Stichting Oude Gelderse Kerken Kwartaalblad, jaargang 13, 2015, nummer 2
Voorjaarsexcursie naar kerken langs de grens
Werenfriduskerk, de parel van Zieuwent Middeleeuwse muur in Bommelse galerie
Van de redactie
Colofon
Beste lezer, Elk nummer van Venster is voor een groot deel gevuld met artikelen over interessante aspecten van de roerende en onroerende delen van religieuze gebouwen in Gelderland. Die artikelen krijgen we soms aangeboden, maar in veel gevallen moet de redactie zelf potentiële auteurs benaderen. Dat doen wij natuurlijk met plezier. Hier wil de redactie echter een oproep doen aan allen die mogelijk zelf iets willen schrijven dan wel een of meer mensen kennen die iets zouden kunnen schrijven voor ons tijdschrift. Onze artikelen gaan over Gelderse religieuze gebouwen, of over delen daarvan en wat er in en omheen staat. Venster gaat niet over
religieus inhoudelijke zaken. Teksten (meestal van gemiddeld 400, 750 of 2000 woorden) moeten een zeker niveau hebben. Ook de illustraties zijn natuurlijk belangrijk, maar die hoeft u niet per se zelf aan te leveren. Mocht u zelf iets willen schrijven of kent u een of meerdere personen die daar volgens u – mogelijk – ook wel voor zou voelen, dan gaan we daarover graag met u in gesprek. Stuur een e-mail naar venster@oudegeldersekerken.nl en wij nemen contact met u op.
Ben Verheij
Inhoud
3 4
Locaties van de SOGK
Synagoge in Zutphen Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken
Berichten van het bestuur
6
Venster, 2015, nummer 2 — 2
8
Voorjaarsexcursie
Vijf kerken aan de grens
10
Hoofdartikel
17
PC stelt zich voor
18
Interview
Middeleeuwse muur in Bommelse galerie
20
Werenfriduskerk, de parel van Zieuwent Plaatselijke Commissie van Steenderen Agenda
Concerten, exposities, en nog veel meer! Sluitsteen
Dorpskerk van Twello
Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Met dit blad wil de stichting belangstelling wekken voor oude kerken. Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, september, en november). Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de SOGK, leden van Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland, colleges van burgemeester en wethouders van Gelderse gemeenten, externe relaties, openbare bibliotheken, notarissen, gezondheidscentra, wijkcentra en dorpshuizen in Gelderland. Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 ha Arnhem Telefoon (026) 355 25 55 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: NL53 INGB 0003 3246 14 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur; drs. Karlijn van Onzenoort, eindredacteur; drs. Marjan Witteveen, wetenschappelijk redacteur venster@oudegeldersekerken.nl Medewerkers: dr. Henk Demoed, dr. Verena Demoed, Carel van Gestel Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Waar nodig is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden benaderd, kunnen zich met de redactie in verbinding stellen. Afbeelding voorzijde: Detail van de toren van de Werenfriduskerk in Zieuwent (foto: Zieuwents Belang/ Oudheidkundige Vereniging Zuwent, 2013). Zie artikel op pag.10.
Locaties van de SOGK
Constance Bouwmeister
Restauratie van de Joodse Begraafplaats in Zutphen
Initiatiefneemster voor het opknappen van de Joodse Begraafplaats, die meer dan tweehonderd jaar oud is, is mevrouw Emmy Rouwenhorst-
Nijenhuis, jarenlang vrijwilligster en lid van de Joodse Gemeente. Toen in 2008 haar moeder overleed en begraven werd op de Joodse Begraafplaats,
Zwaar beschadigde grafstenen (matseiwes) op de Joodse Begraafplaats in Zutphen. Van veel overledenen zijn ook de nabestaanden (en daarmee de geldschieters) niet meer in leven, daarom is het project ‘Adopteer een zerk’ gestart (foto’s: Carel van Gestel).
De Hebreeuwse tekst op Joodse grafstenen
Als joden hun doden willen eren, leggen ze
begint bijna altijd met dezelfde tekens: met
geen bloemen op het graf, maar kleine stenen.
( פנPN), wat staat voor Po Niqbar (hier is
Hiermee eren ze hun doden en houden ze de
begraven), of met ( פטPT), wat staat voor Po
herinnering aan hun dierbaren levend.
Tamoen (hier is verborgen).
schrok zij enorm van de verwaarloosde staat en het achterstallig onderhoud. Vrijwilligers helpen mee Emmy Rouwenhorst werd de bewaarder van de Joodse Begraafplaats en startte direct een actie om vrijwilligers te werven die konden helpen met het opknappen van de begraafplaats. Hiertoe heeft ze regionale kranten benaderd en zelfs Omroep Gelderland ingeschakeld. Harm Edens van het programma Gelders Koppen heeft op 2 september 2008 een reportage gemaakt over de begraafplaats, die nog is terug te zien via https://tinyurl.com/qfuhum2. Opnieuw inkleuren Naar aanleiding van deze wervingsacties hebben zich veel vrijwilligers gemeld. Samen met Hannie BrachaJacobs stuurde Emmy de vrijwilligers aan. Toen in september 2008 de grafzerk van haar moeder werd onthuld, zag de begraafplaats er al beter uit. Toch moesten toen nog de grafstenen worden opgeknapt, schoongespoten, gerestaureerd en opnieuw ingekleurd zodat de letters weer leesbaar werden. Helaas is Emmy Rouwenhorst eind december 2009 overleden; ze is begraven bij haar moeder Adèle NijenhuisCohen. Professioneel restauratiewerk Na de dood van Emmy zijn de vele vrijwilligers natuurlijk doorgegaan met hun werk. Het restaureren van de grafstenen (matseiwes) moet echter door professionals worden uitgevoerd. Daarom is een project gestart om geld bijeen te brengen om de beschadigde matseiwes te restaureren. Kijk voor meer informatie op https://tinyurl.com/kccmnh4.
