LEEUWARDEN 1 Prinsentuin 2 Wissesdwinger 3 Tournooiveld 4 Oldehoofsterdwinger 5 Hoeksterpoortdwinger 6 Wirdumerpoortsdwinger 7 Lievevrouwenpoortsdwinger 8 Verlaatsdwinger 9 Oldehoofsterkerkhof 10 Algemene begraafplaats 11 Stadsverswatervijver 12 Van Sminiahuis 13 Tuin van der Veen jr.

14 Tuin Cats 15 Tuin Oosting 16 Tuin van der Veen 17 Tuin Burmaniahuis 18 Kanselarij 19 Eeburg 20 Huizum 21 Abbingastate II MENALDUMADEEL 22 Poptaslot (Heringastate) 23 Groot Terhorne 24 Welgelegen 25 Schatzenburg III HARLINGEN EN FRANEKER 26 Engelse tuin 27 Tuin Feenstra 28 Middelstein 29 Ropta State 30 Martenahuis 31 Groot Lankum + Klein Lankum 32 Kingma State 33 Salwerd IV SNEEK EN OMGEVING 34 Epema State 35 Noorderpoort 36 Het Bosch 37 Borniastate 38 Dekema State 39 Sminia State 40 Tuin Jirnsum 41 Schoonzicht 42 Beslingastate V GAASTERLAND 43 Huis Rijs 44 Rinia State 45 Kippenburg 46 Lyclamabos 47 Beuckenswijk 48 Grovestins

VI HEERENVEEN EN JOURE 49 Oranjestein 50 Oranjewoud 51 Ontwijk 52 Brouwershave 53 Klemburg 54 Klein Meerzicht 55 Jagtlust 56 Veenwijk 57 Heremastate 58 Huize Voormeer 59 Oenemastate 60 Heremastate 61 Tuin Taconis

X KOLLUM EN OMGEVING 88 Rinsma State 89 Fogelsanghstate 90 Haersmastate 91 Tuin Riedel 92 Tuin Andreae 93 Oostenstein 94 Nijenburgh 95 Vaartzigt

VII STELLINGWERVEN 62 Nieuwe Aanleg 63 Heloma 64 Lindenoord 65 Van Heloma 66 Koepelbos (Vredewoud) 67 Molenbosch 68 Jagersrust

XII APPINGEDAM 99 Ekenstein 100 Huis te Lellens 101 Scheltkema-Nijenstein

VIII 69 70 71 72 73 74 75 76

BEETSTERZWAAG Fockensstate Lyndenstein Teyenshuis (Huize Bordena) Lycklamah没s Harinxmastate Huize Olterterp (Slot Boelens) Haersma State Harinxmastate

IX TRYNWALDEN 77 Harsta State 78 Huis Tsjessens 79 Stania State (Reinstein) 80 Heemstra State 81 De Klinze 82 Vijversburg 83 Toutenburg 84 Stilleven (Heerma State) 85 Poelzicht 86 Sjoerda State 87 Schierstins

XI WESTERKWARTIER 96 Rikkerdaborg 97 Huis te Faan (Huis Bijma) 98 Nienoord

XIII SLOCHTEREN EN OMGEVING 102 Nieuw Tivoli 103 Wijchgelsheim 104 Fraeylemaborg 105 Nijenstein 106 Veenhusen XIV WINSCHOTEN EN OMGEVING 107 Oude Werf 108 Sterrebos 109 Huis te Wedde (Addingaborg) 110 Tuin Hesse XV HARKSTEDE EN OMGEVING 111 Petit Martin 112 Overveen 113 Vaartwijk 114 Jagtwijk XVI GRONINGEN 115 Tuin de Ranitz 116 Rustlust 117 Guyot park 118 Trommiushof 119 Huis te Hil (Huis te Hemmen) 120 Zandvoort

XVII 121 122 123 124 125 126 127 128 129

EELDE PATERSWOLDE Noordwijk Vennebroek Brinkhoven De Braak Westerbroek Lemferdinge De Duinen Oosterbroek Voorveld

