Iruñeko Ziudadela by Pamplona es cultura

Portada LCdP Euskera ok

28/4/11

18:41

Página 1

Argitaratu diren beste titulu batzuk

Iruñeko Ziudadela

Fortificaciones de Pamplona Pasado, presente y futuro AA.VV., Iruña, 2010

www.murallasdepamplona.es

978-84-95930-51-4

Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

San Bartolomeko Gotorlekua Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa AA.VV., Iruña, 2011

Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Juan José Martinena Ruiz

Proyecto1:Maquetaci贸n 1

28/4/11

22:03

P谩gina 1

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Pรกgina 1

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Pรกgina 2

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

Juan Ignacio eta Miguel Javier nire semeei

21:02

Pรกgina 3

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Pรกgina 4

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

IruĂąeko Ziudadela Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

PĂĄgina 5

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Pรกgina 6

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Página 7

Iruñeko Ziudadela Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Juan José Martinena Ruiz

Libro LCdP MARTINENA Euskera

17/5/11

15:43

Página 8

Iruñeko Ziudadela Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar Argitaratzailea: Egilea:

Iruñeko Udala. Proiektu Estrategikoetako Alorra Juan José Martinena Ruiz

Koordinatzailea: Errealizatzailea: Argazkiak:

José Vicente Valdenebro García Formas de Proyectar Berta Buzunáriz, Luis Prieto, Archivo General de Simancas (AGS, Simancasko Artxibo Nagusia), Archivo Municipal de Pamplona (AMP, Iruñeko Udal Agiritegia), Instituto de Historia y Cultura Militar (IHCM, Historia eta Kultura Militarraren Institutua) eta Servicio Geográfico del Ejército (SGE, Armadaren Geografia Zerbitzua)

Euskarazko Itzulpena:

Miren Egaña (Jatorrizko Itzulpena), Enrique Diez de Ulzurrun (Eguneraketa)

Inprimatzailea:

Litografía Ipar

ISBN: L.G.:

978-84-95930-51-4 NA–1.509/2011

Iruña, 2011ko apirila “Iruñeko Gotorlekua” liburuaren argitaraldi berrikusi eta zabaldua Labur Bilduma. Iruñeko Gaiak, 11. 1987. © Argitaraldiarena: Iruñeko Udala © Testuena eta argazkiena: egileak www.pamplona.es www.murallasdepamplona.com TCF paperean inprimatua, azidorik eta dioxinarik gabe, biodegradagarria eta birziklagarria.

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

PĂĄgina 9

Aurkibidea

Aurkezpena

El Fratin, ingeniari ospetsua

Lur desjabetzapenak

Lehenengo harriaren bedeinkapena

Erregeordeak nafarren aurka egindako bidegabekeriak

Lizarrako gaztelua eraistea eta El Fratinen etorrera

Harresi-barrutia aldatzea

Obren egoera 1581ean

El Fratin berriz ere IruĂąean

Gaizki baliatutako silarriak

Ingeniariak aurkari; irizpideak elkarren aurka

Antonio de Herrerak idatzitako memoriala

Filipe II.a, obretan bisitari

Zepoan lotutako peoiak

XVI. mendea bukatzean

Giltzen aferaren ondorioz, galeretara

Obrak aurrera doaz

Lubanarroaren inguruko oholesia

1608. urteko berri gehiago

Poloniar bat Ziudadelan

Aurkibidea / 9

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

PĂĄgina 10

Putzuko ura edan beharra

Frantzia barridearen arriskua

Testigantza grafiko interesgarri bat

Oropesako kondea, lanen bultzatzailea

Obren bukaera

Errege Filipe IV.aren bisita

Oinplano berriko eliza bat

Bi bidaiari ospetsu: Brunel eta Bertaut

Harresietarako dirua

Egin beharreko obrak, 1669an

Errege-ogasunaren urritasun etengabea

Rinaldi ingeniariaren txostena

Banfi, Domingo eta Menni

Gaztelugibeleko gotorlekuak eta Vaubanen sistema

Erregeordeak ilargierdi berriei jarritako eragozpenak

Beste ingeniari batzuen etorrera

Erresumaren ekarpena

Aranguren gordailuzainaren kontuak

Lubanarroaren kontramalkarra eta beste obra batzuk

Atari nagusiko konponketak

Kanoiak, gangak eta glazisetarako mugarriak

Erresumaren ekarpen berriak

Bolborategi berria eta mistoen biltegia

Filipe V.aren ingeniarien proiektu berriak

Laguntza ate berria eta bonbek txikitu ezineko gangak

Kartografia militarraren goraldia

104

Saint-Simongo dukea eta plater bat ajoarriero

107

Arma areto berria eta beste proiektu batzuk

109

10 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Página 11

Zermeño eta barnealdea birmoldatzeko proiektua

113

Ziudadela 1756an

114

Egin ez ziren eraikinak

119

Amici, eta Arandak agindutako txosten bat

120

Karlos III.aren erregealdiko beste proiektu zenbait

122

Antonio Zara ingeniariaren txostena

123

Tximistorratza; jendea bolboraren beldur

126

Hurtado jeneralaren asmo handiko proiektua

128

1800. urteko bi lekukotasun

130

1808: frantses jeneral baten amarrua

131

Hiriaren blokeoa 1813an

133

San Luisen Ehun Mila Semeak

135

O´Donnellen altxamendua

136

Lerro gotortuaren proiektu bat 1849an.

138

Iruñeko etsairik handiena

139

Karlistek hiria setiatu zutenekoa

142

Lehen Zabalgunea. Ziudadelak bi bastioi galdu zituenekoa

144

Ziudadela, espetxe. Preso ospetsu zenbait

146

Ziudadela Iruñeko udalari uztea

150

Hiri txiki gisako bat

155

Pabilioiak eraistea

158

Antzinakoenari eustea

160

Hormak, bastioiak eta eraikinak zaharberritzea

162

Aisiarako toki atsegina

169

Kontraguardiak eta errabelinak zaharberritzea

174

Iruñeko Ziudadelako gazteluzainen eta tenienteen zerrenda

185

Erabilitako Iturriak

189

Bibliografia

189

Aurkibidea / 11

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Pรกgina 12

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Página 13

Aurkezpena

Ziudadelaren itxura pentagonalak Iruñeko fisonomia eragin du mende sail luzean. Izan ere, barrutia 1571n eraikitzen hasi zenetik, XIX. mende bukaeran haren bost bastioietatik bi eraitsi eta Lehen Zabalgunea sortu zen arte, Errenazimentuko eraikuntza hau gure hiriaren zaintzaile nagusia izan da. Mendez mende, beraz, Ziudadelak eragin handia izan du iruindarren eguneroko bizitzan, eta denboraren joanean egin zaizkion berrikuntza-lanek hasierako egitura aldatu dute. Herritarren beharretara ere egokitu zen, silarrizko hormen beraien artean itota sentitu baitziren. Gure Ziudadela, gainera, Monumentu Historiko Artistiko-Nazionala izendatu zuten, hirurogeigarreneko hamarkadan. Iruñeko Udalak, 1987an, Juan José Martinena historialariak barruti adierazgarriaren historia jaso nahian idatzitako “Iruñeko Gotorlekua” liburua argitaratu zuen. Egun, lehen argitaldaritik 24 urte joan diren honetan, ederki gozatu dezakegu lanaren berrargitalpen txukun honetaz; egungo argitaldariak eguneratze nabarmenak erantsi dizkio hasierako lanari eta, era berean, Martinenak berriro eskaintzen die irakurleei Iruñeko harresiez eta ondareaz duen jakintza handia. Egileak orrialdeotara ekarritako istorioak eta bitxikeriak oro esparru bizi batez mintzo zaizkigu, Iruñearen garapenean aintzat hartua izan dena eta beti hiriaren ohituretan toki nagusia izan duena. Horrela, El Fratinek XVI. mendean egindako lehen diseinuak ikusiko ditugu, erregeek Ziudadelara egindako bisitak, 1813ko setioa, edota ziegetan giltzapeturik egon ziren izen handiko presoak. Iruñeko Udalarentzako albiste ezin hobea da, batetik, hain lan aipagarria berrargitaratzea eta, bestetik, iruindarrei beren ondare-elementurik garrantzitsuenetako baten inguruko argibideak zehatz-mehatz ematea. Izan ere, azken hamar urtean egin diren zaharberritze-lanen ondotik, Ziudadela, gaur egun, hobekien dagoen Europako barruti bastioidunetako bat da, eta, bidenabar esanda, Gaztelugibeleko berdegunearekin batera, Iruñeko parkerik handiena osatzen du; hots, 280.000 metro koadro inguru ditu. Alde horretatik, aipa dezadan ekimen nabarmenak egiten ari direla Ziudadelaren inguruan eta gainerako harresien inguruan; esaterako, San Bartolome Gotorleku txikian moldatu berri den Gotorlekuen Interpretazio Zentroa. Espero dezagun, eta halaxe nahi nuke nik, ekimen horiek guztiek balio izatea harresiak behar bezala zaindu eta sustatzeko. Horrenbestez, guk bezala, ondotik heldu zaizkigun belaunaldiek ondare eder-eder hori gozatzeko aukera izanen dute. Horiek horrela, egiazki nahi nuke argitalpen hau iruindarrei atsegin izatea. Ziur nago Juan José Martinenaren lan bikain hau hiriaren historia oparoa zabaltzeko bide ezin hobea izanen dela.

Yolanda Barcina IRUÑEKO ALKATEA

Aurkezpena / 13

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Pรกgina 14

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Página 15

1569an, Juan Bautista Antonelli-k, garai haietako ingeniaririk ospetsuenetariko batek, Felipe II.aren agindupean bisita bat egin zuen Nafarroara, Iruñeko gotorlekuak, mugako bideak eta pausoak aztertzeko eta, era berean, defentsaplan eraginkor eta bideragarri bat lantzeko, Frantziak erasoa jo zezakeelakoan. Lana burututakoan, erregeari txosten bat bidali zion eta, besteak beste, hauxe nabarmendu zuen: “Iruña, orain, metropoli baino gehiago muga baita...; hortaz, ongi gotortua egoteaz landara, gaztelu nagusi bat ere izan beharko luke, zeren bertako errege naturalaren gobernuaren gaineko oroitzapena oraindik puri-purian egonik, eta ahul baten azpian zuten askatasun handiegia ikusita, eta, ikusita ere, ahaltsuentzako justiziarik ez zegoela, nahiz eta bakoitzak egun gobernu, justizia eta segurtasun handiagoa duen, oraindik ere beharrezkoa da haien borondateak segurtatzea, indar (gotorleku) baten bidez. Eta Iruñeak gaztelu on bat baldin badu, barnealdeko arriskutik gorderik egonen gara; eta, gotortua egonik, kanpoaldeko arrisku orotatik ere bai. Eta, hartan, munizio-etxea eta hornidurabiltegia eginik, muga guztirako eta erresuma guztirako balioko du, eta erregeordeak, haren bidez, aukera izanen du gainerako guztia hornitzeko eta laguntzeko…”1. (1)

Madrilgo Zerbitzu Historiko Militarra (SHM); egun, Historia eta Kultura Militarraren Institutuko Artxibo Nagusia (IHCM). Aparici bilduma. 103. or.

Juan José Martinena Ruiz / 15

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Página 16

Iruña, 1521ean. Iparraldean –irudiaren ezkerrean-, Errege-erreginen Jauregia; gero, erregeordearena izan zena, eta hegoaldean, Fernando Katolikoaren gaztelua (Juan Mª Cíaren maketa)

Antonelliren hitzek, zuzen eta ongi arrazonaturik, berehalako harrera ona izan zuten Errege Zuhurraren baitan. Errege hura, izan ere, auzoko Frantzia ahaltsuaren eraso eta inbasio armatu baten beldur zebilen (beti posiblea eta behin baino gehiagotan gertatua), eta, horrez gain, ez zuen konfiantzarik nafarren leialtasunean, hori kezkagarriena izaki, eta ez zekien inola ere nola jokatuko zuten nafarrek, frantsesak berriz ere Pirinioak igarotzen saiatzen baziren. Dudarik gabe, beharrezkoa zen Iruñean gotorleku ahaltsu bat eraikitzea, zeina aurrerantzean Erresuma eta mendebaldeko muga osoaren giltza izanen baitzen. Proiektua ahal zen modurik hoberenean gauzatzea; horixe zen kontua.

16 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:02

Página 17

El Fratin, ingeniari ospetsua Bi urte geroago, 1571n, Jacome Palear kapitainak —Giacomo Palearo, zenbait dokumentutan— erregearengandik gotorleku berriaren planoak edo trazak, orduan erraten zen bezala, marrazteko mandatua jaso zuen. Gizon hori, orduan berrogei urte inguru zituela, eta eskuarki El Fratin izengoitiaz ezaguna, ingeniari militar aditu eta ospetsuenetariko bat zen, erregeak baliatzen ahal zituen guztien artean. Haren lan-ibilbidean zehar, Donostia, Hondarribia, Zaragoza, Monzon, Mallorca, Eivissa, Cullera, Alacant, Cartagena eta Orango gotorlekuak zuzendu zituen2. Gizonaren esperientzia nahikoa egiaztaturik zegoen, eta erregeak merezi bezala estimatzen zuen. Fratinek Iruñeko Ziudadelaren proiektua egin zuen, Paciotto Urbinokoa ospetsuak 1568an Anbereskoan garatu zuen ereduari jarraituta; orduan, Anbereskoa gotorleku modernoaren aitzindaria baitzen. Oinplanoz pentagono erregular bat izanen zen, bost angelutan ezarritako gezi-puntaren itxurako hainbat bastioiz osatutakoa. Hormak, harlandu sendoz eginak egonen ziren, ezpondatan antolatuak eta barrutiaren barnerantz lurrez beteak, artilleriaren ondorioak ahalik eta txikienak izan zitezen, gero eta beldurgarri eta ahaltsuagoa izaten hasia baitzen. Hormen perimetroa inguratuta, lubanarro zabalez hornitua egonen zen, etsaiaren hurbilketa eragozteko eta erasoa zailago egiteko. Lubanarroak zeharkatzeko eta komunikazioa posible egiteko, hesola edo pilastra gaineko egurrezko zubiak eginen ziren, zeinen azkeneko zatia altxagarria izanen baitzen, katez eta palankaz osaturiko mekanismo baskulagarri baten bidez igotzeko eta jaisteko. Laburbilduz: italiar moldeko gotorleku bat, Errenazimentuko ia guztiak bezalakoa, eta hara, Leonardo da Vincik berak prototipo batzuk diseinatu zituenetarik bat. Erran behar da, bakoitzari berea, Fratin ez zela proiektuaren sortzaile eta egile bakarra izan. Agiri bidez frogaturik dago proiektu horretan parte-hartze zuzena izan zuela Vespasiano Gonzaga y Colonnak, hots, Sabionedako markes eta Trayettoko dukeak, 1572ko martxoan Nafarroako erregeorde izendatutakoak. (2)

IDOATE. Las fortificaciones, 76-77. or.

Juan José Martinena Ruiz / 17

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 18

Iruñeko Ziudadelaren traza, El Fratinen proiektuaren arabera. AGS

18 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 19

Gonzagak, erregearekiko zerbitzuak eta merezimendu militarrak bere baitan biltzeaz gain, poliorzetikari buruzko ezagutza zabalak ere baitzituen. Urte batzuk geroxeago idatzitako memorial batek honela zioen gizon horri buruz: “...Iruñeko Ziudadela dauka alabatzat… hots, munduko eraikuntza gotorturik ospetsuenetarikoa eta hobekien pentsatutakoa”3. Gotorlekurako kokapenik egokiena finkatu baino lehenago, espero zen bezala eztabaidak izan ziren, eta halako eta holako iritziak entzun ziren, harik eta gaur egun duen tokia aukeratu zen arte; kokapen hori, zenbait nabardura gorabehera, egokientzat hartu dute geroko ingeniari militarrek. Bakarrik eragozpen bat ikusten zitzaion; hots, lurraren desnibela, horrek harresiaren altuera pixka bat gehiago goratu beharra eskatzen baitzuen, eta halaber, putzuak ireki beharra, edateko uraren hornidura segurtatzeko, hori funtsezkoa baitzen toki gotortu orotan.

Lur desjabetzapenak Behin planoak landuta, eta erregeak eta haren kontseiluak proiektua onetsita, lanari hasiera eman zitzaion eta, hasieratik beretik, bete-betean aritu ziren. Kokapena Erdi Aroko harresien barruti zaharretik at gelditzen zen, eta, behin hantxe bertan neurketak egindakoan, hiriari begira dauden San Anton eta Garaipen bastioietan hastea erabaki zen, bien artean eraiki behar zen errezelhorma altxatzeko. Lope de Huarte izendatu zuten lan-ikuskatzaile, eta jarraibide zehatzak eman zitzaizkion bere lanbidea egiteko moduaz4. Lanak hasi baino lehen, arazo larri bat konpondu behar izan zuten: hots, proiektuak ukitutako lur eta etxeen jabeekiko desjabetzeak eta kalte-ordainak. (3)

(4)

IIbid, 12. dok. Idatziz jasoa dago, halaber, Fratinek Barlettako prioreari kokapenaz galdetu ziola; hau da, hiri harresitua hobekien ezagutzen zuenari, garai hartako zenbait agiriren arabera. Ikuskatzaile hori aldi baterako egon zen enplegu-etenaldian, kontuak bat ez zetozelako; 1578ko maiatzean jarri zuten berriro postuan (NAN. Mercedes Reales, 12. lib., 259. or.). Obren ordaintzaile gisa, Miguel Pérez de Alarcón ageri da urte horietan, zeinari soldata igo baitzioten Ziudadelako obrak zirela-eta (Ibid. 110. eta 179. orriak).

Juan José Martinena Ruiz / 19

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 20

Horri dagokionez, Fratin kapitaina bera, urte batzuk geroago egin zen epaiketa batean, lekuko aritu zen eta hauxe adierazi zuen: “…erran zuen, lekuko honek badakiela, berak aipatu Ziudadela eta gotorlekua trazatu zituenean, beharrezkoa izan zela lursail eta baratze aunitz eta etxola batzuk okupatzea eta hartzea, noriak eta guzti, eta halaxe okupatu eta hartu zirela; era berean, San Lazaro eta San Anton elizak, beren etxeekin eta lursailekin batera. Eta, aipatu Ziudadelak eta inguruek okupatu behar zituzten zirkuituaren eta espazioaren traza eta deskribapena egindakoan, lekuko honek horren guztiaren berri eman ziola Kapitain Jeneralari, garai hartan Vespasiano Gonzaga Colonna jauna baitzen. Eta haren aginduz, lekuko honek eta Errege Jaunaren gainerako ofizialek etxe bakoitzaren jabeei abisatzeko eta deitzeko agindua eman zuten, jabeen aitzinean edo jabeek nahi bezalako pertsonen aitzinean, neurtzaile eta estimatzaile adituekin gauza bakoitza zuzentasunez neurtu eta balioztatzeko, gauza haien balioan laidorik jaso ez zezaten ez Errege Jaunak ez delako partikularrek. Eta den-dena Errege Jaunaren liburuetan idazteko agindua eman zen, bakoitzari zor zitzaiona ordaintzeko…”5

Lehenengo harriaren bedeinkapena 1571ko uztailaren 11n, obrak ospe osoz inauguratzeko ekitaldia egin zen; lehenengo harria paratzea, gaur egun erranen genukeen bezala. Ignacio Baleztenak, Tiburcio de Okabio izengoitia erabilita, honela gogoratu zuen ospakizun hura, bere Iruñerias lan ahantzezinean: “Iruñeko Diego Ramirez Sedeño de Fuenleal jaun apezpikuak eman zuen meza eta, behin bukatuta, huraxe bera eta monasterio guztietako elizgizon eta fraide guztiak prozesio ospetsuan abiatu ziren obra berriraino, zeina Apezpiku jaunak bedeinkatu baitzuen. (5)

IDOATE, op. cit. 11. dok. San Antongo ordenari 2.225 dukat eman zitzaizkion, kalteordainetan.

20 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 21

Bost bastioiak Errege, Done Jakue, San Anton, Andre Dona Maria eta Garaipen izenekin bataiatu zituzten”. “Prozesioan bertan eta gainerako ekitaldi guztietan, Vespasiano Gonzaga Colonna jaun txit gorena izan zen; hots, Errege Jaunaren erregeorde eta kapitain jenerala Nafarroako Erresuman eta Gipuzkoako probintzian…”. “Handik hilabete batzuetara, urriaren 28an, San Lukas ebanjelari eta apostolu dohatsuaren egunean, Vespasiano Gonzaga jaunak gotorleku berriko lehen goarnizioa sarrarazi eta jarri zuen; hots, Alonso de Cosgaya kapitainaren konpainia, hirian guardian zegoena. Guardiak jarri ondoren, kapitaina Ziudadelatik atera zen, bertan alfereza utzita, kapitainak berak hiriaren zaintza baitzuen bere kargura. Nuño González jauna, Campuzano kapitainaren alfereza, konpainiako soldaduekin, Gaztelu Zaharrean gelditu zen, kapitaina Frantziako mugako mendateak zaintzen ari baitzen, jende zenbaitekin batera”. “Ziudadelako lehen alkaidea, Errege Jaunak ezarririk, Hernando de Espinosa izan zen, Diego de Espinosa kardinal jaunaren iloba, orobat Gaztelako Errege Kontseiluko buru eta Inkisidore nagusia zena, bai eta Sigüenzako apezpikua ere”6. Lehen lanak, funtsean, lursailak hondeatzea izan ziren; lehendabizi, zangak ireki, eta ondoren, zanga horiek sakondu eta zabaldu, geroago lubanarroak izanen baitziren; hortik ateratako lurra baliatu egin zen harresien eta bastioien barnea edo lubeta betetzeko. Urte hartan berean, Don Joan Austriakoen agindupean, arma espainolek beren historiako garaipenik loriatsuenetakoa lortu zuten, itsas armada turkiarraren aurka lortu ere. Gurutzearen garaipena ilargi erdiaren gainean, alegia; edo, Miguel de Cervantesek idatzi zuen bezala, “mendeek inoiz ikusitako unerik gogoangarriena...".

(6)

Diario de Navarra. 1949ko irailaren 11.

Juan José Martinena Ruiz / 21

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 22

Erregeordeak nafarren aurka egindako bidegabekeriak Lehenago egin zen bezala, hots, Fernando Katolikoak Gaztelu Zaharra eraiki zuenean bezala, orain, berriz ere, Iruñerriko eta Iruñetik hurbilen dauden ibarretako herri txikietara jo zuten, peoiak eta langileak lanetara bidaltzeko, eta eraikuntza-materialak haien animaliekin, gurdiekin eta idi-uztarriekin garraiatzeko. Horri lotuta, langileburuek eta mandatariek lan haietan egiten zituzten bidegabekeriek eta gehiegikeriek eraginda, Errege Gortean auzi ugari gertatu zen; erraterako, 1572an7, atarrabiako auzokideek eta zinegotziek aurkeztutakoa. Haserrea noranahi zabaldu zenez, legegizon batek, Olano lizentziatuak, pentsatu zuen, erregeari aferaren berri eman behar ziola: “... Ulertu dut —erraten zuen bere txostenean— nafarrak oso sentituak eta nekatuak daudela, eta asko kexatzen dira, Vespasiano de Gonzagak gogor tratatzen dituelako; aipatu Erresumako Erregeordeak, alegia... Izan ere, etengabe ibilarazi eta ibilarazten ditu Iruña gotortzeko lanetan, eta nekazariak beren etxeetatik aterarazten ditu noiz-eta behar handiena dagoen urteko sasoietan; eta aunitzetan eta egun seinalatuetan, indarrez egonarazten ditu ahalik eta gehien. Eta okerrena da ez diela jornalik ordaintzen, eta gose eta lan handia dutela, eta etxean jatekoa duten gizon zintzo asko Iruñean limosna eskatu beharrean daudela, zerbait jateko eta obretan lan egiteko, ez baitzaie ordaintzen, ez eta etxera joaten uzten ere; eta ni horren lekukoa bainaiz, aipatu Erresumatik abiatu aitzinetik ikusi nuelako, eta ene auzokide batzuei jatekoa eta dirua eman nizkien, eskean ari baitziren, eta segurtatu didate haietariko zenbait gose hutsez hil direla, eskean ez aritzeagatik, eta, horrek eraginda, Erresuma hartan guztian handia dela premia, eta handia ere behar gorria...” Eta hara, aitonen semeak ere ez ziren lanerako deialditik kanpo gelditu, betidanik beren salbuespenak eta eskubideak errespetatuta ikusi bazituzten ere. Horrela, auzi garestietan sartzea beste biderik ez zuten izan, beren nobletasuna eta odola defenditzeko, eta gotortze-lanetan, ez diruz ez eskuz, ez parte hartzeko. Olanok horixe jakinarazi zion Felipe II.ari, gehiegikeria haiek guztiak begi onekoak izanen ez zituelakoan, “zeren Berorrek, Errege Jaun (7)

AGN. Tribunales Reales. Procesos. 68.657. zenbakia.

22 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 23

horrek, beti mesede eta fabore egin baitie, eta berorren Erregeordeei beti agindu die nafarrak onberatasunez tratatzeko”. Hargatik, behin gertatzen zenaren berri izandakoan, hain gehiegikeria handiari irtenbidea emateko bidea izanen zuen8. Nafarroako Gorteek, halaber, kontuan hartu zituzten ukitutako herriek egindako arrangura eta protestak. Erregeordeak Ziudadela eraikitzea aurrera eramateko mandatua jasoa zuen, eta, ahal zen ardura eta eraginkortasunik handienez, mandatua manu militari betetzea erabakita zuen. Gizon ondratu eta langilea gainera, haren gehiegizko ardurak nafarren ezinikusia eta gaitzespena erakarri zizkion, nafarrak aspaldian baitzeuden ohituta neurritasun handiagoa kausitzera haien zuzendari eta agintariengan.

Lizarrako gaztelua eraistea eta El Fratinen etorrera Arazo eta tirabira horiek alde batera utzirik, gainontzekoan holako tamaina duen edozein enpresatan gertatzen direnak hain zuzen, erran behar da lanak aurrera poliki zihoazela, garaiaren posibilitateekin eta bitartekoekin bat. Ziudadela tropa onartzeko moduan prest egon bezain agudo, Lizarrako gaztelua lehertu eta suntsitzeko agindu eman zen, eta hango goarnizioa osatzen zuten soldaduak Iruñera etortzeko agindua ere bai. Haien artean, 60 eta 70 urte zituztenak ere baziren, gaur egun harrigarria gertatzen bazaigu ere. Aldi berean —1574. urtea zen— San Migel kapilautza Lizarrako gotorlekutik Iruñeko Ziudadelara ekartzea agindu zen. Hori ikusita, Puyko kaperauak erabaki hura Errege Gortera eraman zuen auzitara; kaperauak, izan ere, ordura arte, urtean 10 dukat jasotzen zituen, armagizonentzat astean ematen zituen hiru mezengatik9.

(8) (9)

AGN. Virreyes. 1. orri-sorta; 4. karp. IDOATE, Las fortificaciones, 50. oharra.

Juan José Martinena Ruiz / 23

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 24

1578ko uztailaren 4an, Felipe II.ak agindua eman zion Fratin kapitainari, ahal bezain laster, Iruñera etor zedin, lanen egoera aztertze aldera eta gotorlekuari jarraipena emateko behar zen guztia xedatze aldera: “...Enkargua eta agindua ematen dizut, gutun hau jaso bezain laster, abiatzeko eta Iruñeko hirira joateko, ahalik eta egun gehienetarako. Eta hara iritsitakoan, aipatu Gotorlekua ikusteko eta aztertzeko. Hartan orain arte egindakoa bat ote datorren zuk utzitako trazarekin eta aginduarekin, edota trazatik bereizi ote den eta zertan. Eta huraxe aztertu eta ontzat jo ondoren, agindua ematen dizut egin beharrekoa trazatzeko eta agintzeko, hala aipatu Ziudadela gotortzeko lanetan nola Hiria gotortzeko lanetan; eta halaber, zenbat kasamata egin beharko diren eta non eta nola, nolako tamainakoak eta zer mota. Eta behin huraxe egindakoan, eta traza eta agindu zehatza emandakoan, eta hartan guztian zer komeni den erraterakoan, akatsik ez izateko moduan, aipatu Gotorlekuan lanak aurrera eraman beharko dira eta aipatu kasamatak egin, trazarekin bat betiere; eta ondoren, nire gortera itzuliko zara edo ni nagoen tokira, aipatu traza eta aginduaren kopia ekarrita, guztia zehatz-mehatz kontatzeko, eta horrekin bat eta iritziekin bat, gehien komeni dena agintzeko...”10. Dirudienez, Ziudadela eta harresien lehen eraikuntzak, lurrez eta egur xehez behin-behinekoz eraikitakoak, behera etortzen hasiak ziren, euriek eta hezetasunak eraginda; ondorioz, erasorik izatekotan, barrutia hauskor gertatzen zen hiriaren hego-mendebalde osotik, horrek zekarren arrisku gorriarekin.

Harresi-barrutia aldatzea Ohartarazi behar da, puntu honetara helduta, Ziudadelak egun duen kokapenean eraiki izanak hiriko harresi-barrutiaren zati handi bat aldatu behar izatea eragin zuela, gotorleku berriarekin lotzeko. Erdi Aroko harresi zaharra, Gaztelu Zaharretik (10)

Ibid. 8. dok.

24 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 25

abiaturik —gutxi gorabehera, egun Diputazioaren lorategia eta San Ignazio eliza dauden tokian kokaturikoa—, Sarasate pasealekuko zenbaki bikoitien ilarari jarraitzen zitzaion. San Nikolas eliza ondoan (1521. urte arte gotorturik egondakoa), izen bereko atea zegoen (egungo Parlamentuaren aurrean), non Torredonda bastioia eraikia baitzegoen, eta harresiak Navas de Tolosa kalearekin angelu bat egiten zuen. San Anton kaleko bukaeran, Zapaterias edo Traizioaren atea zegoen. Taconera eta Aduanako zokoa kaleetatik segitzen zuen, harik eta San Lorentzo edo San Llorente dorre eta portalearekin elkartu arte. Handik Errekoleten plaza eta O-ko Andre Maria plazan barrena jarraitzen zuen, non Santa Engrazia erraten zioten atea baitzegoen, gaur egun Descalzos ingurabideko pasealekua denaren atalarekin angelu zuzena osatu arte11. Ziudadela eraiki ondoren, harresiaren bi aurrealde berriak kanpoko aldera aurreratuagoak taxutu ziren, eta Hiriko barrutiaren barruan, gaur diren Taconerako Lorategiak, Basotxo kalea, Navas de Tolosa kalea, Sarasate pasealekua, Vinculo plaza, eta Lizarra eta Nafarroako Gorteen kaleak gelditu ziren. Hegoaldeko aurrealdean, zeina 1918. eta 1921. urteen artean osorik eraitsi baitzuten, San Nikolaseko ate berria ireki zen, gaur egungo San Ignazio etorbidean kokatutakoa, gutxi gorabehera Carlos III zinema-tokiak dauden tokian. Beste aurrealdean, mendebaldekoan alegia, Taconerako atea kokatu zen, zenbait aldaketa gorabehera oraindik ere zutik iraun badirauena. Atearen arkua eta aurrealdea 1906an desmuntatu ziren (2002an berreraikia), ibilgailuak eta gurdiak igaro zitezen. Harresi-barrutiaren sektore garrantzitsu hori, hau da, Erreginaren eta San Nikolas bastioiak batetik, eta, Taconerako eta Gonzaga bastioiak bestetik, hasieran lurrez eta egur xehez bakarrik eraiki zituzten, Ziudadela bera bezala, orubean bertan hondeatuz eta trinkotuz. Hortik zetorren 1578ko premia, hormak eta bastioiak lehenbailehen zorroratzeko; hots, kanpoaldeko aldeak harlanduz estaltzeko, horrela behar bezalako estetika, sendotasuna eta gogortasuna emate aldera. (11)

MARTINENA. La Pamplona de los burgos, 272-274. or. eta 325-327. or.

Juan José Martinena Ruiz / 25

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 26

Vespasiano Gonzagak 1575ean erregeorde-kargua utzi bazuen ere, bere horretan iraun zuten gotortze-lanei buruz herrietatik zetozen arrangurek, haren oinordeko Sancho Martinez de Leivaren eta Francisco Hurtado de Mendoza Almazango markesaren garaietan, zeina 1579an izendatu baitzuten erregeorde. Orduan, haserrerako arrazoia izaten zen eraikuntza-gaien (bereziki, zuraren eta karearen) hornidurari eta garraioari zegozkien prezioa. 1580an, Anotzibar eta Sorauren herriak haserre bizian zebiltzan. Han, ustez, baziren gisulabeak; izan ere, 240 karga kare Ziudadelarako ekarrarazita, gero Santo Domingoko obretan erabili ziren. Eta Espartzako herriak ere egin zuen protesta, dukat bat eskatzen baitzuen bere lurretan moztutako zuhaitz bakoitzeko12.

Obren egoera 1581ean Garcia de Mendozak 1581. urtean idatzitako agiri oso interesgarria iritsi zaigu, zeinak Iruñeko gotorlekuen garai hartako egoerari buruzko berri fidagarriak ematen baitizkigu. Ziudadelari berari dagokionez, ingeniari horrek honela dio: “Ziudadela eta Hiria gotortzeari dagokionean, El Fratinek erabakitakoa eta eginarazi nahi duena arras gauza ona da, eta eragina izan du. Ziudadelak dituen bost bastioietatik, hiru Hiriaren kanpoaldean daude, eta bi, barruan, eta gotorlekura eta Hirira datozen bi besoak inguratzen dituzte”. “Kanpoaldean dauden hiru bastioi horietan sei harresi-aurrealde daude kordoiraino, inolako indarrik izateko errezel-hormarik gabe eta kasamatarik gabe, ez behekoan ez goikoan. Gainerako guztia egur xehez eta lurrez osaturik dago, Vespasiano Gonzagak eginarazia, eta urarekin eta denborarekin, gainbehera etorri da, lurrezkoa baita. Hori hesi-hormaz itxiarazteko agindua eman liteke, harik eta inguruan egon behar duen harresi-zorroa egin arte; eta koste txikiarekin, (12)

1580ko Iruñeko Gorteak, 100. legea. Novís. Recop. V. lib., XIX tit., XII. Legea

26 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 27

gotorlekuen gainaldera erraztasunez igo daitekeela erratea eragotz liteke. Eta, obra-oinean egon badaudenez karezko eta harrizko material egokiak, eta zimentarri irekiak, ongi dago obran jartzea. Batetik, lubeta gotortuko lukeelako, osotara eror ez zedin, eta bestetik, kontua litzatekeelako naturalak (bertakoak) obra-oineraino iristea; horrela obrak azkar eginen lirateke, gauza bera bi aldiz ez ekartzearen ondorioz...”13. Hiriko barrutiaren puntuen azterketa laburra baina osoa egin ondoren, eta bertan ikusitako akatsak eta beharrik premiazkoenak azalduta, bere iritzia aditzera eman zuen lehentasun handienaz egin beharreko zereginari buruz: hots, “Ziudadela gotortzeko lana bukatzea, Erresumaren bizkarrezurra baita, eta han bertan babestuko baitira barrualdean egonen diren Gaztelako konpainietako jende gutxi haiek”. Garai hartan, oraindik erabiltzen zen Fernando Katolikoak 1512an eraikiarazitako Gaztelu Zaharra delakoa. Ehun soldaduz horniturik zegoen, guztiak ere Iruñeko goarnizioan zeuden hiru infanteria-kapitainetariko baten mendean. “Molde zaharreko gaztelua da —idatzi zuen Garcia de Mendozak — harresi on-oneko lau dorre dituena, eta gotorleku berriko bastioientzat eta errezel-hormarentzat, gaindegi gisa, balio dezakeena. Balio du, halaber, artilleria eta arkabuzak izateko, bai eta balak, pikak, bolbora eta garia gordetzeko ere”14. Agiri horretan ikus daitekeenez, 1581ean, lanak hasi eta hamar urtera, Ziudadelaren egoera ez zen batere ona, aurrealde gehienak oraindik harriz estali gabe baitzeuden. Lanak aurrera zihoazen, Fratinen proiektu eta planoen arabera, baina etengabeko dirurik ezak eraginda, oso gutxi aurreratzen zen edo, behinik behin, ez zen aurreratzen premiek eragindako abiadan, eta premia handia zen zinez, hura mugako gotorleku-hiria baitzen. Herrietako arrangurek eta erreklamazioek, gainera, etengabe segitzen zuten, langileei soldata urria ordaintzen zitzaielako eta (13) (14)

IDOATE, oc. cit. 9.dok. Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 27

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 28

material-horniduretan gehiegikeriak egiten zirelako; zenbaitetan, hark egiazko arpilatzea zirudien15.

El Fratin berriz ere Iruñean 1584. urteko azaroaren 13an, Fratin ingeniaria bigarren aldiz heldu zen Iruñera, Erregeak Almazango markesa erregeordeari idatzitako eskutitzak zekartzala, lan egoera aztertzeko, eta Erregeari, gai horri zegokionez, zuzeneko informazioa emateko. Eskatutako txostena azaroaren 24an egin zuen16, eta, haren bidez, jakin badakigu Garcia de Mendozak hiru urte lehenago azaldutako egoera berberean zegoela Ziudadela. “Aurkitu dut —erraten zuen lanei zihoakiela— nik hemendik alde egin ondoren egindako lanak egin direla, eta ongi egin ere, nik Errege Jaunaren aginduz hemen utzitako traza eta aginduekin bat. Baina nik aurkituko nuela pentsatzen nuena baino obra gutxiago aurkitu dut. Nonbait, hori zor omen zaio lan haientzako dirurik ez izateari, erraten didatenez”. “Ziudadelak landetarantz dituen hiru bastioiak, nik alde egin baino lehen harri landuz estalitakoak, nik utzitako altuera eta egoera berean daude, zimentarria irekia. Handik hona, beste bat eraiki da eta beste hiruen altueran dago. Bosgarren eta azken bastioiaren harresia eta haren estaldura bederatzi oinbeteko altueran dago zimentarritik gora, kontuan hartuta ni hona iritsi nintzenetik hartan egin den obra, eta hartan erabateko azkartasunez ari dira lanean. Eta jende gehiago ekarrarazi dut hona, hemen nagoenetik Jainkoak eman digun eguraldi on honetaz gozatzeko, ez baita niretzat mentura txikia, herrialde (15) 1580ko Gorteek, 103. legearen bidez, karearen prezioa eta garraioa handitu zituzten; hots, 4 eta erdi marabeditik 5era, erregua, eta 2tik 3 marabedira, legoa eta garraiatutako kintal bakoitzeko. 1590ean, Hiru Estatuek berriz ere erreguaren prezioa 5etik 6 marabedira handitu zuten, eta 3tik 4 eta erdira, legoako eta garraiatutako kintal bakoitzeko. Urte hartan berean, agindu zen, karea ekartzen zuten herriak ez behartzeko peoiak jartzera, ezta zaldiak ere, halakorik ez bazuten. (Novía. Recop. V. lib., XIX. tit., III., IV. eta XVIII. legeak). (16) IDOATE, Las fortificaciones, 10. dok.

28 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 29

honetako ohiturak ezagututa, nahiz eta bidean eguraldia oso euritsua izan nuen... Lubetak eta lubanarroa nik utzi nituen modu berean daude, handik hona ez baita haietan deus egin. Eta, jakina, erran dut jendea hona bidaltzeko, bastioi horren zati batzuetan hasteko, axola duelako eta eguraldiak aukera eman lezakeelako; bihar errezel-horma bateko zimentarria irekitzen hasiko naiz, huraxe zimendatzeko”. “Barruko etxeei dagokienez, zeinez erraten baitzen usai txarra zeriela haien artean ura zeriolako, hori guztia ez da deus, eta aipatu etxeetarako ez litzateke beharrezkoa hodirik batere, haietan ez baita inolako urik sortzen, eta euri-urari aise emanen zaio bere bidea. Bakarrik egin beharko dira, beharrezkoa denean, plazetarako hodiak, hodi nagusia ni joan aurretik egina utzi baitzen, ongi egina ere, eta balio du. Aipatu obrei dagozkien gainerako gauza guztiak, hala barrenetik nola kanpoaldetik, eginen dira Berorren zerbitzurako gehien komeni denarekin bat...”17. Lehenagoko eskutitz batean, Fratinek erregeari hiriko harresi zaharra eraitsi beharra azaldu zion, Ziudadelari begira zegoen aldean behintzat, lubanarroa obrahondakinez betearaziz, horrela gotorlekuaren aurkako posizio gisa erabiltezina gerta zedin. Felipe II.ak horri buruz idatzi zion Almazango markesari, komenigarria ikusten bazuen, horrela egin zedin aginduz. Eta azaroaren 24an ingeniariari zuzendutako beste eskutitz batean honela bukatzen zuen: “Ongi dago harresi zaharra eraisten hastea, harri hori Ziudadelako obrarako baliatzeko, txikia baita harri- eta kare-hornidura. Obra, jakina, horren beharrean egon da, dirurik bideratu ez delako; horrenbestez, agindua emanen da aipatu ziudadela gotortzeko proiektatua dagoen dirua bidaltzen joateko, abisatu den bezala”18. (17) (18)

Ibid. MARTINENA. Documentos sobre las fortificaciones, 6. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 29

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 30

Hurrengo urtean, 1585ean, Gerra Kontseiluak erregeari agertu zion komeni zela dirua bideratzen jarraitzea, El Fratinen zuzendaritzapean lanak aurrera eramateko. Garaiko izkribuetan ikus daitekeenez, El Fratinek urte osoa eman zuen Iruñean, lanak nola zihoazen bertatik bertara gainbegiratzeko. Era berean, Gaztelu Zaharra zutik mantentzeko erabaki zuzena hartu zen, berria –Ziudadela– erabat bukatuta egon arte, hiriak, arriskuren bat gertatzekotan, defentsarako19 gotorleku bat gutxienez izan zezan. Baliabiderik ezak eraginda, dena den, handik gutxira gaztelu zaharrari materialak kentzen hasi zitzaizkion, obretan baliatzeko; horrela, gaztelu zaharra harrobi eroso eta merkea bilakatu zen, eta abantaila handia eskaintzen zuen, gainera: hots, harri landua ematen zuen, silarri forman moztua, gainera. Urte bereko urriaren 20an, Almazango markesa erregeordeak xedapen bat eman zuen erregearen aginduak betetzeko: “Hiri honetako gotorlekuaren eta haren Ziudadelaren kalterako izan daitezkeen baratze-horma, lubeta, hobi eta gainerako gauza guztiak” eraisteko eta berdintzeko. Garai hartan, kale Berria trazatu zen, non-eta lehenago San Zernin burguaren lubanarroa izandakoaren gainean. Aldi berean, berritu egin zen harresitik nola halako distantziara eraikitzeko eta lantzeko zegoen aspaldiko debekua; alde horretatik, Fratin kapitainaren iritzipean jarriko zen horri buruz aurkez zitekeen eskari oro.

Gaizki baliatutako silarriak Dirudienez, 1586an edo aurreko urte bukaeran, Jacobo edo Jacomo Palear, El Fratin, hil zen, eta lan-zuzendaritzan haren anaia Jorge jarraitu zitzaion; ingeniaria eta gotorleku-lanetan aditua bera ere bai. 1587ko udan ate nagusiaren eta San Anton bastioiaren arteko harresi-atalean ari ziren lanean, eta gaztelu zaharreko harlandua erabiltzen zuten; harri hura tamainaz desberdina zen eta hormen itxura (19)

IHCM. Aparici bilduma, 1. liburukia, 181. or.