Venster, 2015, nummer 2 — 3
In elke uitgave van Venster zetten we een van de locaties van de SOGK in de spotlight. Door middel van een markant verhaal of een bijzonder evenement staan we even stil bij onze eigen monumenten. Dit keer bij de Joodse Begraafplaats in Zutphen, een rijksmonument gelegen ten zuidoosten van het centrum.
Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken In gesprek over overnames Gelderland heeft een rijk bezit aan religieus erfgoed. In elk dorp of stad staan vaak meerdere (kerk)gebouwen, vaak met een monumentale status. Deze gebouwen maken deel uit van de geschiedenis van dorp of stad. Kerkbesturen, leden van de kerkgemeenschap of inwoners van de gemeente maken zich zorgen over het behoud van het gebouw voor latere generaties. Diverse betrokkenen vragen een gesprek aan met het bestuur van de SOGK om te horen wat de SOGK voor hen kan betekenen. Na een eerste oriënterend gesprek wordt bekeken of verder praten zin heeft. Wanneer deze stap gezet is, vindt een zeer intensief traject plaats. Op dit moment zijn we in gesprek over de overname van twee grote en drie kleinere gebouwen.
Groenlo
Hoog-Keppel
Presentatie? Wilt u dat de SOGK breder bekend wordt in uw (kerkelijke) gemeente, dan zijn bestuursleden bereid om een presentatie te geven. Wij vertellen dan iets over de werkwijze en het mooie bezit van de SOGK. Uitdrukkelijk staan wij stil bij de vrijwilligers die zich in de Plaatselijke Commissies inzetten voor het monumentale gebouw in hun gemeente. Mocht u interesse hebben voor een presentatie, neemt u dan contact op met algemeen secretaris Nico Peek, T 06-485 326 64 of nicopeek@ gmail.com. Vrijwilligers gezocht! Zin en tijd om vrijwilligerswerk voor de SOGK te doen? Kijk naar onze oproep op pagina 18!
Kranenburg
Vorden
Businesspartners SOGK
Venster, 2015, nummer 2 — 4
die onlangs werd overgenomen (foto: Folkert Wijmenga).
Bronkhorst
• Acel, Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf, Nijmegen • Boerman Kreek Architecten, Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman, Zutphen • Burgers van der Wal, Doetinchem • Conserduc-Renofors, Sliedrecht • Dijkman Bouw, Warnsveld • Donatus Verzekeringen, Rosmalen • Elbertse Orgelmakers, Soest • GlasBewerkingsbedrijf Brabant, Tilburg • Van Hoogevest Architecten, Amersfoort • Installatiebureau Wiltink, Vorden • Koninklijke Eijsbouts, Asten • Koninklijke Woudenberg, Ameide • Lakerveld ingenieurs- en architectuurbureau, Noordeloos • Leidekkersbedrijf D. Koenders, Neede
Interieur van de Remigiuskerk in Steenderen,
• • • • • • • • • • • •
Van Lierop, Liempde MAS Architectuur, Hengelo Orgelmakerij Reil, Heerde Rijkaart Elektrotechniek, Arnhem Schildersbedrijf Albert Verhoeven, Arnhem Smederij Oldenhave, Vorden Steenfabriek Biezeveld, Kerkdriel Takkenkamp Gevelonderhoud, Zelhem Timmer- en Aannemersbedrijf De Vries, Hummelo Van der Vegt Smeed- en constructiebedrijf, Meerkerk Van Dinther Bouwbedrijf, Schaijk Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf, Groessen
Hummelo
Etten
Buren
Multifunctioneel gebruik ‘De afgelopen jaren zijn we bij zo’n twintig kerkrestauraties betrokken geweest, waarvan het merendeel in Gelderland. Veelal ging het om buitenwerk: herstelwerkzaamheden aan muren, torens en daken. Maar we hebben ook regelmatig gewerkt aan het interieur, vaak om het gebouw multifunctioneel te maken. Zo realiseerden we in Doesburg een moderne aanbouw die past binnen de historische omgeving. Kerken vormen bijzonder mooi bouwkundig erfgoed, waarvan ik erg kan genieten. Elke kerk is uniek.’ Henk de Vries, Timmer- en aannemersbedrijf De Vries
Jaarrekening 2014 Nu het jaar 2014 achter ons ligt, is het moment aangebroken om de jaarrekening op te maken. Onze accountant is momenteel bezig hieraan de laatste
Zutphen
Drempt
Leur
Voortgang project Kranenburg: leerlingen aan het werk Het restauratieproject van de H.-Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg verloopt zeer voorspoedig. De afronding van de belangrijkste bouwwerkzaamheden wordt eind deze maand verwacht. Bij de uitvoering van dit project, waaraan onze stichting een belangrijke eigen bijdrage levert, was een van de eisen dat de betrokken bedrijven jongeren in dienst moeten hebben die zich kunnen bekwamen in het restauratievak. Daarom zijn bij de kerk op de Kranenburg een leerlingtimmerman, een leerling-schilder en een leerling-leidekker werkzaam. Sjoerd Ligtenbarg werkt sinds oktober 2014 bij Bouwbedrijf Hoffman. Na
Onlangs verguldden leerlingen van de Schilder^sCOOL in Zutphen de haan van onze kapel in Bronkhorst.
hand te leggen. Wij hopen deze jaarrekening in mei op onze website te kunnen plaatsen, zodat u ook van de financiële positie van onze stichting kennis kunt nemen. In 2014 is wederom planmatig onderhoud aan onze eigendommen uitgevoerd. De vermogens- en liquiditeitspositie
Steenderen
Rijswijk
enkele basisdiploma’s op het gebied van timmeren is hij onlangs gestart met de opleiding basisberoepsgerichte leerweg allround timmerman niveau 3. Restauratie vindt hij prachtig werk en hij wil daar graag in verder leren met de opleiding restauratie-timmerman. Het timmeren is Sjoerd met de paplepel ingegeven, want zijn vader is voorman-timmerman bij een bouwbedrijf. Het schilderwerk bij de kerk op de Kranenburg wordt uitgevoerd door Schildersbedrijf Te Morsche. Als leerling voor het schilderwerk werkt Jelmer Draaijer. Hij volgt de opleiding schilderen niveau 3 aan ROC Aventus in Zutphen. Voor het leidekkerswerk is een leerling ingezet die nog zoekende is naar wat
van de SOGK blijft ondanks deze uitgaven en kosten in 2014 gezond en vormt een goede basis voor de toekomst. We mogen ons gelukkig prijzen dat we regelmatig worden bedacht met schenkingen en in testamenten; dit helpt ons om het werk goed te blijven doen. Wellicht ook een idee voor u?