XVIII KOP VAN DRENTHE 130 Huis Terheijl 131 Mensinge 132 Huis Westervelde XIX ZUIDLAREN 133 Meerlust 134 Bloemert 135 Meerwijk 136 Laarwoud XX ASSEN 137 Tuin Hofstede 138 Het Witte Huis 139 Tuin van der Feltz 140 Tuin van Holthe tot Echten 141 Tuin Gratema 142 Tuin Servatius 143 Tuin Homan 144 Ontvangershuis 145 De Eerste Steen 146 Boschlust 147 Oude Vijver 148 Hertenkamp 149 De Brink 150 Overcingel 151 Gouverneurstuin 152 Huize Nassau 153 Vredeveld (Valkenstein) 154 Tuin van der Veen

NO OR DE L I J K E LU ST WA R A N DE 0 1 819E EEUWSE LANDSCHAPSPARKEN IN FRYSLÂN, GRONINGEN, DRENTE EN OST FRIESLAND (D) Stad en platteland

Leeuwarden heeft in die tijd als stadhouderlijk hof ook een belangrijke bestuurlijke en handels functie. Bestuurders, adel en kooplieden bezaten naast hun stadsvilla ook een buitenplaats op het platteland. De buitenplaats was de plek voor het buitenleven, waarbij de tuinen en parken werden gebruikt voor nut (boomgaarden, moestuinen, visvijvers, hertenkampen, broeierij) en plezier. De wijze waarop deze parken tot ontwikkeling kwamen, de kennisontwikkeling en het kennisdelen zou ook in deze tijd een waardevol gegeven zijn bij het ontwikkelen van de stadstuinbouw en -landbouw.

Het recreatieve gebruik en het imago van onder andere de Prinsentuin kan weer een handelsmerk worden voor Leeuwarden en Noord Nederland. Vergelijk daarbij het Vondelpark in Amsterdam, dat ook internationaal bekend is om de activiteiten en de sfeer.

Regionale culturele identiteit

Opvallend is dat op de overgang van het kleiweidegebied naar de veen- en zandgronden de buitenplaatsen zijn gevestigd. Ook de grindwegen en trekvaarten vormen een lint waarlangs deze zijn gevestigd. Het geeft een waardevol pallet van groen erfgoed dat ruim 150 jaar geleden is ontstaan en in die tijd een belangrijk netwerk was tussen het leven op het platteland en het leven in de stad. Dit netwerk ligt aan een aantrekkelijke route van vaak historische wegen en dijken, op de overgang van lagere natte en hogere droge gronden. Het is een zone van Wijnaldum tot voorbij Winschoten, waarbij Leeuwarden als parkstad de belangrijkste schakel vormt. De landschappelijke aanleg wordt ook vandaag de dag nog in hoge mate gewaardeerd.

Doel van het project

1. De Noordelijke Lustwarande als recreatietoeristisch product, het openstellen van tuinen en in beeld brengen van de functie van de verschillende buitenplaatsen in Noord Nederland; 2. Relatie leggen met erfgoed van dorpen en steden, zoals bv kerken als nieuwe impuls voor het platteland en de krimpregio; 3. Geld generen voor beheer en onderhoud, vooral omdat de boombestanden in een eindstadium verkeren, vervangen van solitairen is belangrijk onderdeel van behoud landschappelijke aanleg (in samenwerking met Landschapsbeheer); 4. Het bewust worden en kennis delen als het gaat om herstel en beheer van het groene erfgoed (in samenwerking met de RuG).

Erfgoed als economische drager

Het project sluit aan bij bijvoorbeeld de Slingertuinen in Groningen en de Vlaskamptuinen uit de 2e helft van de 19e eeuw. Daar is bewezen dat de bekendheid van de tuinen ook de belangstelling van toeristen krijgt en daarmee een impuls in het gebied vormt. Doel van de Noordelijke Lustwarande is om internationaal belangstelling te krijgen voor de unieke collectie van 19e eeuwse landschapsparken. Daarbij is de openstelling en het gebruik een belangrijk aspect. Vergelijk de wijze waarop de National Trust het in Engeland heeft georganiseerd.