30 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

PĂĄgina 31

itsusten zuen. Hura ez zen Luis Carrillo de Toledo ikuskatzailearen gustukoa izan eta, abuztuaren 28an, berehala eman zion erregeari horren berri: â&#x20AC;&#x153;... San Anton bastioiari eta kasamatari dagokien atearen errezel-horma altxatzeari bukaera eman nahian, Gaztelu Zaharretik ateratzen dituen silarriak hasi da erditik gora

Garaiko marrazki bitxia. Ziudadela eraikitzeko lanak, 1587an zeuden bezala. AGS

jartzen; baina hain da desberdintasuna handia, non gazteluko silarri horiek erdi bat txikiagoak baitira tamainaz orain arte obra guztian jarritakoak baino. Eta, jarri zuen lehen ilaratik bertatik, erran banion ere huraxe ez nuela gogokoa eta aurrera ez jarraitzeko, beste egun batez ere jarraitu zuen; sinetsarazi nahi ninduen huraxe hobea zela, baina nik erabat dut kontrako iritzia, eta aitzitik, pentsatzen dut hura adabaki oso argia eta ez-duina dela hau bezalako hain Errege-eraikuntza bikainerako. Eta hark disimulatu nahi badu, saiatu den bezala, silarri handien ilara baten ondotik silarri txikien ilara bat jarraraziz, hori errezel-horma guztian izan beharko litzateke, eta ez erditik gora; gainera, Garaipen bastioiari dagokion ataleko bertako errezel-horman (bi-biek atea inguratzen dutenak) ez da obra hori pisu berean hasten. Hori guztia munta handikoa da, begiak nagusiki indarraren aurpegian jartzen baitira eta jarri behar baitira. Eta horrela, silarri horiek landarantz begiratzen duten errezel-hormetarako balia ditzakeenez, egoki iritzi

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 31

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 32

diot horretaz Berorri ohartarazteari, zuzentzeko agindu dezan, orain erraz eta kostu txikiarekin egin ahal izanen baita, eta gero, ordea, ez.”20. Eta ohar hau eransten zuen: “Errege Jaunak berorren begiz ikus dezan arestian azaldu dudan silarrien arteko desberdintasun handia, Berorri haren erretratu bat igortzen diot, Aquilon idazkariaren seme batek ateratakoa, inondik ere mutil abila eta iaioa baita, aitaren ezpal berekoa”. Eskutitz horretan aipatzen den erretratua edo marrazkia oso lekukotasun grafiko bitxia dugu, Ziudadela eraiki zeneko garaikoa baita. San Anton bastioia eta ate nagusia irekitzen deneko harresi-atalaren zati bat ageri dira; hots, gaur egun Armada etorbideak zeharkatzen duen zatia. Bastioiaren angeluan tamaina handiko garita karratu bat agertzen da, lau isurialdeko teilatua duena. Garitaren beste aldean, Fratin bera ageri da, kapa eta kapela dituela, parapetoaren errematean harlandu-ilara baten ezarrera gainbegiratzen. Lubanarroan, langileek lur-hondeaketan eta lur betetze-lanean dihardute jo eta ke. Alabardez hornitutako soldaduak peoiak zaintzen ageri dira; bastioira igotzeko arrapala-oinean, berriz, langileburu batek buru gainean saski bat daraman emakume bat jotzen du makila edo haga batez. Ate ondoko horman, marrazkilariak zehaztasun osoz azpimarratu nahi izan du salatu nahi zen akatsa, baina agian marrazkian pixka bat puztu egin du zabalera desberdineko harri-ilarak txandaka jartzeak sorrarazten duen ondorio estetiko itsusia21. Hala ere, erregeordea ez omen zegoen hain haserre Fratinen lan profesionalarekin, aipatu berri ditugun zenbait irizpide desberdin gorabehera. Horrela dirudi erregeari zuzendutako beste paragrafo batean, zeinean ondoko hau jakinarazi baitzion erregeari: “Oro har, prestutasunez eta arduraz moldatzen da, eta Jorge Fratinek arras ongi egin du lana orain arte…”22.

(20) (21) (22)

MARTINENA, oc. cit. 7. dok. Simancasko Artxibo Nagusia, Mar y Tierra, 212. orri-sorta (Apariciren kopia IHCM zerbitzuan). Ikusi 20. Oharra.

32 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 33

Ingeniariak aurkari; irizpideak elkarren aurka 1587ko irailean, Gerra Kontseiluak erabaki zuen jarraipena eman behar zitzaiola Fratin zenak aurretik landutako proiektuari. Lan hori egiteko, Jeronimo Marqui izendatu zuten maisu nagusi. Handik bi urtera, gizon horri erre egin zitzaizkion gotorlekuaren jatorrizko planoak edo trazak, hark El Escorialen zuen etxea suak hartu zuenean. Egun haietan, Venegas deitura zuen kapitain batek ekin zion berriro lanak hasi ahal izateko behar ziren planoak artxiboan bilatzeari23. Dirudienez, San Anton bastioia bukaturik uzteko lan betean ari ziren. Jorge Fratinen seme bat, Francisco, jadanik ageri da 1590eko dokumentazioan, haren sinadura ageri baita Felipe II.ari gotorlekuen egoerari buruz zuzendutako txosten batean. Arront gaztea omen zen, hark berak aitortzen baitzuen bere aurrekoen esperientzia eta merezimenduak falta zituela. Aipatu txostenean erraten zuen Gaztelu Zaharreko hormak mozten edo kentzen ari zirela, “etengabe obra-hondakinak Ziudadelara eramateko”24. Garai hartan, Tiburcio Espanochi ingeniaria etorri zen Iruñera, eta derrigorrezkoa zen bezala, berari zegokion memoria edo txostena idatzi zuen gotorlekuei buruz. Agiri horretan, Ziudadelan ikusitako akatsen zerrenda egiten zuen; bereziki, harresiaren zimentarri eta lubanarroen ezaugarriei zegokienez. Egia erran, iritzi edo ohar teknikoen gainetik, izkribuaren baitan oso kritika garratza egin zitzaion Vespasiano Gonzagari; hau da, lanak hasi zirenean erregeorde izandakoari, proiektuan hain esku-hartze erabakigarria izan zuenari. Txostenak zer erran handia eman zuen garaiko ingeniarien artean, eta oso laster, iritziak elkarren aurka jarri ziren: batzuk Espanochiren alde, eta, beste batzuk, berriz, horren aurka, eta Gonzagaren alde, noski. Gonzagaren aldeko txosten batek erraten zuen, haren proiektu eta lanei buruz eragozpenik eta zalantzarik izatekotan, lehendabizi hari dei egin beharko zitzaiola haren iritzia entzuteko, beraren arrazoinamendu eta argudioak baloratzeko. Izkribu berberak, halaber, aipatzen zituen Jorge Fratinek eta besteren batek jatorrizko planoen gainean eginiko (23) (24)

IHCM. Aparici bilduma, 186. or. Ibid, 192. or.

Juan José Martinena Ruiz / 33

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 34

ustezko faltsifikazioak eta manipulazioak, eta aipatu halaber, Fratin Zaharrak lanak hasterakoan ez zituela Gonzagak finkatutako ildoak errespetatu: “... Ez bainago oso ziur Jacome Fratinek Vespasianoren aginduak oso garbiki bete ote zituen; aitzitik, aldatu egin ote zituen nago…”25. Dokumentazioan ikusten denez, hobitxo edo lubanarro txiki bat eraikitzen ari zen zenbait bastioiren eta harresiren oinean, eta hura ez zen Gonzagak proiektatutakoa, “baizik eta lubanarro sakon zabal-zabal bat egitea pentsatu baitzuen, arras garbia, etsaiek sekulan ez betetzeko modukoa, ez eskuz ez bateria-hondakinez. Eta lubanarroaren sakonerari dagokionez, Vespasianok ikusten zuen oso-oso sakona izan beharko zuela, urez erabat betea; zeren, hartan, ur asko sortzeaz gain, Ziudadela hiritik aldentzera eta landa zabalera eramatera bultzatu zuen arrazoietariko bat izan baitzen barruan iturburua hartzea; kanpoan geldituez gero, etsaiek aise kenduko baitzioten...”26. Espanochik akats hau aipatu zuen: hots, inon ere ez zirela zimentarriak 12 oinbete baino gehiago atera lurzoruan, eta, gainera, hura errautsa bezalakoa zela. Ez zuen ongi inguru honetako tuparria ezagutzen, zeina “azalez oso mehea, biguna eta laxoa izan arren, harri gogorra bezalakoa baita; eta ez da buztinzuria, buztinzuria zertxobait desberdina baita. Eta buztinzuria izatera, Iruñeko eliza eta etxe guztiak ez ziren tuparriaren gainean eraikiko…”. Beste eragozpen bat ere egin zuen; hots, errezelak eta bastioiak ez zirela behar bezain garai, eta hark hiriko etxeen altuerarekin parekatzen zituen, eta aski zen eraso batean erabil litezkeen zurubiak baino altuagoak izatea. Bestela, goratu egin beharko lirateke San Nikolas eta Gaztelu Zaharraren gangen arabera, non Ziudadelaren aurkako artilleria jar baitzitekeen.

(25) (26)

IDOATE, oc. cit. 83. or. Ibid. 12. dok.

34 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 35

Antonio de Herrerak idatzitako memoriala Garai hartan, 1592an, beste memorial bat idatzi zen, baina aipatu berri dugunaren kontrakoa. Egilea Antonio de Herrera izan zen, eta Vespasiano Gonzagaren eta Fratin zaharraren aurka zuzenduta zegoen; ez bakarrik haien proiektuei eta egindakoei zegokienez, baita haien lan orokorrari zegokionez ere, izkribuak gaitz irizten baitio lan horri27. Hauxe dio hitzez hitz Ziudadelako ate nagusiari buruz: “... den bezalakoa dela erranen du; hots, itsusia, neurrigabea, gaizki jarrita dagoen harri bigunez egina, eta haren errezelak zimentarriak ditu agerian eta sabel pixka bat atera zaio”. Paragrafo batzuei salaketa nabaria darie: “Haren hizkera guztia Berori itxuraz engainatzea zen, eta Berorri aditzera eman nahi zioten denbora laburrean eta diru gutxirekin lan handia egina zutela; baina dena da alderantzizkoa, diru askorekin gutxi eta gaizki egiten baitzuten, emaitzei erreparatuta ikusten den bezala. Dena dago konpontzeko eta moldatzeko, eta ez sinetsi huraxe laudatzen dutenei”. Eta, aurrerago, hauxe erantsi zuen: “Eta Fratin kapitainak bere partea ere engainatu zuen, haren erruz hil baitira ziudadelan soldadu asko, hotzak jota; gelak, ikusten den bezala, adreilu erdiz eginak baitaude, eta sabaiak adreilu erdiz eta lokatzez; eta horregatik daude aipatu gelak erabat hondatuak, ikusiko den bezala”. Nahiko ohar egoki batez bukatzen zuen, garai hartako beste memorial batean ere ageri dena: “... Ohartarazi behar da San Nikolas elizaren gainean, gangak baitaude, Ziudadelaren kontra jotzeko artilleria jar daitekeela; horra hor zer beste arrazoik bultzatu zuen Vespasiano landa zabalerantz joatera. Gotorleku Zaharrean, bestalde, etxe laua egin daiteke, aski baita leihoak irekitzea eta Ziudadelari begira dagoen errezela eraistea, eta berriro oso mehe eraikitzea kanoikada batez eraisteko, eta etxe hori Erregeordearentzako eta Kontseiluarentzako izan zedila, eta gastua Ziudadelara pasatzea"28. Herrerak zekienarekin bat, bere txostenak Fratinen alde ateratako guztien izendeiturak aipatu zituen, honela aipatu ere: “Aipatu Jorge (Fratin) eta haren oker (27) (28)

MARTINENA. Documentos sobre las fortificaciones, 8. dok. Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 35

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 36

handiak sustatu eta lagundu zituzten guztiak, Errege Jaunaren eta Ziudadelako errege-eraikuntzaren kaltean… Eta egia estaltzen eta itotzen ere lagundu zuten, halakorik Errege Jaunaren belarrietara irits ez zedin; 3.000 dukat baino gehiago, ingeniariak bere laguntzaileen artean banatutakoak, eta haietariko zati bat calabriarrak eraman baitzuen. Eta horri buruzkoak, Fratindarrek Errege Jaunaren belarrietan engainua paratu dute, haiei buruz milaka gauza on erranez eta balio handia dutela..." Salaketa larri horien ondorioz, Gerra Auditoriak azpikerietan eta batere garbiak ez ziren arazoetan sartuagoak ziruditen batzuen aurkako auziari eman zion hasiera29.

Filipe II.a, obretan bisitari 1592ko azaroaren 20an, ostiralean, errege Filipe II.a, errege katoliko eta sakratua, Iruñera heldu zen; bisita ofizialean heldu ere, gaur erranen genukeen bezala. Arratsaldeko ordu biak ziren erregearen segizioa hiriko ate aurrera heldu zenean, non hiriko errejidoreak gramallazko jantzi estreinatu berriez esperoan baitzeuden, eta esperoan ere, elizako agintariak nahiz agintari zibilak, eta zaldun printzipalak, eta jende olde izugarria, guztiak ere Kristandadeko erregerik ahaltsuena eta beldurgarriena bertatik bertara ikusteko egarriz. Gertakari hark oso kronista berezia izan zuen; hots, Enrique Cock holandarra, erregearen segizioarekin batera zetorrena, eta bere baitan hainbat eginkizun biltzen zituena: idazlea, notario apostolikoa eta errege-guardiako arkularia. Pertsonaia bitxi horrek honela deskribatu zuen erregearen etorrera: “Errege Jauna denda batzuetan jaitsi zen, zeinen oihalak altxatuak baitzeuden. Haien aurrean Gaztelu Berria zegoen (Ziudadelaz ari da), non hirurogei artilleriapieza jaurtiki baitziren, banan-banan, jende artean sekulako burrunba sortuz. Harrera hura azaroaren 20an egin zen, ostiralean, eta Martin de Cordoba erregeordeak, Cortesko markesak, manaturik, Hiriak (Udalak) hiru mila armagizon (29)

IDOATE, Las fortificaciones, 84. or.

36 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 37

bildu zituen hiritarren artean, haietariko mila lantzadunak eta, gainerakoak, arkabuzariak, eta denak Errege Jaunaren begien aurretik pasatu ziren (desfilatu zutela, alegia; egun, erranen genukeen bezala). Tarteka, erresumako guardia zegoen, armatua, zaldi arinen gainean...”30. Parada militarraren ondoren –alardea, garai hartan erraten zenez–, denak erregeari agur egitera eta erregearen eskuetan muin egitera joan ziren: erregeordea, apezpikua, udala eta Gorteko, Kontseiluko eta Comptos Ganberako auzitegiak. Hurrengo egunean, azaroaren 2lean, larunbatean, Filipe II.ak berak Ziudadelara joan nahi izan zuen, bere begietatik horrenbeste denbora, diru eta arreta kostatzen ari zitzaizkion lanen egoera ikusteko. Cocken kontaerak, horri dagokionez, honela dio: “Errege Jaunak gaztelu berri eder-eder bat leku egokian eginarazteko agindua eman zuen, harri lodiz egina, bastioi, hobi eta gotorleku on orori komeni zaizkion gauza guztiekin; gaztelua ez dago guztiz bukatua, baina traza ikusten da eta zernolakoa izanen den ere bai”. Ondotik, Fernando Katolikoak eraikitako gaztelu zaharra aipatzen du; hots, haren defentsan, Iñigo Loiolakoa zauriturik gertatu zen huraxe bera: “Beste gaztelu zahar bat egon zen, ia hondatua dagoena, eta ez da probetxuzkoa”31. Artetik errateko, aldi hartan, gaztelu zahar hartatik bere ate gainean Karlos V.aren arma inperialez horniturik zegoen armarria kendu zuten, erregeordearen jauregian ipintzeko; hau da, antzinako Kapitanian, egun Nafarroako Artxibo Nagusiaren egoitza dena. Eta, egun haietan hain zuzen, hantxe hartu zuten ostatu erregeak, haren emazte Ana Austriakoak, Filipe printzeak (etorkizunean, Filipe III.a izanen zenak) eta Isabel Klara Eugenia infantak. Erregea hilaren 23ko arratsaldera arte gelditu zen Iruñean. Hilaren 22an, igandean, Katedralean Printzearen zin-egite ospetsua egin zen. Printzeak, Gorteen aurrean, Erresumako foruak eta legeak, usadioak eta ohiturak bete eta betearaziko zituela zin egin zuen. Ordainez, Hiru Estatuek zin egin zioten eta (30) (31)

IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 27-29. or. Ikusi, halaber, Idoate, op. cit. 58. oharra. Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 37

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 38

Nafarroako Koroako oinordekotzat aitortu zuten. Hiru gauetan argiak piztu ziren; hartara, auzokideei zuziak banatu zitzaizkien. Agirietan ageri den bezala, Joan Landakoak, Udalaren mandatuz, neurri handiko mihise bat margotu zuen. Hartan, hauxe zegoen irudikatuta: “hiria eta ziudadela, egun dauden gisan; txartel batekin, erdian idazkun bat jartzeko, eta hartan Errege-Erreginen eta Infanta-Infanten etorrera errateko, eta zer egunetan sartu ziren eta nor ziren errejidore...”32. Urteak joan, urteak etorri, nora joan ote zen lekukotasun grafiko bitxi-bitxi hori? Agiri ezin aproposagoa izanen baitzen XVI. mende bukaerako Iruña nolakoa zen erakusteko.

Zepoan lotutako peoiak 1561ean eta 1565ean egin zuten bezala, 1593an Gorteek berriz ere aztertu zuten zer soldata ordaindu behar zitzaien gotortze-lanetan ari ziren herrietako peoiei, bai eta mandazainei eta zura, igeltsua eta bestelako materialak ekartzen zituztenei ere33. Zazpi urte lehenago, 1586an, Erresumako legezko ordezkariek beren ahotsa altxatua zuten, Ziudadelan lan egiten zuten zenbait peoiri ezarritako zigorren aurka; izan ere, zepoan jarri zituzten, zirgiloz lotuak jarri ere, denen aurrean, denen lotsagarri “oso toki publikoan eta laidogarrian”34. Azken buruan, garai guztietan egindako obra nabarmen eta handi gehienak eraiki dira makina bat jende anonimoren oinaze gorrian eta izerditan oinarriturik, denak egin baitira anonimatutik sekulan aterako ez diren jendeen lanari esker. Iruñeko gotorlekuak ezin ziren salbuespenik izan.

(32) IDOATE, Esfuerzo bélico de Navarra, 215 or. (33) 1590eko Iruñeko Gorteek soldata igotzea onetsi zuten: 7 tarjatik 8ra. 1593an, soldata 9 tarjara igotzea erabaki zuten; 1596ko Gorteek diru-kopuru horri eutsi zioten (Novis. Recop. V. lib., XIX. tit., V., VII. eta IX. legeak). (34) 1586ko Iruñeko Gorteak, 22. legea. Legearen atarikoak gertatuaren berri eman zuen: “Azken Gorteetatik hona, zepo bat eta zirgilo bat jarri dira Hiri honetako Ziudadelaren lubanarroaren ondoan, oso toki publikoan eta laidogarrian. Eta ikusitakoaren arabera, hartan obretara datozen zenbait pertsona jarri dituzte… aipatu lanetako langileburuek aginduta”. (Novis. Recop. V. lib., XIX. tit., XV. legea).

38 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 39

XVI. mendea bukatzean Gotorlekua oraindik bukatu gabea zelarik, Gortean zurrumurruak zebiltzan, agintariak frantsesekin ezkutuko negoziazioetan ari ote ziren, Ziudadela Vendomeko dukeari, tratuz, emateko, orduan erraten zen bezala. Asmakeriak jadanik zaharkiturik eta gaixorik zegoen Felipe II.arengana heldu ziren, eta erregeak, aferari buruzko txostenak lehenbailehen bidaltzeko eskatu zion erregeordeari. 1594ko azaroaren 20an, Martin de Cordobak eskutitz lasaigarria idatzi zion: “... ez da sinistekoa Iruñeko ziudadela tratuz hartu nahi izatea bezain gauza zentzugabea; zaila baita hori gauzatzea, eta, behin gauzatutakoan, ezinezkoa da horri eustea eta halakorik bermatzea”35. Filipe II.aren azkeneko urteetan, Ziudadelaren egoera ez zen batere ona, nahiz eta funtsean kanpoko lanak nahiko aurreratuak zeuden. Horrela jakinarazi zuen, 1597an, Juan de Cardona erregeordeak. Hurrengo urtean, irailaren 13an, igandean, goizeko bostetan, erregea bere logeletan hil zen, El Escorialen, 71 urte zituela eta erregealdiaren 43. urtean. Hil bereko 28an eta 29an, Erresumako Diputazioak eta Iruñeko hiriak zutoihalak altxatu zituzten errege berriaren ohoretan: Filipe III.a Gaztelakoaren eta V.a Nafarroakoaren ohoretan, alegia. Haren erregealdian zehar, obrak aurrera joanen ziren, baina bukatzera heldu gabe. XVI. mendeko azken urteetan Gotorlekuko kuarteletan zer-nolako higiene- eta osasun-baldintzak zeuden jakiteko, gutxi gorabeherako ideia eman diezaguke jakiteak goarnizioa osatzen zuten ehun soldaduetatik berrogei infekzioak jota hil zirela. Goarnizioa, bidenabar erranik, urria zen eta gaizki ordaindua zegoen. Gaixotasunak ugari ziren, gerra-jendeak etengabe putzu-ura edan behar izaten (35) IDOATE. Esfuerzo bélico de Navarra, 130. or.

Juan José Martinena Ruiz / 39

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 40

baitzuen, eta ur hori beti eta, batez ere, udan, ez zegoen behar bezalako baldintzetan. 1600eko martxoaren 18an, Cardona erregeordeak Filipe III.ari zuzendutako eskutitz batek zehatz-mehatz adierazten digu nolako egoera zuen Ziudadelak, mende berrian sartzeko bezperetan: “... Zenbaitetan, adostu dut zer-nolako beharrak dituen Iruñeko Ziudadelak, erabat prest egon dadin; lubanarroa baitu faltan, bai eta bide estalia ere, ez baitago hasia, eta lubanarroari dagokionez, ez da behar den erdira ere iristen. Hiru bastioi parapetorik gabe daude; batek badauka, eta besteak erdia du faltan. Nekez erran daiteke, beraz, indar hura defentsarako prest dagoela. Berorren zerbitzuari komeni zaio komeni zaionez gotorlekuak izanik gabeko izen hutsak ez izatea; horrenbestez, Errege Jaunari erregu egiten diot eman dezala huraxe konpontzeko agindua, eta datorrela dirua xede horretarako; izan ere, komeni bezainbesteko arduraz banatu baitzen duela bi urtetik gora eta, hirutik oso hurbil, honat igorritakoa”36. Alabaina, urte horietan idatzitako eta Iribarrenek bere Pamplona y los viajeros de otros siglos delako liburuan bildutako izkribu batean (Floresta Española), hiriak orduan zeuzkan bi gaztelu aipatzen ziren, hauxe zehaztuta: “bietan modernoena, fabrika eta traza menderaezinaz eraikia dago”37.

Giltzen aferaren ondorioz, galeretara 1603. urtean gertatu pasadizo bat adierazgarria da. Egunero, arratsean, guardiako kaboak, armaz hornituriko bi soldaduk lagundurik, jauregira joan behar izaten zuen ateetako giltzak erregeordeari emateko. Baina gau batez, Apezpikuaren aguazilak giltzak eman ziezazkiola eskatu zuen, Ongotzeko (36) (37)

MARTINENA. Documentos sobre fortificaciones. 9. dok. IRIBARREN. Pamplona y los viajeros, 31. or.

40 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 41

erretorearen bila zaldiz joateko. Guardiako kaboak, Soria zeritzanak, kontu hura premiazkoa zela ikustean, giltzak eman zizkion, aginte-agentea baitzen. Ordu txarrean egin zuen. Gerra Auditoriak, hura zuhurgabekeria larritzat harturik, lau urteko arraun-zigorra ezarri zion kabo fidakorrari, Errege Jaunaren galeretan betetzekoak, giltzak ematearen arduraduna baitzen, “... gau honetan (giltzak) bertako gizon baten eskuetan ibili baitira Hirian barrena”38.

Obrak aurrera doaz Bitartean, lanek aurrera jo zuten Fratin gaztearen zuzendaritzapean, zeinak 1604ko urriaren 1ean azkeneko gertaeren berri eman baitzion erregeari: “Jauna: Juan de Cardonak, Erresuma honetako Erregeordeak, diru zerbait baliatu du, zeinarekin gaztelu honetako eraikuntzari jarraipena ematen ari baitzaio, behar eta premia handieneko zatietan: eta horrela, ia bururaino bukatuak ditut hiru bastioi, parapetoak eta guzti: bat, Hiri honetarantz, eta bi, landarantz, eta era berean, hirirantz eta landarantz begiratzen duen errezel bat; eta Laguntza Atearen guardiagorputza bururaino bukatua dut, eta zubia bakarrik du faltan, orain egiten ari naizena; ez dut dirurik, aipatutakoa bururaino bukatzeko, Erregeordeak ezin baitu diru gehiagoz hornitu, aski eta sobra hornitu baitu, beste edozein Erregeordek baino gehiago… Eta Berorrek baitaki zer mugatan dagoen gaztelu hau, eta zernolako beharra duen bai konpontzeko bai bukatzeko, ez dut berriz ere erranen diru horren behar handian gaudela”39. Plano batek ematen digu Ziudadelak 1608. urte hasieran zeukan itxuraren berri. Planoaren izenburua hauxe da: Iruñeko Gotorlekuaren zerrenda eta gotortzeke dagoena; martxoaren 20ko Gerra Kontseiluaren kontsulta bateko paperetan sartu zen. Gotorlekua aireko perspektibaren itxuraren arabera dago marrazturik, hots, Taconera gainean kokaturiko hegal-gailu batetik ikusiko bailitzan. Ate nagusiak gaur egungo itxura berbera azaltzen du, baina katez eta palankez (38) (39)

IDOATE. Las fortificaciones, 62. oharra. Martinena, op. cit. 10. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 41

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

PĂĄgina 42

Ziudadela, eraiki berritan, 1608ko plano baten arabera. IHCM

mugitutako zubi altxagarri batekin; horrez gain, zubi finko bat ere ageri da, kanpoaldeko guardia-gorputz bat eta guzti, eta beste zubi altxagarri bat. Dorre gainean, jadanik arku txikiz osaturiko galeria zegoen, Gaztelako errege-zutoihala zeukan gurutze itxurako masta batekin. Ez zegoen oraindik ilargierdirik, ez eta kanpoaldeko errabelinik ere. Bost bastioik gaur egungo kokapen bera dute, baina garita karratuak daude bakoitzaren kanpoaldeko angeluan. Ez da Laguntza Aterik ageri. Haren ordez, lubanarroan badago bi katilu gainezarriz osaturiko iturri bat, bai eta etxetxo txiki bat ere. Barruti barnean, pabilioiak erdiko plaza zirkular

42 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 43

nagusi baten inguruan egituratuta daude. Zenbait orube eraiki gabe daude, eta pabilioirik handien eta luzeenak harresi-errezelen barruko lubeten ondo-ondoan daude. San Anton bastioiaren ondoan, Saindu berberari eskainitako eliza zaharra ikusten da, Erdi Arokoa, zeina, Ziudadela eraiki ondoren, barruti barnean gelditu baitzen: gotorlekuko lehen kapera izan zen. Dirudienez, elizak ezkilarako kanpaihorma txikia zeukan. Jatorrizko planoa, Florencio Idoatek 1954an argitaratutakoa, Simancasko Artxibo Nagusian gordetzen da, eta joan den mendeko kopia bat Madrilgo Zerbitzu Historiko Militarrean dago40; egun, Historia eta Kultura Militarraren Institutua da.

Lubanarroaren inguruko oholesia 1608ko maiatzaren 15ean, Filipe III.ak Aranjueztik Errege Zedula bat eman zuen; haren bidez, agindua eman zuen, gotorlekuaren kanpoaldeko perimetroa oholesi batez inguratzeko, harik eta lubanarroak eta parapetoak egiteko lanak bukatuta egon arte. “Jakinarazi didate –ziotsan erregeak–, Hiri horretako Ziudadelaren gaztelua guardia onean egonen badira eta, era berean, lubanarroak ireki eta parapetoak altxatzen diren bitartean eskain zitezkeen eskaladako edo interpresako abisu eta errezeloak segurtatuko badira, komeniko zela oholesi bat egitea bide estaliaren ertzaren inguruan, landaren aldetik; horrenbestez, haren bidez, eta, oholesiaren barruan erronda bat uda partean eta garai susmagarrietan ibilita, egia da segurtasun handia izanen zela; eta pago-egurrezkoa egin zitekeen, iraunkorra baita, eta (hesolak) Hiri horretan jarriak egonen dira, ibaian beheiti ekarriak, bakoitza erreal erdian, iltzeak barne eta landatuak, 500 dukateko kostean ere ez”41. Dirudienez, Gortetik arazoak askoz ere errazagoak ikusten ziren hemendik baino, zeren Cardona erregeordeak, abuztuaren 20an idatzitako eskutitz batean, ez baitzuen inola ere horren ikuspegi baikorra: (40) Simancasko Artxibo Nagusia (AGS), Mar y Tierra, 701. orri-sorta (Apariciren kopia IHCM artxiboan). (41) MARTINENA, op. cit. 11. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 43

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 44

“... Oholesia zer distantziatan jarri behar den neurtzeko agindua eman dut, hala Ziudadelaren inguruan nola hiriari egitekoa zaion harresi-tartean... eta kontua da aipatu oholek lurraren azaletik gora hamabi oinbete garai izan behar dutenez, lurraren barnean gutxienez bost oinbeteko sakoneran sartu behar direla; beraz, guztira, hamazazpi oinbete dira, eta tamainako oholik ez daiteke etor ez ekar ibaian beheiti, luzeegiak baitira; eta idiz ekartzen direnean, asko kostatuko dute, funtsa izan behar baitute; eta oihan hauetako pagoa ospelean sortzen denez, denbora labur-laburrean dira usteltzen; eta halaxe erakusten digu esperientziak ibai honetatik beheiti egurretarako jaisten diren enborretan; eta uretan sei hilabetez egoten badira, hona ekartzeko ur-goraldia noiz gertatuko zain, gorputz handia daukatenez, usteldurik iristen dira, eta jabeek ez dute nork erosi aurkitzen, erretzeko; eta egia da oholek, gorputzez ez baitira hain handiak izaten, horren lur hezean bost oinbeteko sakoneran egon behar dutenez, urteko zortzi hilabetetan euria egiten baitu, enborrak hainbateko denboran edo denbora laburragoan ustelduko dira. Eta esperientziak erakutsi du, Pedro Fernandez de la Carrera gaztelarrak Laguntza Aterako ekarrarazitako hesola kopuru bati dagokionez, ezin izan zituela ibaian beheiti ekarri, urak noiz handituko zain ibaian egon behar izan zutelako; eta eragozpen haiek eraginda, idiek tiratuta ekarrarazi zituen, eta haritzzur sendo aunitzekin jarri behar izan zituen; eta oholesia jarritakoan, hain gastu handia egin zuen hartan, non gastatu zuenarekin zubi bat egiteko adina baitzegoen"42. Eragozpen haiek guztiak ikusita, erregeordea ez zegoen errege-ogasuneko dirua hesian alferrik gastatzearen alde, baizik eta lubanarroa hondeatzearen alde, eta handik ateratako lurrarekin eta tuparriarekin bide estalia eraikitzearen alde, parapetoa eta guzti: “Horretan gastatu behar den dirua –erraten zuen Juan de Cardonak-, lanik beharrezkoenean gasta dadila, betiko iraunen duen hartan: lubanarroa irekitzeko lanetan, alegia; eta hartatik ateratzen den tuparriarekin, eta lurrarekin nahiz egur xehearekin, bide estalia osatu beharko litzateke, 8 oinbete garaierako parapetoa (42)

Ibid. 12. dok.

44 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 45

eta guzti; eta hori eginen litzateke Berorrek aipatu fabrikarako igorraraziko lukeen lehen diruarekin; horrenbestez, hesoletan hogeita hamar urtean gastatuko zenarekin, egina egonen litzateke bide estaliaren lanik premiazkoena, obra betirakoa eta perfektua"43. Eskutitz bat gordetzen da Simancasen, 1608. urtean bertan Iruñean gotortzelanak aztertzen ziharduen Gaspar Ruiz de Cortazar ingeniariak idatzitakoa. Gutunean agerikoa da militar haiek erregearen zerbitzuan jartzen zuten ardura handia; haien lan profesionalaren arlotik at ere bai. Irailaren 22ko data darama, eta Gorteek, garai hartan, amesten zuten proiektuari dagokio; hots, Iruñean unibertsitate bat ezartzeko egitasmoari, hain zuzen. Ziudadelak oraindik ere zeuzkan akatsak aztertutakoan, honela dio: “Nik ulertu dut Erresuma honek unibertsitate bat egin nahi duela Hiri honetan, eta ene iduriz, asmo hori betetzen badute, eragozpena ez litzateke inola ere txikia izanen; izan ere, Ziudadela hau, aipatu dudana bezalako kalitatezkoa izanik, (unibertsitatea) eragozpen handia izanen da harentzako, jende-zalaparta handia izanen baita, eta haien artean, gaskoiak eta Frantziako erregearen beste basailu batzuk, eta halako jende-nahasketa ez da ona arbasoek edoski zuten esnea oraindik erabat ahaztua ez dutenekin elkartzeko; eta ikasleak, jende gaztea eta jakin-nahia izatez, berrikuntza egin zaleak dira, probokatzaileek aise erakartzeko modukoak, parada izanez gero; eta gaztelu honek nola ezin duen kalterik jasan, salbu eta bertakoek eta auzokideek osatutako traizio batetik baizik, ez dute halako ondoriorako hain aparailu printzipalik aurkituko, hots, ikasleak, oro jakinnahiak eta bazter-nahasleak, non eta mugako hirietan, non uste izatekoa den kaltea eragin nahi duen etsaiak etxekoa izan behar duela; hortaz, ahalegindu beharra dago halako paradarik eragozten, horixe baita kutsatuak dauden gogoak mugiarazten dituen arrazoi printzipala, eta oso kezkagarria da mugako hirietako soldaduen eta ikasleen nahasketa hori..."44.

(43) (44)

Ibid. MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 13. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 45

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 46

1608. urteko berri gehiago Eskutitz honekin batera, Francisco Palear Fratinek sinatutako plano bat ere bidali zen Gortera: Iruñeko Gazteluko Traza izenburukoa. Hiriko hirigintza-historiaren ikuspuntutik, dokumentua oso interesgarria da; izan ere, Ziudadelaren jatorrizko oina eta Taconerako eta San Nikolaseko harresiaren aurrealdeak biltzeaz gain, Erdi Aroko barrutiaren horma zaharrak ere ageri baitira, Karlos V.aren denboretan eraikitako Torredonda eta San Llorente izeneko bastioiak barne, bai eta Fernando Katolikoaren aginduz 1513-1525. urteetan eraiki, eta ondoren, Erreginaren edo Telleriako bastioiek hein batean irentsitako Gaztelu Zaharra ere. Planoak, gainera, gomendatu egiten du hiriko lubanarroa eta Ziudadelakoa elkartzen diren guneetan dauden bi bastioi-erdi eraistea, gune haietan “2.000 gizon egon baitaitezke gordean, gazteluak haiei eraso egiteko aukerarik gabe”. Behin bastioierdiok ezabatutakoan, harresi-errezelek zuzen-zuzen jarraitu beharko lukete, harik eta hiriko etxeen eta gotorlekuaren artean kokaturiko lautada eta bide estaliarekin lotu arte. Planoaren arabera, gutxi gorabehera lubanarroaren azaleraren erdian ura zegoen; gainerakoa, berriz, lehorra zegoen. Azalpenak hauxe proposatzen zuen: “lubanarro txikiari landarantz jarraipena ematea, eta hartatik ateratzen zen lurrarekin bide estaliko parapetoa altxatzea; izan ere, gaztelu barruan betelana egiteko, badago lurra hurbilago, eta gastua merkeago aterako da”45. Simancasko Artxiboan urte bereko beste berri bat gordetzen da, lehen aipatu hesiaren arazoari buruzkoa hain zuzen ere: “Juan de Cardonak Iruñeko Ziudadelak zuen arriskuaz idatzi izan duenaren haritik, eta auzokideek (frantsesek) halako interpresa edo eskalada bat eginen ote zutenaren beldur, eta Kontseiluak abisu hori berbera beste bide batzuetatik jaso duela ikusita... agindua eman zen, bide estaliaren ertzaren inguruan oholesi bat egiteko, betiere landaren aldetik; horrenbestez, segurtasuna egon liteke, erronda bat barrualdean ibiliez gero, bai uda partean bai garai susmagarrietan”.

(45)

AGS, Mar y Tierra, 706. orri-sorta (Apariciren kopia IHCM artxiboan).

46 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 47

Poloniar bat Ziudadelan XVII. mendeko lehen urte horietan, Iruñea bisitatzen zuten bidaiariei (bereziki, atzerritarrei), Ziudadela erakustearen ohitura zabaltzen hasi zen, askotan kontuan hartu gabe atzerritarrok benetako espioi edo informatzaileak zirela, eta ondoren, nork bere lurraldean zehaztasun osoz kontatzen zituela bidaian defentsari eta kontu militarrei buruz ikusitako xehetasunak oro. Beste batzuei, berriz, –dena erran behar– gaizki atera zitzaien, eta bisitatik onurarik batere ez lortzeaz gain, fardeleria guztia lapurtu zieten, hormei eta bastioiei begira lasai ederrean paseoan zebiltzan bitartean. Horrela gertatu zitzaion, esaterako, Poloniako errege Joan III.a izanen zenaren aitari; Jacobo Sobieski nobleari, hain zuzen. Pertsonaia horrek bere bidaiari buruz idatzitako kontaketan erraten du, 1611. urtean gure hirian zegoela, eta ostatu hartu zuen ostatuko nagusiak Ziudadela bisitatzen lagundu zuen bitartean, haren emaztea eta alaba horretaz baliatu zirela logelako armairuan ongi gordeta zeukan dirua ebasteko; bigarren giltza bat erabili zuten. Itzultzerakoan, lapurretaz ohartzerakoan, emakumeak, maltzurrak halakoak, errugabearenak eginez, “euskarazko oihuak egiten hasi ziren, eta (hizkuntza) hura hain da desberdina espainoletik nola polonieratik”. Erregeordearen aurrean auzia salatuta, justizia ostatuan agertu zen eta, laster, emakume lapurra agerian gelditu zen. Istorioak, ordea, protagonistak berak kontatzen duenez, ezusteko bukaera izan zuen: “Gauez, apezpikuaren morroi bat niregana etorri eta, apezpikuaren izenean, erregu egin zidan ostalersaren alabaren heriotza-eskaerarekin ez tematzeko, eta hitza eman zidan, biharamunean goizez, apezpikuak itzuli eginen zidala lapurtutako diru guztia". Eta halaxe gertatu zen. Baina, hala eta guztiz ere, bidaiari poloniarra ez zen adiskidetu ez hiriarekin, ezta biztanleekin ere. Eta, hitz mingots hauen bidez eman zion bukaera kontakizunari: “Iruñetik ahalik eta lasterren ateratakoan, atzera ere ez nuen begiratu”46. Zer kontatuko ote zuen Nafarroari buruz, Poloniara atzera itzultzean?

(46)

IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 35-36. or.

Juan José Martinena Ruiz / 47

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 48

Putzuko ura edan beharra Gutun batek eman diezaguke XVII. mendeko lehen herenean goarnizioko soldaduen bizi-baldintzei buruzko ideia pixka bat; 1613ko martxoaren 23an, Gaspar Ruiz de Cortazar jaunak errege Filipe III.ari bidalitako eskutitzak, hain zuzen: “Berorrek, Errege Jaun horrek, gaztelu hau niri saritako emandakoan eta ni hartara etorritakoan, ikusi nuen galdua zela hartan zegoen iturria; hori zela-eta, soldaduak putzuetako urarekin mantentzen ziren eta, horren eraginez, ugari ziren eritasunak soldaduen artean, eta osasuntsu zeudenak alde egiten ahalegintzen ziren. Eta denek alde egin ez zezaten, eta gaztelua jenderik gabe geldi ez zedin, soldaduei ateratzen ez uzteko konponbidea eman genuen, eta horrela, bi urtetik gora eman zuten itxita, eta inor ez zen gaztelu honetatik atera, ofizialak izan ezik”47. Soldaduek horrelako lazkeriak jasan behar bazituzten ere, gotorlekuaren egoerak, dirudienez, nabarmen egin zuen hobera, aurreko urte batzuetako txostenetan jasotakoaren aldean, behinik behin. Cortazarren iritziz, Ziudadelari gauza bat bakarrik falta zitzaion; lubanarroetako ura, hain zuzen. “...Eta Berorrek berorren Erresumetan dauzkan gaztelu guztien artean, hau izanik ere hobekien bukatua eta bururatua dagoen harresia, gaztelu honek duen eragozpenik handiena da lubanarroetan urik ez izatea; ura bakarrik baitago San Anton bastioiaren zati batean eta Garaipen bastioi guztian eta Done Jakue bastioiaren zati batean; gainontzeko guztia lehorra dago eta eskailerak aisa hurbil daitezke. ... Orain ura dagoen tokian, lubanarroa ez dago hondeatua, eta horrekin, ur asko dago, eta ibaiko presa handi bat iduri du”48. 1628. urtean, Sanferminetan, Granadako militar kementsu bat egon zen Iruñean: Jacinto de Aguilar y Prado. Militarrak zerrenda bitxi bat argitaratu zuen, hiriak, orain bezala, Erresumaren Zaindari Loriotsuari ohore emateko ospatzen zituen ekitaldi, (47) (48)

MARTINENA, op. cit. 16. dok. Ibid.

48 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:03

Página 49

ospakizun eta elizkizunak biltzeko. Idazki labur hori Gongoraren gisako estilo barroko eta hiperbolikoari jarraiki idatzita dago eta hauxe erraten du harresiez eta Ziudadelaz: “Huraxe oro dago harresi sendoz gotorturik, eta Espainiako infanteriako hiru konpainiak babesturik, Ziudadela babestea baita beti haien zeregina. Espainian ezagutzen diren gaztelu onenetariko bat dauka, artilleriako pieza aunitzez eta ongi ordaindutako ehun soldadu-postuz horniturik”49.