Hengelo
Kerk-Avezaath
Batenburg
Leerling-timmerman Sjoerd Ligtenbarg aan het werk in Kranenburg (foto: Wim Nijenhuis).
hij wil: Menno Bus volgt de opleiding elektro- en installatietechniek. De stage is vooral bedoeld om diverse (sociale) vaardigheden op te doen, zoals samenwerken, opdrachten goed uitvoeren en jezelf handhaven in een werksituatie.
Venster, 2015, nummer 2 — 5
Van de bestuurstafel De heer G. van Reenen was op 9 april jongstleden twaalf jaar lid van het bestuur en tevens vicevoorzitter. De maximale zittingsperiode van bestuursleden is twaalf jaar. Met ingang van 9 april 2015 is daarom de heer W.J.J. Kruidenier vicevoorzitter. Op verzoek van het bestuur blijft de heer Van Reenen wel lid van het bestuur om dit jaar een aantal overnametrajecten af te ronden. Op een later moment zullen we afscheid nemen van de heer van Reenen en hem danken voor zijn geweldige inzet voor de SOGK.
Voorjaarsexcursie Naar vijf kerken langs de Duitse grens Op zaterdag 30 mei a.s. gaat de voorjaarsexcursie naar vijf kerken langs de grens met Duitsland. Vanaf het Stationsplein Doetinchem reizen we per touringcar naar het dorp Megchelen, vervolgens naar Netterden en ten slotte naar het mooie stadje ’s-Heerenbergh, waarna we weer naar het Stationsplein in Doetinchem teruggaan. H.-Martinuskerk in Megchelen Eerst bezoeken wij de H.-Martinuskerk in Megchelen, gebouwd in 1934-1935 naar de plannen van architect Joh.H. Sluymer op de plek waar eerder een kleinere zogenoemde waterstaatskerk uit 1855 stond. In het interieur bevinden zich oude beelden van Petrus en Paulus uit de vijftiende eeuw, een notenhouten Mariabeeld uit de zestiende eeuw en een eikenhouten beeld van Johannes, afkomstig uit een kruisgroep uit de zeventiende eeuw. Verder is er een aantal nieuwere beelden uit de jaren 1875-1900. De kroonluchter is gemaakt tussen 1625 en 1650.
Venster, 2015, nummer 2 — 6
Kapel in Megchelen Over de stichting van de kapel te Megchelen is geen duidelijkheid. Het gevelbord op het gebouw vermeldt 1411, ontleend aan een niet nader bekende bron, waarin sprake zou zijn van de Kapel van Pluren, iets ten zuiden van Megchelen. Zeker is dat de
H.-Martinuskerk in Megchelen.
kapel uit de middeleeuwen stamt. In 1605 ging de kapel over naar de protestanten. In de zeventiende eeuw werden kapel en toren uitwendig gepleisterd. In de toren hangt een klok met een diameter van 61 centimeter, met het opschrift: ‘1787 gegoten door Johannes Rutgerus Voigt’. Tussen 1830 en 1863 is de kapel als school gebruikt. Vanaf 1863 werd de kapel weer kerkelijk gebruikt en kreeg het interieur het huidig aanzien. In 1990 werd de kapel gerestaureerd. H.-Walburgiskerk in Netterden In de dertiende eeuw werd in Netterden een eenbeukige kerk gebouwd, gewijd aan Sint-Walburgis. De kern van dat oude gebouw van tufsteen bestaat nog steeds. Van ongeveer 1597 tot circa 1800 was de kerk in protestantse handen. In 1868 werd de kerk als gevolg van een dorpsbrand zwaar beschadigd. Toen kreeg architect P.J.H. Cuypers de opdracht de kerk
Kapel in Megchelen.
te restaureren en uit te breiden. In de jaren 1875-76 werd de kerk tot zijn huidige vorm uitgebreid. De kerk heeft een altaarretabel met piëtagroep, dat rond 1525 in Antwerpen gemaakt is. De overige inventaris is vervaardigd door het atelier Cuypers-Stolzenburg in 1876. Wandschilderingen zijn van vader en zoon Lücker uit 1882-85. Een grote restauratie is afgelopen najaar gereedgekomen. H.-Pancratiuskerk in ’s-Heerenbergh De Pancratiuskerk is een driebeukige neogotische kruisbasiliek, gebouwd in 1896-1897, en een typisch voorbeeld van een Rijnlandse variant van de late gotiek uit de school van A. Tepe. Tepe was lid van het Bernulphusgilde en in samenwerking met W. Mengelberg, edelsmid Brom, glazenier H. Geuer en orgelbouwer M. Maarschalkerweerd heeft hij deze kerk gebouwd en ingericht. De kerk bezit een bijzonder wierookvat en -scheepje uit de overgangstijd Louis XV-Louis XVI van 1750-1775. De Pancratiuskerk is de enige kerk in Nederland waar nog een compleet middeleeuws gelui van drie klokken uit 1496 van een en dezelfde klokkengieter van Geert van Wou aanwezig is.