1. De relaties tussen stad en platteland versterken 2. De duurzaamheid van cultuur en (micro)natuur vergoten, biodiversiteit en leeftijd 3. Bewustzijn gaafheid van stijlkenmerken groen erfgoed 4. Versterken verbindingszone stinzenplanten overgang klei naar zand/veen 5. Maatschappelijke en landschappelijke verhalen van de regio

Waardevol groen en innovatief gebruik, thema’s voor de toekomst

1. Groen voor nut en plezier (eetbare borders en boomgaarden) 2. Educatieve vrijmarkt 3. Cultuur en natuur in de stad (stinzenplanten als merk voor Fryslân) 4. De groene tribune, openluchttheater aan het water 5. Roodbaards Rijkdom (Routes), beleving van het groene erfgoedverhaal 6. Ontwikkelen van groene erfgoedroute, openstelling van tuinen en parken 7. Stimuleren van een collectieve openstelling met een activiteitenkalender 8. Jaaragenda voor het groene erfgoed samen met ondernemers, kunstenaars/theater/horeca 9. 2020: 200 jaar Prinsentuin als openbaar wandelpark Leeuwarden is de stad die een unieke collectie van parken en stadstuinen heeft gehad. De nog aanwezige tuinen vormen een monumentaal groen erfgoed in de stad.

10. Publicatie over verleden en toekomst 2020 (capitoolgids over Noordelijke Lustwarande)

T O E R I S T I S C H R E C R E AT I E F P R O D U C T 19E EEUWSE LANDSCHAPSPARKEN IN FRYSLÂN, GRONINGEN, DRENTE EN OST FRIESLAND (D) C U LT U R E L E H O OF D STA D L E E U WA R DE N 2 0 Verhaal van het verleden

Het einde van de Franse revolutie, 200 jaar geleden, was het begin van een periode van bestuurlijke vernieuwing en van de ontwikkeling van stad en platteland. Naast de focus op de stad als bestuurlijk en handelscentrum kwam deze ook te liggen op het platteland. De waardering voor het landelijke leven en de natuur, de waarde van de woeste gronden onder andere voor energie (turf) en het verbouwen van voedsel kwam tot ontwikkeling.

Het is in de periode van 1815 tot 1850 dat de tuinen en parken bij landgoederen en buitenplaatsen aangelegd werden in een romantisch stijl, de tuinen en parken met een geometrische Franse aanleg veranderde in de landschappelijke Engelse stijl met natuurlijke vormen.

Leeuwarden als parkstad

De verdedigingsfunctie van de Leeuwarder stadswallen kwam te vervallen en Willem I schonk bij Koninklijk besluit op 21 mei 1819 de Prinsentuin aan de stad om deze ‘tot wandelplaats van de ingezetenen bestemd te blijve’. Daarmee was Leeuwarden samen met Arnhem en Haarlem een van de eerste steden, die de vestingwallen lieten omvormen tot een openbaar wandelpark in deze landschapsstijl. Uit een besloten prijsvraag werd het ontwerp van Lucas Pieters Roodbaard geselecteerd. Daarmee kreeg Roodbaard een grote naamsbekendheid en werd hij de aanlegger en architect van buitens in Friesland, Groningen en Drenthe in de eerste helft van de 19e eeuw. Het is uniek dat zijn parken en tuinen met een bijzondere ruimtelijke belevingswaarde alleen in Noord Nederland zijn aangelegd en dat 1 persoon verantwoordelijk is voor de aanleg van het grootste deel van deze noordelijke parken.

De Prinsentuin, Leeuwarden 1832

Overzicht landschapsparken Leeuwarden 1800-1850