Frantzia barridearen arriskua 1633ko ekainaren bukaeran, Bertizko jaunak Valparaisoko markesa erregeordearen ahozko mandatu bat igorri zion Diputazioari, Frantziarekiko harremanak haustearen berehalako arriskua zela-eta. Hortaz, “beharrezkoa zen Erresuma hau, zer gerta ere, ohartarazia eta oso prestatua egotea, eta bereziki, Iruñeko ziudadelako edo gazteluko lanak bukatuak egotea. Eta, Errege Jauna eta haren Errege Ogasuna oso gastatua egoteari dagokionez, Erresumari eskatzen zion lan haiek bere kabuz eta bere kontura bukatzeko edo, behinik behin, zerbaitekin lanak bukatzen laguntzeko. Eta Diputazioak erabaki hori har zezala, ahalik eta bitartekorik leunena erabilita, eta Errege Jaunaren zerbitzua xedetzat hartzeaz landara, Erresumarentzat ere baliagarria eta interesgarria gertatuko litzaioke, Erresumaren eta bertakoen defentsarako baita”50. Diputazioak Ramon de Aguirre igorri zuen jauregira, ohar batekin igorri ere, eta hartan, erresumako ordezkariak adeitsuki desenkusatzen ziren, foru ogasunaren urritasuna argudiatuta. Erregeordeak, dudarik gabe, holako erantzuna espero zuenez, jadanik bazuen mahai gainean Filipe IV.aren errege-zedula bat, ekainaren 29an datatutakoa, agindu hau zekarrela: “alde horietako gotorlekuek nolako egoera duten erne aztertzeko, eta haietako bakoitzean zer beharko den gotortu eta konpondu”. Jakina, dena edo behinik behin gehiena, Erresumak emandako diruz egin zedin ahaleginduz, jadanik ahitua zegoen errege-ogasuna are gehiago (49) (50)

IRIBARREN. op. cit. 38. or. AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 7. karp.

Juan José Martinena Ruiz / 49

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:04

PĂĄgina 50

ez zamatzeko. Diputazioaren oharra irakurri bezain agudo, erantzun bakar gisa, erregearen eskutitza eman zion, diputatu guztiei haren berri eman ziezaien. Diputatuek, behin edukiaren berri izandakoan, erantzuna ematea erabaki zuten, baliabideak urri zirela azpimarratuz, etengabe ematen ari ziren dohaintzen ondorioz; bereziki, erregeorde Castrilloko kondearen garaian emandako 400.000 dukat haiek, eta kuarteletan eta alkabaletan (zergak) urtero ordaindu behar izaten ziren 20.000 dukatak: zerga horiek udalerriak zorpeturik utziak zituzten eta, nafar aunitz, miseria gorrian. Izkribuari bukaera emateko, diputatuek adierazi zuten, azaldutako guztiaz landara, Diputazioak ez zuela eskuartean legeahalmenik munta handiko erabaki hori hartzeko, Gorteak kontuan hartu gabe. Diputazioa Gorteen ordezkaria izaki, diputatuek beren kudeaketaren berri eman beharko zieten Gorteei, agintaldia bukatutakoan51.

Testigantza grafiko interesgarri bat Simancasen gordea dago IruĂąeko Ziudadelaren oinplano bat, Valparaisoko markesa erregeordeak 1635eko abenduaren 15ean bidalitakoa; nire iritziz, XVII. mendean egin ziren adierazpen grafikoen artean zehatzena eta fidagarriena. Gotorlekuaren kanpoaldeko perimetroa oholesi batez inguratua agertzen da. Atari nagusiak gaur eguneko fatxada berbera agertzen du, bere dorre txikian arkutxoen galeria duela. Bertara iristeko, zurezko zubi bat zeharkatu behar da, kontrako muturrean garita bat duena. Kanpoan, oholesiaren atean, beste garita baten ondoan, alabardari batek guardia egiten du, eta, beste bik gotorlekuko lubanarrorako barrutirako bidea zaintzen dute. Barnekoa, sinpletasun handiz egina dago. Sarreratik hurbil, San Anton bastioiaren ondoan, eliza zaharraren eraikina eta izen bereko etxea ageri dira, non gobernadorea bizi baitzen. Pabilioiak egituratuta daude, zuhaitz-ilara bat duen erdiko plaza borobil baten inguruan. Harresiaren errezeletako lubetatik hurbilago, oinplano triangeluarreko zenbait (51)

Ibid.

50 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 51

Ziudadelaren itxura, 1635eko marrazki baten arabera; inguruko oholesia eta barnealdeko eraikinak ageri dira. AGS

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 51

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 52

eraikin ageri dira: hots, kuartelak, biltegiak eta armategiak. Eta gaur egun mistoen pabilioia dagoen aldean, globo edo ur-tanta tankerako oinplanoa zuen eraikin bitxi bat ageri da. Errege-bastioiaren ondoan, putzu bat ikusten da bere txirrika eta sokarekin. Eta espazio libre aski, oraindik eraiki gabekoa. Ez zen Laguntza Ateko zubirik, eta haren ordez, lubanarrora jaisteko zurezko plataforma edo arrapala txiki bat zegoen, eta aurrean, garita bat, zentinela eta guzti.

Oropesako kondea, lanen bultzatzailea 1644. urte hasieran, Dionisio de Guzmanen zuzendaritzapean ari ziren lanak aurreratzen; hiria eta Ziudadela gotortzeko lanetan, hain zuzen. Lehen ere egina zen bezala, herrietara jo zen, eskulana bilatzeko: zehazki, 20 langileburu eta 1.000 peoi eskatu zituzten. Urtarrilaren 12an, ingeniariak Madrila izkribu bat igorri zuen eta, bertan, besteak beste, ondokoa erraten zuen: “Hiriko eta gazteluko lubanarro guztiak lehorrak eta oso baxuak dira, eta haietan ez daiteke ez hondeatu ez lur asko atera, tuparria baita; hori hain da lur gogorra, ezen pikotxak erabilita ere, oso gutxi egiten baita; eta, zailtasun horri nik aurkitu eta iruditzen zaidan konponbidea da aipatu harlanduzko kontramalkarra lubanarroan egitea, bost oinbete lodi eta hogei oinbete garai; horrek balio baitu holako sakonera duten lubanarroetan”52. Arrunt beharrezkoak ziren beste lanen artean, Guzmanek Ziudadelaren lubanarroan lau ilargierdi eraikitzea proiektatzen zuen, defentsarako lerroak osatzeko; horrekin batera, bolboraren dorrea erraten ziotena bukatzea, sutautsa behar bezala gordetzeko, arriskurik eta hezetasunik gabe, eta behar ziren kuartelak moldatzea, 1.500 gizoni ostatua emateko. Halaber, premiazkoa zen putzuak garbitzeari ekitea eta harrizko estalkiak paratzea, ur-erreserba egokiro mantentzeko.

(52)

MARTINENA. Documentos sobre las fortificaciones, 17. dok. Urte bereko agiri batek dio gotorlekuko goarnizioa 150 soldaduz osatua zegoela. Gazteluko 90ek ez dute soldata kobratzen; ondorioz, "biluzik eta eskean dabiltza". (A.G.N. Guerra, 3. orri-sorta, 90. karp.).

52 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 53

1644ko abuztuan, Valparaisoko markesak Tapia idazkariari zuzendutako eskutitz batean ikusten dugu Gotorlekuko lubanarroan proiektaturiko bost ilargierditatik bakarrik bat zegoela bukatuta; baina guztiak ere ez ziren aski, neurriz txikiegiak baitziren. Haren iritziz, aholkua eskatu behar zitzaien bai Oropesako kondeari, bai orduan Donostiako eta Hondarribiko gotortze-lanetan ingeniari zebilen Jeronimo de Soto kapitainari. Ikusten denez, gainerako lau ilargierdiak lurrez bakarrik osaturik zeuden, eta lubanarroetako hondeatze-lana eginda ere bai, baina harriz estali gabe eta barnealdea lurrez bete gabe53. Erregeorde Oropesako kondeak, abuztuaren 15ean, honela dio Iruñeko gotorlekuetan egin berriak ziren obren inguruan: “Bukatu da gazteluko bolbora-dorrea, harlanduz eta lauzaz egin da, bonben aurka babestua”. Badirudi dorre hori egun labea erraten diogun berbera zela, eta eraikin hori labea izateko erabakia hartu zen, Hercules Torellik 1695ean egungo bolborategia eraiki ondoren. “Gazteluan, lubanarroari kontramalkarra egitea falta da, eta garrantzitsua izanen da harrizkoa egina izatea eta behar diren neurriak izatea…; lau errezeletan betelana egiteaz bukatzea…; hiru bastioitako eta bi errezeletako parapetoak altxatzea, eta ate isil bat irekitzea, komunikaziorako”54. Simancasen gordea dagoen garai bereko beste izkribu batek ere zerrendatzen ditu "hiri eta gaztelu honetan egin diren obrak, behin Oropesako jaun kondea Erresuma hau gobernatzera iritsitakoan”. Dokumentu horrek bolborategi berriari buruzko zenbait datu erantsi zituen, orduan eraiki berria baitzen: “Gazteluan bolboraren dorrea bukatu da, bolbora bera eta munizioak aseguratuta gelditzeko; harlanduz egin da, bonben kontra babestua, eta barrenetik ikatz (?) askorekin oholeztatua oholtzaren azpian, sendoagoa gera dadin; teilatua eta guzti egin zaio, eta oso pieza ona geratu da, xede horretarako”. Munta txikiagoko (53) (54)

IDOATE, Las fortificaciones, 89. or. MARTINENA, op. cit. 18. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 53

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 54

beste lan eta konponketa batzuk ere eginak ziren: “Gazteluko garitak eta guardiagorputzak teilaberritu eta moldatu dira, eta oholesi bat paratu, ate nagusiaren aurrean, eta premia handiz egin beharreko beste konponketa batzuk ere bai”55. Urte bereko urriaren 18an, Dionisio de Guzmanek Gorteari txosten osatu bat

Bonbek txikitu ezineko labea 1970ean, erantsita zeuzkan eraikinak eta guzti. AMP. Arazuri Bilduma

igorri zion. Txostenean argi eta zehatz azaldu zituen nolako egoeran zeuden hiriaren barrutia osatzen zuten aurrealde guztiak, hormetan eta bastioietan (55)

Ibid, 19. dok.

54 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 55

ikusitako akatsak barne; lanik premiazkoenak eta beharrezkoenak zein ziren zerrendatuta, gainera. Txostenaren lagungarri, plano bat ere bazihoan. Planoan, arreta jasoa zuten puntu guztiak ageri ziren, letren bidez seinalatuta. Hauxe dio Ziudadelari doakiola: “Oso garrantzitsuak dira Ziudadelako lubanarroetan izendatutako bost ilargierdiak, eta haietako bat jadanik lurrez eta zotalez egina dago, zeina C batekin adierazia baitago. Guztiei txikiak irizten diet eta, ene iduriz, komeniko zen handiagoak izatea”. Zerrendak ohartarazten du beste gauza batzuk egiteke daudela, Hirian eta Ziudadelan egindakoari erabilera emateko; hala nola, lubetak, kasamatak, ateak, lubanarroa eta beste. “Jakina, halakoak ere egiten joan beharko dira, lehentasunez gainera, printzipalak baitira; bestela, ezin da egindakoa abian jarri. Eta bata zein bestea adreiluz egin dadila, lur hartan erosotasun handia egon dadin, baterientzako egokiagoa baita lurra baino”56.

Obren bukaera Simancasen gordea dago garai hartako ingeniaririk ospetsuenetariko batek 1645ean emandako irizpena. Ingeniariak Juan Carlos Lasalle zuen izena. Aurreko txostengileak bezala, Ziudadelako lanei lehentasuna ematearen aldekoa zen, “huraxe galduta, hiria ere galduko baita, eta ez alderantziz”. Haren iritziz, ikusten denez, oraindik osotara bukatu gabe zeuden errezel eta bastioiak itxi egin behar ziren, eta lubanarroei behar bezalako zabalera, sakonera eta kokapena eman behar zitzaizkien, kontramalkarra eta bide estalia eginez, orduko usadioan zeuden gotortze-lanen oinarri orokorrek agintzen zuten bezala. Txostenarekin batera zihoan planoaren azalpenean, Lasallek sartu ere egin zituen hark berak proposatutako obretarako aurreikusita zeuden kosteak. Txostena ekainaren 1ean igorri zuen Gortera. Bata, ate nagusiaren aurrean eta, bestea, Errege eta San Anton bastioien artean kokatu beharreko ilargierdiak egiteko, 1.200 dukat jo (56)

IDOATE, op. cit. 13. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 55

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 56

Ziudadelako ate nagusia, 1925 inguruan. “AÑO 1571 SIENDO BISORREY Y CAPI TAN GENERAL EN NAVARRA Y LA PROVINCIA BESPASIA NO GONZAGA COLONA, DV QVE, MARQVES Y CONDE”. AMP. Arazuri Bilduma

56 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 57

ziren. Bost ilargierditan ezarri behar ziren hamar zubiek 1.000 dukat inguruko kostea izanen zuten. Lubanarroaren inguru osoan eraiki behar zen harrizko kontramalkarrak 8.700 dukateko gastua ekarriko zuen. Baziren gastuari buruzko beste kontusail batzuk ere, erraterako: “falta den lurra lau errezeletan eta bost bastioietan sartzea”, “hiru errezeletako eta bi bastioitako kasamaten harlandulana, parapetoak osatzeko” eta “kuartelak hornitzea”. Planoan, Laguntza Atea ageri da, Andre Dona Maria bastioiaren alde batean alboraturik, eta ageri ere, erabiltzeko moduan jarri eta bukatu nahi ziren bost ilargierdiak, lubanarroaren erdian kokaturik; harresiaren aurrealde edo atal bakoitzaren aurrean, hain zuzen57. Badirudi 1645ean bertan, kanpoaldeko ilargierdiak eraikitzearekin bukatutzat jo zirela Ziudadelako lanak. Liburu honen lehen argitalpenean idatzi nuen, lanak bukatu izana ospatzeko, ate nagusiaren gainean hiru armarri jarri zirela; egun, oraindik ere, han bertan dirauten hirurak, alegia. Erdigunean, ohorezko tokian, Espainiako koroaren errege-armen armarria ageri da: Gaztela, Leon, Nafarroa, Aragoi, Napoli, Jerusalem eta Hungaria, bai eta Portugaleko, Borgoñako eta Granadako armarri txikiak puntan. Alde banatan, obrek azken bultzada jaso omen zuten garaiko bi erregeordeen blasoiak: Fernando Alvarez de Toledo, Portugal y Monroy, Oropesako kondearenak, 1643an izendatua, eta Luis de Guzmán y Ponce de Leonenak, 1646ko maiatzean izendatua. Eta ate gaineko dorre txikiaren alde batean oraindik ere ageri den harri batean 16456 zenbaki arraroa zizelkatua dago. Nire iritziz, zuzenketa bat da: 1646, 1645 izan beharrean. Dena dela, ondotik ezagutu ditudan beste albiste batzuen haritik, aipatu armarriak, eta urtearen idazkuna ere ziurrenera, lehenago Telleriako portale desagertuaren frontisean jarrita zeuden. Portalea 1918an eraistearen ondorioz, berreskuratu eta 1926an hemen jarri zituzten, gal ez zitezen. Armarriak eta bestelako elementuak jatorrizko lekutik beste monumentu batera aldatzea nahasgarria izaten da historialariarentzako, (57)

AGS, Guerra, 1592. orri-sorta (Apariciren kopia IHCM artxiboan)

Juan José Martinena Ruiz / 57

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 58

Juan Bautista Martinez del Mazo pintorearen “Vista de Pamplona” margolanaren kopia, Perez Tormok egindakoa. Hura Hezkuntza Nazionaleko Jesus Rubio y García-Mina ministroak

58 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 59

Iruñeko Udalari oparitutako lana da, 1960an Madrilen Velazquezi eta haren estiloari buruz egindako erakusketa baten kariaz. AMP

Juan José Martinena Ruiz / 59

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 60

ez bada behar bezala dokumentatzen azalpen-idazkun baten bidez. Azkenean, pista faltsuak ematen dituzte, oraingo honetan gertatu den bezala.

Errege Filipe IV.aren bisita 1646. urtean, hiriko urte-liburuetan erregearen bisita seinalatu bat dugu gertakari: hots, apirilaren 23an, Felipe IV.a Gaztelakoa eta VI.a Nafarroakoa heldu zen Iruñera, seme Baltasar Karlos printzearekin batera, Erresumaren Foruak zin egiteko eta, bidenabar, Hiru Estatuek printzea oinordekotzat har zezaten. Ohituraren arabera, holako gertakariek berariaz izaten duten ospe guztiaz hartu zuten erregea Taconerako portalean Erregimentuak edo Udalak, Erregeordeak, Auzitegiek, eta eliza, armada eta hiriko gainerako agintari guztiek. Gertakariaren karira, Juan Bautista Martinez del Mazo pintoreak, Velazquezen suhiak, Vista de Pamplona delako lan bat egin zuen, zeina, dirudienez, Madrilgo Errege Alkazar desagertuan urte aunitz egon baitzen. Gero, toki horrek su hartu ondoren, lana Errege-erreginen Jauregi berrira eraman zuten; aurreko jauregiaren orubean bertan eraikitako hartara, hain zuzen. Oso margolan ederra eta handia izan behar omen zuen. Izan ere, inbentario zaharretan, egile berberak egindako Zaragozako ikuspegi ospetsu eta hain ezaguna baino 100 dobloi gehiagotan tasatua ageri baita. Seguru aski, Velazquezek berak jarriko zuen margolan hartan bere pintzel trebea, Iruñean egon baitzen egun haietan Del Mazorekin. Zoritxarrez, jatorrizko irudia galdutzat dugu gaur egun, eta kopia kaskarren bidez bakarrik ezagutzen dugu. Horietako bertsio bat Britainia Handian gorde da, Gasteizko guduaren ondoren Josef Bonaparte errege sarkinaren ekipajetik berreskuratutakoa, eta errege Fernando VII.ak Wellinghtongo duke garaileari oparitan emandakoa. Agian, kopia bat baino, desagerturiko lanaren zirriborroa izan daiteke. Iruñeko Udaletxean Perez Tormok egindako kopia bat dago. Hura Hezkuntza Nazionaleko Jesus Rubio Garcia-Mina ministroak oparitutako lana da, 1960an58. Madrilen Velazquezi eta haren estiloari buruz egindako erakusketa baten karira.

60 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 61

Irudiak errege-segizioaren etorrera erakusten digu; zehazki, garai hartan gotorlekuaren ate nagusiaren aurrean zegoen zelaira iristen. Ederki ageri dira San Anton eta Garaipen bastioiak, San Antonekoa zertxobait lausotua bere trazuetan; eta ederki ere, lubanarroa, ate nagusia eta haren dorre txikia, zubi altxagarria eta errabelina. Eta alde batean, Done Jakue bastioiaren zati bat. Harresiaren gainetik, barruti barneko eraikin batzuk ageri dira. Lehen planoan, garaiko usadioz jantzitako gizon-emakume sorta bitxi batek konposaketari bizitasuna eta kolorea ematen dizkio. Batzuk paseoan, beste batzuk solasean bikotez edo taldeka; besteak dantzan, eskuak loturik, eta gainerakoak, egonean, gurdien pasaerari begira. Han, urrutian, Erreniega eta Alaitz mendiak. Goiko aldean, bi kerubin potolok girlanda batek inguratuta dagoen Nafarroako armarriari eusten diote, zelaje barroko baten erdian. Jakin badakigu, egun haietan bertan, hiriko pintore ilun batek, Lucas de Pinedok, beste mihise bat margotu zuela; apalagoa, ziurrenera. Baina, gorde izatera, egun, dudarik gabe, interes handiko dokumentu grafikoa izanen zen. Udalak, lan horrengatik, 30 dukat ordaindu zizkion; hiriko diruen kontura, alegia.

Oinplano berriko eliza bat Berez defentsa-lanak zirenak bukatutakoan, harresiak, lubanarroak eta bastioiak prest jartzearekin batera, pentsatzen hasi ziren Ziudadelak bestelako eraikuntzak ere behar zituela, ez berariaz militarrak, baina alde guztietatik begira erabat beharrezkoak goarnizioaren eguneroko bizitzarako. Gotorlekuaren lehen kapera Erdi Aroko San Anton eliza izan zen. Eliza, XIV. mendetik aurrera, Taconerako zelaia zenaren alde batean kokaturik egon zen, eta (58)

DEL CAMPO. Visita de Felipe IV a Pamplona (1646). Un cuadro testimonio. Navarra. Temas de Cultura Popular, 259. zenbakia.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 61

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 62

barruti barnean gelditu zen, Fratinek eta Gonzagak kokapen hura aukeratu zutenean59. Agintariek eliza desjabetu eta Antoniatarrei kalte-ordaina eman zieten, diru horrekin eliza eta komentu berri bat egin zezaten, non-eta, geroztik, San Anton kalea erran zitzaion karrikan. Erregeordeek, ordea, kapera hura ez eraistea erabaki zuten; horrela, jakina, aurreztu egin zuten oinplano berriko kapera bat eraikitzeak ekarriko zuen gastua.

Ziudadelako antzinako kapera 1648an eraiki izanaren oroitzapenezko idazkuna. AMP (J.L. Prieto)

XVII. mende erdian, eliza zaharreko fabrika baldintza kaskarrean omen zegoen; hori ikusita, 1648an, Luis de Guzman y Ponce de Leon erregeorde zelarik, berri bat eraiki zen, ate nagusitik hurbil eta, aurrekoa bezala, San Antoni eskaini zitzaion. Neurriz ertaina zen, estilo barrokoari jarraiki eraikia, garaiari zegokion bezala, eta hiru nabe zituen, zutabe karratuz bereiziak60. Eraikitzaileek oker bat egin zuten, ordea; hots, bonben aurka babestua eraiki ez izana. Hori akats gisa ageri da handik aurrera egindako txosten eta proiektu aunitzetan. Gainera, buruko (59) (60)

MARTINENA, La Pamplona de los burgos, 310-313. or. Haren oinplanoa ederki ezagutzen dugu, Madrilgo SHM zerbitzuan gordea dagoen 1765eko plano bati esker. Kanpoaldeko itxura ere badakigu nolakoa zen, 1725 inguruan Ziudadela barruko pabilioi eta eraikin guztiei egindako altxaera batzuei esker.

62 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 63

aldean erantsi zitzaion adreiluzko dorre garaia aise jotzeko moduko itua zen, ingurua bonbardatzekotan; oso toki arriskutsua, beraz. Alboan, sakristia txiki bat zeukan, bai eta etxebizitza bat ere, bikarioarentzako eta sakristauarentzako. Aurrealde nagusian, ate gainean, oroitarri bat paratu zen eta idazkun hau zizelkatu zitzaion: REYNANDO PHELIPO IIII DESTE NOMBRE, D. LVYS DE GUZMAN PONCE DE LEON, SV VIRREY Y CAPITAN GENERAL DEL REYNO DE NAVA RRA EDIFICO ESTA IGLESIA Y TRASLADO A ELLA LA IMBOCACION DE SAN ANTONIO ABAD DE LA IGLESIA ANTIGVA DE ESTE CASTILLO, LA QVAL EL AÑO DE MCCCLXVIIII FVE CONSAGRADA POR D. MARTIN DE ZALBA, CAPELLAN CARDENAL, OBISPO DE PAMPLONA, EL QVAL CON LOS SANTOS PADRES VRBANO IIII, MARTINO IIII, GREGORIO X, VRBANO V, INOCENCIO VI, ALE XANDRO IIII, ONORIO IIII Y GREGORIO XI CONCEDIERON VN AÑO Y CIENTO Y NOBENTA Y CINCO DIAS DE PERDON A TO DOS LOS FIELES QVE DEVOTOS VISITAREN Y HICIEREN LIMOSNA EN ELLA. ACABOSE AÑO DEL SEÑOR DE MDCXLVIII. 1648an eraikitako eta XIX. mende bukaerako urteetan eraitsitako eliza horren orubean, zalditegi estali bat eraiki zen. Hura ere eraitsi zuten, Ziudadela Iruñeko Udalaren eskuetan uztearekin batera.

Bi bidaiari ospetsu: Brunel eta Bertaut 1655. urtean, Saint Moritzeko jaun Antonio Brunel noblea etorri zen Iruñera, noble holandar batek lagunduta: La Plaatte-ko jaunak lagunduta, hain zuzen. Bere bidaiari61 buruz idatzi zuen kontakizunean azpimarratu zuen zer-nolako jendetasuna agertu zuen haiekin erregeorde Diego de Benavides Santistebango (61)

IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 50-51. or.

Juan José Martinena Ruiz / 63

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 64

kondeak, zeinak garai hartan nahiko erroturik zegoen ohiturari jarraituz, goarnizioko ofizial bati agindu baitzion atzerritarrei Ziudadela bisitatzen laguntzeko. “Bost bastioiko gotorlekua da –idatzi zuen Brunelek–, Filipe II.ak arretaz eraikiarazitakoa, frantsesen erasoetatik babesteko. Bastioiak harriz estaliak daude, eta lubanarroak oso ederrak dira eta, hein batean, urez betetakoak… Diotenez, oro omen dago harkaitz gainean, eta erresumako gotorlekurik garrantzitsuena bada ere, eta frantsesei Madrileraino iristea eragotz diezaiekeen bakarra izanik ere, (frantsesek) Pirinioak gainditu badituzte, ez dago oso ongi babestua. Gotorlekuetako zati asko konpondu beharrean daude, eta goarnizioa txikia da, oso soldadu gutxi baitago, eta hutsune hori betetzeko, inguruetako nekazariak behartzen dituzte lehen deialdian agertzera”. “Gotorlekua erabat babes gabe aurki ez genezan, nekazari haietariko aunitz sarrarazi zituzten, egiazko soldaduekin nahasi zirenak, baina aise ikusi genuen nor zen nor, haietako askok ez baitzuten ezpata sekulan erabili izanaren itxurarik, eta hortaz landara, oso gutxik zeramaten; parada, gainera, moskete soil batekin egiten zuten, edo bestela, pika zahar batekin; eta hain gaizki zeramaten, ezen ezagun baitzen jarriagoak zeudela aitzurra erabiltzera armak erabiltzera baino”. Gotorleku barruan zebilela, gure bisitariari errota besoduna gertatu zitzaion deigarri, zaldiz ere ibilaraz zitekeena, non goarniziorako ogia egiteko garia ehotzen baitzen. “Sekulan ikusi dudan gisako makinarik handiena”, idatzi zuen kontakizunean. Parapetoetan, zentinela eta artilleria urriaz ohartu ziren, eta Frantzisko I.aren izena eta Frantziako armak marrazturik zeuzkan kulebrina batek erakarri zuen haien begirada. Zuhurki, atzerritarrak zirenez, ez zieten armategia erakutsi; beraz, Brunel gelditu zen Ziudadelak zenbat kanoi zituen jakin gabe. “Ziudadelak berariazko gobernadore bat dauka, erregeak berak zuzenean jarritakoa”. Hura ez zegoen, ordea, eta haren lotinantak hartu gintuen, eta abegi on-ona egin zigun. Behin ziudadelari itzulia emandakoan, bere logeletara eraman gintuen, eta askaria eman zigun; asmoz eta adeitasunez luze; motz, ordea, jaki onez”.

64 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 65

Lau urte geroago, 1659an, Frantziako beste noble bat etorri zen Iruñera bisitan; Francois Bertaut, Freauvilleko jauna eta Rouengo parlamentuko kontseilaria. Horrek ere bidaiaren kronika idatzi zuen, eta, jakina, ez zen gelditu gotorlekuaren berri eman gabe62: “Bost bastioiz osaturiko ziudadela bat dago; bostak ere harriz jantzitakoak, eta deus ere ez da eskas, salbu eta barrualdean ez dagoela betelana eginda. Ziudadelaren eta hiriaren artean plaza handi bat ere badago, hiriaren aldetik harresirik ez duena”. Frantsesaren arabera, lehenengo ahaleginetan ez zioten Ziudadela bisitatzen utzi, une hartan ez baitzegoen ofizialik batere bisitan laguntzeko. “Ziudadelan ez zegoen ofizialik eta ez ziguten sartzen utzi, eta biharamunean itzultzeko erran ziguten. Nik uste dut, horrela jokatu zutela, han soldadu gutxi zegoelako...”. Uste izatekoa denez, Frantziako Erregearen Estatu Nagusiak Iruñeko defentsaahalmenaren berri izanen zuen, hona bidaiari, erromes edo antzeko gisaz etortzen ziren espioei esker; izan ere, holako jendea etengabe ibiltzen zen hirian joan-etorriak egiten, zertarako eta auzoko nazioarentzat interesgarria izan zitekeen xehetasun txikienari ere erreparatzeko.

Harresietarako dirua 1665eko maiatzaren 20an, Filipe IV.ak, hilzorian zegoela, erantzuna eman zion Diputazioak maiatzaren 29an igorri memorial bati. Memorial hartan, Erresumak Koroaren beharrentzat eskainitako 80.000 dukatetatik at zerbait atera ahal bazen, “Iruñeko Gazteluko gotorlekuetarako eta hiriko harresiak ixteko” erabil zedin eskatu zen. Erregeak erran zuen diru guztia konprometituta zegoela, sarri (62)

Ibid. 52-53. or.

Juan José Martinena Ruiz / 65

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 66

itsasora joanen zen Errege Ontzidiaren gastuak ordaintzeko. Beste aldetik, Erregeak bazekien “gotorlekuotarako erabili egin direla haietarako baliatu ziren bitarteko eta diruetako 100.000 errealak, eta Erresuma horretan prest daudela; eta, horrela, San Germango dukeari agindu diot diru horretaz balia dadila, zeregin beharrezkoenetan lan egiteko; eta, gero, zerbait eskas balitz, ene Ogasunetik hornitzeko...”63. Egia erran, urte haietan lan handia nabari zen Iruñea gotortzeko lanetan, baina, Ziudadelan baino gehiago, hiriko barruti harresituan. Orduan eraiki ziren San Nikolas eta Taconerako portaleak, biak ere beren aurrealde barroko dotoreaz jantzita, eta Telleriako bastioia bukatu zen; geroago, Erreginarena deituriko huraxe bera, dudarik gabe, Maria Ana Austriakoaren oroimenean. Izan ere, Filipe IV.a hil zenean, eta haren seme Karlos II.a Sorginduaren adingabetasunean, emakume hura Erregina Gobernadorea izan zen.

Egin beharreko obrak, 1669an 1669ko lehen hilabeteetan, Amador de Lazcano ingeniari ospetsua egon zen Iruñean, gotorlekuen egoera aztertzeko eta barrutiak zeuzkan beharrak eta hobetzeko aukerak aztertzeko. Otsailaren 26an emandako irizpenean, hauxe erran zuen Ziudadelari doakiola: “... Eta Gaztelua, gorputz honen arima baita, -barrutiaren gainerakoa aipatzen du- lurrez eskas dagoenez, hala bastioietan nola parapetoetan, eta nola lubanarroetako lurra sobran dagoen, huraxe atera behar da, hala lubanarroak sakontzen joateko, nola gastu berarekin, bastioietan, ahalik eta gehien, eta parapetoetan bete lana egiteko; eta ateratzen den gainerako lurra gastatu eta erabiliko da sarrera estaliko espazioetan, behar handia baitago; beraz, ezin erran baitzaio defentsa-egoeran paratutako gotorlekua, bide estalia behar (63)

AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 8. karp.

66 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 67

bezala ez duen gotorlekuari. Eta bere parapetoa eta harrizko banketa egin beharko litzaizkioke; bestela, zotalezkoa edo igeltsuzko edo karezko pareta bada, neguko ur handiek eraginda hondoratuko da. Eta, gotorleku honetan, harriz eraiki behar litzatekeen guztia (harresien gainerakoa dagoen gisan) dena batera ohartarazteagatik, egiteko daude Gazteluko eta Hiriko lubanarro guztietako kontramalkarrak; egiteko ere, lubanarro batzuk zabaldu eta sakontzeko lanak, nagusiki Gaztelukoak, are ageriagoan baitaude hirikoak baino, eta bukatzeko daude hasita dauden ilargierdiak... horrela, dena harrizkoa denean, eguraldi txarretik babestuak egon daitezen eta, zer gerta ere, irmo egon daitezen. Horrenbestez, Berorrek horni dezala, bake seguruagoan, haiek lanik beharrezkoenak direlakoan, eta bake zalantzagarriagoan, ezinbestekoak…”64.

Errege-ogasunaren urritasun etengabea 1670eko abuztuaren 31n, Erregina Gobernadoreak erregeorde Diego Caballerori eskutitz bat zuzendu zion. Gutunean gogorarazi zion dirua baliatu behar zela Hiriko eta Ziudadelako gotortze-lanik beharrezkoenei ekiteko, eta era berean, goarnizioko ehun soldadu-postu eta zortzi artillari-postuei eusteko. “Iruñeko hiria eta haren gaztelua –zioen errege-gutunak– Espainiaren babesa dira, eta haren defentsari lotuta dago monarkia osoaren zoriona edo zoritxarra…”. Kalkuluen arabera, uste zuten 6.000 dukat zilarretan aski izanen zirela lan guztietarako urtebetean. Horren ondorioz, Erreginak erregeordeari ahalordea eman zion, Erreginaren izenean, Errege Ogasunaren beharrei diru ekarpen ugari egiten zizkieten hiri, hiribildu eta pertsonei eskumen, pribilegio eta ohoreak emateko65.

(64) (65)

MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 21. dok. AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 9. karp.

Juan José Martinena Ruiz / 67

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 68

Irailaren 16an, erregeordeak Diputazioari aferaren berri eman zion, ezagut zezan eta egokiak iruditzen zitzaizkion alegazioak aurkez zitzan. Erresumako ordezkaritzak, erantzunean, 1665ean erabakitako dohaintzatik, ordura arte 160.000 dukat zilarretan emanak izan zirela azaldu zuen; horren ondorioz, etxeak eta aziendak bahiturik eta udalak sosik gabe gelditu ziren. Horrez gain, inola ere ez zen baretu inbasioaren aurkako beldurra, Nafarroa mugaldean baitzegoen. Eta batere atsegina ez zen egoera hori etsigarria izatera irits zitekeen, bai hiribilduek bai biztanleek beren diru urriak titulu eta ohoreak erosten gastatzea erabakitzen bazuten. Horrenbestez, azaldutakoa gogoan, beste bitarteko batzuk aurkitzeko eskatu zuten, diru gehiago lortze aldera66. XVII. mendeko bigarren erdiko urte haietan, Errege Ogasunarentzako oso prozedura ona eta eraginkorra izan zen erregeordeari emandako ahalordeetara jotzea, diru trukez erregearen graziak eta mesedeak lortzeko, noiz eta Gorteek eskainitako dirua aski ez zenean ez gotortze-lanetarako ez gerra premietarako. Areago, zenbaitetan, Erresumak kopurua gehitzen zuen, eskubide hori ondoriorik gabe uzteko edo bertan behera uzteko, zeinaren bidez egun batetik bestera hiribilduak hiri bihurtzen baitziren, nobleek bere jaurgotan eskumen arrunta bereganatzen baitzuten, eta aitonen semeek beren etxeak oinetxe bihurtzen baitzituzten. Aunitzetan, Hiru Estatuek protesta egin zuten gehiegikeria horren aurka, baina ez zuten beti ondorio onik lortu. Errege Ogasuna ez zen urre-arraultzaren oiloa hiltzearekin konforme geldituko: izan ere, hotsandiko faboreen truke, azken finean paper zigilatuen plegu hutsak zirenen truke, kutxak denbora laburrean dobloiz, dukatez eta errealez eta marabediz betetzen baitzituen67. Garai hartan, Jean Herault Gourvilles-ko jaunak Iruñea bisitatu zuen. Gizonak, geroago, hauxe idatzi zuen, Louvois ministroari, bidaian ikusitakoari buruzko iritzia ematerakoan: “berorri erran nion Iruñeak ez zuela deus ere balio, eta (66)

(67)

Ibid. Irailaren 22ko gutunean, erregeordeak Diputazioari erran zion bere ahalmenak arreta handiz eta neurriz erabiliko zituela. Hala ere, Erresumak bere eraginak mugiarazten jarraitu zuen Gortean, diru truk grazia gehiago eman ez zitezen. MARTINENA, Navarra, castillos y palacios, 125-128. or.

68 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 69

hango ziudadela, nik aurkitu nuen gotorleku bakarra, Anbereskoaren ereduarekin bat egina zegoela”68.

Rinaldi ingeniariaren txostena 1672an, Jeronimo Rinaldi ingeniaria hirian zegoen eta gotorlekuen egoera aztertu zuen. Urte bereko urriaren 28an Madrila igorri zuen txostenean, honela idazten zuen Ziudadelari buruz: “... premiazkoena da Gaztelua perfekziora eramatea; zeren, Gazteluak zutik irauteari edo haren galerari lotua baitago Nafarroako Erresuma guztiak zutik irautea edo hura galtzea; eta ez dago arrazoirik, eta ez da Berorri zerbitzua egitea, huraxe etsaien ahalegin orori aurre egiteko moduan ez jartzea”. “Gaztelu honek oso akats handiak ditu: lehena da barrutiko harresiak horren altuak izatea, eta, parapetoak, horren lodiak, eta sobran dagoen materialarekin, aise baino aiseago eraiki zitezkeen tamaina bereko bi gaztelu…”. Horrek eragozpen larri samarra sortzen zuen, inork erasoa jotzekotan: “Etsaia, zenbat eta gehiago hurbildu bide estalira, gero eta estaliagoa egonen da eta, lan txikia eginez, barrutiko harresia pikatzera iritsiko da, huraxe ezin eragotzi gabe”. “Bigarren akatsa da errezel bakoitzaren aurrean ilargierdi bat eraikia dagoela lur hutsez bakarrik, baina hain da edukiera gutxikoa, non hartan ezin baitira hogei gizon batera sartu...”. “Hirugarren akatsa da Laguntza Atea albo batera baztertua dagoela, eta beste alboaren defentsa baizik ez dauka. Eta atea harlanduzko zutabeen gainean egina dago; beraz, etsaiak egina aurkituko du galeriaren zatirik handiena, lan gutxiren truke, eta huraxe bukatuko du, guk hari oztopatu ahal izan gabe”69. (68) (69)

IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 58. or. MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 23. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 69

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 70

Honatx ingeniariaren iritzia, aipatu akatsak ahal bezain ongi zuzentzeko: lehendabizi, harresi eta bastioien altuera kordoira arte beheratu behar zela, eta, aldi berean, parapeto eta kanoi-zuloetan, hormaren lodiera murriztu. Kanpoaldeko defentsei edo ilargierdiei zegokienez, bost ziren, bat aurrealde bakoitzean, eta bostak ere ezabatu beharko ziren, «alferrikakoak eta txarrak baitira, edukiera txikikoak baitira” eta handiago eta sendoago izanen ziren bi bakarrik eraiki, harriz jantzitakoak, “bata, Gazteluaren ate nagusia babesteko, eta, bestea, Laguntzako Atea babesteko”. Txostenak dioenez, Laguntza Atea garai hartan Andre Dona Maria bastioiaren alboan kokaturik zegoen, eta Rinaldik huraxe ixtea eta berreraikitzea proposatu zuen, “errezelaren erdian kokatzeko, bi alboetako defentsek babes dezaten; dagoen moduan etsaiari zerbitzu egiten baitio, inolako erremediorik gabe, erasoa babespean jotzeko eta gaztelua irabazteko”. Proposatzen zituen hobekuntza horietarako, harria aise lortuko zen, hormen eta bastioien altuera kordoira arte beheratutakoan aterako ziren hondakinetatik: “... ateratzen den materiala baliatuko dugu, bide estaliko parapetoa osatzeko eta bi ateen aitzinean egin behar diren bi ilargierdiak harriz estaltzeko; ateratzen den lurra ere baliatuko da, Gazteluko lubetak hobetzeko”70. Xehetasunak xehetasun, Gerra Kontseiluak Rinaldiren txostenari on-ikusia eman zion eta, 123.774 erreal zilarretan jo zuen lanen kostea. Lanak berehalakoan hasteko agindua eman zuen, gainera. “Hona hemen lanak, hots, harresia beheratzea, berriz ere parapetoa osatzeko; bide estaliari parapetoa eta babeslekuak egitea; harrizko bi ilargierdiak; Laguntza Atea errezelaren erdian egitea eta egungoa kentzea; bi ilargierdiei ate bana egitea, zubi altxagarriak eta ate arrasteludunak barne, eta behar diren tresnak erabiltzea. Bada, hori guztia egiteak ehun eta hogeita hiru mila eta (70)

Ibid. 24. dok.

70 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 71

zazpiehun eta hirurogeita lau erreal zilarretan balioko du, betiere material zaharrak baliatuta: ez dago barne ez lubanarro nagusia hondeatzeko lana, ez bi ilargierdiena ere, eta lurrak bere osoan ez duenez gogortasun bera, ez daiteke kostea doitu”71. Lanak egiteari buruz, hauxe xedatu zen: “Erregeordeari eman biezaio lanak eta zer baldintzatan egin behar diren aldarrikatzeko enkargua, dagozkion ministroak bertaratuta, eta lanak errematatzekoa onurarik handienean, fidantza jarrita, ohi denez”. Erran nahia baita, lanak enkante edo erremate publikoan ateratzen zirela iragartzea, eta proposamenik hoberena aurkezten zuenari esleitzea, aurrez fidantza jarrita. Horixe da kontratazioak esleitzeko ohiko sistema, administrazioak egun oraindik ere erabiltzen duena. Memorialaren osagai gisa, Rinaldik Ziudadelaren oinplano bat egin zuen, non kasamatak eta beheko plazak jadanik marraztuta agertzen baitira, bastioi bakoitzak bere harresi-atalarekin bat egiten duen angeluetan; halaber, ate nagusiaren aurrean proiektaturiko ilargierdia, zurezko bi lotura-zubi eta guzti; eta Laguntza Atea. Rinaldik ate hori errezelaren erdigunera eramatea proposatu zuen, egun dagoen tokira; lekualdatze hori zenbait urte geroago egin zen. Planoan ez dago barruti barneko eraikinen irudikapen grafikorik. Eranskin gisa, planoak harresiaren sekzio bat dauka, bere lubanarro, bide estali eta parapetoarekin72.

(71) (72)

Ibid. AGS, Guerra, 2.286. dok. (Apariciren kopia IHCM artxiboan).

Juan José Martinena Ruiz / 71

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 72

Banfi, Domingo eta Menni 1676an, Frantziak inbasioa joko ote zuen beldurrez, Diputazioak erregeordeari jakinarazi zion Ziudadelak ez zuela ez artilleriarik, ez bizigairik, eta ez zela inondik ere ikusten herritarrengandik bestelako baliabideak iristeko aukerarik, arrazoi hauxe tarteko, agiriak hitzez hitz dakarren bezala: “herritarrak dohaintzen bidez arpilatu dituzte”. Horren ondorioz, Erresumako ordezkariek erabakita, erregeari 24.000 dukat eskatu zitzaizkion, premia handienetarako. Otsailean, Karlos II.ak eskaerari erantzun eta dirutza hori eman zuen73. Urte haietan beretan, erregeordeak, Fuensalidako kondeak, Joan Urritzolakoa zurginari agindua eman zion, Lantzeko, Ostizko, Anueibarko eta Ultzamako oihanetan 15.000 hesola mozteko, bai eta 1.800 haritz ere, Ziudadelako oholesia eta bestelako gotortze-lanak egiteko, “deus ere ordaindu gabe”, eta aipaturiko herriek inolako eragozpenik jarri ahal izan gabe. Bidegabekeria 1684ko Gorteetan zuzendu zen, egindako guztia baliogabekotzat jo baitzen eta, etorkizunean, ondoriorik ez izateko aginduta. 1678an sinaturiko Nimegako Bakeak bakealdi laburra ekarri zuen Frantzia ahaltsuarekiko harremanetara eta, horri esker, gotortze-lanetara lasaialdia etorri zen, halako lanak beti beharrezkoak eta premiazkoak izanagatik ere. 1681ean, Banfi ingeniaria iritsi zen Iruñera, barruti harresituari buruzko memorial bat idazteko. Hurrengo urtean, berriz, Francisco Domingo y Cueva etorri zen, zeinak hiriko eta ziudadelako gotorlekuei buruzko plano bat egin baitzuen. Planoa 1682ko abuztuaren 6an igorri zion Diego de Velandia erregeordeak erregeari, eskutitz batekin batera. Planoan ikusita, jakin badakigu bakar-bakarrik bukatua zegoela ate nagusiari dagokion kanpoaldeko ilargierdia, "harriz eta karez jantzia"; beste lauek, ordea, Gaztelugibel alderanzko aurrealdeetan kokatutakoek, oraindik ez zuten harrizko gainestaldurarik74. Era berean, bide estaliaren zelaia ere egina zegoen. Gauza bakarra falta zen; hots, “berdintzea eta perfekzionatzea”. (73) (74)

IDOATE, Las fortificaciones, 92. or. IHCM. Aparici bilduma, XIII liburukia, 409-466. or. Jatorrizko planoa Simancasen gordea dago, Guerra, 2.543. orri-sorta.