Oorspronkelijk waren deze klokken voor de oude kerk van ´s-Heerenbergh gemaakt. Protestantse kerk in ’s-Heerenbergh Vlakbij het imposante kasteel van ’s-Heerenbergh staat de protestantse kerk. Oorspronkelijk is deze kerk als slotkapel gesticht in 1259 door Adam, heer van den Bergh met afmetingen van 9 bij 6,9 meter. In 1399 werd de kerk na een belangrijke uitbreiding tot parochiekerk verheven en in 1450
door de bisschop Rudolf van Utrecht gewijd aan Sint-Pancras en Sint-Joris. De kerk had toen drie koren en acht altaren. Door de reformatie werd de kerk omstreeks 1685 protestants. In de Tachtigjarige Oorlog raakte de kerk sterk in verval ten gevolge van oorlogs handelingen. Van de oorspronkelijke laatgotische parochiekerk is nu alleen nog het dwarsschip aanwezig en als kerk in gebruik. Het korte en iets hogere schip doet tegenwoordig dienst als kosterswoning. Het orgel is in 1861
gebouwd door H. Haffmans, waarbij hij gebruik maakte van delen van het oude orgel uit 1742 van Thomas Weidtman. De drie klokken uit 1496 van Van Wou zijn in 1839 over gedragen aan de parochiekerk.
Frits van Lochem Bronnen: Erfenis voor vandaag en morgen; r.-k. kerken in Oost-Gelderland, P. Bresser en Archief Huis Bergh, Ton Toon PKN.
H.-Pancratiuskerk in ’s-Heerenbergh.
H.-Walburgiskerk in Netterden.
Venster, 2015, nummer 2 — 7
Protestantse kerk in ’s-Heerenbergh.
Interview Middeleeuwse muur in Bommelse galerie Het is maar een smal straatje, midden in het oude centrum van Zaltbommel: de Kloosterstaat. Op nummer 2 bevindt zich de Kloosterkapel, een sfeervol galerietje dat wordt gerund door Ria Laheij-van Wijlen. In de jaren vijftig van de vorige eeuw vormde deze grond haar speelplaats, nu biedt ze er kunstenaars een podium. Ria Laheij-van Wijlen is een geboren en getogen Bommelse. ‘Mijn vader had jarenlang een winkel aan de Gamerschestraat. Hij verkocht fietsen, televisies, radio’s, gloeilampen, leren jassen, enzovoort. Allemaal producten die in de eerste jaren na de oorlog op de markt kwamen. Wij woonden
boven de zaak en als kind speelde ik in de schuur erachter.’ Rond 2005 verkocht ze haar ouderlijk huis, maar van de schuur deed ze geen afstand. Overigens kende die toen al een andere bestemming: zo’n tien jaar lang huurde beeldend kunstenaar Joris Baudoin – bekend van de Bommelse
Karlijn van Onzenoort
gootspoken (zie kadertje) – het pand. Beneden had hij zijn atelier en op de eerste verdieping woonde hij met zijn gezin. Na zijn vertrek kwam de plaatselijke kringloopwinkel er tijdelijk in. Rond die periode werd langzaamaan duidelijk dat zich in en rond de voormalige schuur mogelijk resten van een middeleeuwse kapel bevonden. Middeleeuwse metselwerk zichtbaar In de middeleeuwen bevond zich achter de Gamerschestraat namelijk een
Zuidzijde van de Kloosterkapel op een achttiende-eeuwse prent, uit:
Venster, 2015, nummer 2 — 8
G. van Tussenbroek, Onder de daken van Zaltbommel, Utrecht 2003.
Gevel van de galerie, waarin de muur van de Kloosterkapel is bewaard
Deze (noord)muur, met twee nissen en penanten, behoorde tot het
(foto: Carel van Gestel, 2015).
interieur van de kapel (foto: Karel Emmens, Emmens BCA, 2006).
klooster, met daarbij een kapel (ook wel Breurekerk genoemd) die van eerdere datum dateert. Na de reformatie in 1572 verloor dit Regulierenklooster geleidelijk zijn functie. Enkele gebouwen werden ingericht als ziekenhuis. De kapel werd in de zeventiende eeuw gebruikt als menistenkerk en in het begin van de negentiende eeuw als paardenstal. Daarna diende zij achtereenvolgens als schuur, woonhuis en winkel. In 2006 bikte Laheij met familie en vrienden de dikke pleisterlagen van de rechtermuur van het pand, zodat het middeleeuwse metselwerk zichtbaar werd. ‘Onze rechtermuur was destijds de noordelijke binnenmuur van de voormalige kapel’, weet Ria Laheij. ‘Hierin zijn verschillende bouwsporen zichtbaar, zoals dichtgemetselde spitsboogvensters en muurstijlsleuven.’
Podium voor kunstenaars ‘Toen deze historie langzamerhand boven water kwam,’ vervolgt ze, ‘ontstond bij mij het idee om een nieuwe, passende bestemming aan de ruimte te geven.’ Na een paar maanden verbouwen opende de Kloosterkapel in 2007 haar deuren als galerie. Te midden van de gerestaureerde overblijfselen van de oude kapel zijn nu regelmatig werken van eigentijdse kunstenaars te zien. ‘De Kloosterkapel biedt gevestigde, maar ook nog onbekende kunstenaars een plek om hun werk tentoon te stellen. Ook verhuur ik de ruimte aan anderen die een podium zoeken, bijvoorbeeld voor de presen-
Verhalen vertellen Als de middeleeuwse muur oren (en ogen) had, zou die heel wat kunnen vertellen. Gelukkig kent Ria Laheij ook veel verhalen over wat er zich door de jaren heen afspeelde in en rond de voormalige kapel. Bijvoorbeeld over het skelet dat in 1955 in de vloer werd gevonden. En over de botjes die jaren later ineens uit de muur tevoorschijn kwamen... Minder luguber is het verhaal van de geheime bergplaats van schilderijen van de bekende familie Philips. Zaltbommel is de geboortegrond van Lion Philips, die hier een tabakshandel bezat. De garage van de
tatie van een nieuwe modecollectie of van exclusieve bloemstukken. Hierbij probeer ik dwarsverbanden te leggen. Zo combineer ik de opening van een expositie bijvoorbeeld met een wijnproeverij verzorgd door de plaatselijke slijter. Je ziet, ik ben meer ondernemer en verbinder dan galeriehouder, want ik heb eigenlijk geen verstand van kunst. Ik exploiteer de ruimte omdat ik het leuk vind om mensen in en rond Zaltbommel bij elkaar te brengen.’ Met dank aan Karel Emmens voor het inzien van de bouwhistorische documentatie van Kloosterstaat 2 in Zaltbommel.
familie bevond zich naast de huidige Kloosterkapel. Het verhaal gaat dat hun chauffeur aan het begin van de Tweede Wereldoorlog schilderijen uit het huis aan de Markt overbracht naar de Kloosterstraat. Daar werden ze in de spouw tussen de garagemuur en de kapelmuur verborgen, die daarna aan de voorkant is dichtgemetseld. Op deze manier kwamen ze ongeschonden de oorlog door. Meer verhalen horen? Breng dan een bezoek aan de Kloosterkapel, bijvoorbeeld tijdens de viering van Zeventig Jaar Bevrijding Zaltbommel. Kijk voor openingstijden op www.kloosterkapelzaltbommel.