72 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 73

Garai hartan beste ingeniari bat bidali zuten gure hirira: Octavio Menni landamaisua, hain zuzen. Haren txostenak 1683ko martxoaren 30eko data darama. Txostenean, eta Ziudadelari doakiola, —Citadela deritzo, Italiako moduan— honela dio: “Kanpoaldetik lubanarroa ez dago ongi egina, alde guztietarik sar eta atera baitaiteke, inguru osoan kontramalkarra falta baitzaio, bai eta haren ilargierdien kontramalkarra ere, zeinek zorroa behar baitute, bide estaliaren kontramalkarrak eta parapetoak bezala, dena falta baita, eta haren lurra landarantz zelaitzea, bastioietako ilargierdiek eta aurrealdeek agertzeko moduan75. Berri berberak ematen ditu Conflans-eko markesaren gutun batek; hots, 1684ko maiatzaren 25ean Madrila bidalitakoak: “... Landara begiratzen duten gazteluko lau ilargierdiak lurrezkoak dira, eta euriek deseginik daude, eta ez dute defentsarako balio, eta zorroratu behar lirateke; eta gazteluko ate nagusira erortzen den ilargierdia zabaldu behar da eta perfekzioan jarri, ez baitago; eta gauza bera egin behar da bide estalian eta gazteluaren lubanarroan, zeinaren errezel batzuetan era berean ezinbestekoa baita betelana egitea, eta behin lan horiek eginik…, gainerako gotorlekuei ekiteko ordua izanen da”76. Errege Ogasunari zenbait gastu aurrezteko, eskaera hau egin zitzaion garai hartan Iruñera gurdiz eta zaldiz zetorren jendeari: “bidaiak luza ditzatela, lurra eramateko, Hiri honetako gazteluko bastioietan betelana egite aldera, eta bestelako zamak ere garraiatzeko, gotortze-lanetarako”. Ez zitzaien deus ordaindu behar, eta bai, ordea, kaltea eta atzerapenak eragin. 1684ko Gorteetan kontraforua aldarrikatuta, erregeordeak erran zuen jendeak bere borondatez egin zuela zerbitzua, eta bakoitzak karga bat bakarrik eraman zuela; baina inor behartu bazuten garraiatzera, bidezko soldata ordainduko zitzaiola. Conflansen eskutitza irakurrita, badakigu zein zen une hartan Iruñeko benetako goarnizioa. Nomina ofizialaren arabera, hiriak 300na soldaduko hiru konpainia (75) (76)

MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 26. dok. Ibid. 27. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 73

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 74

izan behar zituen, eta gaztelu edo Ziudadelari 400 gizon zegozkion. Bada, Conflansen eskutitzaren arabera, â&#x20AC;&#x153;hiru konpainietan berrehun eta hogei soldadu bakarrik daude, haietariko zenbait ezinduak, eta gazteluan berrogeita hamar soldadu baizik ezâ&#x20AC;?.76 bis

Gaztelugibeleko gotorlekuak eta Vaubanen sistema 1685. urtean, kanpoaldeko defentsa berriak eraiki ziren, eta hori mugarria izan zen Ziudadelaren historia luzean. Eraiki zenetik, gotorlekua lurrean hondeatutako lubanarro batez inguratuta egon zen, kontramalkarrik gabea eta hiru zatitatik bitan urik gabea. 1608an, Felipe III.ak agindua eman zuen, lubanarroaren perimetro osoa oholesi batez inguratzeko. 1680. urte inguruan, artean ere, ikusi dugun bezala, kanpoaldeko defentsak lurrezko ilargierdi txiki eta ahulak besterik ez ziren, harrizko gainestaldurarik gabeak, eta ia-ia erabat deseginak, euriak eta eguraldiak eraginik. Ate nagusia defendatzen zuena bakarrik zegoen harriz estalita; azken urteetan hobetua, gainera. Hori ikusita, Enrique Benavides de la Cueva y Bazan erregeorde zelarik, eta Juan de Ledesma ingeniariaren irizpenari jarraikiz, ilargierdi edo errabelin sistema oso bat eraikitzeari ekin zitzaion Gaztelugibelera begira dauden aurrealdeetan. Xedea izan zen gotorlekua hiriaren kanpoaldetik etor zitekeen erasotik babestea, defentsarako ahalmena handitzeko eta etsaiaren aurrerabidea eragozteko.

(76bis) Ibid.

74 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 75

Ziudadelaren oinplanoa, Juan de Ledesmak 1684an egina; ilargierdi berrien proiektua ageri da. AGS.

2010ean, kanpoaldeko gotorlekuak zaharberritzeko lanak egin dira, oso hondatuak zeudelako. Bada, kanpoaldeko gotorlekuok lotura garbia dute Vauban erraten zaien sistema poliorzetikoekin, Vauban izeneko ingeniariak sortu

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 75

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 76

zituelako. Gizon horrek, Luis XIV.a Frantziakoaren garaian, sakon berritu zituen ordura arte ingeniaritza militarrean indarrean egondako teknikak; hau da, Italiako Errenazimentuan jatorria zuten teknikak77. Horrela, bi ilargierdi edo errabelin eraiki ziren Done Jakue eta Garaipen bastioien arteko aurrealdeetan, Taconera alderantz, eta San Anton eta Errege bastioien artean, San Nikolaseko aterantz. Aldiz, Done Jakue eta Andre Dona Maria bastioien arteko errezeletan, eta azkeneko horren eta Errege-bastioiaren artean kokaturikoetan, ilargierdiak eraikitzeaz gain, kontraguardia zabalak ere eraiki ziren, ilargierdi berriak babesteko; hau da, kontraguardia berriek ilargierdiak aurrealdeetatik inguratzen zituzten, eta, horrela, defentsarako ahalmena handitu zen. Toki hori, izan ere, arriskutsuena baitzen, erasorik izatekotan. 1685eko urtarrilaren 26an, Gerra Kontseilura kontsultan igorri eta Simancasen78, gordetzen den planoaren arabera, Juan de Ledesmaren jatorrizko proiektuak oin berriko lau ilargierdi eraikitzea bakarrik aurreikusten zuen, kontraguardiarik gabe, ate nagusiaren aurrean zegoenari eutsita, harriz estalia baitzegoen, proiektatutakoak baino txikiagoa bazen ere. 1685eko martxoaren 10ean, Erresumako Diputazioak Benavides erregeordeari igorritako txostenari esker jakin badakigu nolako egoeran zegoen kanpoaldeko lau ilargierdien lana egun haietan79. Santa Luziakoaren berri ematen digu; hau da, 2006an lurpetik atera eta Yanguas y Miranda kaleko autobus-geltoki berria (77)

(78)

(79)

Egile aunitzek, Iruñeko Ziudadela nolakoa zen azaltzerakoan, aipatzen dute gotorlekuak Vaubanen sistemari dagozkiola. Fco. De Paula Mellado egilearen testua iruzkinduz, hauxe idatzi zuen Iribarrenek: “Ziudadela eraikitzeko lanak 1571n hasi ziren. Vauban 1633an jaio eta 1707an hil zen. Beraz, Ziudadela ez zen eraikitzerik izan, haren lehen defentsa-sistemaren arabera”. (Pamplona y los viajeros, 173. or.). Azalpena hauxe da: ikusi dugun bezala, gotorlekuko kanpoaldeko defentsa-sistema guztia 1684-86. urtekoa da. Horrenbestez, gotorleku berriak poliorzeta ospetsuaren garaikideak dira eta, erran daiteke, Vaubanen defentsa-sistemekin zerikusia dutela, ingeniari militarrek askotan idatziz jaso duten bezala. Iribarrenek berak idatziz ematen du bere lanaren 29. irudiaren oinean. MARTINENA, Documentos sobre fortificaciones, 28. dok. Jatorrizko planoa Simancasen gordea dago, Guerra, 2.650. orri-sorta (Aparisiren kopia Madrilgo IHCM artxiboan). IDOATE, Las fortificaciones, 14. Dokumentua.

76 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 77

Benavides erregeordearen armarria eta oroitzapenezko idazkuna, 1685ean Gaztelugibelen eraikitako kontraguardietako batean jarrita. AMP (J. Cía)

Juan José Martinena Ruiz / 77

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 78

eraikitzearekin batera berreraikitakoaren berri. Hona hemen: “Ilargierdi hori bukatua dago, eta kontramalkarra eta gola egiteko lanetarako, harri erdiak eta gainerako material erdiak ekarri dira; eta obra bukatzeko behar den gainerakoa erauzita dago harrobian, aipatu obren oinean”. 1684ko urriaren 22an eta 27an, garita, kontramalkarra, gola eta parapetoa egiteko lanak kontratatu ziren. Lubanarroa hondeatzeko lana ere bukatua zegoen, eta azken lan horri zegokion eskritura azaroaren 7an sinatu zen. Erresumak konpromisoa hartua zuen hurrengo ilargierdia, Gaztelugibelen aldekoa, bukatzeko, bai eta hurrengoa ere, hau da, Laguntza Atea babesten zuen huraxe, kontraguardiak eta guzti, baina “negu gorriko ekaitz handiak aurrera jotzea galarazi digu, eta eraikuntza erdiraino baizik ez dago, eta behar diren material guztiak ia prestatuta”. 1684ko azaroaren 8an eta abenduaren 3an, lubanarroak hondeatzeko lanak kontratatu ziren, bai eta kontramalkarrari eta bien korridoreari zegozkionak ere, abenduaren 22an. Taconerako portaletik hurbilen zegoen azkeneko ilargierdia, militarren antzinako igerilekuaren pilotalekua zegoen tokikoa, ia-ia bukatzear zegoen, “ofiziala zain baitago ea erabakitzen den zer altuera izan behar duen eta, zain ere, ea eguraldi ona egiten duen, huraxe bukatzeko, materialak prestatuak baitaude. Eta golarako eta kontramalkarrerako, harri erdiak eta gainerako material erdiak prestatuta daude obraren oinean, eta gainerakoa, harrobian erauzita”. Lubanarroa hondeatzeko eskritura 1684ko abenduaren 3an eman zen, eta golari zegokiona, berriz, 1685eko otsailaren 17an. Erregeordearen armarriak, ilargierdietako horman paratzekoak eta harrian landutakoak, notario aurrean hitzartu ziren 1685eko urtarrilaren 5ean, 150 dukatetan; hitzarmenaren arabera, armarriak behar bezala bukaturik eman behar ziren maiatzaren bukaerarako. Aipatzen ari garen txostena bidali zenean, martxoaren 10ean, haietariko bi jada eginak ziren, eta beste biak eskultoreak oso aurreraturik zeuzkan80. Armarriak erregeordearen bi leinuren armekin daude kuartelatuak eta markes-koroarekin zigilatuak, Baionako markesa baitzen, eta (80)

Ibid.

78 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 79

gaur egun oraindik ikus daitezke. Aldameneko oroitarrietan, gainera, idazkun hau dago landua: REINANDO CARLOS II DE CASTILLA Y V DE NABARRA VIREY Y CAPITAN GEN. DES TE REINO D. ENRIQVE BENAVIDES I BAZAN, DEL CON SEJO DE ESTADO. AÑO 1685.

Erregeordeak ilargierdi berriei jarritako eragozpenak Alabaina, aipatu oroitarrietan hori irakurtzen bada ere, ilargierdiak ez ziren erabat bukatu Benavides erregeordearen garaian. 1685eko apirilean, Ernesto Alejandro de Ligne y de Croy, Chimayko Printzea, atzetik etorri zitzaion. Erregeorde berriak maiatzaren 17an erregeari zuzendutako gutun batean, gotortze-lanen egoera aipatzean, azaldu zuen bata erabat bukatuta zegoela eta beste hirurak, berriz, bukatzear. Bosgarrena, ate nagusiaren aurrean kokaturikoa, edukiera aldetik ez zen aski, eta erregeorde berriaren ustez, oso komenigarria gertatuko litzateke huraxe berreraikitzea, geroxeago egin zen bezala. Ziudadelari zegokionez, Chimayren txostenak honela zioen: “Gaztelua erregularra da, bost bastioikoa; zenbait zatitan, lubetak falta zaizkio, eta lubanarrotik atera behar den lurra erabil daiteke betelan hori egiteko; lubanarroa ere sakondu beharra dago eta kontramalkarra jarri, falta baitu. Parapetoa ere egin beharra dago, haren profilak, egun dagoen gisan, triangelu bat osatzen duelako, eta hori arauen aurkakoa da, trapezio bat osatu beharko lukeelako, barnealdean bost edo sei oinbete garai, eta kanpoaldean, berriz, lau; bestela, ezin izanen dio Artilleriari gogor egin… Era berean, beharrezkoa da bi biltegi egitea, biak ere bonbek txikitu ezinekoak, munizioak seguruak egon daitezen eta edozein tokitan egoteak dakartzan

Juan José Martinena Ruiz / 79

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 80

arriskurik gabe, halakoetan izan ohi diren presa eta zalapartarekin; eta errota eta kuartelak modu berean egitea komeniko litzateke”81. Ilargierdi berriei dagokienez, erregeordeak eragozpen batzuk jarri zituen (errabelinak erraten die): “Eta eraikitakoan akatsik ez aipatzea nahiago banuke ere, behartua nago ikusitakoaren berri zehatza Berorri, Errege Jaun horri, ematera; izan ere, lau errabelin berriak, haietako bat bukatua baitago, eta beste hirurak ia bukatuak, landatik hurbilago osatu behar izan ziren; bereziki, bukatua dagoen huraxe, behar lukeena baino barrurago sartuta baitago lubanarroan, eta horregatik, zertxobait kentzen ditu kontrako bastioietako bizkarren suak; eta ulertu nuenez, aipatu errabelinak altxatu behar zirela orain bukatu den huraxe baino sei oinbete gorago, halakorik ez egiteko agindu nuen, haren emaitza izanen baitzen Gazteluko bastioiekin beraiekin altueran berdintzea, eta hori eragozpena da, eta gotorlekuei buruzko arau ororen kontrakoa ere bai...”82.

Laguntza Atearen bigarren portalea, 1967an. AMP. Arazuri Bilduma (M. Clavero) (81) (82)

MARTINENA, op. cit. 29. dok. Ibid.

80 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 81

Egun, Chinchilla jeneralaren kalea dagoen aldetik, ate nagusia babesten zuen errabelinaz edo lubetaz, erregeordeak erran zuen ez zuela batere balio. Izan ere: “haren aldeek ehun eta berrogeita hamar oinbete baizik ez dutelako, eta berrehun eta berrogeita hamar izan beharko lituzkete, horrela atea eta errezela ongi babesteko, hartan ebakidura gisakoak egiteko... Beraz, kontuan hartuta, etsaiak Gotorleku honi eraso egitera, itxura guztien arabera hiriaz jabetuko litzatekeela Gazteluaz baino lehenago, eta Gazteluari eraso egiteko ekinaldi nagusia aipatu errabelinaren aldetik joko lukeela, ezinbestekoa iruditu zait beste errabelin bat eginaraztea, atea eta errezela estaltzeko, eta alboetako bi bastioietako aldeen zati bat ere bai; eta eraikuntzaren arabera, beste lau errabelinak baino garestiago aterako da, alde bakoitzean berrogeita hamar oin gehiago izateagatik; eta egina zegoen neurketan, besteei dagokien altuera bera ematekotan, errabelin honek kostatuko duena baino zertxobait gutxiago gastatuko zen, oso alde txikia, eta errabelin horri guztien arteko zehatzena eta printzipalena deritzot, lehendabizi egin behar izan zena. Eta egiazki erran dezaket, lehenago pentsatua zegoen eta nik kentzen dudan alferrikako gastuarekin, bukatu eginen zela Erresumak eskainitako diru guztia, eta orain aldiz, aski izanen dugu errabelin hau bukatzeko eta perfekzionatzeko”83. Gotorlekuko beste zenbait tokitan ere hobekuntza lanak proposatu zituen: “...ez dut saihetsean utzi nahi, eta Berorri jakinarazi eta Berorren iritzipean jarri nahi dut Gazteluko arma-plazak ez duela edukiera handirik, eta beharrezkoa dela etxe zenbait eraistea, ahalik eta proportziorik hoberenean geldi dadin. Laguntza Atea saihetsaren ondoan dago, eta horregatik, kontrako saihetsaren defentsa baizik ez du; ate horretako zubia, eta Gazteluko eta Hiriko gainerakoak, harrizko masta lodi samarren gainean daude, eta etsaiak estaltzeko balioko dute, eta horregatik hobe litzateke zurezkoak izatea, aukera datorrenean, erre edo kentzen ahalko zirelako harrizkoak baino errazago. Komeni da komeni denez, bide estalia egitea, hala Gaztelukoa nola Hirikoa, egun dagoen puska akastuna deseginda, etsaiari aurre egiten dion lehen defentsa baita”84.

(83) (84)

Ibid. Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 81

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 82

Beste ingeniari batzuen etorrera Erregeordearen txostenak, bukatzeko, kritika gogorrak egin zizkien garai hartan Iruñean zeuden bi ingeniariri: “Halaber Berorri, Errege Jaun horri, aditzera eman nahi diot Hiri honetan bi ingeniari topatu ditudala: Juan de Ledesma da bata; Octabiano Menni, bestea, eta ez bataz ez besteaz ez naiz baliatu, eta ezin baliatu ere, ezen Juan de Ledesma ezgauza baita egiazki ingeniaritza-artean; eta horrez gain, Enrique de Benabidesen garaian, lantze publiko batean, hain larriki laidotua gelditu zen, non Miliziaren ordenan, zeinean ohorezko gauzak hain diren garrantzitsuak, ezin baita bere nagusiekin batera aritu, eta militarrek ere ez dute onartuko; eta, Octabiano Menni, etorri nintzenetik, gaixo dago, eta ez dut ikusi, eta iturri onetik jakin badakit zeinen gaizki egin diren Donostiako gotorlekuak, non hura aritu baitzen, eta halaber begiz aztertu ditut hark zuzendurik hemen egindakoak eta planoan marraztutakoak; eta arrazoi horiez landara, bestelakoak ere baditut mesfidantzarako; hots, hitz batzuk erran baitituzte, ez Berorren basailu onak erran beharko lituzkeenak bezain adeitsuak”. Haien ordez, Donostiatik Esteban Escudero etorraraztea proposatu zuen: “ene uste osoko gizona baita, oso aditua eta buru argia Ingeniaritza-artean. Komisario nagusiaren laguntzailea da eta 50 ezkutuko soldata jasotzen du... Arrazoi polita, beraz, Octabiano Mennik jasotzen duen 160 ezkutuko soldata saihetsean uzteko; eta, bestalde, Juan de Ledesmaren soldata saihetsean uztearekin, Miguel Gascó etorri ahal izanen da, hura ere Donostian dagoena, erabat baita gizon buru argia eta saiatua”85. Escuderok Ziudadelari egindako ekarpen nagusia Santa Klara eta Santa Isabel kontraguardiak gehitzea izan zen; zehazki, Ledesmak proiektaturiko ilargierdiei gehitu zizkien. 1689-91n eraiki ziren, Bournonvilleko dukea erregeordea zela85 bis.

(85) Ibid. (85bis) ECHARRI, Las murallas, 297. eta 321. or. (26. zk.).

82 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 83

Erresumaren ekarpena Ziudadelako kanpoaldeko defentsa-lanak egin ahal izan ziren, orduan diruz batere ongi ez zebilen Erresumaren eskuzabaltasunari esker. Gorteek, Benavides erregeordearen eskaerari erantzunez, 30.000 dukateko zerbitzu berezia onartu zuten, eta horietariko 24.000 aipatu lanetarako erabili behar ziren86. Karlos II.a Sorginduak, 1684ko irailaren 22an igorri eskutitzean, Hiru Estatuen ardura, finezia eta leialtasuna eskertu zituen, eta aldi berean, onartu egin zituen Estatuek jarritako baldintzak ordainketa egiteko. Baldintza bat zen diru horrekin gotortzelanen ingeniari zuzendariaren soldata ez ordaintzea, Errege Ogasunak ordaintzen jarraitu beharko bailuke87. Urriaren 6an, erregeordeak erregearen gutuna Erresumako ordezkariei helarazi zien. Diru guztiak, hala ere, gutxiegi ziren hasiberriak ziren lanen tamaina kontuan hartuta. Urriaren 31n, erregeordeak Gorteetara berriz ere jo zuen, Ziudadela eta harresientzako diru-sakrifizio berriak egin zitzaten premiatzeko. Erregeak ere 8ko 40.000 erreal bidaliak zituen, behar premiazkoenei erantzuteko eta prest zegoen, gainera, kopurua 100.000 erreal arte handitzeko, baina ez zuen hura egiterik izan, behar adina dirurik ez zegoelako. Hargatik, diru gehiago emateko eskatzen zien erregeordeak: â&#x20AC;&#x153;hiri hau eta haren gaztelua defentsan jartzeko nahikoa izan daitekeen kopurura iritsi arte, Errege Jaunak berak Jaun Txit Prestu horren fineziatik espero duen bezalaâ&#x20AC;?88. Eztabaida eta errezelo ugari gertatu ondoren, bi hilabete pasa eta gero, 1685eko urtarrilaren 11n, Gorteek Benavides erregeordeari jakinarazi zioten 10.000 dukat gehiago emanen zutela, zenbait baldintza jarrita, eta ohartarazi zitzaion kopuru hori ez zela diruzaintzaren kutxatik aterako, lehen dirutzako 24.000 dukat guztiak gastatu arte89. Erregeordeak hurrengo egunean erantzun zuen, Erresumak ezarritako baldintzak onartuta, eta hil bereko 30ean, erregeak berriro ere Erresumari eskerrak emateko gutun bat idatzi zuen, erregeak berak bere eskuz sinatutakoa, beraren zerbitzuan jarritako ardura goresteko90.

(86) (87) (88) (89) (90)

AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 10. karp. Ibid. AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 11. karp. Ibid. Ibid. Las condiciones, 12. karpetan.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 83

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 84

Aranguren gordailuzainaren kontuak Aranguren gordailuzainak hurrengo urteetan azaldutako kontuek diotenez, badakigu lanen lehen fasea Errege Ogasunetik etorritako diruz hasi zirela. Aipatu kontu horietan errabelinak edo ilargierdiak zerrendatuta ageri dira, ondoko izenekin, gainera: Santa Teresa, ate nagusia estaltzen zuena; San Fermin Taconerako portaletik hurbilenekoa; San Saturnino eta San Frantzisko Xabier, Laguntza Atearen aurrekoak eta alboan zeudenak, zein bere kontraguardiekin; eta San Ignazio, hau da, San Nikolaseko portaletik hurbilen zegoena. Hasieran, kontuak Benavides eta Laguntzako errabelinei ere bazegozkien; erran nahi baita, iduri du izen horiek San Saturnino eta San Frantzisko Xabier izenen aurrekoak direla, baina zalantzarik gabe gotorleku berberak dira. Pedro de Azpiroz hargin maisuak San Fermin eta San Ignazio ilargierdiak eraiki zituen. Hona hemen kostea: 66.875 erreal eta 3 laurden. Dirutza horretatik, Errege Ogasunak 34.630 erreal eman zituen. Benavides eta Laguntzako errabelin edo ilargierdiak Domingo de Aguirre harginak egin zituen, eta kostea 67.027 erreal izan zen; erregeak 3.000 dukat jarri zituen. San Fermin errabelineko garita Jorge de Iberok egin zuen; beste hiru errabelinetakoak, Juan de Arrecheak, zeinek 1647 erreal kobratu baitzituen. Hargin berberek kontramalkarrak eta golak ere egin zituzten. Juan de Mihurak 15.616 erreal kobratu zituen, San Saturnino errabelin aurreko lubanarroa hondeatzeagatik; Ignacio Iguacenek eta Martin Lopez de Herediak 21.811 erreal jaso zituzten, San Ignazio eta San Frantzisko Xabier errabelinetako lubanarroak hondeatzeagatik eta kontramalkarretako lubetak egiteagatik91. Kontusail txikiagoen artean, azpimarratzekoa da Domingo Montenegro laguntzaileak jaso zuena, 3.000 erreal, “Venabides eta Laguntzako errabelinetako zimentarrietan egin zituen hondeatze lanengatik”, eta 1.317 erreal eta 28 marabedi, San Ignazio lubanarroa hondeatzeko lana egiteagatik, betiere “Juan de Ledesmak hartutako neurrien arabera eta Pedro La Salak bere

(91)

AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 17. karp. (kopia, 19. karp.).

84 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 85

Santa Isabel Kontraguardia, Laguntzako kanpo-ateak, Andre Dona Maria bastioia eta Ziudadelako lubanarroak, 1926an. AMP. (J. Galle)

neurketaren bidez erregulatutakoak”. Beste kontusailak parapetoak eraikitzeari dagozkio. Horrela, Juan de Miura eskultoreari 1560 erreal eman zitzaizkion, eta Matias de Ugarte harginari 32 erreal “kanpoaldeko lau ilargierdietarako egin zituen lau armarrien balioa ordaintzeko”, eta Matias de Ugarte harginari, 32, “armarria San Ignazio errabelinean jartzeko lana egiteagatik”92. Dirudienez, Ziudadelako ate nagusiaren aurreko Santa Teresarena izan zen eraikitako azken errabelina; bertan, Pedro de Azpiroz eta Domingo de Aguirre harginek lan egin zuten. 55.605 erreal t'erdi balio izan zuen; dirutza horretatik, 6.000 erreal kendu behar izan ziren, balio horretan tasatu baitzen “antzinako ilargierdiaren harria”. Ateak 7.176 erreal eta 4 marabedi kostatu

(92)

Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 85

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 86

zuen, gehi materialetan emandako 4.908 erreal. Miguel de Labayen eskultoreak, horman ezarri ziren bi armarri lantzeagatik, 500 erreal kobratu zituen, eta armarriei zegozkien idazkunengatik, 40. Juan de Miurak harria harrobitik atera eta ekarri zuen, 340 errealetan. Garitak zilindro-forma zuen eta bertan harri-ilara bat jarri zen, bakoitzean letra bat landuta, harik eta errabelinaren izena osatu arte. Hori guztia aipatu Juan de Labayenek egin zuen. Harri horiek zalantzarik gabe desmuntatu ziren, gotorleku hura 1890ean eraisterakoan, eta duela 30 urte baino gehiago, bonben aurka babesturiko biltegi edo ganga batzuetan zeuden gorderik. Iruindar askok izan genuen harriak ikusteko aukera, zer esanahi ote zuten jakin gabe. Labayenek, halaber, harrizko hiru piramide zizelkatu zituen, atearen errematean jartzeko, eta ordainez, 100 erreal jaso zituen. Juan de Sada urreztatzaileak, bere aldetik, 270 erreal kobratu zituen Santa Teresa â&#x20AC;&#x153;errabelineko lau harrietan eta bi idazkunetan urre-kolorea emateagatikâ&#x20AC;?. Parapetoan, 1.824 erreal balio zuten 38.000 adreilu erabili ziren. Juan de Urrizola eta Lope de Goicoechea zurginek Ziudadelako ateak eta errabelinak lotzeko zubietan lan egin zuten; eta, halaber, zurubiak jarri zituzten, lubanarroetatik sartzea errazteko.

Lubanarroaren kontramalkarra eta beste obra batzuk Badago beste kontu-liburuxka bat, Erresumako Jeronimo de Aranguren gordailuzainak aurkeztutakoa, eta 1687ko abuztuaren 5ean onartutakoa. Liburuxkan ederki erakusten zaigu nola gastatu ziren emandako 11.454 dukatak lubanarroa inguratzeko kontramalkarra egiteko eta, era berean, egin gabe zeuden beste lan osagarri zenbait gauzatzeko93. Liburuxka horretako zenbait kontusailen arabera, ikusten dugu bolbora erabili zutela zimentarrietako tuparria zulatzeko. Obra bost tarte edo eremutan banatu zen, bana Ziudadelako bastioi bakoitzeko,

(93)

Ibid. 16. karp.

86 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 87

eta tarte bakoitza hargin-maisu bati esleitu zitzaion. Horrela, Jorge de Iberok San Anton bastioiaren aurreko zatia kontratatu eta egin zuen, dena 11.353 erreal eta 10 marabeditan. Francisco de Ugaretak, Done Jakue bastioiaren aurrekoa, 16.518 errealetan. Pedro de Ayanzek, Errege-bastioiaren aurrekoa, 15.776 errealetan. Miguel de Yoldik Andre Dona Maria bastioiaren aurrekoa, 14.974 errealetan, eta Juan de Miurak, azkenik, Garaipen bastioiari zegokion tartea, 13.236 errealetan.

Laguntza Atearen kanpoaldeko portalea 1926an, artean ere zubi altxagarria zuenean. AMP (J. Galle)

Beheko plazetan ere lan egin zen, bost bastioietako saihetsetan moldatu baitziren, artilleria-piezetarako kokapen kopurua handitzeko; jakina, bastioi bakoitzari bi plataforma zegozkion, bat saihets bakoitzeko. Ignacio de Iguacerrek lau plataformaren hondeatze-lana egin zuen, eta Juan de Leizak, berriz, gainerako seirena. Harlauzaz eta harri-hormaz Jorge de Ibero arduratu zen, 320 errealetan.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 87

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 88

Edateko ura bideratzeko hodi bat ere egin zen. Pedro de Ayanzek 50 erreal eta 3 laurden kobratu zituen, “hirurogei ubide egiteagatik, iturrietako ura bideratu eta lubanarro nagusian sartzeko”, eta 244 erreal gehiago, “Erregebastioira begira dagoen kontramalkarreko iturrian egin den eraikuntzaren balioarengatik”. Pedro de Arrasqueta zurginak ate nagusiko zubia desmuntatu eta berreraiki zuen. Pedro de Azpirozek 688 erreal t'erdi kobratu zituen, oholari eusteko egin zituen harrizko bi zutaberengatik. Zura Juanes de Beunzak, Pascual de Oyarzunek eta besteren batek ekarri zuten, eta adituen azterketa Miguel de Abaurreak egin zuen. Bigarren zubi bat ere egin zen, Santa Teresa errabelinarekin lotzeko, han arrastelua baitzegoen, eta zubia egiten aritu zen, batetik, aipatu Arrasqueta zurgina, eta, bestetik, Miguel de Andiazabal hargina, zeinak harrizko zortzi zutabe landu baitzituen. Horrez gain, 509 karga kaskailu erosi ziren, “gazteluan sartu aurretik dauden hiru zubietarako”94.

Atari nagusiko konponketak Garai hartan bertan egindako beste lanen artean, Martin Garcia de Lasterra igeltseroak ate nagusiko antzinako guardia-gorputza desmuntatu eta kanpoaldean, Santa Teresa errabelinean, guardia-gorputz berria eraiki zuen, zeinaren gangan 9.300 adreilu erabili baitziren. Urte haietako beste kontu-liburuxka batean (hirugarrenean) zehatz-mehatz ikusi dugu nola gastatu ziren gordailuzainaren esku utzitako 16.925 errealak, ate nagusiko kanoia edo ganga eraikitzeko; hain zuzen, egungo Armada etorbidera irekia dagoen huraxe95. Lana Pedro de Azpiroz harginak egin zuen, 5.500 errealetan. Bitartean, haren lankide Jorge de Iberok aipatu guardia-gorputza eraikitzeko lanean jardun zuen eta 1.210 erreal kobratu zituen. Era berean, bost (94) (95)

IbId. Ibid. 14. karp.

88 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 89

bastioietako beheko plazetara joateko ate isilak egin zituzten, lubanarroetara joateko ere balio dutenak. Juan de Leiza, zehazki, gazteluko ate isil bateko gangari eutsi behar zioten zimentarriak hondeatzen aritu zen, “gazteluzainaren etxearen gibelean dagoen ate isilean”.

Kanoiak, gangak eta glazisetarako mugarriak Garai hartan, zenbait ingeniariren iritziari jarraituz, kalibre desberdineko kanoi berriak ekarri ziren, hiria eta Ziudadela defenditzeko ahalmena handitzearren. Esteban de Urrizola zurginak egin zituen kanoi-armazoiak, eta ondoren, erregeordearen etxezainak Donostiatik ekarri galipotez iragazgaitu zituzten. Juan de Reparaz armaginak 882 erreal t'erdi kobratu zituen, kaxak osatzeagatik. Artilleria-piezen artean, mortero batzuk zeuden. Kontuek ematen diguten beste berri bitxi bat da 21 zuhaitz moztea agindu zela, gotorlekuaren erdiko arma-plaza hutsik uzteko. Zuhaitzak bota ondoren, oholak egin ziren, obretan erabiltzeko. Aranguren gordailuzainaren sail honetako azken kontu-liburuxka dagokio 1688an96 Erriberriko Gorteek gotortze-lanetarako eman zituzten 34.000 dukaten gastuari. 1690eko apirila arteko kontuak dira. Gaur egun, oraindik ikus daitekeen bezala, San Joan edo Errege-bastioiaren gainean eraikitako “zaldun” edo kokapen nagusi baten eraikuntzaren berri ematen digu liburuxkak. Santa Teresa errabelinean, ate nagusiaren aurrean, lanean jarraitzen zuten, “lubeta, parapetoa eta banketa prestatzeko”, bai eta haren bide estalian ere. Gainera, guardia-gorputzaren bi hegalak eraikitzeko lanean jarraitzen zuten; bana, Ziudadelako sarrerako bi aldeetan; lan horretan, Pedro de Azpirozek eta Jorge de Iberok ziharduten; nonbait, bi horiek lan nagusiaz arduratzen ziren. Biotariko (96)

AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 31. karp. (Kopia 33. karp.).

Juan José Martinena Ruiz / 89

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 90

lehenari 12.854 erreal eta 8 marabedi ordaindu zizkioten, ezkerreko guardiagorputzerako eta bertako gangarako harriaren truke, eta, 14.000 teila ere erabili ziren. Beste kontusail baten arabera, Sebastian de Huarteri 3.064 erreal eta 29 marabedi ordaindu zizkioten, “gazteluko biltegi eta kuarteletan egindako hondeatze-lanarengatik, Laguntza Ateko gangan betelana egiteko”, bai eta barrutiko beste tokiren batean ere. Azpirotzi zor zitzaizkion 2.479 erreal eta 16 marabediak ere ordaindu zizkioten “biltegietako gangetako frontisetan eta, halaber, gazteluko ate nagusikoan, harlangaitzez eta harlanduz jarritako hormarengatik”. Beste kontusail batzuk munta txikiagoko lanei dagozkie, baina interesgarriak gertatzen dira hainbat ikuspuntutatik. Esaterako, hamar ofizial eta bi peoi, zamari pare batekin, “gazteluko dorreko zirrikituak edo irekidurak kareberritzeaz” arduratu ziren, non, dirudienez, pixka bat lehenago sute bat izan baitzen. Era berean, “gazteluko ate nagusiko guardia-gorputzaren aurreko bi zutabeetan” lan egin zen, bai eta sarrerako eta bertako plazaxkako galtzadan eta lauzetan ere. Ziudadelak zituen hiru putzuak garbitu, konpondu eta harlanduzko gangekin estali ziren. Lan hori Juan de Juanena harginak egin zuen, 1.166 erreal eta 13 marabeditan. Putzu horietako bati “kateen putzua” erraten zioten. San Saturnino errabelinaren kontramalkarrean kokaturiko iturriari uharka bat ere egin zitzaion. Lan hartan 36 ofizial aritu ziren. Errabelin horretan bertan, harrizko hiru garita ere eraiki ziren eta, ordainez, Francisco Inchausti harginak 1.200 erreal jaso zituen97. Garai hartan bertan, Gaztelugibeleko zelaigunea osatzen duten lurrak mugarritu ziren, bai eta gotorlekuaren ondoko gainerako eremu guztiak ere, “San Lorentzo errabelinetik Telleriako errabelineraino”. Zehazki, harrizko 98 mugarri jarri ziren, guztiak ere Francisco de Ugareta harginak 171 erreal t'erditan egindakoak. Lan horren bitartez argi eta garbi ezarri nahi izan zen non zegoen barruti harresituaren (97)

Ibid.

90 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 91

glazisen edo zelaigunearen eta «hiri honetako eta kanpoko partikularren alorren» arteko banaketa. Era berean, Ziudadelako bost garitak teilaberritu ziren. Bastioi bakoitzeko angeluan kokaturik zeuden, eta ordainez, Lope de Goicoechea zurginak 150 erreal jaso zituen.

Erresumaren ekarpen berriak 1684ko urte bukaeran, Ledesmaren eta Menniren zuzendaritzapean hasitako lan horiei guztiei jarraipena eman zitzaien, 1686tik aitzinera erregeorde Chimayko Printzeak proposaturiko Esteban Escuderok zuzenduta. Zaldieriako kapitain-maila izateagatik 1.100 errealeko soldata jasotzen zuen ingeniari horrek beste proiektu berri bat landu zuen, Ledesmaren proiektuarekiko zenbait aldaketa ekarri zituena; baina, funtsean, haren jarraipena zen. Kontuetan, Marcos Pastor eta Domingo Montenegro ageri dira laguntzaile. 1688tik 1690era, beste hiru langile-arduradun militar ere ageri dira: Pedro Ruiperez de Orduña, Joan de Rogibal eta Jose de Etayo alferiza. Rogibal, ordea, hainbat hilabetez kanpoan ibili zen, erregearen zerbitzuan eta, haren ordez, Andres de Tobar eta Francisco de Castro alferizen izenak jasota daude idatzita. Erresumako Diputazioak, bere aldetik, Jose de Lacoaga izendatu zuen arduradun, bereziki karea eta beste material batzuk erosteko eta, era berean, materialak nola erabiltzen ziren kontrolatzeko98. 1688ko apirilean, erregeorde Bournonvilleko dukeak eskaturik, Gorteek 30.000 dukat gehiago eman zituzten, Frantzian99 egiten ari ziren prestaketa militarrak zirela eta. Kopuru horri Andia mendiak aprobetxatzen zituzten ibarrek eskainitako 4.000 dukat gehiago erantsi zitzaizkion, Diego Ramirez de Baquedanori saltzea (98) (99)

Ibid. Partidas, 126 - 132. AGN. Fortificacionwes, 1. orri-sorta; karpetak: 20 - 28.

Juan José Martinena Ruiz / 91

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 92

eragozteko. Hurrengo urteko martxoan eta apirilean, hiri nagusiak behartuak egon ziren beren ondasunak eta errentak hipotekatzera, adostutako kopuru osoa bildu ahal izateko; dirutza hori apirilaren bukaeran eman zen. Baina «egia da dirurik ezak ez duela obra gelditzea eragin eta lanak etengabe jarraitu du». Herriek igorri behar zituzten peoiekin ere arazoak sortu ziren; izan ere, agertu behar zuten 200etatik bakarrik 49 agertu baitziren. Agoazilek eta eskribauek haien bila atera behar izan zuten. Lur desjabetzapenek ere istiluak sorrarazi zituzten. 1689ko uztailean, Diputazioak erregeordeari eskatu zion lurren jabeei kalte-ordaina emateko, Diputazioak emandako diruaren kontura. Lur haiek hiriko eta Ziudadelako gotorleku berrietarako desjabetu ziren100. Erregeordeak Esteban Escuderori eman zion neurketak egiteko ardura, baina ez zuen inola ere onartu Erresumak harresientzako emandako dirua beste xede horretan gastatzea, «ez baita aski izanen gaztelukoak bukatzeko, eta ahalik eta lasterren egin behar dira». Erregeordeak, gainera, azpimarratu zuen “ez zuela goldatzen utziko kontramalkarraren glazisa, inon ere, eta gutxienez glazisaren 50 edo 60 oin libre utzi behar zela, behar bezala, toki guztietan”. Tirabirak bazeuden ere, Diputazioak 1690eko uztailaren 20an, Karlos II.ari zuzendutako eskutitz batean, Bournonville erregeordea biziki goresten zuen, zeren eta “gotortze-lanetarako duen adimen bereziari esker, eta hark berak egindako barneko eta kanpoko gotorlekuekin, gaztelua jarri baitu... perfekzionatzeko egoeran, egun gerra egiten den moduan defenditzeko; eta, zalantzarik gabe, Europako gaztelurik onenetakoa behar du”101. Aita Alesonek Aita Moreten Anales de Navarra lanari eman zion jarraipena, eta ideia hori bera nabarmendu zuen, aipatu lanaren orrialdeetan paragrafo hau idatzi baitzuen: “... Bastioia eraiki zenetik, mende eta erdian ez da ikusi etsaien armek alde honetatik eraso egin diotenik; aldiz, gainerako alde guztietan, gure Espainiari hainbat aldiz eraso egin diote itsasoz eta lurrez. Hori luzaroan gertatu (100) (101)

Ibid. 29. karp. Ibid. 32. karp. Aldi berean, kontua zen erregearen aurrean eragitea, hark diruak igor zitzan oraindik eraiki gabe zeuden lubanarroak eta kanpoaldeko obrak ordaintzeko.

92 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 93

zen, baina kanpoaldeko gotorlekurik ez izateak eraginda (gaur egun arte, ez baitira eraiki), Iruñeko ziudadela egoera txarrean zegoen. Baina horren ondotik, beti bortxaezin eutsi dio, errespetu hutsak bere ohorearen osotasunean zaindu izan balu bezala”101 bis.

Bolborategi berria eta mistoen biltegia 1690. urtetik aurrera gorde diren ia kontu guztiak hiriko barrutian egin obrei dagozkie; bereziki, San Nikolaseko, Taconerako eta Gonzaga aurrealdeetan egindakoei. Horrek erran nahi du Ziudadelaren defentsa-egoera orokorki ontzat hartzen zela102. XVII. mendeko azken urteetan, Ziudadelan egin ziren eraikin berri bakarrak bolbora-biltegia (gaur egun, ederki zaharberritua dagoena) eta elikagaien biltegia edo upelategia izan ziren, azken hori bi solairukoa, handik urte batzuetara, 1720an, moldatu zutena, eta gaur egun, mistoen pabilioia erraten zaiona. 1691ko irailaren 3an, Gorteei zuzendu eskutitz batean, erregeak erran zuen bazela premia handia “biltegi bat egiteko; eta bertan behar bezala bereizita eta zainduta egon behar dira bai bolbora bai gainerako gerra-hornidura guztiak, halakoak erreserban eduki behar baitira, zer gerta ere”. Horrenbestez, erregeordeari agindua eman zion lana egin zedin, nahiz eta “nire Errege Ogasuna nabaria den bezain akitua dagoen”103. Bolborategia Hercules Torelliren zuzendaritzapean eraiki zen, Vaubanek sortu ereduari jarraituz, eta haren harriren batean landuta dagoen datak dioenez, 1694an bukatu zen. Oinplano laukizuzeneko eraikin sendoa da, aldameneko bi hormetan horma-bular gogorrak dituena; “haien artean, irekidura txikiak uzten dira, zabaleran 3 hazbetekoak, haizebideak izenekoak, biltegia airezta dadin eta bolbora lehorra egon dadin”. Erdian, bestalde, harrizko dado bat jartzen da, (101bis) Anales del Reino de Navarra, XXXVI. lib., IV. kap. V. 19. (102) Ibid. eta 2. orri-sorta, 2. eta 13. karp. (103) AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 34. karp.

Juan José Martinena Ruiz / 93

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 94

ustekabeko eta eragindako surik sar ez dadin104. Ganga kanoi erdikoa da eta 1718an berregin zen bonben aurka babesteko; garai hartako mortero-jaurtigaiei aurre egiteko hainbatekoa, gehienez 14 hazbeteko kalibrekoak, eta kanpotik, bi isurialdeko teilatu batez estalia. Fatxada nagusian, atearen gainean, bi zutabek eta frontoi triangeluar batek osatu apaingarri soil bat du, non, ziur aski, jarri ez zen armarri edo oroitzapeneko idazkunen bat ezartzekoa baitzen. 1970 inguruan, idazkun xume bat zeraman eta hauxe zegoen idatzita: ZIUDADELAKO BOLBORATEGIA. Mistoen biltegiak edo pabilioiak, Sala ingeniariak 1720an birmoldatu bazuen ere, bolborategiaren oso antzeko egiturari eutsi dio kanpoaldean.

Bolborategia, Torellik 1694an eraikia, 1970ean zegoen bezalaxe, eta haren inguruko harrizko hesia. AMP. Arazuri Bilduma (104)

PRIETO. La Ciudadela de Pamplona. (IruĂąeko Udal Artxiboan gordea dagoen txosten argitaragabea, 1965ean idatzia).

94 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 95

Lizarrako Gorteek, 1692ko urtarrilean, 30.000 dukat eman zituzten gotortzelanetarako eta, handik egun gutxi batzuetara, 8.000 dukat gehiago, hiriko harresietarako; ez, ordea, Ziudadelarako105. Garai hartan, Hercules Torellik eta Esteban Escuderok zuzentzen zituzten lanak; azken hori 1696. urte hasieran hil zen. Escuderoren ordez, Dionisio de Salazar etorri zen. Torellik Escuderoren proiektua nabarmen aldatu behar izan zuen, hots, orduraino gauzatzen ari zena, eta horrek zenbait tirabira sortu zituen. San Vicenteko markesa erregeordeak iritzia eskatu zien Arias landa-maisuari eta Pastor artilleriako lotinant jeneralari, eta biek erran zuten Torellik oker oso nabari eta larriak egin zituela, eta “erabat zela ezgauza”. Torellik, bere aldetik, bere gaitzesleei arkitektura zibil eta militarraren arloan ezjakin hutsak izatea leporatu zien106. Baina Errege Ogasunak ezin zuen horrenbesteko atzerapenik onartu. Urte haietan, erregeordeei, erregearen izenean, grazia, titulu eta ohoreak emateko ahalordeak eman zitzaizkien behin eta berriz, Errege Ogasunari dirua ematen zioten partikularrei eta erkidegoei graziak, tituluak eta ohoreak banatzeko; hori guztia, Errege Ogasunaren diru-eskasia arintzeko. Nafarroako Gorteek sekulan ez zuten begi onez ikusi prozedura hori108. 1696an, Torellik plano bat eta hari zegokion txostena igorri zituen Gorteetara, Ziudadelari buruzko hainbat konturen berri emateko. Horrela, idatzi zuen Ziudadelaren barrutian “kuartel eta biltegi zenbait daudela, okindegietarako eta aletegietarako, bai eta armak eta bolbora gordetzeko ere”. Bonbek txikitu ezineko dorre bat zegoen, bolborategi gisa balio zezakeena; hantxe, gainera, ogia erretzeko bi labe egin ziren, baina Torellik proposatu zuen lubeta azpiko ganga batera eramatea; ganga hura hezea baitzen eta ez zuen bolbora gordetzeko balio. Egungo bolborategia eraikitzen ari ziren, eta hurrengo urterako bukatzea espero zen. Bost bastioietan trabes altuak egin ziren eta oraindik ez zegoen kanoi-zulorik. (105) (106) (107) (108)

AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 37. karp. IDOATE, Las Fortificaciones, 95. or. AGN. Fortificaciones, 1. orri-sorta, 41. eta 42. karp, eta 2. orri-sorta, 12. eta 21. karp. MARTINENA, Navarra, castillos y palacios, 126-128. or. Ahalorde bat eman zitzaion Valeroso markesari 1693an; beste bat, Conflanseko markesari, 1697an; eta beste bat, San Vicenteko markesari, 1699an. (Fortificaciones, 2. orri-sorta, 12. eta 21. karp.).

Juan José Martinena Ruiz / 95

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 96

Kasamatak handitu behar ziren, bide estaliaren mailara iritsi arte, beheko plazei kalterik ez eragiteko. Lau putzu zeuden, eta lauak ere euri-uraz hornitzen ziren: â&#x20AC;&#x153;setioaldian, hamabost egunerako izaten ahalko dute uraâ&#x20AC;?. Torellik uraska handi bat egitea proposatu zuen, beharraldirako. Era berean, komunikazioak moldatu beharrean zeuden, bide estalira eta kanpoaldeko errabelinetara joateko.

Mistoen Biltegia, 1972an zaharberritu baino lehen. AMP (R. Bozano)

1699. urtean, Karlos II.a Sorgindua erikorraren heriotzak erakarritako dinastiaaldaketaren bezperetan, Gongorako markesak hiriaren defentsa-egoerari buruzko txosten ezkorra aurkeztu zion erregeari. Azienda bere kasa ibiltzen zen parapeto eta kanoi-zuloetan barrena, kalte nabariak sorrarazita. Hiru konpainiatan banatutako 500 soldaduk osatzen zuten goarnizioa; kopuru laburra, inondik ere, sei portaleak eta harresietako garitak zaintzeko. Ziudadelan, bestalde, 250 soldadu eta 8 artillari zeuden. Beharrezkoa ikusten zen gutxienez 100 soldadu

96 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

PĂĄgina 97

eta 40 artillari gehiago jartzea109. Horra hor zer-nolako egoera penagarria eskaintzen zuen mugaldeko hiri gotortu nagusietako batek, noiz eta Espainiako historiarako gertaera erabakigarriak pizteko zorian zeuden garaian.

Filipe V.aren ingeniarien proiektu berriak Nafarroa Ondorengotza Gerran Borboiko Filipe V.aren (Anjouko dukearen) alde agertu zen irmo eta Austriako Karlos artxidukearen aurka. Behin gerra hura 1714an bukatutakoan, bakea iristearekin batera, Ziudadelan obrei ekitea pentsatu zen berriz ere. Baina, harako hartan, kontua ez zen izanen berez gotorlekuak hobetzea, xehetasun batzuk gorabehera, eta begirada kuarteletan eta barruti barruko bestelako eraikinetan pausatu zen. Urte haietan (1711ko apirilean), Espainian Ingeniarien Errege Kidegoa sortu zen, Frantziakoaren gisara, eta neurri horrek aurrerapen handia ekarri zuen gotortze-lanen arlora eta, oro har, tankera militarreko eraikuntzara ere bai. Kidego hartako lehen ordenantzak 1718koak dira. Garai horretatik heldu zaigun kartografia garrantzitsuak kalitate handia du, bai eta zehaztasun tekniko handia ere; eta, era berean, edertasun plastiko nabaria du, marrazkia fintasunez jantzia dagoelako, eta akuarela eta koloretako tinta erabiltzeak aberastasun kromatiko handia ematen diolako. 1718an, lanean ari zen IruĂąean Francisco Larrando de Mauleon ingeniaria; bolborategia hobetzeko planoa sinatu zuen huraxe bera, hain zuzen. 1719an, Ignacio Sala aritu zen. Salak eta Jorge Prospero de Verboom ingeniari nagusiak gutun aunitz igorri zizkioten elkarri. Sala aletegia eta upeltegia berritzeko planoen egilea izan zen; geroago, eraikin horri mistoen pabilioia deitu zitzaion. Halaber, bestelako lanak ere egin zituen: esaterako, laguntza atearen alde banatan dauden gangak, guztiak ere bonben aurka babestutakoak. Era berean, (109)

IDOATE, Las Fortificaciones, 95-96. or.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 97

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:05

Página 98

bi proiektu landu zituen: batetik, bastioietako golak eta saihetsak hobetzeko, eta, bestetik, ate nagusiari frontis berri eta artistiko bat egiteko, baina ez zen egin. 1720an, Alejandro de Retzek lehen proiektu orokor bat landu zuen, Iruñeko barruti harresitua bere osoan hobetzeko; baina, laster ohartu ziren hura egin ezina zela, oso garestia zelako. Handik gutxira, 1726an, Verboom bera etorri zen Iruñera, zeinak hiria eta ziudadela gotortzeko proiektu berri eta behin betiko bat idatzi baitzuen. Proiektu hura erreferentziatzat erabili zuten XVIII. mende osoko ingeniariek. Hark proposatutako hobekuntza batzuk bakarrik egin baziren ere, proposamen hura oinarritzat eta abiapuntutzat jo zen, proiektu partzial batzuk gauzatzeko; esaterako, Redingoa, eta San Bartolome, Printzea eta San Rokeko gotorlekuetakoa; horiek bai, gauzatu egin ziren eta ia bere osoan iritsi dira gureganaino. Garai hartan, lanean ere hasi ziren Pedro Moreau, Luis de Langots eta Carlos Blondeaux, eta iritsi zaizkigu haiek Ziudadelako hainbat eraikini buruz marraztutako planoak; egun, ordea, ez da holako eraikinik. Duranek Verboomi bidali zion lehen gutunean, ekainaren 18koan110, Cruz Negra erraten zitzaion alderdian eraiki nahian zebilen gotorleku bat aipatu zuen; behin hura eraikita, erraten zuen ingeniariak “ziudadelari komeni zaio bastioietan kontraguardiak egitea, planoan seinaleztatua dagoenarekin bat, haren kontrako erasorik zailenaren aurrean errespetagarriagoa izan dadin; eta Errege Jaunak jakin badakienez zeinen erabilgarriak diren holako obrak, eta obra haien proiektua onetsia duenez, ez dut kontu horretaz deus gehiago erranen, ez bada, komeni dela landa aldeko hiru kontraguardiak lehendabizi egitea; halaber, ez dut hitzik eginen barnealdeko eraikin berriez, horiz seinaleztatutakoez; urte hasieran, Gortera, eraikin bakoitzaren berezitasunak helarazi nituen, Ziudadelako plano partikular batean, eta gastu hori ere ez dago kalkulu horretan sartuta”.

(110)

IHCM, Documentos fortificación, 4-4 – 12-6. Verboom harremanetan sartua zen Vaubanekin 1702an, eta Vaubanek defentsa-obra zenbait eraikitzeko enkargua eman zion. Geroago, 1716an, Bartzelonako ziudadela eraikitzeko lanak zuzendu zituen; egun, ordea, desagertua da.

98 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

PĂĄgina 99

Laguntza ate berria eta bonbek txikitu ezineko gangak Kontraguardia berri haiek (bana, Errege, Andre Dona Maria eta Done Jakue izeneko bastioietarako) ez ziren inoiz eraiki. Dena den, badaude Luis de Langotek 1724an sinatutako planoak. Urte hartan, ordea, Laguntza Atea kokapenez aldatu zuten, lehenago Andre Dona Maria bastioiaren saihets baten ondoan baitzegoen; bada, atea errezelaren erdialdera aldatu zen eta diseinu berriko frontis bat egin zitzaion; gaur egun dagoen bezala, alegia. Eta aipatu atearen bi aldeetan, egun oraindik ikus daitezkeen bonbek txikitu ezineko gangak egin ziren. Gangak eraikitzeko planoak Madrilen gorde dira eta, era berean, hantxe dago Ignacio Salak Verboomi urte bereko urriaren 30ean idatzi zion gutuna, haren berri emateko111. Hona hemen pasarte bat:

Laguntza Ate zaharraren eta berriaren jatorrizko planoa, eta txikitu ezineko gangen planoa, 1720an eraikiak. AGS (111)

MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 30. dok.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 99

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 100

“Lehen paperean Berorren Gorentasunak topatuko du Ziudadela honetan gauzatu ditudan lurpeko hamahiru gangen planoa, eta Laguntza Atea errezelaren erdian eraikiko dut, eta ate zaharra hormaz itxi, zeina saihets batera baztertua baitago, betiere Gorteak zubi finkoa aldatzeko edo berria egiteko erabakia hartu eta gero, zaharrak oso gutxi balio baitu; eta Berorren Gorentasunak atea errezelaren erdi-erdian topatuko ez badu ere, horrela utzi behar izan dut, atearen pasabidea zuzenean bi kuartelen arteko pasajera eror zedin”. Era berean, San Filipe eta Santa Isabelekoak aipatu zituen, biak ere egun desagertuak, garai hartan harresiaren barneko aldearen ondoan eraikiak. Laguntza Ate berria egun haietan eraikitzen ari zen, eta Salasek hauxe idatzi zuen hari huruz: “Ateko fatxada, zeinaren diseinua ez baitut gutun honetan bidali huraxe kopiatzeko astia ez izateagatik, orden toskana batez apaindurik gauzatuko da eta Erregearen Armarriak errematean jarririk; zubi altxagarria baskulaz eraikita gelditzen da edo kontrapisu baxuarekin, Berorren Gorentasunak planotik ondoriozta dezakeen bezala”112. Gangetako zimentarriak botatzeko, ingeniariak zehatz-mehatz kontatzen du nola hondeatu zuen tuparria aurkitu arte: “toki orotan baitago maila berean, eta horrek eraginda, nire gangak bukatu ditut, eta ez dute inolako mugimendurik edo haustura txikienik egin, eta hori maiz aski gertatzen da Herrialde honetako obretan...”. Halaber, zimentarri zaharretan zer akats aurkitu zituen azaltzen du, eta harresiaren zimendua aurkitu zuen, “Laguntza Atea ezartzeko” arrakala irekitzerakoan eta ate zaharraren tunelaren paretan; horrek arazoren bat ekarri zion hamahiru gangen arteko azkena egiterakoan. Hori ikusita, hauxe erran zuen maltzurki, bere aurrekoei buruz: “…Ezin dut sinetsi gauza horiek guztiak ezjakintasunez, ardurarik ezaz edo aurreztu nahiez egin izana; beraz, nahitaez ebasteko izanen zen...”. Gutun berean, Ignacio Salak ere aipatzen du zer obra egin zuen aletegian edo bizigaibiltegian (orain mistoen pabilioia erraten zaion hartan), haren edukiera bikoizteko. (112)

Ibid.

100 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

PĂĄgina 101

Bonbek txikitu ezineko gangak, Sala ingeniariak Laguntza Atearen errezelaren lubetan 1720an eraikiak. AMP (R. Bozano)

â&#x20AC;&#x153;Beste paperean Berorren Gorentasunak aurkituko du Ziudadela honetako aletegian egin dudan obra; lehenago, ertz-ganga txikiak ziren, adreilu erdiko lodierarekin egindakoak, eta, gainera, ez oso ongi eginak; esaterako, erdiko hormak eta zutabeak, erretretarik gabe. Eta obra berria zaharrekin lotzea erraza ez bada ere, xede horri komeni zaizkion neurri guztiak hartzen saiatu naiz, eta ziur erran diezaioket Berorren Gorentasunari, obra berriak lanak eman dizkidala, baina pozik gelditu naiz, eta Jainkoari eskerrak, ia bukatua daukat, lurpeko gangen obra bezalaxe, eta espero dut heldu den hilabetean erabat perfekzionaturik egotea, eguraldiak traba egiten ez badiguâ&#x20AC;?113. Haren zuzendaritzapean egin eta oraindik zutik dirauten obra horiek alde batera utzita, Salak hainbat hobekuntza proiektatu zituen Ziudadelako gotorlekuetarako, baina ez ziren gauzatu. Haietako bat izan zen bost bastioietako saihetsak eta (113)

Ibid.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 101

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 102

beheko plazak aldatzea, erasoa izatekotan ahalik eta su-arma gehienak paratu ahal izateko. Aldi berean, bi ate isil ireki beharko lirateke bastioi bakoitzeko, “Berorren Gorentasunak Bartzelonako Ziudadelan egin bezala. Ziudadela honek, ordea, hiru ate isil bakarrik dauzka bastioi hartan edo honetan, eta etsaiak kanpoaldeko obrei erasoa nondik joko zien, behartuak egonen ginen Ziudadelako lubanarro erdiari itzulia ematera, erretiratzeko edo kanpoaldeko obrei laguntzeko”. Era berean, proposatu zuen kanoiak bonbek txikitu ezineko gangetan jartzea, itsasontzietako kanoi-armazoien gainean kokatuak, “horrela, ganga barruan beheko suaren kea bakarrik egonen da; gainera, kanoi horiek nola tiroa bakarrik egin behar duten bizpahiru aldiz, aurrera jotzearen garaian, oso txikia da ke horren enbarazua horren ganga handietan”. Ignacio Salak beste gutun bat bidali zion Verboomeko markesari urte bereko (1720) abenduaren 26an, berak zuzendutako bi obrak bukatuak zeudela jakinarazteko: “Bukatuak ditut aletegia eta lurpeko gangak eraikitzeko bi obra nagusiak. Konponketa batzuk bakarrik ditut bukatzekoak, eta beste obra partikular txiki batzuk ere bai”. Iduri duenez, beste proiekturen bat ere izan omen zen, ate nagusia frontis berriz batez hornitzeko; izan ere, ingeniariak bere nagusiari jakinarazi zionez, Gorteak azkenaldian eskaera hauxe egina zion: “Ziudadelako ate nagusiari Arkitektura moldeko fatxada egitea (Berorren Gorentasunari igorritako huraxe), eta diru eskasia handia dagoenez, bai obra horretarako bai oso beharrezkoak diren beste batzuetarako, haietako batzuk ez ditut proposatuko”114. Arestian ikusi dugun bezala, Laguntza Ate berria berritik eraiki zen, egun dagoen tokian: arku beheratu batez osatua dago, eta alde banatan ordena toskanako bi zutabe atxikita daude, dintel bati eusten diotenak. Hortxe, idazkun hau ageri da. Dena den, azken lerroa hein handian irakurtezina da, harria zartatua dagoelako: HAEC PORTA AUXILII SURGIT REGNANTE PHILIPPO CERTA OBSESSORUM SPES PATRIAE QUE... S........ US (114)

MARTINENA, op. cit. 31. dok.

102 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 103

Gainean, frontisaren errematean, Espainiako monarkiaren armarriaren bertsio sinplifikatua ageri duen armarri soila ageri da (Gaztela eta Leongo kuartelarekin), errege koroak zigilatua, eta armarri txikian borboi errege-etxearen lis-loreak.

Laguntza Atea, toki horretan 1720an irekia. AMP (J. Cía 1952koa)

Juan José Martinena Ruiz / 103

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 104

1970eko hamarkadaren bukaeran, Ziudadela zaharberritzeko lanen baitan, atea Santa Isabel errabelinaren eta kontraguardiaren bitartez Gaztelugibeleko zelaigunearekin lotzen duten zubiak eraberritu ziren; berriz ere harrizko karelak jarri zitzaizkien, bai eta molde zaharreko harzola ere, estetikoki oso erakargarria, oinezkoentzat deseroso samarra bada ere. Erran dezagun zoladura hori anakronikoa dela, zubiaren galtzadako zola 1850 ingurukoa baita. Aurretik, zurezko ohol soil batez egina zegoen, eta karela, zurezkoa ere, harrizko zutarrietan bermatuta zegoen.

Kartografia militarraren goraldia Armadaren Geografia Zerbitzuan gorde egin dira 1720an Laguntzako errezelaren barnealdean eraikitako gangen hainbat plano. Haietako batean ikus daitekeenez, hasiera batean bi labe zirkular aurreikusi ziren ate zaharraren eta Ignacio Salak eraikitako lehen gangaren artean; erran dezagun ate zaharraren artean, lehenago kapera kokatua egon zela115. Artxibo berean, halaber, gotorlekuaren bost bastioietako bati dagokion beste plano bat gorde da, aipatu ingeniariaren proiektuarekin batera, “haietan, gola gehiago eta saihetsetako su gehiago jartzeko, saihets baxu bakoitzean 15 tuesa luze den ganga bat eraikita, goarnizioa, bizigaiak eta beste gauza batzuk setioaldian babesteko; eta 4 ganga txiki daude beste hainbat kanoi jartzeko, eta etsaiak ezin ditu delako kanoi horiek desmuntatu ez artilleriarekin ez bonbekin, eta saihets bakoitzean ere ate isil bat jarri da”. Aipatu planoak (115)

Cartoteca, 391. eta 392. zenbakiak, desberdintasun batzuk gorabehera. Prieto komandanteak 1965ean Ziudadelari buruz idatzitako txostenean argitu zuenez, eraikuntza bonben aurka babestua zegoen eta garaian garaiko mortero-jaurtigaien inpaktuari eusteko ahalmena zuen. XVIII. mendean, gehienez 32 cm-ko kalibrea izaten zuten, oro har: (14 hazbete) eta 78 kiloko bonbak jaurtitzen zituzten. Gehienezko irismena 2.800 metro zen, eta, 60º-tan jaurtikita (horrela sortzen baitzuten ondoriorik handiena), 2.400 bat metro. Jaurtigai horiei eusteko, aski zen gangak metro bateko lodiera izatea, eta diametroa gehienez 6 metrokoa izatea. Vaubanek, bere aldetik, 2 metro inguru zabal izatea gomendatzen zuen. Gainean, bi isurialdeko teilatu bat jartzen zen, hezetasunik eta ur-iragazpenik izan ez zedin.

104 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

PĂĄgina 105

hiru aldaera edo irtenbide desberdin dakartza, lerro zuzenetan edo kurboetan oinarrituta116.

Ziudadelako bost bastioietako baten planoa, Ignacio Salaren bi proiektu agerian daudela, gola gehiago eta saihetsetan su gehiago jartzeko. SGE

1725 inguruko planoa; garai hartan, Ziudadela barnealdean zeuden kuartel eta eraikin guztien altxaketak ageri dira. Bonbek txikitu ezineko gangak, kapera, bolborategia eta mistoen biltegia nabarmentzen dira. IHCM

(116)

IHCM. Planoak. Zenbakia: 1.993, 30.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 105

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

PĂĄgina 106

Egun, mistoen pabilioia erraten diogun eraikinari buruzko plano interesgarri batzuk ere badaude; garai hartan, beheko solairuan, upategia zegoen, eta, goikoan, bizigai biltegia117.

1720ko planoa, egungo mistoen pabilioia bonben kontra sendotzeko. Garai hartan, beheko solairuan upelategi bat zegoen, eta, aletegi bat, goikoan. AGS

Haren ondoan, erdiko arma-plazatik hurbilago, okindegia zegoen. Beste plano batzuetan, 1694an eraikitako bolborategia ageri da; egun, txukun-txukun dago zaharberritua, akatsik gabe, eta erakusketak ikusgai jartzeko aretoa da; halaber, garai hartako beste bolbora-biltegi batzuk ageri dira, txikiagoak; egia erran, etxola txikiak ziren, bi isurialdeko teilatuarekin, eta oholesi batez inguratuta118. Beste plano bat labearen eraikinari dagokio; labea (eraikina) ere gaur eguneraino iritsi zaigu, baina labeak kendu egin ziren, barrualdea erakusketa gela izateko moldatu zenean. 1720 inguruko plano batek erakutsita, jakin badakigu nolakoa zen (117) (118)

SGM. Cartoteca. Zenbakia: 393, 400 eta 402. Ibid. 397 zk.

106 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 107

Ziudadelako gobernadorearen etxea edo pabilioia, urte haietan ate nagusiko guardia-gorputzetik hurbil eraikia, beheko solairu batez eta bi solairuz osatua; horietako bat, ganbara gisa erabilia. Gobernadorearen lehenagoko pabilioia San Antoneko hasierako elizaren ondoko komentua edo etxea zen; oraindik ere zutik iraun zuen, Ziudadelako kapera 1648an berreraiki ondoren. Fermin de Lubian kalonjeak 1740 inguruan moldaturiko Relación de la Santa Iglesia de Pamplona idazkian kontu interesgarri hau idatzi zuen: “... baina jakin beharra dago San Antoneko eliza zaharra erabiltzen dutela gazteluko parrokia gisa. Santu berari eskainia dago, eta Martin de Zalba jaun kardinalak eraiki eta sagaratu zuen. Antoniarren komentua elizaren ondoan zegoen, eta nik komentuko etxearen zati bat ezagutzeko parada ere izan nuen; bai eta harrizko armarrian jarritako santuaren gurutzea ere, eta han hil zen edo hil zuten Medinaceliko dukea. Nire garaian, aipatu etxea goitik behera eraitsi zen, eta, egun, Gazteluko parrokiari itsatsia dagoen plazaxka da...”119.

Saint-Simongo dukea eta plater bat ajoarriero Urte haietan, 1722an, Frantziako enbaxadore jaun nagusia etorri zen Iruña bisitatzera, hau da, Saint-Simongo dukea, eta, aspalditik ohi zenez, eta bidaiari ospetsuak adeitasunez hartzeko ohiturari jarraikiz, Ziudadela ikusteko baimena eman zitzaion. Geroago, enbaxadoreak bisita hartaz idatzitakoa argitaratu zen, eta José María Iribarrenek bere Pamplona y los viajeros de otros siglos liburuan bildu zuen120; hona hemen dukeak labur hartutako zenbait ohar: “Agur erraterakoan –idazten du–, baimena eskatu nion (erregeordeari) ziudadela ikusteko, han ez baitzaio sartzen uzten ezein atzerritarri. Nire laguntzaileekin joan nintzen, biharamun goizean. Dena nire gustura bisitatu nuen eta oso ederra iruditu zitzaidan, txukuna eta ongi zaindua, bai eta goarnizioa bera ere, armak agertuta hartu baininduen eta kanoiaren burrunba-hotsen artean. Handik, gobernadorea ikustera eta hari eskerrak ematera joan ginen; eta handik gutxira, (119) (120)

LUBIÁN Y SOS, Relación de la Santa Iglesia de Pamplona, 87. or. IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 71. or.

Juan José Martinena Ruiz / 107

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 108

berriro nire bila etorri zen, gure irteera ikusteko”. Artetik errateko, erregeordeak enbaxadoreari gotorlekua bisitatzeko baimena emateaz gain, lehendabizi nafar ajoarrieroa jatera ere gonbidatu zuen, eta nobleak dena jan behar izan zuen; hura sakrifizioa, frantses nobleak baitio jakiak ez zuela deus balio eta olioa nazkagarria zela, baina frantsesen gizalege ezagunaz baliatuta, huraxe jatera hartaratua egon zela gonbidatzaileari ohoreak egiteagatik. 1725ean, aurrera zihoazen Iruñea gotortzeko lanak, eta ingeniarien xede nagusia Frantziako portalearen eta Redingo bastioiaren inguruak ziren. Hori zela-eta, behar adina eskulan biltzeko, erregeordea, Torresko kondea, Diputazioari zuzendu zitzaion abuztuaren 7an, herrietan jendea biltzeko deialdia egin zezan, harik eta mila gizon atera arte, guztiek ere harresietan lan egite aldera121. Aldi hartan, Francisco Agenzo ari zen obra-komisario. Aurrekoetan bezala, karehornidura eta materialak garraiatzea liskarbide galanta gertatu zen, eta gorabeherak ez ziren gutxi izan gero, Erresumako ordezkaritzaren eta agintari militarren artean, gizonei ordaindu beharreko prezio eta soldaten kontura. Abenduaren 22an, erregeordeari idazki ofizial bat bidali zitzaion, agindu hau eman zezan: Ziudadelako obretara karea garraiatzen zuten Goñerriko eta gainerako herrietako gizonei erreal t´erdian ordaintzea 10 arroako karga, eta garraio-lanaren ordainez, 3 marabedi ematea, erregu eta joan-etorriko legoa bakoitzeko122. Erregeordeak, bere aldetik, abuztuaren 7an, eskaera egin zion Erresumari, erabakiren bat hartzeko, Iruñerriko herriek obretara 20.000 egur xehe edo ohol laster eraman zitzaten123. Diputazioak, erregeordeari igorritako beste idazki ofizial batean, zehaztu egin zuen zenbat ordaindu behar litzaiekeen gotortze-lanetaraino zura garraiatzen zutenei124.

(121) (122) (123) (124)

AGN. Fortificaciones, 2. orri-sorta, 28. karp. Ibid. 29. karp. Ibid. 30. karp. Ibid. 31. karp.

108 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 109

Arma areto berria eta beste proiektu batzuk Artilleriarako armategi berria eraikitzeko proiektua ere 1725. urtekoa da; gaur egun, Arma Aretoa erraten dioguna. Eraikin horretako areto zabaletan kultur ekitaldiak egiten dira: kontzertuak, erakusketak eta bestelakoak. Planoa Madrilgo artxibo militarretan gordea dago, azaroan datatua dago eta Jorge Prospero de Verboom ingeniari jeneral ospetsuaren sinadura darama; beste proiektu askoren artean, Bartzelonako ziudadelaren proiektuko egilearena125. Oinplanoak eta altxaerak ia egungo itxuran ageri dute eraikina. Desberdintasun bakarra da alboko fatxadetako batek kantoi ebaki bat ageri duela, angelu zuzeneko izkinaren ordez; era berean, badirudi, hasiera batean, eskailerak erdialderako aurreikusiak zeudela, eta ez albo batean, orain dauden bezala. Eraikin bereko antzeko plano bat dago, oinplanoa eta altxaera, sinadurarik eta datarik gabe; baina, zalantzarik gabe, garai berari dagokio; aldaera txiki batzuk ageri ditu, aipatu berri dugunaren aldean. Garai hartako agirietan jasotako testigantzen arabera, badakigu armategia eraikitzea urte askotako kontua izan zela; hogeita bost urtetik gorako kontua, nonbait. Iduri duenez, hori zor zaio lanak hainbat alditan geldirik egoteari. Verboomeko markesak beste proiektu bat erabili zuen eskuartean, baina ez zen gauzatu; hots, hornabeke aurreratu bat egitea. Aipatu ingeniariaren iritziz, eraikuntza gotor hori “Done Jakue eta Andre Dona Maria bastioiek osatzen duten Ziudadelako aurrealdearen aitzinean eraiki beharra zegoen, San Juan de la Cadenako etxeen aurrean dagoen lur sakona begi bistan izateko”126. Eraikuntza gotor berri hori egin izatera, Gaztelugibeleko zelaigunearen zati bat hartuko zuen; Laguntza Atearen ahokadurari dagokion tartean, hain zuzen. Proiektu partzial hori eta arestian aipatu duguna, hau da, bastioien angeluen aurrean kontraguardia berriak eraikitzekoa (gauzatu ere egin ez zena) Verboomen plano eta proiektu orokorrean bilduta ageri dira. Proiektu orokor hori 1726an (125) (126)

IHCM. Planos, 1.993, 33. zenbakiak. Hornabekearen proiektua Zermeñok landutako proiektu orokorrean ere jasoa dago, 1756ko abuztuko data duen hartan, bai eta Daiguillonek 1794ko maiatzean landutako proiektu orokorrean ere. Are gehiago, XIX. mendea aurrera zihoala, zenbait ingeniarik proiektu hartan begirada pausatu zuten, baina ez zen sekulan egin.

Juan José Martinena Ruiz / 109

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:06

Página 110

1725. Próspero de Verboomen proiektua, Ziudadelako Arma Aretoa moldatzeko. IHCM

110 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:07

PĂĄgina 111

landu zuen eta hiriko defentsak hobetzea izan zuen helburu; bestalde, XVIII. mende osoko ingeniarien tresna baliosa izan zen127.

Arma Aretoa 1970eko urtarrilean, zaharberritu aurretik. 1725etik 1752ra eraiki zuten. Lanak urte sail luzean geldirik egon ziren. AMP. Arazuri Bilduma

1725ekoa omen da Madrilgo artxibo militarretan gordea dagoen plano interesgarri bat; bi orri dira128. Lehen orrian pabilioi guztietako aurreko, alboetako eta atzeko fatxaden altxaerak daude, zertxobait eskematikoak, baina oso zehatzak. Beraz, garai hartan barrutiaren barrualdean zeuden eraikin guztiak ageri dira: gangak edo bonbek txikitu ezineko biltegi gangadunak, eliza, bolborategia, kuartelak, pabilioiak, estalpeak eta labea: eta haietarik guztietarik, bakarren bat baino ez da gaur egunera iritsi. Bigarren orrian, bastioietako egiturak ageri dira, barne direla saihetsak eta beheko plazak, ate nagusia eta haren (127)

(128)

Kontraguardiak Luis de Langotsek proiektatu zituen, 1724an. Haien plano batzuk SGM zerbitzuan daude. Cartoteca; zenbakiak: 386 - 388 eta IHCM artxiboan. Planos, 1.874. zenbakia. IHCM. Planos; zenbakiak: 1.993, 17 eta 21.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 111

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:07

PĂĄgina 112

dorrexka, guardia-gorputza, kanpoaldeko errabelin bateko atea, bastioi bat, haren saihetsa eta kanoi-zuloen banaketa, eta gotorleku osoaren hainbat sekzio. XVIII. mendearen erdira arte, halako hutsune bat nabari da Ziudadelari dagozkion dokumentazioan eta kartografian. Ez dirudi munta handi samarreko lanik egin zenik, ezta proiekturik ere. Ez dago, behintzat, hori froga dezakeen testigantzarik. Lurra hondeatu eta berdintzeko lan batzuk bakarrik egin ziren Gaztelugibeleko zelaigunean, 1726tik aurrera; artean ere, 1742an bere horretan zirautenak. Nolabaiteko jarduera salatzen digun lehen berria 1751. urteari dagokio; baina ez zen oso jarduera nabarmena izan. Horrela, azaroaren 24an, Juan Bautista French ingeniariak Arandako kondeari jakinarazi zion bukatu zela ura Ziudadelaren barrutiraino eramateko hodia: â&#x20AC;&#x153;Berorren Gorentasunak agindutakoarekin bat, Ziudadelako iturri berriaren ontzia bukaturik, noria eta haren gurpilak berreginik, eta hodia hobeturik, ur asko ibili

Ziudadelaren erdigunean zegoen iturriaren inguruko proiektua, 1725ekoa. AGS

112 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:07

Página 113

da gaur goizean hodian bere jomugara iristeko, eta aipatu Ziudadelako soldaduek eta jendeek onura horretaz gozatzen ahalko dute inolako enbarazurik gabe”129. Arestian ere erran dugu urte aunitz joan zirela gotorlekuko arma-aretoa edo armategia eraikitzeko lanak bukatu artean; gogoratuko dugu proiektua 1725ekoa izan zela. Mende laurden bat baino gehiago. 1752. urtean, Errege Ogasunak 250.000 erreal jarri zituen aipatu obra eta Errege-erreginen errabelinari zegokiona bukatzeko, azken hori Frantziako portalean, non, urte haietan hobekuntza nabarmenak ere egiten ari baitziren.

Zermeño eta barnealdea birmoldatzeko proiektua 1756. urtea mugarri gertatu zen Iruñeko gotorlekuen historian, hirira Juan Martin Zermeño iritsi baitzen; hots, izen handiko ingeniari militarra. Urte hartan berean, Zermeñok bonbek txikitu ezineko eraikinei buruzko proiektu osoa eta zehatza aurkeztu zion errege Fernando VI.ari. Eraikinok (kuartelak, pabilioiak eta bestelakoak) Ziudadela barrualdean eraikitzekoak ziren, ordura arte zeudenen ordez. Oinplano berriko eraikuntza haiek guztiek nahitaezko sendotasuna zuten, baina baita nola halako dotorezia ere, betiere arkitektura militarrak ezaugarri duen soiltasunarekin bat. Zermeñoren plana, izan ere, arrazionalki pentsatua zegoen, eta erabat birmoldatzen zuen gotorlekuaren barrualdea. Horrela, oinplano laukizuzeneko etxadi erregularrak egitea proposatu zuen, erdiguneko arma-plazaren inguruan simetrikoki antolatuta. Bazterrean utzi zen, beraz, hasierako egitura erradiala, kaleetan oinarritutakoa, zeinak, plazaxka biribil batetik, bastioietarako igoetarantz abiatzen baitziren, bai eta harresiko bost errezelen erdietarantz ere. Proiektua, zalantzarik gabe, munta handiegikoa zen Errege Ogasunak zezakeenerako, eta ez zuten aintzat hartu, garestia zelako. Kalkuluen arabera, zortzi milioi erreal behar ziren.

(129)

Ibid. Docs. Fortificación, 4-4 – 12-13.

Juan José Martinena Ruiz / 113

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:07

Página 114

Proiektua 1756. urteko abuztuaren 17an igorri zitzaion Gorteari, hainbat tintatan margotutako planoarekin batera eta txosten interesgarri batekin. Txostenak Ziudadelari buruzko deskribapen zehatza dakar; egia erran, inoiz Ziudadelaz egindako deskribapenik zehatzenetakoa130.

Ziudadela 1756an “Gotorleku hau –utzi zuen idatzita Zermeñok– pentagono erregular batez osatuta dago, eta pentagonoaren kanpoko aldeak 338 kana gaztelar eta erdi ditu. Haren eraikuntzan, agerikoak dira gotortze-lanen arau onak, eta lerro eta angelu guztiak proportzionatuak dira, arau hoberenekin bat. Bastioietan saihets altuak ditu, sei kanoi edukitzeko modukoak, eta beheko plazetan bi sartzen dira. Beheko plazak ganga bidez lotuta daude lubetaren azpitik, eta haietariko hirutan ate isilak edo lubanarrorako irteerak ditu bizkarraren azpialdetik. Beheko plazak oso sendoak dira eta behar hainbateko tokia dago hiru kanoi jartzeko; beraz, saihets bakoitzak hamaika kanoi eduki ditzake, etsaiei aurre egiteko eta kontrako aurpegia, lubanarroa, bide estalia eta zelaigunea defenditzeko, eta ez da erraza kanoi horien suak saihestea; beheko plazeetakoena, bereziki. Eta saihets altuez gainera, Errege Bastioian gaindegi bat ere badago”. “Bost aurrealdez osaturik, bata hiriaren kontra dago; aldameneko biak, hiriarekin baturik daude, hiriaren barneko barrutiaren eta kanpoaldearen albo banatan kokaturik, eta gainerako biak landari begira. Azken horietako batean Laguntza Atea kokatua dago, eta aipatutako lehenbizikoan, ate nagusia, hiriarekin komunikatzen duena. Guztietan ere errabelin onak daude eta bastioietako errezelak babesten dituzte, eta landari begira dauden bi bastioien aurrean, kontraguardiak daude, lubanarro guztiaren inguruan; eta halaber, bide estalia (130)

MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 34. dok. Planoaren kopia garaikideak gorde dira. Jatorrizkoa, Zermeñok datatua eta sinatua, SGM zerbitzuan gordea dago. Cartoteca, 413. zk. Kopia bat IHCM artxiboan. Planos, 1.993. zk., 69. orria, eta beste bat berdina AGN artxiboan, markoan ipinia eta goiko solairuko pasabidean ikusgai jarria.

114 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:07

Página 115

arma-plazekin eta zelaigunearekin. Barruti nagusia egoera onean dago, eta harresietako eraikuntza on-ona da, guztiak ere harlanduz eginak. Errabelinak eta kontraguardiak ez dira hain kalitate onekoak, baina era berean horma sendoak dituzte, eta kontramalkarra harri-hormaz jantzia dago; baina komunikaziorako eskailerak falta zaizkie, kanpoaldeko gainerako obrei bezalaxe, eta bide estalia parapetorik eta trabesarik gabe dago; zelaigunea oso baxua da, eta akats berbera dute bai bi errabelinek, bai eta errabelinak estaltzen dituzten kontraguardiek ere. Horrela, barruti nagusia eta obra guztiak erabat zeuden eskutik utziak, belar haziekin nahasita, azienda toki guztietan bazkan, zuhaitzak parapetoen alderik lodienean ere landaturik, eta beheko plazetan jardinak jarrita, jakinarazia dudan bezala. Orain, ordea, dena garbitzen ari da, eta alde askotan jadanik garbia dago”131. Oro har, erran daiteke, adierazitako akatsak gorabehera, gehienak kontu xehe batzuei zegozkienak, Zermeñok onargarri iritzi ziola Ziudadelaren egoerari; bai, behintzat, gotorlekuei berez zegokienean. Aitzitik, barnealdeko eraikinei, baita azken urte haietan eraikitako batzuei ere, kontra-kontrako iritzia agertu zien. “Ziudadelaren barnealdean, hainbat eraikin daude: kuartelak, pabilioiak eta biltegiak, eta eliza bat. Baina gehienak hain dira ahulak eta funtsik gabeak, ezen ez baitago haien berezitasunen berri emateko ziorik, eta ez dute zutik iraunarazteko moduko berezitasunik batere; gainera, oso garestiak dira, urtero diru-kopuru nabarmenak gastatu behar izaten baitira konponketetan, eta ez dute balio setio-egoerarako; eta, gainera, edukieraz txikiak dira, gotorleku honek behar duenaren aldean”. “Nolanahi ere, bi bakarrik dira erabilgarriak eta arreta merezi dutenak. Bata, bolbora-biltegi bat da, handi samarra eta eraikuntza onekoa, duela urte gutxi eraikitakoa; bestea, berriz, bi nabeko elikagai-biltegia da; egun, solairu nagusia aletegi gisa erabiltzen da, eta behekoa, berriz, upategirako”132.

(131) (132)

Ibid. Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 115

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:07

Página 116

1756. Juan Martín Zermeñoren proiektua, Ziudadela barnealdeko eraikin militar berriak eraikitzeko. IHCM

116 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 117

Juan José Martinena Ruiz / 117

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 118

Zermeñok paragrafo honetara ekarri du bolborategia, bai eta egun biltegia edo mistoen pabilioia erraten diogun eraikina ere. Egun, Arma Aretoa deritzon eraikina 1752an bukatu zen, eta hauxe dio hartaz hitzez hitz: “Hasia zen armategi bat azken urteotan bukatu bada ere, ez du merezi kontserbatzea, Ziudadelarako txikia baita, eta haren zoruak ez du inolako sendotasunik, zurak gaizki jarriak daudelako eta meheak direlako: hori dela-eta, Artilleriako ofizialak ez dira ausartu zamatzera, zeren zamatuta ez egonik ere, alde batzuetako zoruak beherantz makurtuak baitaude; horregatik, eta era berean, haren kokapenak proiektua deseginen lukeelako, komeni da eraistea, eta eraikin horretako material guztiak egin beharreko obretan erabiltzea”. Hogeita hamar urte lehenago, Laguntza Atearen errezelean eraikitako gangei dagokienez, erran dezagun ia garai hartan zeuden bezala iritsi zaizkigula. Bada, Zermeñok hauxe idatzi zuen: “Andre Dona Maria eta Done Jakue bastioien arteko errezelean, hainbat ganga daude, guztiak ere bonbek txikitu ezinekoak, lubetaren azpian, iragan urteetan eraikitakoak; baina (diotenez) haietako batean kare bizia utzitako aldi batean, hezetasuna hartuta, hartziduraren indarrez, ganga lehertu egin zen, eta hondatu zen; horrek aldamenekoei ere kalte eragin zien, eta habetuak daude, eta ia aireztatzerik ez dutenez, guztiak ere hain hezeak daude, non bakar-bakarrik erabil baitaitezke hezetasunak jota galtzen ez diren generoak gordetzeko”133. “Ate nagusian ere bi ganga daude; gaur egun, guardia-gorputz gisa erabiltzen dira, eta biak erabilgarriak izan daitezke, Andre Dona Maria eta Done Jakue bastioien arteko errezelean dagoen beste hura bezala, lehenago Laguntza Atea izan zena”. Ingeniariak, lehendabizi, Armada etorbidearen aldeko barrutira sartzeko tunel gangadunaren bi aldeetan kokaturik zeuden bi gangak aipatzen ditu; eskuinekoa bere horretan dago, batere ukitu gabe, eta ezkerrekoa, 1970ean eraiki zen, urte hartan harresiaren zati hori berregin baitzen, zeina 1890ean eraitsi baitzuten hainbat eraikin militar egiteko. Bigarrenik, Laguntzako errezelaren azken gangaz mintzo da, non, XX. mendean barrena (133)

Ibid.