Bommelse gootspoken
Gootspookje ‘de man met de sigaar’ (foto: Carel van Gestel).
Gootspoken zijn objecten van terrazzo die zich aan of op daken en gevels van huizen bevinden, meestal op de dakgoot. De beeldjes, die door Joris Baudoin in opdracht zijn gemaakt, vertellen iets over de bewoners van het pand of over de historie ervan. Meestal stelt het beeld een dier voor, maar het kan ook gewoon een
fantasiefiguur zijn of iets wat het ambacht of beroep van de bewoners laat zien. In 2010 exposeerde Baudoin – bijna op de plaats waar hij vroeger woonde en werkte – in de Kloosterkapel enkele gootspoken. Ook op het dak van de galerie zit een van zijn spookjes (‘De man met de sigaar’): de heer Van Wijlen, vader van Ria.
Venster, 2015, nummer 2 — 9
Ria Laheij (foto: Carel van Gestel).
Werenfriduskerk, de parel van Zieuwent Een neogotisch bouwwerk uit 1899 van architect Boerbooms
Harry Spekschoor en Bennie Venderbosch
Wie Zieuwent nadert, ziet al op flinke afstand de toren van de kerk hoog boven het landschap uitstijgen. Wie dichterbij komt, ziet hoe groot en mooi de kerk is. Wie de moeite neemt om de kerk ook van binnen te bewonderen, zal zich verbaasd afvragen hoe het mogelijk was dat zo’n majestueus bouwwerk gebouwd is in het dorp Zieuwent van toen.
Bouwpastoor Sanderink Een eerste Werenfriduskerk, gebouwd op een steenworp afstand van de huidige kerk, werd in 1795 in gebruik genomen. Dat kerkje werd omstreeks 1837 uitgebreid, maar was op den duur ook te klein. Toen pastoor Sanderink1 in 1895 de eerste Zieuwentse bedevaart naar Kevelaer organiseerde, raakte hij daar danig onder de indruk van de bedevaartsbasiliek en wilde hij voor zijn parochie een nieuwe kerk stichten. Bij het bisdom trof hij een kant-en-klaarontwerp aan van architect J.W. Boerbooms. Het kwam van de parochie Groningen, maar die zag het ontwerp als niet haalbaar, waarschijnlijk vanwege het prijskaartje. Pastoor Sanderink omarmde het ontwerp en zette alles op alles om dit bouwwerk in Zieuwent gerealiseerd te krijgen.
Venster, 2015, nummer 2 — 10
Architect Boerbooms J.W. Boerbooms werd geboren in 1849 te Arnhem. Zijn vader was timmerman-aannemer van beroep. Over zijn studie is weinig meer bekend dan dat hij op jonge leeftijd in dienst trad bij de bekende architect P.J.H. Cuypers, maar zijn latere werk had meer verwantschap met het werk van Alfred Tepe en het Sint-Bernulphusgilde. Rond 1875 Afbeelding omslag: Detail van de toren van de Werenfriduskerk, gemaakt met behulp van een drone.
vestigde hij zich als zelfstandig architect te Arnhem. Het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 bracht met zich mee dat er vrijuit katholieke kerken mochten worden gebouwd. De neogotiek deed opgang en architect Boerbooms getuigde hiervan. Zijn belangrijkste werken in Gelderland zijn de restauraties van de Eusebiuskerk te Arnhem en de hervormde kerken van Rheden en Aalten, de katholieke Visitatiekerk in Velp, het schip van de Apeldoornse Mariakerk, de kapel van het Sint-Claraklooster te Silvolde (1899, gesloopt 1983), de kapel van het Sint-Elisabeths Gasthuis in Arnhem en de Werenfriduskerk in Zieuwent. Dat het bisdom het ontwerp van Boerbooms goedkeurde, was mogelijk mede te danken aan de bankier Louis Sprenger uit Arnhem, die behalve de financiën van de parochie Zieuwent ook die van het Arnhemse Sint-Elisabeths Gasthuis behartigde.2 De architect zou de voltooiing van zijn Werenfriduskerk niet meemaken: hij overleed op 8 juli 1899.3 Architect G. te Riele maakte het werk af.
Bouwkosten en ontwerp Om de bouwkosten te drukken verzocht pastoor Sanderink om een nieuwe berekening te maken, voor het geval dat de kerk vijf meter korter en anderhalve meter smaller zou worden. In 1896 reageerde Boerbooms met een nieuwe
De derde geleding van de toren van dichtbij (foto: Zieuwents Belang/Oudheidkundige Vereniging Zuwent, 2013).