118 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 119

Ziudadelako kapera kokatua egon baitzen; kaperako atearen aurrean, frontoi txiki bat zegoen. XVI. mendeko azken urteetatik 1720ra bitarte, hasierako Laguntza atearen sarrerako eta irteerako tunela izan zen; hain zuzen ere, egungoa eraiki bitarte.

Egin ez ziren eraikinak ZermeĂąoren proiektua, funtsean, barrutiaren barrualdean kokaturiko eraikinei zegokien. Proiektuaren arabera, barrutia erabat birmoldatuko zen eta osotara desagertuko zen aurreko banaketa erradiala. Garai hartan zeuden eraikinetatik, bik baizik ez zuten zutik iraunen: bolborategiak eta bizigai-biltegiak, gaur egun mistoen pabilioia erraten diogun horrek, alegia. Gainerako guztia berri-berritik egin beharko zen. Lehenik eta behin, ingeniariak infanteriako bost kuartel eraikitzea proposatu zuen, bostak ere oinplanoz laukizuzen luzatuak, ondoondoan ipinitako nabe gangadunez osatutakoak, solairu bakarrekoak, eta harresiko errezel bakoitzaren ondoan paraleloki kokatuak, betiere bastioietara igotzeko bideen ondoan. Horrez gain, ate nagusitik sartuta, guardia-gorputzaren aurrean, lehen eraikin-lerro bat egitea proposatu zuen, eraikinak harresiarekiko elkarzut antolatuta: ofizialentzako bi pabilioi, eta beste pabilioi bat, Estatu Nagusiarentzako, eta bertan, etxebizitza bana gotorlekuko gobernadorearentzako, erregearen tenientearentzako eta sarjentu nagusiarentzako; gurutze latindarreko eliza bat, alboetako kaperaz osatua, kaperauentzako etxebizitzaz hornitua eta, atzealdean, beste etxebizitza bat, ingeniarientzako, eta beste bi pabilioi, ofizialentzako. Lehen eraikin-lerro horren atzetik, bigarren bat ere aurreikusia zegoen, lau etxadiz osatua, erdiko arma-plazaren albo banatan binaka antolatuak, oinplanoz karratuak, aurreko plazaxka biribilaren ordez. Etxadiotariko hirutan ofizialentzako pabilioiak kokatuko ziren eta, haietako bat, eskuin-eskuinean kokatutako hartan, ospitale militarra. Azkenik, hirugarren eraikin-lerro bat ere ageri zen proiektuan, hiru eraikinez bakarrik osatua: zalditeriako kuartela, bi solairukoa; artilleriako armategi handi bat, erdiko patioa eta guzti, eta fatxada soil arkupedunaz osatua; eta, labeak kokatzeko eraikin bat, aleak eta irina gordetzeko eta ogia egiteko hainbat nabez hornitua.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 119

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 120

“Proposatutako eraikinetan –zioen Zermeñok proiektuarekin batera doan txostenean–, kostea txikiagoa izateko xedea izan dut, azalkeriak kenduz, baina behar duten guztia faltatu gabe eta apainketak saihestuz; eta, bistatik galdu gabe, soilak izanda ere, apainketak eraikinen jabearen boterea erakusteko modua eman behar duela. Denak egindakoan, ongi segurta liteke antolaerarik hobereneko ziudadela izanen litzatekeela, ziudadela guztien artean, gotorlekuak ez baitu, ez duenez, inolako akatsik”134. Egia erran, gotorlekuari berari dagokionez, Zermeñoren proiektuak ez zekarren aipatzeko moduko berrikuntzarik, ez bazen xehetasun batzuk aldatzea kanpoaldeko errabelinetan eta kontraguardietan, haietan eskailerak egitea, bai eta kaponerak ere, errabelinetara lubanarroan barrena joateko bidea babesteko. Horrekin batera, azkenik, parapetoa eta trabertsak eraikitzea proposatzen zuen, perimetroa inguratzen zuen bide estalian. Hura ongi azterturiko proiektua izan zen. Hartan proposatzen ziren eraikinak, gainera, guztiz beharrezkoak ziren XVIII. mendean, guztiak ere bonbek txikitu ezinekoak. Hala ere, deus ere ez zen egin. Ziudadelak bere horretan jarraitu zuen, eta barrualdeak betiko egitura erradialari eutsi zion, oinplano trapezoidaleko pabilioi txikiz osaturik, harik eta 1966an giltzak Iruñeko Udalaren esku utzi ziren arte.

Amici, eta Arandak agindutako txosten bat 1756ko urriaren 20an, Jeronimo Amici ingeniariak Iruñeko harresien eta Ziudadelaren egoera orokorrari buruzko beste txosten bat idatzi zuen, Erregearen Artilleria Kidegoko zuzendariak, Arandako kondeak aginduta. Txostena, oro har, bat dator Zermeñok egindakoarekin, baina zenbait berri jakingarri ere ematen ditu135. Ziudadelari dagokionez, hasteko eta bat, laudatu egiten du “huraxe (134) (135)

Ibid. IDOATE, Las fortificaciones, 19. dok.

120 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 121

ideiatu zuenaren nahikotasun handia, bai kokapen onari dagokionez bai goiko eta beheko saihetsen antolaera ederrari dagokionez”. Hormen eta bastioien egoera ona zen, beheko plazetako parapetoena izan ezik, "erabat hondaturik baitzeuden eta haietako batzuk belarrez estaliak". Lubanarroaren kontramalkarrak ez zuen komunikaziorako eskailerarik, ezta kanpoaldeko errabelinek eta kontraguardiek ere, zeinez erran baitzuen eraikuntzaz franko kaskarragoak zirela barruti nagusiko eraikuntzen aldean. Barruti nagusiko parapetoak, gainera, erdi lurperaturik zeuden eta handik landa-eremua ez zegoen begi bistan. Gotorleku barreneko eraikinei dagokienez (Zermeñok haiek guztiak eraistea eta bestela moldatzea proposatu zuen), Amicik hauxe dio: “eraikuntza oso ahulak ziren eta oso gaizki banatuta zeuden; eta inoiz Ziudadela setiatua egotera, nahitaez garaia baino lehen alde egin beharko zen hartatik, goarnizioa ez jartzeko etsaiaren etengabeko suminaren eraginpean, ezta bonbek sorraraziko lituzketen zoritxarren eraginpean ere, ez baitago eraikuntza hondatuetatik babesteko moduko parajerik batere”. Izan ere, eraikin gutxi zegoen bonbek txikitu ezinik: hots, ate nagusiko errezelean zeuden hiru gangak (hiru areto gangadunak), bolborategia, “ederra eta oso handia”, eta gaur egun mistoen pabilioia erraten zaiona: “elkarri lotutako bi ganga, aletegitako balio dutenak". Hauxe dio, bestalde, Laguntza Atearen bi aldeetan kokaturiko hamabi gangei buruz: “hezeak izateaz gain, meheak eta ahulak ere badira, fabrika kaskarra baita eta oin zuzenek ez baitute behar bezalako lodierarik; haietarik, hiru hondoratu dira dagoenekoz; beraz, hortik erran daiteke ez direla bonbek txikitu ezinak”136. Txostenari bukaera emateko, bi obra aipatzen ditu, biak ere Gorteak onetsirik eta garai hartan hasitakoak: batetik, akueduktu eta ur-biltegi berria, eta, bestetik, ate nagusiko guardia-gorputza. Idazkiaren arabera, bi-biak ministroak bertan behera utzi zituen, Zermeñok eskaturik, bonbek txikitu ezinekoak izateko proiektatuak ez zeudelako, eta era berean, barrualdeko eraikin guztietarako proiektu orokor bat zegoelako, oraindik onetsi gabea, Zermeñok berak egindakoa. (136)

Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 121

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 122

Amicik egindako plano bat ere gorde da Madrilen, 1757ko uztailaren 1ean datatua, eta akueduktu edo hodi estali bati dagokiona. Hodiak ura Arma Aretoaren atzealdeko biltegi batera eramaten zuen. Ur-soberakinak, mineta baten bidez, Laguntza Ateko gangen aurrean zeuden bi kuartelen azpitik pasatzen ziren, kuarteletako komunak garbitzeko, eta gero lubanarrora isurtzen ziren, Done Jakue bastioiaren ezkerreko saihetsean137.

Karlos III.aren erregealdiko beste proiektu zenbait Hainbat proiektu aurkeztu ziren 1764tik 1757ra bitarte, gehienbat Francisco Llovet-en zuzendaritzapean. Horrela, Arma Aretoaren edo artilleriako armategiaren (garai hartan erraten zioten bezala) plano bat gorde da, 1764ko abenduaren 29ko datarekin, bai eta horri lotutako proiektua. Hainbat gauza proposatu zituen: eraikinaren altuera erlaitzean beheratzea; adreiluzko zolen ordez, zurezkoak jartzea; eta, zutabe eta habeen ordez, adreiluzko arku beheratuak paratzea. Gainerakoan, oro har, eraikinaren egiturari eustea proposatzen zuen138. Garai hartako beste plano batean Ziudadelako elizaren oinplanoa marraztuta ageri da, 1648an eraikitakoa. Proiektu horrek, zehazki, etxebizitza berri bat eraikitzea proposatzen du bikarioarentzat eta sakristauarentzat139. Plano horren arabera, eliza hainbat zutabez bereizitako hiru nabez osatuta zegoen; presbiterio edo burualdearen alde banatan, kanpandorre eta sakristia bat zituen, eta ezker nabearen aldamenean, berriz, biltegi bat, oinplanoz luzatua. Proiektuan ageri den etxebizitza fatxadaren ondoan zegoen; bi solairu izanen zituen, eta atzealdean, patio txiki bat, eta haren ondoan, kanposantu txiki bat, hesi batez inguratua. Hesiak angelu bat osatzen zuen, sakristiaren paretarekin elkartzeko. Hainbat plano gorde dira 1767ko uztailekoak, guztiak ere Llovetek sinatutakoak eta ate nagusiko guardia-gorputzari dagozkionak, non, alde batean, oinplano (137) (138) (139)

IHCM. Planos, 1.993. zenbakia, 51. orria. Ibid. 55. eta 56. orriak. Ibid. 22. orria.

122 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 123

berriko pabilioi bat eraikitzea proposatu baitzen, bertan preso ospetsuak sartzeko, eta, bestaldean, beste pabilioi bat, Estatu Nagusiko ofizialak bizitzeko140. Iduri duenez, 1756an eraikitzen hasi zen egungo guardia-gorputza, bai eta bere bi etxola arkupetuak ere, bana sarbideko plazaxkaren alde banatan. Obrak, ordea, eten egin ziren, Zermeño teniente jeneralak eskaturik. Aurreko guardia-gorputza XVII. mendearen bukaeran eraiki zen eta sarrerako aurreko tunel gangadunean kokaturik zegoen, betiere eskuinaldean, egungo Armada etorbidetik sartzen bagara. Haren aurrean, soldaduak giltzapetzeko ziega edo espetxea zegoen. Urte hartan, guardia-gorputz berria bukatzea zen kontua, baina bi eraikin eginda, bina solairukoak, pabilioien gainean. Fatxadak bat datoz erabat Karlos III.aren garaiko eraikuntza militarren estiloarekin; hau da, beti halako eite barroko bat izaten zuten, betiere militarren betiko soiltasunetik atera gabe. Urte haietan, ikus daitekeenez, barruti barrualdeko eraikin militarrak hobetu nahi izan zituzten; ez, ordea, berez gotorlekuak. Bada plano bat, Carlos Lemaur-ek 1774ko urtarrilaren 8an sinatutakoa, kuartel berri bat irudikatuta ageri duena; hots, garai hartan, Santa Isabelgo kuartelaren ondoan eraikitako huraxe, non eta aurretik Armategi Zaharra egon zen tokian141. Eraikuntza bakun luzatua zen, bi solairukoa; beheko solairuan, estalpe edo arkupe bat zuen, zurezko zutabeez osaturikoa, balkoi luze bati eusten ziotenak, eta balaustrada ere zurezkoa zen, goiko solairuarentzako galeria gisa balio zuena; alde batean eskailera bat zegoen, goiko solairura igotzeko. Kuartela lau isurialdeko teilatu batez estalita zegoen, teilatupeak eta guzti.

Antonio Zara ingeniariaren txostena Antonio Zarak Iruñeko eraikin militarrei buruzko zerrenda bat egin eta 1784ko abuztuaren 21ean bidali zuen142; zerrenda horri esker, jakin badakigu Ziudadela barruko kuartelak data hartan bost zirela. San Felipe izenekoan Irlanda, Milan eta (140) (141) (142)

Ibid. 32. eta 33. orriak. IHCM. Planos, 1.979 zk. MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 38. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 123

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 124

Bravante erregimentuetako errekluta-banderak zeuden, eta 392 ohe zituen. Santa Isabelgoan, 436 ohe sartzen ziren, eta Ezinduen hiru konpainia hartzen zituen. Kuartel berriak, nonbait 1773an eraikitakoak, 288 oherentzako edukiera zuen. Garaipenarenak, 134rentzako, eta Zalditeriako eta Artilleriako destakamenduek hartu zuten. Eta Desterratuen Kuartela zeritzonak 78 ohe izan zitzakeen, xede hartarako ez erabiltzekotan. Horrez gain, ohartarazten zen beste 364 ohe ere sar zitezkeela Laguntza Ate ondoko gangetan. Hamahiru ganga edo areto gangadun ziren, “lehenago elizatako erabiltzen zena” barne. Ate nagusiko gangak, ordea, ez ziren erabilgarriak “ur asko iragazten delako”. Lehenago, ganga haietan, guardia-gorputza eta ziega kokatuta egon ziren. Atetik hurbil, errezelaren lubetaren azpian, beste bi ziega ere bazeuden: “bati, urarena erraten zaio, ur asko iragazten baita, eta besteari, fraidearena”. Azken horretan (egun ez dago halakorik), Victoria ordenako elizgizon bat egon zen giltzapeturik eta hantxe hil zen, agonia luze eta latzaren ondotik. Zehazki, kaiola batean katez lotua egon zen, Ondorengotza Gerran Austriako Artxidukearen aldekoa izan zelako. Zarak egindako zerrenda hartan, gainera, eraikin militar nagusiei buruzko deskribapen labur baina jakingarriak ageri dira. Hona hemen: “Bizigaien biltegiak bi ganga ditu, biak ere bonben aurka babestuak; hutsunea 46 kana da luzeran; bakoitzaren zabalera, 7 kana, eta banaketa-horma hiru oin eta erdi. Sotoa dauka, eta teilatu-bizkarra teilaz estalia dago urik sar ez dadin”. “Labea bonben aurka babestua dago, eraikin soila da, hein batean besarkatzen duena, ogia banatzeko”. “Bolbora-biltegia ere bonben aurka babestua dago eta teilaz estalitako teilatubizkarra dauka; hutsunea 26 kana eta heren bat da luzeran, eta 9 kana eta erdi, zabaleran; dagokion hesia du. Bai bolbora-biltegiak bai bizigaien biltegiak ez dute hezetasunik, lubetatik bereiziak eta teilaz estalita daudelako”. “Artilleriako armategia eraikin berria baina soila da. Bi solairu ditu eta ganbara. Parapetoa baino askoz ere altuagoa da. Beheko solairuan kanoi-etxeak eta gauzaki astunak daude; solairu nagusian, apalategiak daude bost mila fusil baino gehiago jartzeko; egun, 2.597 dituzte. Ganbaran, gauzaki arinak jartzen dituzte. Eraikin honen eta bolbora-biltegiaren artean, teilatu hutsez estalitako beste eraikin bat dago, erabilera berbererako; eta, San Felipe kuartelaren ondoan, antzinako eraikin bat, etxadia osatzen duena. Erabilera berbera ematen zaie Antonio, Garaipen, Done Jakue eta Andre Dona Maria bastioietan dauden etxe

124 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 125

handiei. Eraikin horietako batzuetako paretak zitaraz eta zurez eginak daude, eta beste batzuetakoak, berriz, adreiluz eta zurez. Baina denak teilaz estalita daude. Errege-bastioian, aparamen bat dago, salbak jotzeko muntatuak dauden kanoien etxeak gordetzeko”143. “Bost bastioien arteko angeluetako garitak handiak dira eta teilaz estaliak. Done Jakue bastioikoan, errentatzaileak salmentarako bolbora gordea dauka, eta Andre Dona Maria bastioia nire garaian moldatu zen, plazako behin-behineko bolborabiltegia izan zedin, eta bertan hamasei upel bolbora sartzen dira”. “Garaipeneko kuartelak, bizigaien biltegiak, 30 oherentzako edukiera duten bi ukuiluek eta aldameneko okindegiak etxadia osatzen dute, baina biltegitik bereizita; bi kale txiki itsuk bereizita, hain zuzen. Okindegiaren ideia oso ona da: bi harri ditu, bi zaldik mugitzeko modukoak. Baina hain egon da utzia, ezen, nire iritziz, usteldua baitago makinaren zur osoa; izan ere, eraikin teilatudun hura, sarjentu nagusiek erabili dute belarra gordetzeko; egun, ez dakit gauza bera gertatzen ote den”. “Eliza polita eta handi samarra da, bai eta Erregeren Tenientearen etxea ere. Eraikinok soilak dira; kuartelak bezalaxe. Bai eta gainerako guztiak ere, pabilioiak erraten dietenak, eta bi solairu dituzte, ofizialek logelatako erabil ditzaten; eraikin batzuk handiak dira; besteak, txikiak. Handiak, hogeita bost dira, eta hamaika etxadi osatzen dituzte, Erregeren Tenientearena, Sarjentu Nagusiarena, Laguntzailearena, Bikarioarena eta okindegitako eta harategitako erabiltzen ziren beste bi pabilioi barne. Txikiak hamabost dira, haietariko bi erabiltezinak, eta guztiek bi etxadi osatzen dituzte. Pabilioi handi batzuek sotoa dute; baina ez dira gangadunak; eta horrek zurei kaltea eragiten die, gezi-leihoetatik ura sartzen baita... Hormak, oro har, adreiluzkoak dira, eta asko, zitarazkoak, eta ostikoak dituzte, habe etzanei edo zubiei dagokien tokian eusteko. Hitz batez, harrizko, adreiluzko eta, batzuetan, (143)

Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 125

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 126

tarteka jarritako zurez ere osaturiko hormen nahasketa da. Horrela, batzuek egiazko oskol baten testura dute, eta gauza bera erran daiteke, partez, desterratuen kuartelaz”144. Badago beste zerrenda bat, 1785eko abenduaren 29an datatua, Iruñeko gotorlekuen eta eraikin militarren egoerari buruz, baina gauza berri gutxi dakar orain arte aztertutakoari gehitzeko. Egia erran, gauza baten berri ematen du; garai hartan, Laguntza Atea oraindik eraiki gabe zegoela145. Era berean, beste txosten batek ere ez dakar deus berririk. Juan de Villalongak 1787ko abenduaren 19an sinatu eta Madrilera bidali zuen, Cabrer ingeniariak idatzitakoaren ordez, ez baitzen Manuel de Azlorren gustukoa izan. Egia erran, Zermeñok eta Amocik agertutako guztia azpimarratzen du, deus berririk kontatu gabe. Lubanarroan zeuden iturriez dio ez zirela uda parte osoan agortu; eta, bide estalia oholesi batez inguratzeko aspaldiko ideiaz, berriz, erregeren biltegietan hogei bat mila hesola gorderik zeudela xede hartarako146.

Tximistorratza; jendea bolboraren beldur Frantses iraultzaileek 1793an errege Luis XVI.a exekutatutakoan, Frantziako Konbentzioaren kontrako Gerra piztu zen. Nafarroan, berriz ere, giroa franko tenkatu zen, eta herriak eta ibarrak, Mendialdekoak gehienbat, gerra prestatzeko lanetan hasi ziren, buru belarri. Etsaien armada Iruñetik hurbil ibili zen, era arriskutsuan ibili ere, baina berriz ere agerian gelditu zen hiriko harresiek eta Ziudadelak disuasiorako zuten indarra, eta etsaiek ez zuten hiria setiatu. 1794ko apirilaren 21ean, Ziudadelako bolbora ateratzeko eskaria egin zion Erresumako Diputazioak Ventura Caro jeneralari, auzokideak arriskuan ez jartzeko, eta bolbora Aratzuriko jauregira edo Eultzako etxera eramateko147. Iduri duenez, bolborategian 2.615 kintal bolbora zegoen, eta militarrek ez zuten hiritik kanpo eraman nahi, (144) (145) (146) (147)

Ibid. MARTINENA, op. cit. 39. dok. IHCM. Fortificación, 4-3 – 1-7. IDOATE, Las Fortificaciones, 98. Oharra.

126 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 127

edozer unetan erabili beharko zutelakoan. Hura ikusita, eta ekaitz sarriek sorrarazten zuten arriskuaren aurrean, agintariek tximistorratz bat jartzea aztertu zuten. Tramankulu hura, garai hartan, tresna berri samarra zen, berrogei bat urte lehenago asmatu baitzuen Benjamin Franklin ezagunak. Portillo artilleriako komandanteak aditzera eman zuenez, 8.000 kintal behar ziren, hiria bolboraz egokiro hornitua egoteko. Tximistorratzak sekulako beldurra eragin zuen auzokideen artean; jende batzuen erranei erreparatuta, behintzat, tramankuluak txinpartak eta deskargak erakarriko zituen, eta hiria suntsitzeko moduko hondamendiren bat sorraraziko zuen, biztanleen heriotza ere eraginda. Argi dago, iruindarren oroimenetik ezabatu gabe zegoela 1670ean eta 1733an izaniko bolbora-leherketen gaineko oroitzapena. Caro jenerala, maiatzaren 2an148, gutun bidez saiatu zen Diputazioaren beldurrak uxatzen; ez zuen lortu, ordea. Erantzunean, Erresumako ordezkaritzak berriz ere arriskuak salatu zituen, eta erran ere erran zuen ez zela bazterrean utzi behar espetxeraturen batek edo ustekabeko istripu batek hondamendi bat eragiteko arriskua. Bolbora lekuz aldatzekotan, Udalbatzak konpromisoa hartuko zuen, beharraldian, huraxe egun bakar batean ekartzeko, 200 zaldi erabilita eta, behar izanez gero, auzokideak lan hartarako mobilizatuta eta gurdiak konfiskatuta, garraioa egiteko. Hori guztia, jakina, leherkariak Ziudadelako bolborategian ez gordetzeko149. Gainerakoan, gerra garaian edo Frantziak lurraldea inbaditzen zuen aldi orotan bezala, peoiak eta langileak uzteko eskatu zion erregeordeak Erresumari, gotorleku guztiak defentsa-egoeran prest utz zitzaten. Beraz, mandatariak izendatu zituzten, herrietara joan eta lan haietarako behar ziren 500 herritarrak biltzeko. Haietako asko, ordea, ez ziren agertu, eta beste batzuek obretatik alde egin zuten, adierazitako soldata ordaintzen ez zitzaielako. Hura ikusita, Gorteek esku hartu behar izan zuten, jende horri ordenantza militarretan aurreikusitako zigorrik ez jartzeko. Obretan gelditu zirenentzako, CompaĂąiako eliza zaharrean eman zitzaien ostatu, Josulagunak kanporatzearekin batera, konfiskatu egin baitzen150. (148) (149) (150)

Ibid. Ibid. AGN. Fortificaciones, 2. orri-sorta, 32. - 35. Karpeta.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 127

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 128

Hurtado jeneralaren asmo handiko proiektua Behin Basileako Bake Itunaren bidez gerra-hotsak amaituta, berriz ere proiektu berriak hasi ziren lantzen, baina aurreko gerra-giro nahasiak ekarritako premia eta estutasunik gabe. 1796ko irailaren 7an, Antonio Hurtado jeneralak Iruñeko gotorlekuen plano orokor bat igorri zuen Madrila. Hartan zehatz-mehatz azaldu zuen zer-nolako hobekuntza-lanak zeuden proiektaturik, barrutiaren defentsaahalmena handitzeko151. Handik hilabete batzuetara, 1797ko maiatzaren 31n, beste plano bat egin zuen, harako hura Ziudadelari soilik zegokiona, barne hartuta "proposatzen diren obren proiektua, bai gotorlekuei dagokienez bai bonbek txikitu ezineko eraikin militarrei dagokienez, Errege Agindua betetzeko. Horrela, prest geldituko da, aldia datorrenean defentsa irmoa egiteko”152. Plano orokorra Madrilgo artxibo militarretan gorderik dago eta, harekin batera, proiektu partzialen eta xehetasun azterketen proiektuak ageri dira, gotortze-lanei dagokienean, Hurtadoren proiektuaren arabera, bastioietako saihetsetako beheko plazak bonbek txikitu ezineko gangez estaliko ziren152bis, eta haien aurpegi eta bizkarretan, kasamatak moldatuko ziren, lubanarrora lur arraseko suak ateratzeko. Horrez gain, kontramina-sistema bat aurreikusten zuen, bastioien eta kontraguardien kanpoaldean jartzeko153, eta, era berean, oholesiak paratzea, bide estaliak babesteko153 bis. Halaber, kontraguardien hegalaren lubanarroan bestelako lubanarroak hondeatzea proposatu zuen, “harresietara hurbiltzen saiatzen diren etsaiei arriskurik gabe su egiteko”154. Barrualdeko aurrealdean, hirira begiratzen duen hartan, lubaki-lerro bat zegoen aurreikusia, erretiratzea errazteko, halakorik izatera, betiere “Ziudadelako osteek huraxe irmo baino irmoago defenditu ondoren”.

(151)

IHCM. Planos, 1.874. zk. Hurtadorekin batera, Jiménez Donoso, Heredia, Casanovas eta Masdeu ingeniariak ere aritu ziren. (152) IHCM. Planos, 1.993. zk., 44. eta 50. orriak. SGM zerbitzuan ere bai. Cartoteca. 430. zk. (152bis) SGM. Cartoteca. 431.zk. (153) SGM. Cartoteca, 432.1. zk. (153bis) Ibid. 2. Orria. (154) SGM. Cartoteca, 433. zk., 1. orria.

128 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 129

Ziudadelaren planoa (1797), eta Hurtado jeneralaren proiektua huraxe hobeki defenditzeko eta barnealdeko eraikuntza militar guztiak berreraikitzeko. IHCM

Gotorleku barreneko eraikinei dagokienez, ZermeĂąok aurretik proposatu bezala, Hurtadok ere denak eraistea proposatu zuen eta dena berritik egitea, antolaera aldatuta, gainera. Hola, egitura berria hiru eraztun zentrokidez osatuta egonen zen; kanpoaldekoena, barrutiko bost errezelen lubetaren ondoan zegoen kasik; erdian, beste eraztun bat, eta azkenik, hirugarrena. Hirugarrenaren barneaurpegiak arma-plaza berria osatuko zuen. Eraikin berri guztiak, jakina, bonbek txikitu ezinak izanen ziren eta arku beheratuz osaturiko arkupeak izanen zituzten. Arkuak zutabe laukizuzenetan bermatuko ziren154 bis. (154bis) Ibid. 2. Orria.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 129

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 130

Etxadietatik harresiko parapetoetara azkar joateko, zurezko zubi birakariak proiektatu ziren, zabaltzen gainean bermatuak; paldoi gainean 90 graduko bira eginez, komunikazioa ahalbidetzen zuten, arrapalarik eta eskailerarik jarri behar izan gabe. Zubiak kenduz gero, pentagono bakoitzak bere barrutia osatuko zuen, zer gerta ere, erretiratze egoeran155. Ez zen deus ere egin, ordea. Izan ere, aurrekoetan bezala, oso garestia baitzen. Konbentzioko tropek hiria setiatuko ote zuten beldurra desagertzean, arestian aipatutako xede haiek guztiak hoztu eta, beste behin ere, Iruñeko eta Ziudadelako harresi zaharrek bere horretan iraun zuten, aldaketarik gabe. Ondotik, ingeniarien kidegoak egindako txosten batek hauxe zioen artxibatutako proiektuaz: “Hurtadoren pentsamendu eta proiektuekin bat ematen den edozein pausok hobekuntza nabaria ekarriko du Ziudadela defenditzeko”156.

1800. urteko bi lekukotasun 1800ean, arkeologo frantses bat, Alexandre de Laborde, Iruñera etorri zen eta hiriari buruzko oharrak hartu zituen. Gero, Espainian barrena hiriz hiri ibili eta ikusitakoa argitara eman zuen: lehen liburukia, zehazki, 1808an plazaratu zen. Liburu horretako pasarte batek halaxe dio Ziudadelari buruz: “...Sendoa da, harkaitz gainean kokatua dagoelako; harriz estalitako bost bastioi ditu eta lubanarro onak; urmaela sakona da, luze-zabalera nabarmenekoa, eta horren ondorioz, zailak dira erasoa jaso zezakeen saihetserantz hurbiltzeko egin daitezkeen saiakerak. Ziudadela honek dorre eder bat dauka, hainbat biltegi, zuhaitzez apaindutako plaza bat, eta arma-plaza bat gotorlekuaren erdigunean bertan. Arma-plaza biribila da eta bost kale zuzen handitarantz dago irekia, bastioietara joateko. Errota besodun bat ere badago, zeinaren egitura asmotsu samarra baita, eta oso erabilgarria litzateke, setioa gertatzekotan. Makina handi bat da, gurpil aunitzez osatutakoa, eta gurpilek bost errotarri birarazten dituzte, (155) (156)

SGM. Cartoteca, 437. zk. IHCM. Fortificación. 4-4 – 12-2.

130 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 131

eta beste hainbat tobera ere bai. Han, 120 karga edo 360 kintal gari eho daitezke, egunero. Besoz mugiarazten da edo, bestela, bi zaldiren indarrez”157. Ez dakigu non egon ote daitekeen, zer egin ote zuten harekin, baina beste frantses bati, Antonio Brunel bidaiariari, jadanik deigarria gertatu zitzaion 1655ean, eta hauxe erran zuen hari buruz: sekulan bere espeziean ikusitako makinarik handiena zela. 1784an, zurezko tresneria guztia ustelak jota zegoen, Zara ingeniariak adierazitakoaren arabera. 1801eko ekainean, Iruñeko Udal idazkari Joaquín Lópezek, udalbatzak aurrez erabakita, hiriari buruzko deskribapen bat igorri zuen Madrila, urte haietan Historiako Errege Akademia lantzen ari zen Diccionario Geográfico-Histórico de España liburuan sartzeko. Deskribapen horren osagarri, beste bat bidali zen, laburra oso, hiriko eta ziudadelako gotorlekuei buruz, baina ez du merezi lerrootan agertzea, ez baitu guk ez genekien deus berririk ekartzen. Ez bada azken paragrafoa, interesgarria baiteritzot. Hona hemen: “Europan duen ospe ona ederki merezi duen gotorlekuetako bat da Ziudadela hau. Askoz ere errespetagarriagoa izanen da, beharrezkotzat jo diren proiektuak gauzatzerakoan: bonbek txikitu ezineko gangak, minak eta setio bati aurre egiteko behar diren gainerako obra guztiak, betiere gotorlekuei eraso egiteko maneran gaur egun egin diren sistemekin eta aurrerapenarekin bat”158.

1808: frantses jeneral baten amarrua Tropa etsaiek behin bakarrik hartu eta okupatu dute Ziudadela, baina ez zen tartean setio edo eraso gogorrik izan, ez zen gerra-ekintzaren emaitza eta ez kapitulaziorik izan, amarru soil baten ondorioa baizik, eta gaur egun, egia erran, sinesgaitza iruditzen zaigu eta haurren kontu bat ere bai. 1808an gertatu zen, Napoleonen indarrek Espainia inbaditu izanaren ondorioz. Hura Frantsestea izan zen, horrela erran izan baitzaio beti. Egile aunitzek jaso dute gertakaria, luze(157) (158)

IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 107-108. or. MARTINENA, Pamplona en 1800, 26-27. or. Jatorrizko eskuizkribu hori Historiako Errege Akademian gordea dago.

Juan José Martinena Ruiz / 131

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 132

laburrago; batzuek, gertaera hutsa, besteek xehetasunez beterik. Nire aldetik, interesgarria deritzot Zalditeriako brigadier Antonio Ramírez Arcasek bere Itinerario descriptivo de Navarra liburuan emandako bertsioari. Izan ere, lana 1848an eman zen argitara, hau da, pasadizoa gertatu eta berrogei urtera, eta militar batek idatzia da, eta ez da batere erraza liburua aurkitzea. Hona hemen:159 “(1808ko) Otsailaren 16an, eta Orreagako meharguneetan barna, D’Armagnac jenerala Iruñerantz bideratu zen hiru batailoirekin, eta bat-batean, hiriaren aitzinean agertuta, baimena eman zitzaion inolako oztoporik gabe, barrenean osteei ostatu emateko. Baina halako adiskidantza eta konfiantza erakustaldia gutxi zelakoan, frantsesak erregeordeari, Vallesantoroko markesari, ziudadelan bi batailoi suitzarri aterpe emateko eskaera egin zion, erregeordearen fideltasunaz errezeloak izaten hastearen aitzakiapean. Erregeordeak eskaerari uko egin zion, hauxe argudiatuta: ez zela zilegi horren proposamen nabarmenari bidea ematea Gortearen baimenik gabe. Erantzun egokia eta guztiz laudagarria, baldin eta zaintza hiriaren egoera kritikoak behar zuenaren neurrikoa izan balitz. Baina hain handia zen utzikeria, hain handia ardurarik eza, ezen frantses soldaduak egunero joaten baitziren ziudadelaren beraren barren-barreneraino, jan-edatekoen bila; erran nahi baita, agintariek ez zuten bakealdian hartu ohi den inolako neurririk erabaki. D’Armagnac jenerala, ordea, erne-erne zebilen, eta Besollaren markesaren etxean hartu zuen ostatu, eraikin hori baitago zabalgunearen bukaeran eta ziudadelako ate nagusiaren aurre-aurrean; horrela, handik errazago ibil zitekeen zelatan, bere azpikeriazko xedea gauzatzeko une egokia noiz iritsiko zain. Erregeordearen ukoak frantsesaren lehen saialdia zapuzturik, jeneralari amarru lotsagarri bat erabiltzea bururatu zitzaion. Bananbanan, eta aurrez disimuluan prestaturik, soldadu granadari kopuru jakin bati agindua eman zion armekin beraren ostatura joateko, otsailaren 15etik 16rako gauean; aldi berean, biharamun goizean, soldadu hautak ziudadelara joan ziren, eguneroko bizigaiak hartzeko, Robert batailoi-buru mozorrotuak gidaturik. Elurra ari zuen, eta ofizialaren zain egoteko aitzakiapean, frantses soldaduak, batzuk eta besteak jostetan hasi ziren, elkarri elur-pellak botaz. Entretenimenduak (159)

RAMÍREZ ARCAS, Itinerario de Navarra. 72-73. or. Gertakarien gaineko kontakizun laburragoa baina interesgarria argitalpen honetan ageri da: Nombela, Crónica de la provincia de Navarra, 42-43. or.

132 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 133

espainiar soldaduen arreta galarazita, frantses batzuk, korrika eta jostetan, zubi altxagarriaren gainean jarri ziren, inork hura altxa ez zezan. Handik gutxira, eta adostutako seinalea egitean, gainerakoak guardia-gorputzari oldartu zitzaizkion; horrela, zentinelak ustekabean harrapatu, armak kendu eta, arma-apalategian zeuden gainerako fusilez jabeturik, bidea ireki zieten D’Armagnac jeneralaren etxean ezkutaturik zeuden granadariei. Orduan, atzetik, gainerako frantses soldadu guztiak jarraitu zitzaizkien. Traizioa hain garbiki egin zen, ezen Erregeorde ezjakinak albistea jaso orduko, frantsesak jadanik ziudadela osoaz jabetuak baitziren. D’Armagnac jeneralak, orduan, pozik, idazki ofizial bat idatzi zion, eta beharrarekin desenkusatu bidenabar, lausenguz erraten zuen inola ere ez zela bi kide fidelek elkarri zor dioten harmonia ona hautsiko”160.

Hiriaren blokeoa 1813an Frantses osteak, beraz, horrelaxe egin ziren Ziudadelaren eta, harekin batera, Iruñeko hiri harresituaren jabeak, eta bost urte ilun eta luzez eutsi zioten, harik eta 1813an, blokeo neketsu baten ondotik, indar espainiarrek, Carlos Espainiakoa jeneralaren eta Anglonako Printzearen zuzendaritzapean, askatu zituzten arte161. Hiriko gobernadorea Cassan jenerala zen. Setioa hasterakoan, sinisturik zegoen Frantzia aldetik laguntza bidaliko ziotela. Bizigairik ez zutelaeta, setiatuak urriaren 10ean saiatu ziren ateratzen, baina indar espainiarrek berriro atzera egitera behartu zituzten. Hura ikusita, harresiak leherkariz txikitzea ere pentsatu zuten, baina España jeneralak frantses gobernadoreari ohartarazi zion, hiriari edo biztanleei inolako kalte edo minik eraginez gero, agindua emanen zuela ofizialak ezpatan igarotzeko eta osteen artean sarraskia egiteko, errenditzeko ordua iristerakoan. 24tik aurrera negoziazioak hasi eta, azkenean, urriaren 31n, kapitulazioa Arga bazterrean sinatu zen; San Pedro de Ribas monasterioan, zehazki. Egun berean, arratsaldeko lau t´erdietan, indar setiatzaileak Frantziako portaletik gora sartu ziren, bai eta Ziudadelako Laguntza (160) (161)

Ibid. Ibid. pp. 87-88.

Juan José Martinena Ruiz / 133

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 134

Atetik ere. Blokeoak 128 egun iraun zuen, ekainaren 26tik urriaren 31ra, eta artilleriak ez zuen “eraikinik ere inola ere kaltetu, ez eta kalterik txikiena ere eragin biztanleen artean”162, Udalak 1813ko azaroaren 1ean egindako bilkuraren aktak dioen bezala. Behin hiria eta gotorlekua berreskuratzerakoan, ikusi zen frantsesek benetan erabili zutela eskuartean Ziudadela lehertzeko aukera, kapitulatu aurretik. Izan ere, garai hartako txosten militar baten arabera, “lubetetan bederatzi putzu aurkitu ziren, 14 eta 16 oinbeteko sakonera zutenak, eta bakoitzaren alderik sakonenean, bi adar, eta adarren muturretan lehekari-hobiak”, hau da, "meategietan egiten ziren zuloak, bertan bolbora sartu eta eztanda eragiteko”163 Horren berri ere ematen digu Sebastián de Miñanok bere Diccionario Geográfico liburuan, 1827an argitaratutakoan164. Erran dezagun frantses armadako ingeniariak oso prestatuak eta adituak zirela; esate baterako, Du Borg kapitainak, 1809ko ekainean, xehetasunez beteriko txosten bat idatzi zuen Iruñeko gotorlekuei buruz, akatsak adierazita eta, irizpide zuzen-zuzenekin bat, konponbide batzuk proposatuta165. Ziudadelari buruz, iradoki zuen komeniko zela luneta eraikitzea Gaztelugibelera begira dauden bastioietako kapitelen aurrean, eta lunetak lurpeko komunikazioaz hornitzea; halaber, bonbek txikitzeko moduko eraikinak zurez gotortzea, kasamatak egitea eta lurpeko defentsa hobetzea, galeriak eta kontraminak eginda. Proiektu horietako batzuk, geroago, Fernando VII.aren ingeniari militarrek bere egin zituzten. Urte haietan idatzitako txostenean bertako ura goraipatu zen: “lubanarroan darion ura kalitatez on-ona da eta, ponpen eta presa txiki baten bidez, goarnizioarentzako igotzen da". Agiri berean, kontraminarik ez izatearen kontua aipatzen zuen: “hiru galeria bakarrik daude, hirurak ia erabiltezinak”, lubanarroetan ikus daitezkeen hirurak, obra-hondarrez eta ur geldiz beterik, bai (162) OLEZA, La recuperación de San Sebastián y Pamplona en 1813. 97-101. or. Indar aliatuek hirian ezarritako blokeoaz interesgarria da Hennel de Goutel-en lana: Le general Cassan et la defense de Pampelune. (Paris, Perrin et Cie 1920) 297. or. (163) IHCM. Fortificación 5-4-8-6 eta beste dokumentu batzuk. (164) MIÑANO, Diccionario Geográfico-Estadístico de España y Portugal (Madrid, 1827). t. VI, 420. or. (165) IHCM. Fortificación, 5-4-4-17. dok.

134 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 135

eta ez zegoela bonben aurkako eraikinik ere. Eraikin bakunak zeuden, erabat hondatuta, “frantsesek hiria eta ziudadela errenditu ondoren, bai eta kanoizuloak eta parapetoak ere”166. Antzeko beste txosten batek 1814ko urtarrilaren 16ko data darama eta gauza berberak erraten ditu, eta, Laguntza Atearen ondoan kokaturiko gangei buruz hauxe dio: “hain da txarra eraikuntza, non gehienetan ura isurtzen da; haiek izaki (gangak) setioaldian baliabide bakarra”167.

San Luisen Ehun Mila Semeak San Luisen Ehun Mila Semeek 1823ko apiriletik irailera Iruñeari ezarritako blokeoan, setiatzaileen helburu nagusia Ziudadela bera izan zen, zeina indar liberalek defenditzen baitzuten, Sánchez Salvador brigadierraren zuzendaritzapean. Iraila erdialdean, 20 hazbeteko zortzi bateria erabili zituzten Ziudadela bonbardatzeko. Ondorioak berehala etorri ziren, hil horren 17an kapitulazioa sinatu baitzen; hau da, bonbardaketa hasi eta bigarren egunean. Harako hartan, frantses armada Fernando VII.a tronuan birjartzera zetorren, haren subiranotasunaren absolutismoak goia jo zuenean. Frantsesak Taconerako portaletik sartu ziren hirian, eta Laguntza Atetik, Ziudadelan168. 1830. urteko memoria militar batean lubanarroko galeriak aipatzen dira; Andre Dona Maria bastioiaren aldean daudenak, zehazki: “bastioiaren zorua lubanarroaren mailaz beherago dago; hori dela-eta, bakoitzean hamahiru eskailera-maila jaitsi behar dira”. Haietako bat 63 kana luze zen, eta beste biak, berriz, 65, eta “tartetik tartera, ateak eta ahoak zituzten, komeni bezalako norabideetarantz jotzeko”169. Duela urte batzuk, hormaz itxi zituzten, ez baitziren erabilgarriak, hondakinez eta ur geldiz beterik zeudelako, eta ia ezin zen barrura sartu. 1832ko otsailean, José Parreñok Iruñeko kuartelen zerrenda egin zuen. Zerrenda (166) (167) (168) (169)

MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 44. dok. MARTINENA, op. cit. 45. dok. IHCM. Planos, 1.895 zk., 1 eta 2; 1.929 eta 1.993, 31. orria. MARTINENA, op. cit. 45. dok.