Financiering van de bouw en inzet van parochianen Een bedrag van 130.000 gulden bijeenbrengen door een parochie die rond 1900 tweeduizend parochianen telde, was geen gemakkelijke opgave. Toch wist pastoor Sanderink zijn parochianen enthousiast te maken en handig in te spelen 1 B. Venderbosch, H. Hulshof, H. Spekschoor, ‘100 jaar Werenfridus’ in Het Hoenderboom nr. 42, Zieuwent oktober 1999, 14. 2 Biografische woordenboek Gelderland deel 3 Joost van Hest, ‘Johannes Wilhelmus Boerbooms’ in Biografische woordenboek
3 4 5 6
Gelderland deel 3, Hilversum 2002, 23-25. B. Venderbosch, H. Hulshof, H. Spekschoor, idem, 63. Idem, 34; brief, gedateerd 6 november 1896. Idem, 53-54. Idem, 22-23.
op de vrijgevigheid van de mensen. Zo werden spaarcenten bedoeld als reserve voor de oude dag geschonken en in diverse testamenten werd de kerk als erfgenaam genoemd. Niet onvermeld mag blijven dat in Zieuwent aan het eind van de negentiende eeuw vlas werd verbouwd van hoge kwaliteit. De textielbaronnen van Twente kochten het graag en toen de pastoor hiervan weet kreeg, hield hij een maandelijkse ‘vlascollecte’. Extern werd geld geworven door het uitgeven van obligaties van 500 gulden tegen een rente van drie en een half procent.6 Naast geldelijk bij te dragen wisten de parochianen ook hun handen uit de mouwen te steken om daarmee de bouwkosten te drukken. Zo groeven Zieuwentse mannen zelf de bouwput en vervoerden ze de bouwstenen met een kruiwagenestafette vanaf het spoor station Lichtenvoorde-Groenlo naar Zieuwent over een afstand van zeven kilometer.
Neogotisch bouwwerk Architect Boerbooms spande zich tot het uiterste in om een bouwwerk te creëren dat volledig in harmonie was. De mooi geproportioneerde toren, centraal geplaatst en bijna 75 meter hoog, priemt als een scherpe naald in de blauwe hemel. De naar boven toe steeds inspringende steunberen op de hoeken leiden de blik van de kijker als het ware naar boven tot voorbij de balustrade op de scheiding tussen de toren en de bijna 25 meter hoge ranke spits. De toren is
Venster, 2015, nummer 2 — 11
begroting. Hij schreef dat hij de kerk wel smaller kon maken, maar slechts 2,5 meter korter. Deze verkorting vond Boerbooms door het priesterkoor geen twee traveeën diep te maken, maar slechts één, waardoor er geen plaats was voor zeven maar voor vijf ramen. Hij had veel moeite om deze wijzigingen aan te brengen, want ze hadden invloed op het totaalbeeld van de kerk. De totale bouwsom van kerk en pastorie werd begroot op 127.400 gulden.4 Bij de aanbesteding in december 1897 in het koffiehuis van A. Toebes te Zieuwent (het latere klooster) werd de bouw van de kerk en de pastorie gegund aan aannemer J. Roodenrijs uit Den Haag voor 130.000 gulden.5
De Werenfriduskerk in Zieuwent uit 1899; naast de kerk staat links de pasDe zuidwestkant van de toren (tekening: Bennie Venderbosch).
torie (foto: Zieuwents Belang/Oudheidkundige Vereniging Zuwent, 2013).
verdeeld in drie geledingen die naar boven toe steeds fraaier worden. Vooral in de bovenste geleding heeft Boerbooms alles bijeengebracht wat een gotisch bouwwerk ‘glans’ kan geven: steunberen, pinakels met hogels, vierpassen, beelden van engelen, spuwers in de vorm van dierenfiguren en spitsbogen vormen samen met het verticale lijnenspel in het metselwerk een lust voor het oog, majestueus en sierlijk tegelijk. De vieringtoren met het klokje draagt ook bij aan dit karakter. Ook het schip van de kerk met zijbeuken, kapellen, dwarsschip en het hoogkoor vertoont een perfecte samenhang. Over elk detail is nagedacht.
lend harmonieus geheel, helemaal passend bij het exterieur. Ook al doet het inkorten van het priesterkoor enige afbreuk aan de verhoudingen in het hoofdkoor, de ruimte geeft een harmonieuze indruk, vooral bij een laagstaande avondzon.
Venster, 2015, nummer 2 — 12
Het interieur Op 10 oktober 1899 werd de kerk ingewijd door Mgr. Henricus van de Wetering, aartsbisschop van Utrecht. De inrichting van de kerk op dat moment stak schril af bij het huidige beeld, want die bestond vrijwel geheel uit de interieurstukken van de oude kerk. Daarvan is alleen de godslamp nog over. In de loop van slechts enkele tientallen jaren na de inwijding kreeg het gebouw de inrichting zoals die nu nog bijna helemaal te zien is. Bij herhaling werden daarvoor dezelfde ateliers ingeschakeld, met als resultaat een opval-
De altaren De firma Besseling in Borken (Duitsland) vervaardigde de tafel van het hoofdaltaar. In 1906 werd het altaar uitgebreid met een retabel (bovenbouw), rijkelijk voorzien van beelden, beeldengroepen, pinakels enzovoort. Deze bovenbouw in witte zandsteen was afkomstig uit het atelier van beeldhouwer F.W. Mengelberg te Utrecht. Het Maria-altaar, in 1902 geplaatst, werd eveneens vervaardigd door de firma Besseling met een bovenbouw in gepolychromeerd eikenhout. Oorspronkelijk had het twee zijpanelen die later verwijderd werden om de muurschilderingen rond het altaar beter zichtbaar te maken. Na de grote restauratie in de jaren negentig van de vorige eeuw werd deze bovenbouw opnieuw geschilderd. In 1907 verstrekte pastoor Hegeman aan het atelier van Mengelberg de opdracht voor het Sint-Jozefaltaar dat een jaar later werd geplaatst. Het Heilig-Hartaltaar stamt uit 1922 en is van de firma Jungblut en Zn. uit Utrecht.
Het hoofdaltaar (vervaardigd door de firma Besseling) in het koor met een retabel van de firma Mengelberg en de vijf nieuwe ramen uit 1959 (foto: Karel Beerten, 2012).
Het schip van de kerk, gezien naar het priesterkoor (foto: Karel Beerten, 2012).
De ramen het Maria-altaar en vier in de andere zijbeuk, zijn nog de oorspronkelijke, waarschijnlijk vervaardigd door de firma Nicolas uit Roermond. De tien ramen in de doopkapel en Mariakapel achter in de kerk zijn ook van glazenier Kocken.
Preekstoel, doopvont en communiebank De firma Besseling, waarvan het hoofdaltaar en het Mariaaltaar waren betrokken, leverde nog meer delen van het meubilair. In december 1901 werd de oude doopvont vervangen door een nieuwe. De doopvont rust op een zuil, omringd door vier engelfiguren en is uitgevoerd in wit zandsteen. Het deksel is in brons gesmeed en wordt bekroond door een in brons gegoten beeld van Johannes de Doper. In 1903 was de communiebank vervaardigd, een prachtig stuk vakwerk. Het middenpaneel beeldde het Laatste Avondmaal uit, maar pastoor Bergervoet liet dit begin jaren dertig vervangen door Herten bij de waterbron. In de jaren zestig verdween de communiebank op raadselachtige wijze uit de kerk. In 1929 ten slotte werd een nieuwe preekstoel aangeschaft. Op de wanden van deze kansel staan Christus en de vier evangelisten afgebeeld.
Venster, 2015, nummer 2 — 13
In het priesterkoor bevinden zich vijf gebrandschilderde vensters. De oorspronkelijke drie ramen achter het hoofdaltaar raakten in verval en werden in 1959 vervangen door nieuwe ramen van glazenier Schifferstein in De Bilt. Het middelste raam toont voorstellingen uit het leven van Christus. Links en rechts daarvan worden de vier oudste geloofsverkondigers van de Nederlandse kerkprovincie afgebeeld: Ludger, Werenfridus, Willibrordus en Bonifatius. In 1930 schonk de parochie de gebrandschilderde ramen boven het Maria-altaar met De opdracht van Maria in de tempel, Maria bij het lege graf en De visitatie (ontmoeting van Maria en Elisabeth). Het grote transeptraam links van het Maria-altaar heeft als hoofdthema De bergrede van Christus. Het hoofdthema van het grote raam aan de andere kant van het transept is Mozes die de tafelen der wet heeft ontvangen op de berg SinaĂŻ. Al deze ramen kwamen uit het atelier van glazenier Kocken te Utrecht. In de zijbeuk aan de zijde van het Jozefaltaar bevindt zich een raam met een afbeelding van de heilige Isidorus. Het is geplaatst in 1960 en vervaardigd door Henri Schifferstein. De overige negen ramen, vijf in de zijbeuk aan de kant van
Het triomfkruis De kunstenaars in het atelier Mengelberg die het retabel van het hoofdaltaar hadden gemaakt, vervaardigden in 1907 het grote triomfkruis dat boven in het koor hangt. Vijftig jaar later werd het kruis verplaatst naar het zijschip, voor het Jozefaltaar, om het zicht op de nieuwe ramen in het priesterkoor te verbeteren. Nog weer later stelden de parochianen voor om het kruis weer op de oorspronkelijke plaats te hangen. Dat leek een kostbare aangelegenheid te worden, maar een welwillende parochiaan voerde het met hulp van enkele medewerkers uit voor een krat bier!
De kruiswegstaties
Het Maria-altaar, vervaardigd door de firma Besseling (foto: Karel Beerten, 2011).
In 1925 verhuisden de oude staties naar de Georgiuskerk te Bredevoort waarna Wijnand Geraedts de opdracht kreeg voor nieuwe staties (1927).7 Deze werden geschilderd op koperplaten. Opvallend is dat naast de veertien traditionele staties nog twee staties zijn toegevoegd, namelijk Christus in de Olijfhof en De verrijzenis van Christus, omdat er zestien muurvlakken beschikbaar waren. Geraerdts ontving voor elke statie of schilderij 400 gulden. Enkele jaren later nam Geraerdts het schilderen van overige personages op de kerkmuren ter hand, een cadeau voor het vijftigjarige priesterfeest van pastoor Henricus Hegeman, pastoor te Zieuwent van 1904-1929. Gelijktijdig met dit laatste schilderkarwei van Geraedts werd het ornamentele deel van het werk uitgevoerd door de firma Bonekamp te Apeldoorn.
Het orgel In 1915 deed zich de gelegenheid voor om een passend orgel aan te schaffen. Het bevond zich dichtbij, in de kapel van het Jongenshuis in Harreveld. Van dit unieke orgel van de firma Franz Eggert in Paderborn (gebouwd in 1899), bestaat maar één exemplaar in Nederland. Het orgel heeft twee klavieren, 24 registers en 1192 pijpen. De ruimte van de kapel te Harreveld was te klein voor het geluidsvolume van het orgel en daarnaast verkeerde het Jongenshuis in financiële nood. Het parochiebestuur wist het orgel voor 3800 gulden te verwerven.
Venster, 2015, nummer 2 — 14
De klokken Drie jaar na de voltooiing van de kerk moest er in de toren al een gat gehakt worden om vier luidklokken aan te brengen. Vooral voor de grootste – in de volksmond aangeduid als ‘Haverkamp Manus’, genoemd naar de schenker Hermanus ten Brundel, met een diameter van 150 centimeter en een gewicht van 2150 kilo – was een flink gat nodig. Begin februari 1943 werden die klokken door de bezetter Het Jozefaltaar uit het atelier van Mengelberg (foto: Karel Beerten, 2008).
7 B. Venderbosch, H. Hulshof, H. Spekschoor, ‘100 jaar Werenfridus’
in Het Hoenderboom nr. 43, Zieuwent maart 2000, 56-57.
Plattegrond van de Werenfriduskerk met daarin
is aan zijn bootje. Werenfried was een volge-
I: het priesterkoor, II de Mariakapel, III de
ling van Willibrord. Na zijn overlijden werd hij
Jozefkapel, IV het transept of dwarsbeuk, V het
in een onbestuurd bootje te water gelaten. Op
middenschip, VI de zijbeuk aan de evangelie-
de plaats waar het scheepje aanlegde, werd hij
kant en VII de zijbeuk aan de epistelkant (teke-
begraven (foto: Karel Beerten, 2011).
ning: Bennie Venderbosch).