Juan José Martinena Ruiz / 135

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 136

hartatik, jakin badakigu Ziudadelan hiru kuartel berri zeudela infanteriarako, hirurak ere “hala-moduzko egoeran” eta, guztira, 1.200 gizonendako edukiera zutela. Ez zuten komunik, “beraz, soldaduek harresietan eraikita daudenetara jo beste biderik ez dute”. Era berean, “soldaduentzako ez zegoen arrantxoak jateko, ez egurasten ibiltzeko patiorik”. Horrenbestez, gotorlekuko plazan ibiltzen ziren paseoan. Han, izan ere, ate nagusia sarrera bakarra baitzen, guardiak “tropa galtzea” eragozten zuen. Zalditeriako kuartel bat ere bazegoen, oinplanoz triangeluarra, hala-moduzko egoeran, 78 gizon eta 75 zaldirentzako edukiera zuena. Garai hartan, artilleriako konpainia batek hartu zuen170.

O´Donnellen altxamendua 1841eko urriaren 1eko arratsaldean, O´Donnell jenerala Ziudadelaz jabetu zen, hartan zeuden agintariekin adostuta, eta Madrilgo gobernuaren aurka altxatu zen. Hiriko goarniziotik, batailoi bat bakarrik lotu zitzaien. Izan ere, Rivero kapitain jenerala, bai eta gainerako osteak eta hiriko agintariak, Esparterori fidel izan zitzaizkion, baina ez baitzuten behar adina indarrik Ziudadela inguratzeko, bi barrikada-lerro jarri zituzten, altxatuek hiriari erasoa egitekotan, haien aurrerabidea oztopatzeko. Riverok ez zuen besterik egin171. Urriaren 4an, auzokide ospetsuen batzorde batek Ziudadelara jo zuen, hitz egiteko, barrukoek hiria ez bonbardatzeko. Inork gehiagok ez zuen sartzerik izan. Udalak bando bat argitaratu zuen, hauxe: “Dagokion agintarien eskuetan jarriko dugu Hiri honetako Ziudadelan sartzen edo ateratzen antzematen dugun pertsona oro, xede horretarako baimen eskudunik ez badu”. Ingeniariek parapetoak egin zituzten, gotorlekuaren aurrean; bereziki, San Anton kalearen bukaeran. Auzokideek gogotik lagundu zuten, bai eta espetxeko presoek ere. Lan haietan 50.000 erreal baino gehiago gastatu zituzten. Dirutza horri eta premiazko beste behar batzuei aurre egiteko, jesapen bat osatu zuten, eta hiriko (170) (171)

IHCM. Fortificación, 4-3-4-1. dokumentuak. DEL CAMPO, Pamplona durante la regencia de Espartero, 30-45. or.

136 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 137

auzokide aberatsenek beren ekarpena egin zuten. San Lorentzoko Erdi Aroko dorre zaharra aukeratu zuten, matxinoen ibilera, irteera eta sarrerak begiratzeko eta, beharra izatekotan, fusilekin haiei tiro egiteko. Dorre hura, izan ere, eraikuntza gotortua baitzen, eta toki ezin hobean zegoen. Beraz, helburu hori gogoan hartuta, Milizia Nazionaleko kide batzuek eta herritar armatu talde batek dorrea hartu zuten. Horren ondorioz, Ziudadelako kanoi batzuek dorreari tiro egin eta eraikuntzari kalteak eragin zizkioten. Handik urte batzuetara, 1852an, zati bat eraitsi behar izan zitzaion. Jendea beldurrarazteko lehen saioa, bonbardaketa, hilaren 4an eta 5ean egin zen, baina ondorio larririk gabe. Hilaren 10ean, Isabel II.aren urtebetetze egunean, eta biharamunean, O´Donnellek, espero zituen errefortzuak ez baitziren iristen, hiria biziki bonbardatu zuen, kanoiak, obusak eta morteroak erabilita. Auzokideen artean 3 hildako eta 12 zauritutako eragin zituen. Herritarren etxeetan ere kalte material handiak gertatu ziren. Lafuente historialariaren arabera, 1.500 granada eta bestelako jaurtigaiak jaurti ziren. Urriaren 13an, O´Donnell Ziudadelatik atera eta Estellerrirantz abiatu zen, boluntarioak biltzeko asmoz; atzera egin, ordea, eta Ultzaman eta Baztanen barna, muga zeharkatu eta Frantziara igaro zen. Buruzagi nagusia kanpoan, Azcarraga gelditu zen arduradun. Hilaren 14an, ordea, Gobernuaren agintepeko osteak iristearekin, erran zitekeen saiakerak erreka joko zuela. Hala ere, Azcarragak eutsi egin zion zenbait egunez, harik eta hilaren 25ean, goizeko 8:30ean, bere tropak gotorlekutik atera eta armak Esparterori leial izan zitzaizkion indarren eskuetan utzi zituzten arte. Honatx zer dioen egun hartako udal bilkuraren aktak: “Gaur, goizeko zortzi t´erdietan, matxinoek Ziudadela hustu dute eta, berehalakoan, hartan oste leialak sartu dira, baita Milizia Nazionalaren batailoia ere, bandera airean zabalik. Zorioneko gertakari hori ospatzeko, Alkate Jaunak erabaki eta xedatzen du biharamun eguerdian, 12etan puntuan, Te Deum solemne bat abestea San Fermin Patroi Loriotsuaren Kaperan, bai eta agintari eta udalbatza guztiak gonbidatzea ere, hara joan daitezen”172. (172)

Ibid.

Juan José Martinena Ruiz / 137

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 138

Gertakari haien oroigarri, Udalaren enkarguz, Miguel Sanz y Benitok Ziudadela, Taconera eta San Lorentzoko dorreari buruzko margolan bat margotu zuen, bi bandoetako jende armatua borroka betean ageri duena173.

Lerro gotortuaren proiektu bat 1849an. 1849ko azaroan, José María Vizmanoz ingeniari kapitainak hiriko gotorlekuei buruzko txosten interesgarria prestatu zuen. Ziudadelaz mintzatzerakoan, hasteko eta bat frogatu egin zuen zein zen erasoa jotzeko tokitik egokiena; hots, Andre Dona Mariaren bastioia eta inguruko ilargierdiak. Gauza bera ohartarazia zuen, aurretik, Du Bourg frantsesak. “Horrela egiaztatu zen 1823. urtean, frantses tropek jarritako setioan; izan ere, toki hartan lubakia ireki eta laugarren gauean, eraso-aurrealdeko suak itzalita zeuden, eta gotorlekua kapitulatzeko zorian zegoen”. Hurtadoren proiektuak berrikusi zituen. Gogoratuko dugu zer proposatu zuen Hurtadok 1797an: luneta bat eta hornabeke bat harresien aurrean eraikitzea, eta lubaki-landa bat Errege-bastioitik Mendillorriraino. Vizmanozek bere aldetik hauxe proposatu zuen. Iturramako zelaigunea mugatzen zuen erripako edo bizkarreko goraguneetan gotorleku aurreratuak edo lunetak eraikitzea. 40 edo 50 kana izanen zituzten aurpegiz eta, 20 edo 25, saihetsez. Haien osagarri, bigarren lerro bat ere eginen zen, aurrekoen soilguneetan edo tarteko espazioetan, fusil-tiro baten hainbateko distantziara hala lehen lerrotik nola barruti harresitutik. 100-102 kana izan beharko zuten aurpegiz, eta saihetsak, proportzioan. Horretaz gain, komeni ere komeniko zen kanpoaldeko ilargierdiak eta kontraguardiak altueraz goratzea, eta kanpoaldeko hiru bastioien golak lubakitzea: Andre Dona Maria, Done Jakue eta Erregerena174. Urte hartan bertan, Pascual Madoz nafarraren Diccionario Geográfico-Histórico Estadístico de España lanaren XII. liburukian, Pamplona hitzaren barruan, Ziudadelari buruzko deskribapen bat argitaratu zen175.;sekulan Ziudadelari buruz (173) (174) (175)

Margolana, akuarela bat, Iruñeko Udal Artxiboan gordea dago, eta hainbat aldiz egin da haren kopia osoa eta partziala. IHCM. Fortificación, 4-3-3-11. dok. MADOZ, Diccionario, t. XII, 644. or.

138 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 139

egindako deskribapenik zehatzena eta osoena, hain zuzen. Ondotik, hainbat egilek kopiatu dute hitzez hitz, bere osoan edo zati batean; esaterako, Torres Villegasek, Madrazok, Alvaradok, Urabayenek eta beste batzuek.

Iruñeko etsairik handiena 1854ko abuztuan, Udalak Isabel II.ari eskaera bat helarazi zion, Ziudadelako egitura berritzeko, haren barrutia eta barne-zelaigunea hiria hedatzeko erabil zitezen, Iruña gotorlekuek itota baitzegoen. Idazkiak hauxe zioen: “Ziudadela hiriaren beraren sartaldean jarrita dago, eta lubanarro eta zelai zabalak daude bien artean; beraz, lur zabal-zabala dago hutsik, erabilera publikoko eraikinetarako balia litekeena, baldin eta alde hartatik gotorlekua hiriaren harresiekin lotuko balitz, gotorleku bakar bat osatze aldera. Biztanleria handitzen ari denez, etxe-eskasia handia da. Horrek, beraz, ideiaren alde egiten du eta, Estatuak ez luke inolako sakrifiziorik egin beharko huraxe gauzatzeko, eraitsi beharko litzatekeen aldeko materialen emaitza askoz ere handiagoa litzatekeelako gotorlekuan aldaketak egiteko kostea baino....”. Ondotik, 1808an eta 1841ean zer gertatu zen ekartzen zuen gogora idazkiak, etsaien indarrek Ziudadela hartzeak biztanleentzako ondorio larriak ekarri zituenean, segurtasunaren eta babesaren ordez. “...Eta oraingo altxaldian ere, (biztanleriak) zoritxar berbera sufritzeko arrisku handi-handia izan zuen; erran daiteke, horrenbestez, Iruñerako etsairik nabarmenena Ziudadela bera dela. Horregatik, ez da harritzekoa hiriko biztanle zintzo eta baketsuek Ziudadelari gorrotorik eta ikararik handienarekin begiratzea, ezta Udalbatza honek eskura duen behar adina aukera baliatzea, horren auzokide suntsitzailearen kontra ahotsa altxatzeko, Udal hau biztanleen sentimenduen eta interesen interprete fidela baita”. Aitzitik, eskatutako berrikuntza egitekotan, hiriak beldur guztiak uxatu eginen lituzke, “eta hiriak ez luke bere garrantzia galduko Nazioaren defentsa orokorrerako”176. (176)

AMP. Correspondencia, 70. Orri-sorta, 79. zk.

Juan José Martinena Ruiz / 139

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 140

Done Jakue bastioia, lubanarroak eta Laguntza Atea, 1944an. AMP (J. Cía)

Erdialdeko plazaren inguruko eraikinetako bat; ofizialen etxebizitzarako erabiltzen zen. AMP. Arazuri Bilduma

140 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 141

Ez dakit Iruñeko Udalak egindako eskaera horren ondorioz (nik neuk baietz eginen nuke), baina kontua da urte bereko irailean Mariano Morenok hiri gotortuari buruzko txosten bat idatzi zuela. Gotorlekuei buruzko deskribapen zehatz-zehatza egin zuen, ezaugarriak eta akatsak adierazita177. Ziudadelari dagokionez, argi zegoen toki ahulak zituela; beraz, ordurako ez zen inola ere Filipe II.ak bere garaian altxarazitako gotorleku menderaezin hura. Moreno bat zetorren Vizmanosekin, eta harentzat ere Andre Dona Maria bastioia zen erasoa jotzeko tokirik errazena. Hiriko artilleriak, gainera, ezin zion babesik eman bere suekin; erasotzaileek, aldiz, bazuten aukera beren deposituak eta erreserba babestuak Nafarroako Unibertsitateak egun hartzen duen sakanean gordetzeko; oso hurbil, beraz, eta hiriaren irismenetik kanpo. Cándido Ortiz de Pinedo ingeniariak, bere aldetik, Iruñea gotortzeko aurreproiektu bat sinatu zuen, 1858ko irailaren 13an; horren arabera, goitik behera moldatuko zen XVI. eta XVII. mendeetako barruti zaharra178. Proiektuan, Ziudadelaren hegoaldeko eta mendebaldeko aurrealde guztia antolatuta zegoen, itxura pentagonaleko bastioi berdinek osaturiko lerro erregular bat oinarri hartuta; tarteka, lubanarroetan, kasamata erdizirkularrak antolatuta zeuden, tarteko errezelen erdialdean, baina aldi berean errezeletatik bereizita. Vaubanen garai bateko proposamen iraultzaileen atzetik Montalambert-en eta Carnot-en sistema berriak etorri ziren, eta Ortiz de Pinedoren proiektua, hein handian, haietan zetzan. Plana xeheki zegoen aztertua, eta, huraxe gauzatu izatera, Iruña garai hartako hiri gotortuen aitzindaria izatera iritsiko zen. Baina izugarri garestia izanen zen, noiz-eta gotorleku egonkorren aldia bukatzear zegoenean. Lan honen xedearen ikuspegitik, gainera, erran behar da Ziudadela desagertzea ekarriko zuela, proiektuan ez baitzegoen aurreikusia zutik eustea.

(177) (178)

IHCM. Fortificación, 4-3-3-13. dok. IHCM. Planos, 1.950. zk., 2, 5, 8 eta 9. orriak.

Juan José Martinena Ruiz / 141

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 142

Karlistek hiria setiatu zutenekoa Azken Karlistaldian, Iruña berriz ere setiatua egon zen. Oraingo honetan, setiatzaileak Karlos VII.a errege-nahiaren agintepeko indarrak izan ziren eta Iruñerria bere osoan hartua zuten. Setio luze eta gogor horrek 1874ko irailaren lehen egunetatik 1875eko otsailaren 2ra arte iraun zuen, eta hain izan zen handia elikagai-eskasia, ezen azokan zakur eta arratoi haragia ere saldu baitzen. Manuel Andia landa-mariskala zen hiriko gobernadore, eta Cadizko erreserbako lau konpainiak osatzen zuten goarnizioa, eta, horiekin batera, 150 artillarik, beste hainbat guardiazibilek, 300 karabinerok eta Milizia Nazionaleko herritarrek. Ez zebilen trenik, ez telegraforik, eta ez zen egunkaririk iristen. Iturriak ere agortu ziren, karlistek Subitzako hodia moztu izanaren ondorioz, baina Salvador Pinaqui industria-gizonaren asmamenari esker, ibaiko ura igo ahal izan zen, punpasistema eraginkor baten bidez179. Aldi hartan, Ziudadelak ez zuen eginkizun berezirik izan; gehienbat, karlista talde batzuei fusilez hainbat aldiz tiro egin izana, Gaztelugibeleraino bertaraino eta Cruz Negra alderdiraino hurbiltzen zirelako, eta kanoikadaren bat edo beste ere jaurti zuten Cordovillarantz eta beste herri batzuetarantz, karlisten mugimenduak ikusten zirelako. Halako egoeretan ohiko den gisan, Ziudadela armak, bizigaiak eta munizioak gordetzeko tokia izan zen, eta hiriko auzokide zenbait han giltzapetu zituzten, Don Karlosen aldeko jarraitzaile ezagunak izateagatik. Karlistek Krupp bateriak Ezkaba mendiko bizkarrera igo eta handik hainbat aldiz egin zuten su hiriaren aurka; jaurtigai bat edo beste hiri gainetik igaro eta gotorlekuaren ondoko glazisetan erori zen. Bitartean, 1875eko urtarrilaren 21ean, Ziudadelako bastioietatik kanoi-salbarik jaurti egin zen, berandu baina Alfontso XII.a Espainiako errege egin zutela iragartzeko. Halaber, kanoi-salbak bota zituzten, errege gaztea gure hirira etorritakoan, urte bereko otsailaren 7an, (179)

Setio garaiari buruzko bi eguneroko ezagutzen ditugu, gutxienez. Haietako bat, Mariano Balesta komandante buruak idatzia eta Idoatek argitaratua: Diario del bloqueo puesto por los carlistas a la plaza de Pamplona... Ppe. de Viana aldizkarian, 1961, 217-231. or. Beste bat, RODRÍGUEZ UNDIANO ETA SÁNCHEZ DEL ÁGUILA militarrek idatzitakoa: Diario del bloque de Pamplona, Cuadernos de la Cofradía del Pimiento Seco izenekoan argitaratua, 1973an. Leandro Nagorek bere Apuntes para la historia (1872-1886) lanean (Iruña, 1964, 282. or.) beste ikuspegi bat ematen du; karlisten ikuspuntua, alegia.

142 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 143

Moriones jeneralak setioa altxatu eta egun batzuetara. Eta 1876ko otsailaren 28an ere bai, errege-nahiak Frantziara atzera egin ondoren. Bi egun lehenago, karlisten sei batailoitako soldaduek armak Ziudadelan utzi zituzten, nor bere etxera itzuli aurretik. Otsailaren 29an azken gerra-partea sinatu zen. Setioak iraun bitartean, Luis LlaverĂłn koronela izan zen Ziudadelako gobernadorea; barruti barnean, egun osoan konpainia bat zegoen bazterrak zaintzen, bai eta artilleriako lau plantoi, guardia finkoko sei gune eta hainbat erronda ere. 1876ko data darama Ziudadelako zubi finkoaren oholtza berregiteko proiektuak, Enrique Pinazok sinatu eta Madrilen hurrengo urteko otsailean onetsitakoa. Oholtza gainean, errepide moldeko zorua zihoan, sekzioz arkeatua, burdin forjatuko barandak, hori guztia harrizko zutarrien gainean, eta tarte bakoitzaren erdian, sendogarriak180. Karlistaldiak nabarmen erakutsi zuen harresiek eta Ziudadelak galdua zutela garai bateko defentsa-ahalmena, erasoa izatekotan; gehienbat, zulo edo arima ildoxkatuko artilleria modernoaren irismenak eta aukerek eraginda. Hura ikusita, abantailak probatuta, eta gogoan hartuta karlistek non jarri zituzten beren bateriak, eta kokapen estrategiko haietatik zer-nolako kalteak eragin zizkioten hiriari azken setioan, kasamataz osaturiko gotorleku bat eraikitzeko erabakia hartu zen, ingeniaritza militarraren azken aurrerapenekin bat, non-eta Ezkaba mendiko gailurrean. Horrela, Alfontso XII.a gotorleku berriko lanak 1877an hasi ziren, eta eraikuntza horrek aro berria ekarri zuen IruĂąeko defentsa-sistemara. Neurri horrek, dena den, ez zuen berekin ekarri barruti harresituaren desagerpena, ezta Ziudadelarena ere, jende aunitzek besterik espero arren. Izan ere, harresiek, oraindik ere, XX. mendearen bigarren erdira arte iraun zuten, guardiak eta zentinelak eta guzti, eta Ziudadelak, bere aldetik, militarren eremu gisa iraun zuen 1966ra arte.

(180)

IHCM. Planos, 1.993. zk., 41. orria.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 143

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 144

Lehen Zabalgunea. Ziudadelak bi bastioi galdu zituenekoa 1887ko urrian, Serafín Mata y Onecak hainbat proiektu aurkeztu zituen Udalean, hiria handitzeko. Garai hartan, Iruñeak ez zuen norantz zabaltzeko aukera handirik, artean ere barruti harresituaren barnean itxita zegoelako. Udalak onetsitako planak proposatzen zuen etxadi berriak glazis edo zelaigune jakin batean eraikitzea; hots, Ziudadelaren barruko lubanarroaren, eta Taconera eta Valentzia pasealekuen artean zegoen hartantxe (egun, Sarasate deritzo), hain zuzen ere. Horretarako, jakina, beharrezkoa zen Gerra agintaritzak aurrez baimena ematea, San Anton eta Garaipen bastioiak eraisteko eta bien arteko lubanarroa estaltzeko; ondotik, udalak lur haien lagapena eskatu beharko zuen181. Madrilek proiektua legez onetsi zuen, 1888ko abuztuaren 22an. Ondotik, 1889ko martxoaren 21eko Errege Agindu Batek baimena eman zuen, bi herenetan ukituko ziren bastioiak eraisteko eta, era berean, San Antonekoaren eta gotorlekuko atearen arteko errezela lurreratzeko; lanak hurrengo hilabetean hasi ziren. Urte bereko irailaren 28an onetsitako proiektuari jarraikiz, Taconerako harresi-tarte bat luzatu beharrean izan ziren, harik eta Garaipen bastioi moztuaren angeluarekin lotu arte; hau da, egun armada etorbidea sartzen den tokian. Glazisetan 9.592 metro kubiko lur mugiarazi ziren, apirilaren 24an hiriaren eskuetan utzi baino lehen. Kontratistak Cestona, Izurrategui eta Navaz jaunak izan ziren eta jornaletan 20.626 pezeta gastatu ziren. Lurrak lagatzeko eskritura Polonio Escolá notarioaren aurrean sinatu zen, 1889ko maiatzaren 30ean, eta zenbatekoa 750.000 pezeta izan zen, hainbat epetan ordaindu zirenak. Lan horien ondorioz, 22.736 metro koadroko azalera eraikigarri bat sortu zen182. Kale berrien trazatuaren ondorioz, hiriaren hirigintzaren historian Lehen Zabalgunea erraten dioguna sortu zen. 1898tik aitzinera, Ziudadela ondoko lurretan, kuartel berriak eraiki ziren, bai eta bestelako eraikin militarrak ere. Haien ordez, gaur egun Armada etorbideko galtzada eta eraikinak daude, eta, (181) (182)

ALVARADO (Seudónimo de M. ARIGITAren izengoitia), Guía del viajero en Pamplona. 12. or. AMP. Zabalguneko espedientea.

144 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 145

Ziudadelako bastioi bastioi gaineko, artilleria-salbak, 1898an. AMP (J. Altadill)

horiekin batera, Komandantzia Militarra –lehenago, etxebizitza militarren pabilioia izandakoa–, bai eta egungo auditorioaren eraikina eta biltzar jauregia ere. Alde horretako lubanarroak itsutu zituzten, eta bi errabelin edo luneta desagertu ziren: batetik, Santa Teresakoa, ate nagusia babesten zuena; han ere, Rastrillo erraten zioten kanpoaldeko atea zegoen. Kapitania Jeneralak huraxe eraisteko baimena eman zuen, 1889ko uztailean183. Eta, bestetik, Santa Luziakoa, San Antoneko eta Erregeren bastioien artekoa, 2006an berreskuratu eta zaharberritua, lurpeko autobus-geltoki berria eraikitzearekin bat. 1890eko otsailean, erabaki bat hartu zen, “Ziudadelaren sarreran zegoen iturria” barrualdera aldatzeko “berdintzen ari ziren lurretara, hain zuzen”184. (183) (184)

AMP. Actas, 119. lib., 376. or. (Abuztuaren 10eko bilkura). AMP. Actas, 121. lib., 147 or. eta hurrengoak (Otsailaren 2ko bilkura).

Juan José Martinena Ruiz / 145

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 146

1890eko urtarrilaren 18an egindako bilkuran, Udalak erabaki bat hartu zuen, Sagastaren gobernuko Chinchilla jeneralari, une hartako gerra-ministroari, kale bat eskaintzeko. Navas de Tolosa kaletik Ziudadelako ate nagusiraino trazatutako kalea izan zen, zehazki. Udalak, horrela, zailtasunak zailtasun, ministroak munta handiko proiektu hura gauzatzeko egin zuen lana eskertu nahi izan zuen185.

Ziudadela, espetxe. Preso ospetsu zenbait Aski eta sobra jakin badakigu Iruñeko Ziudadela luzaroan izan zela Estatuko presondegia, hura segurtasun handi-handiko gotorlekua baitzen, edo halaxe uste, behintzat. Inkisizioak zigortutako preso batzuk alde batera utzita, izen handiko gizon andana batek sufritu zuen ziegaren iluna, eta sufritu ere, ziegaren lazkeria. Giltzapetuen artean, nobleziako jaunak, miliziako kideak, letra-gizon ikasiak eta politikariak, denak, garai horretan edo hartan, harako edo hemengo auzien ondorioz, errege jaunaren uste ona galdutakoak. Nola edo hala, erran daiteke, Bastille entzutetsuak Frantziako errege-erreginei egindako zerbitzua egin ziela gure Ziudadelak askotan errege-erregina espainiarrei. Horrela, XVIII. mende hasierako lehen urteetan Medinaceliko dukea (ziegan bertan hila), Leganesko markesa, Requenako kondea eta beste dohakabe zenbait giltzapetu zituzten; besteak beste, elizgizon batzuk, Austriako Artxidukeari leial izateagatik. Austriarrak beretzat nahi zuen Espainiako Koroa, baina Filipe V.aren aldekoek hura mendean hartu zuten, Ondorengotza Gerra luze hartan. XVIII. mendearen erdialdean, barruti barruko kuartel bat desterratuen espetxetako baliatu zuten; Laguntza Atetik hurbil zegoen. Antonio de Zara ingeniariak 1874ko abuztuan egindako txostenaren arabera, ate nagusia dagoen harresi-atalean “bi ziega” zeuden “errezel honetako lubetaren azpian; bata, urarena erraten ziotena, ur asko sartzen baita, eta bestea, Fraidearena”186. (185) (186)

ARAZURI, Pamplona, calles y barrios, 1. liburukia. 280. or. MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 38. dokumentua.

146 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 147

Santa Isabel kontraguardia eta Laguntza Atea, 1944an; handik aurrera, gero eta gehiago hondatu ziren. AMP (J. Cía)

Done Jakue eta Garaipen bastioiak, Santa Ana luneta, lubanarroak eta, atzean, Lehen Zabalguneko etxeak, 1914an. AMP (A. Gª Deán)

Juan José Martinena Ruiz / 147

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 148

Azken horrek Victoria ordenako elizgizon bati zor zion izena, eta, 1709an giltzapetu zuten, Artxidukearen aldekoa zelako; hantxe hil zen, agonia luze eta latzaren ondotik, kaiola batean katez lotua. Gertakariak luze iraun zuen huraxe ikusi zutenen gogoan187. 1786ko txosten batek, bere aldetik, Ziudadelan sartzeko tunelaren bi aldeetan kokaturiko bi gangak aipatzen ditu. Haietako bat gaur eguneraino iritsi da. Txostenak dio ez zirela erabilgarriak, “ur asko sartzen delako”, baina aldi berean funtsezkoak zirela, “ziega baten zorroztasuna merezi ez duten delitu eta falten egileak zigortzeko”188.

Ziudadelako pabilioiak eta arma-plaza, 1960an. AMP. Arazuri Bilduma (Clavero)

(187)

(188)

Eskuizkribu interesgarri bat ezagutzen dut: Relación exacta de la prisión y muerte de Fr. Francisco Sánchez, Religioso Mínimo de la Victoria. 7 orriko koadernotxo bat da, ziudadelako bikario batek, Francisco Ximenez y Esparzak idatzitakoa; zehatz-mehatz kontatzen du zer-nolako oinazealdi latza sufritu zuen Aita Sánchezek. “San Antoneko kasamataren ondoko gangan egon zen giltzapetua; han, kana beteko kaiola bat dago prestatua, hesola sendoz osatua”. Hantxe sartuta eduki zuten, 1706ko abuztuaren 10etik goiti, azken hatsa bota zuen arte; hau da, azaroaren 11ra arte. Zorriz eta zoldaz beterik hil zen, girgiluak hezurretaraino iltzatuak. Gertaera hura jende guztiaren gogoan tinko atxikirik gelditu omen zen, ezen, handik aurrera, ziega horri Fraidearena erran baitzitzaion, joan den mendearen bukaeran eraitsi zuten arte. MARTINENA, Documentos sobre las fortificaciones, 39. dok.

148 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 149

1792an, agintariek Hellingo etxean atxilotu eta Ziudadelan giltzapetu zuten Floridablancako konde ilustratu eta merezimendu handikoa; hots, Karlos III.aren erregealdiko gizon ospetsurik nabarmenetako bat, errege Karlos IV.aren uste ona galdutakoa, behin Arandako kondea boterera iritsitakoan. Arandak Floridablanca auzitara eraman zuen, diruak bidegabeki erabiltzea leporatuta. Garai hartan, halaber, hementxe zegoen preso hartuta Inca Yupanqui; ziegaren bakardade gorrian Nafarroako Historiari buruzko Epitome bat idatzi zuen. 1801ean, hainbat hilabetez, Mariano Luis de Urquijo egon zen preso; hots, estatuko ministroa izandakoa. Ia erabat inkomunikaturik eduki zuten, argirik, paperik, tintontzirik eta libururik gabe. 1811n, hiria frantsesen eskupean zegoenean, Javier Mina gerrillari nafar ezaguna sartu zuten ziega-zuloan. 1814tik 1820ra, pentsamenduz liberala izateagatik, Manuel José Quintana poeta ezaguna egon zen preso hartuta, errege Fernando VII.ak agindurik. Dena den, Vessollako markesaren eta erregeorde Ezpeletako kondearen babesari esker, giltzapearen zorroztasuna arindu eta, hara, literaturaz mintzatzeko tertulia bat ere bildu zuen bere pabilioian. Besteak beste, Alberto Lista apaiz eta literatoa izan zen tertuliakidea189. José María Iribarrenek gauza bitxi bat jaso zuen, nik neronek garaiko agirietan egiaztatutakoa; hots, XVIII. mendeko noble batzuek Ziudadelan semeak giltzapean sartzen zituzten, mutilak neska plebeioekin edo ospe txarrekoekin maitemintzen baziren. Neurri gogor horren bidez, ezkontza eragozten zuten, eta horrela, ez zen batere laidorik haien izaera noblearentzako190. 1780-81. urteetako Gorteek eskaera hau egin zuten: erregeordeek eta buruzagi militarrek legez debekatua izatea “Justiziek Ziudadelara igortzen duten jendeari baimena eta lizentzia emateko” aukera “hirian libre ibiltzeko, eta nor bere etxera edo herrira joateko”191. Ikusten denez, ez da gaur eguneko kontua orain espetxeratze arindua edo erregimen irekia erraten diogun gauza hori.

(189) (190) (191)

Memorias del Conde de Guenduláin, Vianako Printzea Erakundeak 1952an argitaratuak 1952, 41. or. IRIBARREN, Pamplona y los viajeros, 109-111. or. 1780-81eko Gorteak, 37. legea.

Juan José Martinena Ruiz / 149

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

P叩gina 150

Mistoen biltegi barruko nabea, 1973ko urtarrilean, zaharberritze bidean. AMP (R. Bozano)

Era berean, hainbatetan, gotorlekuko lubanarroak eta glazisak exekuzio aunitzen lekuko mutuak izan dira; gehienak, fusilamenduz. Azkenak, 1936tik 1939ra bitarteko Gerra Zibilean gertatu ziren. Xede triste horretarako, zehazki, Laguntza Atearen ondoko ingurua erabiltzen zen, Gaztelugibelera ematen duena, lubanarroa inguratzen duen bide estaliaren parapetoaren ondoan. Altadillek 1916an idatzi zuen, garai hartan, ate hura itxita egoten zela, eta bakar-bakarrik irekitzen zela, inor exekutatzen zutenean.

Ziudadela Iru単eko udalari uztea Espainiako Estatuburu Francisco Franco jeneralak 1964ko maiatzaren 21ean emandako dekretuaren bidez, Antonio Miranda jenerala gobernadore militarra zela, Ziudadelako barruti historikoa Iru単eko Udalaren eskuetan utzi zen, kanpoaldeko defentsak, lubanarroak, zubiak eta haiei lotutako elementuak barne. Lagapenaren bidez, eraikinari kultur eta aisia xedea eman zitzaion, baldintza bat jarrita: gotorlekuei aldaketarik gabe bere horretan eustea, eta era berean, ongi

150 / Iru単eko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 151

zaindu eta zaharberritzea192. Dekretuan ezarritako baldintzak betetzea begiratzeko eta, era berean, lagatako ondasunen osotasuna zaintzeko, patronatu bat eratu zen, hainbat agintari eta ordezkari militarrez zein zibilez osatutakoa. Hala ere, gotorlekua ez zen egiazki udalaren eskuetan utzi, bi urte baino gehixeago igaro arte. Izan ere, barruti barruko unitateak eta zerbitzuak beste toki batzuetan moldatu behar izan zituzten. 1966ko uztailaren 23an, larunbatean, Udala Ziudadelaz jabetzeko ekitaldia egin zen, hotsandiz egin ere. Une hartan, Ramiro Lago García dibisioko jenerala zen Nafarroako gobernadore militarra, eta, hiriko alkate, berriz, Juan Miguel Arrieta Valentín. Ekitaldiak goizean hasi ziren, Udaletxeko harrera aretoan; Serafín Hermoso de Mendoza notarioak, izan ere, lagapenari zegozkion eskriturak irakurri zituen, eta agintariek agiria sinatu zuten. Alkateak hitzaldi laburra egin eta, besteak beste, hauxe agertu zuen: “Iruñeak aintzat hartu nahi du gaurko ekitaldia, lagapen hori lortu izanagatik; xederik zahar eta nobleetariko bat bete baitu, konfiantzari behar bezalako erantzuna emanen zaiolako uste osoan; horren ondorioz, Ziudadelako bastioia gure Aberriaren historia- eta kultura- gunerik bitxienetakoa da”. Gobernadore militarrak, ondotik, hitz batzuk erran zituen, Nafarroak mendez mende egin izandako balentria gogoangarriak eta Ziudadelaren iragana gogora ekarrita, eta hauxe erran zuen, zehazki: “Errenazimentuko gotorlekuen egiazko harribitxi gogoangarria”193. Handik, agintariak eta gonbidatuak oro Yanguas y Miranda kalean zeuden kuartelen kanpoaldeko hormara joan ziren. Hormak, garai hartan, Olivetoko kondearen etorbidea mozten zuen, eta hantxe bertan, handik urte batzuetara Armada etorbidea izanen zenaren tarte txiki bat inauguratu zuten sinbolikoki. Eguerdiko ordu batean, Ziudadelaz jabetzeko ekitaldia egin zen. Hau da, agintariak eta segizio osoa Ziudadelako ate aurrera joanda, gobernadore (192) (193)

EAO, 129.zk., maiatzaren 29koa, 6968-6969. or. Ikusi Diario de Navarra, 1966ko uztailaren 24a.

Juan José Martinena Ruiz / 151

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 152

Iruñeko Udala Ziudadelaz jabetzeko ekitaldiko lau une, 1966ko uztailaren 23an. AMP (J. Galle)

152 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 153

Juan José Martinena Ruiz / 153

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 154

militarrak giltzak alkateari eman zizkion, Iruñeko bandera masta gainean altxatu zen, Espainiakoarekin batera, klarinek hiriaren agurra jo zuten, eta, erraldoi eta dantzariak lehen aldiz barrutiaren barrenean dantzatu ziren. Ondotik, ohorekonpainia desfilatu zen, militarrek gotorlekutik alde egiten zutela sinbolizatzeko. Egun hura handizki ospatu zen Iruñean. Gazteluko plazan dantzaldia eta su artifizialak izan baitziren, Sanferminetako gauetan bezala. “Zer egin Ziudadelarekin? –galdetzen zion bere buruari Ollarrak Diario de Navarrako bere ohiko atalean–, oraingoz, aski da garbitzea, txukuntzea eta, polikipoliki, iruindar guztiontzako parkea izatera iritsiko da; gero, falta dituen harriak birjartzea etorriko da; lubanarroak sakontzea; bastioiak zaharberritzea eta denboraren joanak hondatutakoa altxatzea. Hori guztia luzea eta garestia da”194. Lagapen dekretuak aurreikusitakoaren arabera, historia militarreko museo eta liburutegi bat sortu beharko ziren, Oroitzapen Historikoen Museoa oinarri harturik; zentro horrek Karlistaldietako material garrantzitsuak gordetzen zituen. Era berean, aire zabaleko antzokia eraiki behar zen; pabilioiak, erakusketak jartzeko, eta kirol- eta lorategi-eremuak ere moldatu behar ziren. Hori guztia, jakina, gotorlekuaren egitura ukitu gabe, “artaz zaindu beharko baita, haren arkitektura militarraren balio berezia ikusita”. Lagapenaren ondorioz eratutako patronatuak erregelamendu bat idatziko zuen, erabakitako guztia betearazteko. Patronatuan 6. Eskualdeko Kapitain Jenerala eta Iruñeko alkatea ziren partaide. Estatuak, Foru Diputazioak eta Udalak dirua jarriko zuten, behar ziren obra guztiak gauzatzeko. Lagapenaren aurretik egindako neurketen arabera, hona hemen Ziudadela osatzen duten elementuen luze-zabalerak:

(194)

Ibid.

154 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 155

Barruti barrualdeak: .........................................................45.360 metro koadro Harresiak eta lubetak:...................................................32.176 metro koadro Lubanarroak: ............................................................................40.000 metro koadro Kanpoko gotortze-lanak: .............................................13.305 metro koadro Bide estalia: ..............................................................................10.000 metro koadro Glazisak edo zelaiguneak: ....................................135.000 metro koadro Azalera guztiak batuta: ............................................275.840 metro koadro ziren.

Hiri txiki gisako bat Ziudadela hiriaren jabetzapera pasatu zenean, barrutian hainbat eraikuntza militar zeuden eta, guztien artean, herri txiki gisako bat osatzen zuten; kalexka guztiak sistema erradial beten arabera antolatuta zeuden eta, guztien elkargunea

Ziudadela, airetik ikusita (1953); lehenago, barnealdean zeuden pabilioiak eta eraikinak ageri dira. AMP (TAF)

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 155

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 156

plaza nagusia edo arma-plaza zen. 1965eko maiatzean, José Luis Prieto Gracia komandanteak gotorlekuari buruzko txosten bat landu zuen, tokia deskribatzeko eta iragana azaltzeko; multzoa osatzen zuten eraikin guztien planoak eta erreferentziak ere sartu zituen195.

Gobernadorearen pabilioia, 1906an berreraikia; ate nagusitik hurbil zegoen. AMP (J.L. Prieto)

Ate nagusitik sartuta, guardia-gorputza zeharkatuta, eskuinaldean, gobernadorearen pabilioia zegoen, 1906an berreraikitakoa, lehenago landaparkea eta usategi militarra egon ziren tokian, hain zuzen; luze-zabaleran, 450 metro koadro zituen. Aurrean, ezkerraldean, artilleriako biltegia zegoen, 1918an eraikitakoa, 766,62 metro koadro hartzen zituena. Aldamenean, arma-plazarantz, zalditegi estalia zegoen, 1897an XVII. mendearen eliza zaharraren orubean eraikia: 788 metro koadro zituen. Mistoen pabilioiaren eta labearen ondoan (biak (195)

PRIETO, La Ciudadela de Pamplona (Iruñeko Udal Artxiboan gordea dagoen txosten argitaragabea).

156 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

Página 157

12 10 16 8

18 19

5 23

25 4

28 1

Ziudadela barnealdeko eraikin militarrak, Iruña Ziudadelaz jabetu zen unean, J.L. Prietoren arabera. 1. Guardia-Gorputz Nagusia 2. Artilleriako komandantziaren pabilioia eta bulegoak 3. Zalditegi estalia 4. Artilleriako biltegia 5. A Pabilioia 6. Bolbora biltegia 7. D Pabilioia 8. Ingeniarien parkea 9. Campana erraten zioten biltegia 10. B Pabilioia 11. Arma-aretoa eta artilleria parkea 12. Pabilioi urdina

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Garajeak Garajeak Infanteriako kuartela Garajeak Artilleriako kuartela 2. laguntzailearen pabilioia Ingeniarien parkea Biltegi txikia Mistoen biltegia Zalditeriako kuartela Lehen laguntzailearen pabilioia Gobernadorearen pabilioia Bonbek txikitu ezineko labeak Barrakoia

Juan José Martinena Ruiz / 157

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 158

oraindik ere zutik daude), ingeniarien parkeetako bat zegoen, eta, aldamenean blindak gordetzeko biltegi bat, 1881ean eraikia, luze-zabaleran, 212 metrokoa. Mistoen biltegiaren atzean, harresiaren ondoan, zalditeriako kuartel bat zegoen, oinplanoz triangeluarra, XVIII. mendekoa; eta, Done Jakue bastioi alderantz, artilleriako kuartela, XVIII. mendekoa ere bai, baina oinplanoz karratua, eta garajeak. Laguntza Atearen ondoan, errezelaren luzeran, infanteriako kuartela zegoen, XVIII. mendekoa, baina hainbat aldiz berrikuntzak jasotakoa, eta guztira, azaleraz 1.920 metro koadro zen. Arma Aretoaren aitzinean (gaur egun bere horretan dirau), bi garaje-nabe zeuden. Bolborategiaren aldamenean (hori ere egun zutik dagoena), Campana erraten zioten biltegia zegoen, 697 metrokoa, eta ingeniarien parkeko biltegia ere bai, 1918an eraikia eta 440,92 metrokoa. Azkenik, erdiko arma-plaza ia bere osoan inguratuta, pabilioiak direlakoak zeuden; ofizialen etxebizitzak, alegia. Pabilioi Urdina 1893an berritu zuten, eta 209,95 metro koadro zituen. B Pabilioiak, berriz, 323,96; D-k, 207,50; eta, A-k, 332,15. Azken hiru horiek 1916an eraiki zituzten, edo gutxienez, erabat eraberritu zituzten. Ondoan, artilleriako komandantzia zegoen, 1880koa, 202,95 metro koadrokoa eta, azkenik, lehen eta bigarren laguntzailearentzako pabilioiak, biak ere 202 metro koadrokoak196.

Pabilioiak eraistea Aipatu eraikuntza guztiei militarren eite bereizgarria zerien, baina era eta estilo askotakoak ziren. Gehienak XIX. mendearen azken urteetan edo XX.aren lehenbizikoetan berreraiki bazituzten ere, batzuk XVIII. mendekoak ziren, bai eta lehenagokoak ere. Egia erran, gutxi dira duela hirurehun urte eta lehenagoko kuartelak, eta gutxi horiei interes historikoaren izaera aitortu zaie. Eraikuntza modernoen artean, zalditegia, gobernadorearen pabilioiak eta besteren bat arkitekturari begira itxuroso samarrak ziren, eta zutik iraunaraziez gero, beste (196)

Ibid.

158 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:08

PĂĄgina 159

erabilera batzuetarako egokiak izan zitezkeen. Hala ere, orduan, eraikin horiek eraisteko erabakia hartu zuten, ahalik eta tokirik gehiena izateko, berdegune zabalak osatze aldera. Bakar-bakarrik eraikuntzarik zaharrenei eutsi zitzaien,

Zalditegi militarra, egun desagertua; 1893an eraiki zuten, Ziudadelako kapera zaharraren orubean. Aldamenean, Artilleriako biltegia. AMP (J.L. Prieto)

arkeologiaren ikuspegitik interesik handiena zutenei; eta, hein batean, gainera, zorionez, harresitik hurbil zeudelako eta, ondorioz, trabarik egiten ez ziotelako plaza lorategidun handi bat trazatzeko proiektuari; plaza horren bidez Ziudadelako ia barrenalde osoa bete nahi baitzuten. Zalantza ugari ere izan zen Arma Aretoaren hemezortzigarren mendeko eraikin noblearen inguruan, bota ala ez bota. 1967ko urtarrilaren 20an, Lozoyako markesa ziudadela ikustera etorri zen; hots, Artearen Historiako irakasle eta tratatu-idazle ospetsua. Horrela, alkateak, Vianako Printzea erakundeko zuzendariak eta udal artxibozainak lagundurik, hura multzoa zaharberritzearen inguruan irizpideak bateratzeko saioa izan zen. Kontua zen arkitekturaren eta historiaren aldetik balioa zer eraikinek zuten ikustea, barrutian zeuden etxadiak eraisten eta garbitzen hasi aurretik. Lozoyako

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 159

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 160

1970eko otsaila. Gobernadorearen pabilioia eraisteko lanak. Eskuinean, Artilleriako komandantziaren pabilioia, eta zalditegia. Atzean, guardia-gorputza. AMP

markesaren iritziz, eraikuntzek garaian garaiko ezaugarriak erakusten zituzten: batetik, Filipe II.aren garaiko Espainiaren handitasuna, eta, bestetik, XIX. mende bukaerako eta XX. mende hasierako gainbehera hura. Ideia hartan oinarritu zen, beraz, udalaren pikotxa, aurrerantzean ikusiko dugun bezala; horrekin bat, eraikin gutxi, oso gutxi, salbatu ziren pikotxaren eraginpetik.

Antzinakoenari eustea Lehenago ere ekarri dugu lerrootara Prieto komandantearen txostena. Hartan, gotorleku osoari zegokion arkeologia-balioespen bat egin zen. Hona hemen zer dioen hitzez hitz: “XVI. mendeko italiar eskolaren estilo perfekturekin bat eraikia, Ziudadela gotorleku bastioidunaren artearen altxorra da. Anberesko ziudadelaren parekoa, urte batzuk lehenago eraikitakoa”.

160 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 161

“Erran daiteke Espainian paregabea dela eta garrantzitsuena, jakina; izan ere, antzeko estiloko gainerako eraikuntza guztietatik (Bartzelonakoa, Jakakoa, Figuereskoa, adibidez), bat desagertu da (Bartzelonakoa), eta askoz ere eraikuntza modernoagoa zuen, 1715. urtekoa, Filipe V.a errege zenekoa. Jakakoa geroago ere eraiki zen, 1595ean, eta tamainaz eta kategoriaz apalagoa da, eta, Figuereskoa ere geroago eraiki zen, 1750ean, Fernando VI.aren erregealdian”. “Oro har, XVI. eta XVII. mendeko obra da, Vaubanen aurrekoa, maisu ospetsu haren irakaspenek bururaino hobetua, eta elementu guztiak oso-osorik zaintzeko dina, gotortze-lan iraunkor perfektu eta paregabearen erakusgarri, emaitza guztiz bikaina, noiz-eta gerraren artea artearen gainerako formekin senidetua zegoenean. Hitz batez, gerlari eta artisten lana”. “Kanpoalde guztiak zalantzarik gabeko balio arkeologikoa du: hau da, bide estaliak, lubanarroek eta kanpoaldeko lanek. Halaber, lubetek edo harresi guztiak”. Gotorlekuak berez alde batera utzita (ikusi berri dugun bezala, multzo historiko artistikoa deklaratutakoa), eraikin gutxik iraun du zutik. Banan-banan aipatuko ditugu: guardia-gorputza, 1756an eraikia, eta bertako bi etxola arkupetuak; okindegiko labe zaharra eta bere ur-tantaren formako oinplano bitxia, zeina, iduri duenez, 1640 ingurukoa baita; mistoen pabilioia erraten diotena, hau da, antzinako bizigai-biltegia, paraleloan dauden bi nabe gangadunez osatua, XVII. mendearen bukaeran eraikia eta, 1720an, gainari solairu bat erantsi zitzaiona, aletegitako; Arma Aretoa edo artilleriako armategia, 1725ean proiektatua, eta 1754ra arte bukatu ez zena; eta, bonbek txikitu ezineko bolborategia, hormabular sendoz osatua eta 1694an eraikia. Eraikin horiek guztiak txukun eta apain zaharberritu zituzten 1970eko hamarkadan eta, gaur egun, erakusketak, kontzertuak, mintzaldiak eta bestelako kultur saioak egiteko erabiltzen dira. Armada etorbidetik sartzen bagara, guardia-gorputza dago, eta oraindik ez du halako erabilera zehatza, ezta Laguntza Atearen bi aldeetan kokaturiko hamabi areto gangadunek ere, haietako batek izan ezik; komuna publikoak ezarrita baitaude. Hamabiak, hori bai, bonbek txikitu ezinekoak dira. 1969ko azaroaren 20an, gainerako eraikinak eraisteko plana onetsi zen, eta hurrengo urteko otsailean, lan hura Excavaciones Pamplona enpresari esleitu

Juan José Martinena Ruiz / 161

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 162

zitzaion, 535.000 pezetan; gehi 200.000 gehiago, lubanarro eta bastioietako estalpeak botatzeko.

Hormak, bastioiak eta eraikinak zaharberritzea 1970eko apirilean, Diputazioak ez ohiko aurrekontua onetsi zuen (689.400 pezeta), laguntza-atearen lubanarroen gaineko zubiak eraberritzeko197. Garai hartan, bigarren atearen errematea zaharberritu zen. Handik urte batzuetara, 1995eko ekainean, kanpo-kanpoko atea eraberritu zen; hau da, Gaztelugibeleko glazisera ematen duen huraxe bera, aunitzez ere hondatuagoa baitzegoen198. Ate horren arku gainean oroitarri bat dago idazkun batekin, baina ia bere osoan irakurtezina da; eta hara, barruti harresitu osoan ez da hori bezain idazkun luzerik. Badirudi Bournonvilleko dukearen gaineko aipamena dakarrela. Gizon hura 1686 eta 1691 arteko erregeordea izan zen. Laguntza Ateko hiru zubiak zaharberritzearekin batera, erdi aroko zola mota desegoki bat jarri zitzaien, harribil edo errekarriz osaturikoa, eta bide hura jendearentzako zabalik gelditu zen. Beraz, hura komunikazio bide berria gertatu zen, hiriaren erdigunea Gaztelugibel parkearekin eta Iturrama auzo jendetsuarekin lotzeko. Handik gutxira, 1970eko uztailaren 29an, San Anton bastioiaren eta Ziudadelako ate nagusiaren arteko kanpo-harresiaren errezela berreraikitzeko proiektua onetsi zen; 140 bat metro, guztira. Aurrekontua 1.977.726 pezeta izan zen eta obran 4.500 tona harlandu erabili ziren, xede horretarako berariaz gordeak zeudenak199. Lanak urrian hasi eta hurrengo ekainean bukatu ziren; Armada etorbideak itxura berria hartu zuen. Tamalez, orduan ez zen lehengoratu harresiaren (197)

(198)

(199)

Vianako Printzea Erakundeko artxiboa (AIPV), orri-sorta. 53/espte. 19. Charo Lazcano MartĂnez de Morentini eskertu nahi diot, artxibo horren arduraduna baita, beti erraztasunak eman izana artxiboan kontsultak egiteko. Lanak Udalaren Lantegi-eskolako ikasleek egin zituzten, aurrez Vianako Printzea Erakundeak baimendurik. Erakunde horrek berak 1989an onetsi zuen portalea berreraikitzeko proiektua. AIPV, 166/24 orri-sorta eta 127/5 orri-sorta. Vianako Printzea Erakundearen baimena, AIPV, 53/15. orri-sorta.

162 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 163

atzeko aurpegiaren lubeta, eta barrutiaren barrualdea bere osoan osatu gabe gelditu zen; ezin ibili, beraz, inguruz inguru parapetoaren perimetro osoan, pentagonoaren bost aldeetan. Data hartatik aurrera, hamabost urtetik gorako epean, harresi eta bastioi gehienak eraberritu ziren, hargin espezializatuen bidez. Era berean, eraitsiak ez zeuden barrualdeko eraikinak zaharberritu ziren. 1971ko apirilaren 27an, Udalbatzak 2.400.000 pezetako gastua onetsi zuen ate nagusia (Armada etorbidea) zaharberritzeko, haren ganga, arkupea eta guardia-gorputza barne, bai eta bolborategiaren estalkia ere. Urte bereko azaroaren 30ean, administrazioak mistoen biltegia eraberritzea erabaki zuen, bai eta bonben txikitu ezineko labea ere, 3.000.000 pezetan; ondotik, bi eraikin horien erabilera Iruñeko Aurrezki Kutxaren eskuetan utzi zen, erakusketak jartzeko eta bestelako kultur ekitaldiak egiteko balia zitzan200. 1971. urtean berean, Udalaren Harreman eta Kultura Batzordeak, Javier Rouzaut alkateordea batzordeburu zelarik (zeina, eginahalean arduratu baitzen beti harri zahar haietaz), inkesta bat egin zuen Iruñeko 400 auzokideren artean, ziudadelari, bere osoan, eman beharreko erabileraz zer iritzi zuten jakiteko. Gizarte laguntzaile talde batek egin zuen kontsulta hiriko hamar eremutan, betiere adin, sexu, kultur eta gizarte maila desberdineko gizon-emakumeen artean, Francisco Azconak zuzenduta. Hona hemen zer aukera eskaini ziren, eta haietako bakoitzak zer onarpen maila jaso zuen: 1. Berdegunea eta eraikin historikoak zaharberritzea .....................................% 42,4 2. Berdegune hutsa.................................................................................................................................% 35,8 3. Erdi Aroko hiri bat muntatu, artisautza-dendak eta guzti ........................%10,5 4. Kiroldegiak .......................................................................................................................................................%6,5 5. Antzoki publiko bat .................................................................................................................................%4,8

(200)

Hasiera batean, akordioa zen mistoen pabilioian hiriko museoa ezartzea, eta labean, erakusketa-gela, AIPV, 56/64 orri-sorta.

Juan José Martinena Ruiz / 163

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 164

Ate nagusiaren ondoko horma berreraikitzeko lanen hasiera, 1970eko urrian. AMP. Arazuri Bilduma (E. Mina)

164 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 165

Ziudadelako horma berreraikitzeko lanak, Armada etorbidearen aldean. 1971ko ekaina. AMP. Arazuri Bilduma

Garaje militarrak, ordurako eraitsiak, eta Infanteriako kuartel zaharra, 1970eko otsailean, eraitsi baino zertxobait aurretik. Atzean, Laguntza Atea zegoen. AMP. Arazuri Bilduma

Urte bereko irailaren erdialdean, prentsak inkestako emaitzak aditzera eman zituen. Emaitzak ikusita, udalak herritarrek errandakoarekin bat jokatu zuen, multzo historikoan esku hartzerakoan.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 165

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 166

Ate nagusiko guardia-gorputzaren barnealdea 1970eko urtarrilean, zaharberritzen hasi aurretik. AMP. Arazuri Bilduma

1972ko otsailean, Udalak pentsatu zuen onena izanen zela artilleriako kuartel zaharraren orubean etxerik ez eraikitzea, Yanguas y Miranda kalean. Armadak 83.492.175 pezeta eskatzen zituen, etxebizitzak eraikitzeko lur gisa. Rouzaut alkateordeak, dirua galduta ere, proposatzen zuen orubeei bere horretan eustea, hau da, etxebizitzarik eraiki gabe, Ziudadelarako inguru babestu bat izan zedin. Eta, gaur egun ere horrelaxe dago, berdegune bilakatua, urte sail luzean Sanferminetako barraken feria-barrutiaren kokalekua izan ondoren. Ziudadela zaharberritzeko eta moldatzeko lanetan 16.000.000 pezeta inguru gastatuak zituenean, Udalak, 1972ko abenduaren 29an, Ziudadela osoari Monumentu Historiko-Artistikoaren izaera aitortzeko eskaria egin zion Arte Ederretako Zuzendaritza Nagusiari. Eskariak arrakasta izan zuen eta, hurrengo urteko otsailaren 8ko datarekin, 332/1973 Dekretua sinatu eta Estatuko Aldizkari Ofizialean otsailaren 27an argitara eman zen. 1973ko urriaren 9an, bonbek txikitu ezineko labea eta mistoen biltegia inauguratzeko ekitaldia egin zen, bi-biak goitik behera zaharberritu ondoren; garai hartako prentsan agertu zenez, fideltasunez, gustu handiz eta manera ederrean zaharberrituak zeuden. Agintari eta gonbidatuen aitzinean, garai hartako alkate

166 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 167

Mistoen biltegia eta bonbek txikitu ezineko labea zaharberritzeko lanak, bukatzear zeudela; 1973ko urtarrila. AMP (R. Bozano)

Javier Viñesek gogoratu zuen zer-nolako lanak eginak ziren ordura arte, gotorleku zaharra zaharberritzeko. Urte hartan berean, Udalak aztertu egin zuen mistoen pabilioia hiriko museotako baliatzeko aukera, baina ekimen hura laster bazterrean gelditu zen. Garai hartan, era berean, Arma Aretoa eraberritzeko lanari ekin zitzaion; hura XVIII. mendeko eraikin interesgarria zen, ziudadelako armategi izandakoa. Proiektua 1973an onetsi zen, aurrez Vianako Printzea Erakundearekin eta Nafarroako Aurrezki Kutxarekin lankidetzarako hitzarmena sinatu ondoren, gastuak erdi bana ordaintzeko201. Obrak hurrengo urtean esleitu ziren 11.142.811´67 pezetan eta 1976an bukatu ziren. Urte haietan, eraikin horretan Museo Etnografikoa jartzeko aukera aztertu zen eta, 1982an, ekimen horri zegokion proiektua enkargatu, onetsi eta ordaindu zen. Azkenean, ordea, ez zen halakorik egin202. (201) (202)

AIPV, 56/9 orri-sorta (proiektua) eta 57/20 orri-sorta (esleipena eta likidazioak). Gauzatutako obrei dagozkien azken likidazioak 1976koak dira, AIPV, 65/133 orri-sorta. Eraikina erabilera horretarako proposatu zuen txostena 1975ekoa da, AIPV, 60/21 orri-sorta. Proiektuaren ordainsaria ordaintzea, 622.185 pezetakoa, 1983an onetsi zen, 1983, AIPV, 97/109 orri-sorta.

Juan José Martinena Ruiz / 167

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 168

Ziudadelan jadanik 60 milioi pezeta gastatu zirenean, eta haietatik, 15 milioi baizik ez, diru-laguntza gisa, 1976ko urriaren 26an, Javier Rouzautek, mozio baten bidez, 20 milioiko aurrekontu berezia proposatu zuen obrak bukatzeko. Era berean, lubanarroetako lanak atzeratzea proposatu zuen. Udalaren osoko bilkuran, joera politiko desberdineko zinegotziak eztabaida bizian aritu ondoren, azkenean, kontusaila lehentasunezko inbertsioen bost urteko planean sartzea erabaki zen. 1970eko eta 1980ko hamarraldian kosteak izugarri garestitu ziren. Igoeraren tamainaz jabetzeko, erran dezagun Andre Dona Maria bastioia zaharberritzeko aurrekontuak 14.996.304 pezeta jo zuela; hura 1979ko otsailaren 13an onetsi zen. Done Jakue bastioia eraberritzeko proiekturako, berriz, 15.972.116 pezetako gastua kalkulatu zen 1980ko ekainean, eta hurrengo urteko abuztuan 26.000.000 pezetako aurrekontu gehigarria onetsi behar izan zen203. Lehentxeago, 1975ean, Errege-bastioairi zegokion aurrekontua onetsi zen. Erran beharra dago gotorlekuari Monumentu Nazionalaren izaera aitortua zaionez, Herrilan eta Hirigintza Ministerioak hainbat diru-laguntza eman zituela gastuei aurre egiteko204. 1987an lubanarroak saneatzeko lanak egin ziren; zehazki, lehenagoko azekiak ubidez bideratu ziren, eta inguruz inguru oinezkoentzako ibilbide bat moldatu zen, bidegorria eta guzti205. Zorionez, ahanzturan gelditu zen udalak 1969an eskuartean erabilitako proiektu bat, lubanarroetan igerilekuak eta kirol-pistak eraikitzeko, kontuan hartu gabe monumentu izaera duten eraikinetan, inguruneak monumentuak adinako errespetua merezi duela haietan inolako tratamendurik egiterakoan.

(203) (204) (205)

Done Jakue bastioia zaharberritzeko, Nafarroako Gobernuak 8.000.000 pezeta ordaindu zituen 1980an, AIPV, 76/81 orri-sorta. Ministerioak Errege-bastioiaren proiektua onestea, AIPV, 61/74 orri-sorta. Lehenago, 1982an, zegokion proiektua aurkeztu zen Vianako Printzea Erakundeak onets zezan, AIPV, 90/132 orri-sorta.

168 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 169

Ziudadelaren oroitzapenezko seilua, IruĂąean 1988ko ekainaren 25etik uztailaren 3ra Filatelia Erakusketa Nazionala egin izanaren kariaz egindakoa.

Aisiarako toki atsegina Ziudadelako barrualdea hiriko parke publikorik jendetsuenetakoa da. Izan ere, 1970ean eraikin militar zaharrak eraitsitakoan, toki zabal-zabala gelditu zen eta, gaur egun, berdegunea da nagusi, soropila hazten baita han eta hemengo bazterretan, behar denean egokiro ureztatuta; leku ederra, zalantzarik gabe, haurrak jostaketan aritzeko. Sahats batzuek eta beste zenbait zuhaitzek itzala eskaintzen dute egun berotsuetan. 1981ean, arte abangoardistako zenbait eskultura jarri ziren: bata, Chillidarena, denboraldi batez haurrek labirinto gisa erabilitakoa; beste bat, Vicente Larrearena, eta bestea, RamĂłn Carrerarena, garai hartan, hurrenez hurren, milioi eta erdi pezetan eta milioi bat pezetan erositakoak. Aipatutakoaz landara, zurezko jarlekuak eta, era berean, eite tradizionaleko burdin forjatuko farolak ere badaude, bazterrak argitzeko

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 169

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 170

8 7

9 10 6

2 16

Ziudadela, gaur egun. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Ate nagusia San Anton bastioia Bolborategia Santa Luzia errabelina San Joan edo Errege-bastioia Arma-aretoa Santa Klara errabelina eta kontraguardia 8. Andre Dona Maria bastioia

9. Santa Isabel errabelina eta kontraguardia 10. Laguntza Atea 11. Done Jakue bastioia 12. Santa Ana errabelina 13. Mistoen pabilioia 14. Garaipen bastioia 15. Labea 16. Santa Teresa errabelina

170 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 171

Oraindik ere, xehetasun txiki batzuk osatzeko daude; adibidez, bost bastioietako garitak berreraikitzea, Madrilen gordeak dauden antzinako planoekin bat berreraiki litezkeenak, eta, era berean, parapetoak, erronda-bideak, bastioietara igotzeko arrapalak eta beheko plazetara sartzeko ate isilak garbitzea. Kanpoaldeko defentsei dagokienez, Gaztelugibelera begira dauden kontraguardiak eta errabelinak eraberritzea, duela oso gutxi arte guztiak ere sasiek eta laharrek janda baitzeuden, eta landareen sustraiek makina bat silarri lekuz mugituak. Halaber, xehetasun batzuk zaharberritu beharko lirateke Laguntzako lehen eta bigarren ateetan. Ez dakit orain edo aurrerago, baina pentsatu ere pentsa liteke berriz ere garai bateko zubi altxagarriak paratzea, egun behin-behinekoz dauden oholen ordez, ohol horiek ez bailukete betirako iraun behar. Jakin badakigu 1870ean kendu zutela palanken sistema zaharra, jatorriz Erdi Arokoa. Zubia altxatzen zenean, palankak ate gaineko irekidura batzuetan gordeta gelditzen ziren. Palanken ordez, gurpilez, erresortez eta kontrapisuz osaturiko sistema bat jarri zen, XIX. mendeko ingeniari militarrek maniobra de DerchĂŠ erraten ziotena, eta, gaur egun, Frantziako edo Zumalakarregiren Portalean ibili badabilena. Duela bizpahiru urtetik hona, izan ere, urtarrilaren 5eko arratsaldean eragiten diote, zubia jaisteko eta Errege Magoak hirian sartzeko. Gure iritziz, 1986an erabaki zuen Udalak anglosaxoi moldeko inguru lorategidunak paratzea, ihinztaduraz ureztatutako soropilaz hornituak. Tarteka, bideak lauzaz eta galtzada-harriz zolatuak daude, bai zelaigunean bai gotorlekuaren ondoko lurretan, hau da, Gaztelugibel erran zaien lurretan206. Oker ez bagabiltza lanak 1987an bukatu ziren. Hobekuntza hori zenbait hilabete lehenago hasi ziren, entsegu gisa hasi ere, Pio XII.aren etorbidetik hurbilen dagoen tokian eta, hasieran hirian nolabaiteko eztabaida eragin bazuen ere, emaitzak ikusita jende gehienak onartu egin zituen. Gaur egun, parke zabal hori, hiri-tramaren erdigunean bertan kokatutakoa, hiriaren hauspoa da eta makina bat gizon-emakume ibiltzen dira paseoan. (206)

Gaztelugibelen parke publikoa egiteko proiektua onestea 1982an eskatu zen, AIPV, 90/118 orri-sorta.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 171

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 172

Kontu bitxi gisa, erran dezagun 1968ko abenduaren 27an erabaki egin zela glazisetako (Gaztelugibeleko) 78.886 metro koadroak 3.272.308,10 pezetan erostea. Egun horietako prentsaren arabera, merkatuan 300 milioi pezeta balioko luke. Handik 10 urtera, 1978ko abenduan, 5.500.000 pezeta onetsi ziren, Gaztelugibel berdintzeko eta moldatzeko, soropilerako ureztaketa eta jarlekuak jartzea barne. Ziudadelari dagokion beste albiste interesgarri bar ekainaren 6ko 1424/86 Errege Dekretua izan zen; haren bidez ezabatu egin zen 1964an eratutako patronatua, gotorlekua Udalera utzi izanaren ondorioz. 1987ko bukaeran, François Baschet frantsesak musika-iturri bitxi bat jarri zuen arma-plazaren erdiko urmaelean, 1.200.000 pezetan. Iturriko pieza guztiak Gerardo Brunen forjaketa tailerrean landu ziren. Metalezko loreez osatuta zegoen, 16 bikote lore, guztira; haizearen indarrez, biratzen ziren, bai eta iturriko zorrotaden indarrez ere. Lore haietatik bolak eta tutu afinatuak zintzilikatzen ziren eta, elkarrekin talka egitean, soinu harmoniatsuak egiten zituzten. Ez zuen luze iraun, ordea. Elkarren jarraian bizpahiru aldiz eraso egin zioten, beste hainbatetan konpondu zuten, eta azkenean behin betirako kendu zuten. Ziurrenera, lehenago, aspaldian zegoen iturri polita berreraiki beharko litzateke; hau da, Carlos Blondeauxek 1725ean delineatu zuen huraxe; planoa ere gordea dago207. Egun haietan bertan, inguru lorategidun batean, Arma Aretotik hurbil, altzairu oxidatzailez egindako eskultura bat jarri zen hormigoizko idulkiaren gainean, Nestor Basterretxeak egina. Udalak 5.000.000 pezetan erosia, 1986an Iruñean egindako Sorgintza eta Zientzia Ezkutuei buruzko topaketetan ikusgai jarritakoa. Beste gai bat ere aipatu beharko genuke, hots, Ziudadelan Arte Garaikidearen Zentroa kokatzeko proiektua; azkenean ez zen gauzatu, baina ziudadelaren azken urteotako historiari lotuta dago. María Josefa Huarteren eskutik sortu zen ekimena, Nafarroako Gobernuari bidalitako gutun baten bitartez. Zehazki, (207)

Planoak altxaera, sekzioa eta xehetasuna ditu, eta jatorrizkoa Simancasko Artxibo Nagusian gordea dago.

172 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 173

Nafarroako Gobernuaren, IruĂąeko Udalaren eta Huarte-Beaumont Fundazioaren arteko hitzarmen bat sinatzea proposatu zuen, zentro hura sortu eta jartzeko208. Proposamena han eta hemen aztertu zen; besteak beste, Nafarroako Kultura Kontseiluan. Azkenean, ordea, hainbat arrazoi izan zirela medio, ez zen kokapen hura onartu209. Barruti barnean egindako azken hobekuntzetako bat, 2006koa, barruko bideak lauzaz eta galtzada-harriz zolatzea izan zen, guztiak ere egitura erradialean antolatuta zeudenak, ziudadelaren hasierako garaietatik. Behar beharrezkoa zen hura egitea eta oso ongi moldatu zen. Jende askok erabiltzen ditu bide horiek; ez bakarrik ezkontza zibiletara eta zaharberritutako eraikinetan egiten diren kultur

Ate nagusiko guardia-gorputz zaharra.

(208) (209)

AIPV, 189/63 orri-sorta. Vianako Printzea Erakundearen dokumentazioan gordea dago Nafarroako Kontseiluak hitzarmenari buruz emandako irizpena, eta, era berean, Nafarroako Kultura Kontseiluko Ondare Batzordearena, zehatzago zentroa ziudadelan kokatzeari zegokiona AIPV, 206/13 orri-sorta.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 173

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 174

ekitaldietara doazenek, baita egunero barrutia alderik alde zeharkatzen duten herritar aunitzek ere, bide eroso eta zuzena baita erdigunea eta Iturrama artean, bai eta, urrutixeago badago ere, Nafarroako Unibertsitatera joateko.

Kontraguardiak eta errabelinak zaharberritzea Azken urteotan, Udalak lan garrantzitsu bati ekin dio, aspaldian egitekoa zen bati. Behar handia zegoen, lan hori egiteko, eta premia handia ere bai. Ziudadelako kanpoaldeko defentsak zaharberritu eta gaiberritzeaz ari gara: lehenagokoko bost errabelin edo ilargierdietatik, lau, eta Gaztelugibelari begira dauden bi kontraguardiak, bakoitza bere lubanarro-tarteekin eta bide estaliarekin. Lan horri esker, antzinako gotorlekuak hasierako itxura hartuko du bost aurrealdeetatik lautan, Armada etorbidera ematen duen aurrealdean izan ezik, non, ageriko arrazoiak direla medio, huraxe leheneratzea bideraezina baita gaur egun. Jarduketa horrek Iruñeko gotorlekuen historiako atal erabakigarri bati emanen dio bukaera. Jarduketa, berez, 2006. urtean hasi zen, noiz-eta, lurpeko autobusgeltoki berria eraikitzearen karira, Santa Luzia errabelinaren arrastoak leheneratu zirenean. Arrastook Yanguas y Miranda kaleko aparkalekuaren azpian zeuden lurperaturik; horrela, paramentuek faltan zuten zatia harlanduz berreraiki eta galdua zegoen lubanarroen zatia leheneratu zen, kontramalkarra eta bide estalia barne. Zaila da zehaztea zenbat jo zuen berreraikuntzak; izan ere, funtsezkoenak 1.802.360 euro kostatu zuen, baina bestelako xehetasun asko geltokia eraikitzeko lanen kontusail orokorraren barnean bilduta daude, eta kontusaila, guztira, 38.575.152´58 euro izan zen. Aldi berean, Errege-bastioia zaharberritu zen, bai eta errabelinaren ondoko errezela ere. Lan horrek 311.444´15 euroko kostea izan zuen210. (210)

Errege-bastioiaren errabelinaren eta errezelaren obren bukaerako ziurtagiria, AIPV, 274/5 orri-sorta.

174 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 175

San Anton bastioiaren aztarnak, Baluarte-Nafarroako Biltzar Jauregia eraikitzeko hondeatzelanetan agertutakoak.

San Joan edo Errege-bastioiaren irudia.

2010. urtean, jarduketa nabarmena egin da, ziudadelaren kanpoaldeko obrei doakienean. Izan ere, urtearen lehen erdian, Santa Klara errabelina zaharberritzeko lanak bukatu ziren, kontraguardia, lubanarroa eta bide estalia barne. Aurrekontua 3.259.961Â´98 euro izan zen. Silarri asko berriz jarri behar izan ziren, zuhaixkek haietan kalte handia eragin zutelako, asko eta asko erabat hondaturik baitzeuden. Zuhaixkak parapetoetan eta harri-ilaren junturetan hazita

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 175

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 176

Zelaigune horretan Sanferminetako feria-barrutia paratzen zen; hantxe, Iruñeko Autobus Geltoki berria eraiki zen eta, proiektuarekin bat, Santa Luzia errabelina lehengoratzeko lanak egin ziren, haren bide estalia eta glazisak barne.

zeuden; zenbaitetan, eite erdiko zuhaitzak. Lanok bukatu bezain laster, Santa Isabel errabelineko eta kontraguardiakoak hasi ziren, betiere plan eta esku-hartze mota berari jarraiki. Berezitasun bat dute: hots, haietan daude Laguntza Ateak kanpoaldeen dituen bi portaleak, eta horrek, jakina, nola halako zailtasuna ekartzen die lanei. Esku-hartze horren aurrekontua 3.691.663´85 euro da. Eta, 2010. urteko azaroan, azkenik, Santa Ana errabelina zaharberritzeari ekin zaio Eraikin Singularraren aldean; lan horien baitan, lubanarroaren zati bat hartua zuen pilotalekua eraitsi behar izan da. Frontoia 1940 ingurukoa zen, leku horretan “General Mola” estadio desagertua, militarren igerilekuak eta bestelako kirol instalazioak eraiki ziren garaikoa. Aurreikuspenen arabera, Santa Isabel eta Santa Ana errabelinetako lanak 2011. urtean bukatuko dira.

176 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 177

Santa Klara errabelinaren guardia eta kontraguardiaren irudiak, 2010ean zaharberritu ondoren.

Hau izan liteke, oro har, IruĂąeko Ziudadelaren historia, zeina Jakakoarekin batera, Austria Etxeak eraikitako gotorleku hartuezinek garai batean izan zuten bikaintasun militarraren lekuko bakarrak baitira. Azken buruan, gaur egun umeak jolasten, kirolariak footing egiten eta jubilatuak paseotan ikusten dituzten harri zaharrok hiriaren lau mendetako historia gordetzen dute beren baitan.

Juan JosĂŠ Martinena Ruiz / 177

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 178

178 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 179

Juan José Martinena Ruiz / 179

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

PĂĄgina 180

180 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:09

Página 181

Juan José Martinena Ruiz / 181

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

PĂĄgina 182

182 / IruĂąeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Página 183

Juan José Martinena Ruiz / 183

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Pรกgina 184

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Página 185

Iruñeko Ziudadelako gazteluzainen eta tenienteen zerrenda; izendapen-data eta Errege Mesedeen liburuetako erreferentzia adierazita daude.

Hernando de Espinosa

1572–03–25

7. lib. fol. 155. or.

Tenientea, Gaspar Cerón

1578–05–25

12. 25. lib. 8v. or.

Diego de Guevara

1586–08–30

13. lib. 118v. or.

Juan de Castilla, Done Jakue ordenako Zalduna

1587–07–26

13. lib. 142. or.

Sancho de Villava

1590–11–10

13. lib. 181v. or.

Juan de Anaya Solís

1594–07–18

13. lib. 272. or.

Tenientea, Antonio de Solís, Kapitaina

1594–11–08

13. lib. 277. or.

Diego de Ávila y Guzmán

1596–01–28

13. lib. 302. or.

Tenientea, Pedro López de Jaén

1596–03–09

13. lib. 303. or.

Antonio Bracamonte

1597–11–24

13. lib. 351v. or.

Tenientea, Francisco Sánchez del Canto, Alfereza

1598–02–03

13. lib. –––

Tenientea, Fernán López de Arellano, Kapitaina

1602–11–22

13. lib. 441v. or.

Pedro Fernández de La Carrera

–––

Juan José Martinena Ruiz / 185

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Página 186

Kapitaina Pedro Hernández Ramada 1604–07–10

13. lib. 462v. or.

Kapitaina Juan de Zornoza

1607–03–04

19. lib. 296v. or.

Kapitaina Gaspar Ruiz de Cortázar

1610–10–05

20. lib. 202. or.

Tenientea, Martín Jaureguiberría, Alfereza

1611–09–25

20. lib. 212v. or.

Kapitaina Alonso Martínez de Lerma

1614–12–05

21. lib. 2v. or.

Félix Paz

1614–12–15

20. lib. 358. or.

Tenientea, Juan de Goitia, Alfereza

1618–08–18

21. lib. 260. or.

Juan de Espinosa, Sarjentu Nagusia (Domingo de Idiáquez Koronela hil baitzen)

1619–08–18

21. lib. 364v. or.

Juan de Araquemada

1621–02–13

22. lib. 32. or.

Felipe de Beaumont y Navarra

1622–10–02

22. lib. 122v. or.

Tenientea Juan de Oco y Ciriza (Diego de Ávila y Mendoza hil baitzen)

1627–08–25

22. lib. 415v. or.

Kapitaina Luis Díaz de Armendáriz (Juan Castelví kanpoan zela)

1637–03–23

25. lib. 15. or.

Jimeno de Perezopluxes, Valentziako Pobla Llargako Baroia

–––

Tenientea, Alfereza Onofre de Villafuerte

1638–09–06

–––

Oger Rodríguez bitarte baterako gazteluzaina

1639–11–17

25. lib. 178. or.

Juan de Eulate, Gobernadorea (Jorge Rodríguez hil baitzen)

1640–09–08

26. lib. 22. or.

Dionisio de Guzmán, Landa Maisua eta Teniente Jenerala

1641–05–07

26. lib. 81. or.

Bernabé Antonio de Salazar, Done Jakue ordenako Zalduna

1644–02–26

27. lib. 42. or.

Tenientea, Miguel de Salazar, Kapitaina

1656–07–06

28. lib. 164v. or.

186 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Página 187

Tenientea, Juan Ortiz de Cadarso

1659–08–04

28. lib. 258v. or.

Baltasar de Rada, Landa Maisua

1663–07–18

28. lib. 383v. or.

Tenientea, Juan de Oviedo, Kapitaina

1669–08–16

29. lib. 287. or.

Francisco Angulo y Castro, Landa Maisua

1672–11–25

29. lib. 398. or.

Tenientea, Juan Antonio Urdienza, Kapitaina

1675–01–10

29. lib. 442. or.

Pedro de Ulloa Rivadeneyra, Landa Maisua

1677–04–13

30. lib. 48. or.

José García de Salcedo, Landa Maisua

1682–07–25

30. lib. 124. or.

Tenientea, Ángel Basilio, Kapitaina

1682–09–15

30. lib. 152v. or.

Tenientea, Juan Zabalza, Kapitaina 1682–12–31

30. lib. 157. or.

Dionisio de Araiz, Artilleriako Jenerala

1686–04–05

30. lib. 280. or.

Tenientea, Pedro Martínez de Balanza

1686–04–12

30. lib. 416. or.

Carlos Nicolás de Eguía, Landa Maisua

1691–03–09

31. lib. 137. or.

Francisco de Luna y Cárcamo

1702

–––

Juan Cruzat, Gongorako Markesa Gobernadorea

1705–06–17

33. lib. 146. or.

Jacinto del Pozobueno, Landa Maisua

1709–12–16

33. lib. 444. or.

Errege Tenientea, Francisco Ibero, Calatrava ordenako Zalduna eta Sarjentu Nagusia

1709–09–05

33. lib. 459. or.

Tomás de Idiáquez, Mariskala (kanpoan baitzen)

1716–04–18

34. lib. 398. or.

Juan González, Corps Guardiako Jeneral Laguntzailea

1717–04–116

34. lib. 498v. or.

Antonio Santander, Landa Mariskala

1732–12–20

37. lib. 196. or.

Juan José Martinena Ruiz / 187

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Página 188

Felipe Solís, Brigadierra

1741–07–31

38. lib. 8. or.

Jaime de Silva, Teniente Jenerala

1746–10–19

38. lib. 326. or.

Juan Gregorio Muniain, Landa Mariskala

1753–12–05

39. lib. 40v. or.

Bernardo O´Connor de Pheli

1760–03–08

39. lib. 101v. or.

José Carabeo

–––

Onofre de Córdoba Ramírez de Aro

1763–10–10

40. lib. 180. or.

Casacagigalgo Markesa

1779–11–09

41. lib. 47v. or.

Palazuelosko Bizkondea, Landa Mariskala

1784–01–14

41. lib. 238v. or.

Jerónimo Girón

1786–02–21

41. lib. 175. or.

Vicente Dusmet

1789–10–26

42. lib. 99v. or.

Cañadako Markesa

–––

Manuel Bretón

1799–10–20

42. lib. 233v. or.

Pedro Ignacio Correa

1802–07–06

43. lib. 10. or.

Ferrerako Markesa

1803–04–07

42. lib. 146. or.

Antonio María Roselló

1814–08–15

43. lib. 271. or.

Santos Ladrón de Cegama

1824–03–31

44. lib. 79v. or.

188 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

17/5/11

15:43

Página 189

Erabilitako iturriak Archivo General de Navarra (AGN, Nafarroako Artxibo Nagusia). Gotorlekuak, Gerra, Errege Mesedeak, Kartografia atalak. Archivo General de Simancas (AGS, Simancasko Artxibo Nagusia). Planoak. Archivo de la Institución “Príncipe de Viana” (AIPV, Vianako Printzearen Erakundeko Artxiboa). Iruñeko harresiei eta ziudadelari dagozkion espedienteak. Archivo Municipal de Pamplona (AMP, Iruñeko Udal Artxiboa). Fitxategi tematikoak eta Argazki Atala. Instituto de Historia y Cultura Militar. Madrid (IHCM, Historia eta Kultura Militarraren Institutua. Madril). Aparici bilduma (Simancasko dokumentazioaren kopiak) Planoen Atalak eta Gotorlekuei buruzko Dokumentuak. Servicio Geográfico del Ejército (SGE, Armadaren Geografia Zerbitzua). Kartoteka Historikoa.

Bibliografia ALVARADO, Fernando de, (Seudónimo de Mariano Arigita) Guía del viajero en Pamplona. Madril, 1904, 85-86. or. ARAZURI, José Joaquín, Pamplona, calles y barrios. Iruña, 1979-1980, 3 liburuki. DEL CAMPO, Luis, Visita de Felipe IV a Pamplona (1646). Un cuadro testimonio. Bilduma: Navarra, Temas de Cultura Popular, 259. zk. DEL CAMPO, Luis, Pamplona durante la regencia de Espartero (sept, 1840-jul. 1843). Iruña, 1985. 103. or. ECHARRI, Víctor, Las murallas y la ciudadela de Pamplona, Iruña, 2000, 535. or. HENNEL DE GOUTEL, Baron, Le general Cassan et la defense de Pampelune. (25 juin-31 octobre 1813). Paris, 1920, 297. or.. IBARLUCEA, Dionisio de, Atlas de la provincia de Navarra. Iruña, 1886, 88. or. IDOATE, Florencio, Las fortificaciones de Pamplona a partir de la conquista de Navarra. Príncipe de Viana ald.,1954, 57-154. or. IDOATE, Florencio, Diario del bloqueo puesto por los carlistas a la plaza de Pamplona. Príncipe de Viana ald.,1961, 217-231. or. IDOATE, Florencio, Catálogo del Archivo General de Navarra. Sección de Guerra. (años 1259-1800). Iruña, 1978. 626. or. IDOATE, Florencio, Esfuerzo bélico de Navarra en el siglo XVI. Iruña, 1981. 447. or. IRIBARREN, José Mª, Pamplona y los viajeros de otros siglos. Iruña, 1957, 247. or.

Juan José Martinena Ruiz / 189

Libro LCdP MARTINENA Euskera

17/5/11

15:43

Página 190

LUBIÁN Y SOS, Fermín de, Relación de la Santa Iglesia de Pamplona. Cofradía del Gallico de San Cernin-ek argitaratua. Iruña, 1955, 114. or. MADOZ, Pascual, Diccionario Geográfico-Histórico-Estadístico de España, XII. Liburukia. Madril, 1849, 643-644. or. MADRAZO, Pedro de, Navarra y Logroño. II. liburukia. Bartzelona, 1886, 375-380. or. MARTINENA, Juan José, La Pamplona de los burgos y su evolución urbana (ss. XII-XVI). Iruña, 1974. 351. or. MARTINENA, Juan José, Documentos referentes a las fortificaciones de Pamplona en el Servicio Histórico Militar de Madrid (1521-1814). Príncipe de Viana ald.,1976, 443-506. or. MARTINENA, Juan José, Pamplona en 1800. Bilduma: Navarra. Temas de Cultura Popular, 309. zk. MARTINENA, Juan José, Navarra, castillos y palacios. Iruña, 1980, 158. or. MARTINENA, Juan José, Cartografía navarra en los Archivos Militares de Madrid. Iruña, 1989, 318. or. MARTINENA, Juan José, El recinto amurallado de Pamplona, Castillos de España ald., 104. zk., 1995, 19-32. or. MEMORIAS de don Joaquín Ignacio Mencos, Conde de Guenduláin (1799-1882).Vianako Printzea erakundeak argitaratuak. Iruña, 1952. 259. or. MIÑANO, Sebastián de, Diccionario Geográfico-Estadístico de España y Portugal. VI. liburukia. Madril, 1827, 420. or. NAGORE, Leandro, Apuntes para la historia. (1872-1886). Iruña, 1964, 282. or. NOMBELA, Julio, Crónica de la provincia de Navarra. Madril, 1868. 112. or. Novísima Recopilación de las leyes del Reino de Navarra. Edición realizada conforme a la obra de don Joaquín de Elizondo. Biblioteca de Derecho Foral. Iruña, 1964. 3 liburuki. OLEZA, José de, La recuperación de San Sebastián y Pamplona en 1813. Iruña, 1959. 186. or. ORBE, Asunción, Arquitectura y urbanismo en Pamplona a finales del siglo XIX y comienzos del XX. Iruña, 1986, 238. or. PRIETO, José Luis, La Ciudadela de Pamplona, (Txosten argitaragabea, argazkiz eta planoz hornitua, 1965ean egina eta Udal Artxiboan gordea). RAMÍREZ ARCAS, Antonio, Itinerario descriptivo de Navarra. Iruña, 1848, 200. or. RODRÍGUEZ UNDIANO, E. eta SÁNCHEZ DEL AGUILA, J., Diario del bloqueo de Pamplona (1874-75). Pamplona, Cuadernos de la cofradía gastronómica del Pimiento Seco, 1973. 92. or. TORRES VILLEGAS, Fco. Jorge, Cartografía Hispano Científica. II. liburukia. Madril, 1857. 141-143. or.

190 / Iruñeko Ziudadela. Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Pรกgina 191

Libro LCdP MARTINENA Euskera

3/5/11

21:10

Pรกgina 192

Proyecto1:Maquetación 1

28/4/11

22:02

Página 1

Argitaratu diren beste titulu batzuk San Bartolomeko Gotorlekua Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa AA.VV., Iruña, 2011 Fortificaciones de Pamplona Pasado, presente y futuro AA.VV., Iruña, 2010

Portada LCdP Euskera ok

28/4/11

18:41

Página 1

Argitaratu diren beste titulu batzuk

Iruñeko Ziudadela

Fortificaciones de Pamplona Pasado, presente y futuro AA.VV., Iruña, 2010

www.murallasdepamplona.es

978-84-95930-51-4

Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

San Bartolomeko Gotorlekua Iruñeko Harresien Interpretazio Zentroa AA.VV., Iruña, 2011

Gotorleku hartuezin baten bizitza bost mendetan zehar

Juan José Martinena Ruiz