Venster met de acht zaligsprekingen in het bovenste deel en in het benedendeel onder andere de onthoofding van Johannes de Doper (foto: Karel Beerten, 2011).
De laatste twee van de zestien kruiswegstaties (foto: Karel Beerten, 2011).
Venster, 2015, nummer 2 — 15
Het beeld van Sint Werenfridus, die herkenbaar
Het orgel van de firma Eggert heeft een neogotisch front (foto: Marcel
De gewelfschilderingen van de firma Bonekamp te Apeldoorn (foto: Karel
v.d. Linden, 2011).
Beerten, 2011).
weer naar beneden gehaald. Pas in 1948 verzocht pastoor Bergervoet in een brief aan de bisschop om tot aanschaf van nieuwe klokken over te gaan.8 Het bestuur ontving van het Rijk als schadevergoeding voor de oude klokken, die een totaalgewicht van plus minus 5000 kg hadden, 11.250 gulden Ă 2,25 gulden per kilo. Uit eigen middelen moest het bestuur nog 22.250 gulden bijleggen.
met als resultaat 447.516 gulden. In 1999 werd vervolgens het interieur van de Werenfridus onder handen genomen. Alle muren en gewelven werden stofvrij en schoongemaakt, met name door oudere vrijwilligers. Het karwei kostte 500.000 gulden, inclusief het opnieuw schilderen van muren, gewelven en dergelijke. De kerk voorzag in de helft van dat bedrag. De andere helft werd bijeengebracht door de mensen van Zieuwent, wederom door allerlei acties.
Venster, 2015, nummer 2 — 16
Betrokkenheid van parochianen Al eerder in dit artikel is de inzet van de parochianen genoemd bij de bouw van de kerk. Die hield niet op toen de kerk was voltooid en in gebruik werd genomen. Van het interieur zijn de volgende inventarisstukken geschonken door parochianen: het hoofdaltaar, het Sint-Jozefaltaar, het HeiligHartaltaar, twee grote kandelaars in het priesterkoor, de vier grootste klokken, de inrichting van de vroegere Theresiakapel naast de hoofdingang van de kerk, de eerste ramen in het priesterkoor, het grote raam in het transept (Mariazijde) met de bergrede, het Isidorusraam (eerste raam in de zijbeuk aan de Jozefzijde), het triomfkruis en een ciborie. Voor de grote restauratie van het exterieur, begin jaren negentig van de vorige eeuw, waarvoor de Rijksdienst voor de Monumentenzorg 3.500.000 gulden beschikbaar stelde, werd van de parochie een eigen bijdrage van 700.000 gulden gevraagd. Het bestuur had de helft daarvan gereserveerd. De andere helft moest met allerlei acties zoals verlotingen, veilingen en vrije giften nog bijeengebracht worden, 8 Idem, 36.
Tot slot Al 115 jaar etaleert Zieuwent zich met haar kerk. Tienduizenden hebben hun blikken langs het bouwwerk en het interieur laten gaan om de schoonheid ervan in zich op te nemen. De rol van de kerk als ruimte voor diensten neemt af. Een grote uitdaging vormt de opgave om dit gebouw op deze plek te behouden en functioneel te laten zijn als de parel van Zieuwent.
Over de auteurs Bennie Venderbosch heeft van jongs af aan interesse gehad in architectuur, kan goed tekenen en is kalligraaf. Hij is eindÂredacteur van de twee speciale nummers van Het Hoenderboom over de kerk. Venderbosch verzorgt rondleidingen en voelt zich nog steeds nauw verwant met dit mooie bouwwerk. Harry Spekschoor is dertig jaar lang bestuurslid geweest van de Oudheidkundige Vereniging Zuwent te Zieuwent. Vanuit die functie is hij betrokken geweest bij publicaties over de Werenfriduskerk. Hij vormde jarenlang samen met Venderbosch de redactie van het tijdschrift Het Hoenderboom.
PC stelt zich voor
Verena Demoed
Zündapps in de zijbeuken Bronkhorst, Vorden, Hengelo, Hummelo, Hoog-Keppel, Drempt... En nu nóg een SOGK-kerk in de gemeente Bronckhorst. Hoe gaat de Remigiuskerk in Steenderen zich van al die andere monumenten onderscheiden? Menno Leistra: ‘Voor kleinschalige activiteiten kunnen mensen terecht in de kapel van Bronkhorst, ontmoetingscentrum Het Anker of het integraal kindcentrum dat in 2016 in Steenderen geopend wordt. Wij gaan vooral mikken op grotere bijeenkomsten. De Remigiuskerk is een mooie, grote kerk. Er is voldoende parkeergelegenheid op het marktplein en de kerk is goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Vanuit Zutphen en Doetinchem vertrekt elk uur een bus.’
De Plaatselijke Commissie (PC) van Steenderen met vlnr Menno Leistra (voorzitter), Jan Bijvank (pr), Tineke Roorda (secretaris), Rolf Grijpma (penningmeester) en Pieter Haverkamp (organist, zorgt ervoor dat het Mitterreither-orgel in goede staat verkeert) (foto: Carel van Gestel, 2015).
Bijvank en Riek Linde, de voorzitter van de kerkenraad: ‘Maar díe krijgen we wel.’ De grens opzoeken Linde is degene die de PC bij elkaar bracht. Mensen uit verschillende gelederen die elk hun eigen grote netwerk meebrachten. Wat zijn hun persoonlijke drijfveren? Roorda: ‘De betrokken heid bij een prachtig monument in Steenderen, dat is mijn uitgangspunt. Achtergrond of geloof doen er niet toe. Hoe houden we het dorp leefbaar, daar gaat het om. De Remigiuskerk is een gebouw van de hele gemeenschap. Dus dóe er iets mee, want dan trek je mensen naar binnen.’ Leistra: ‘Maar wel binnen bepaalde grenzen. Vorige week zat ik hier in de kerk en toen ging de preek over Jezus die de tempel schoon veegde, omdat er te veel gehandeld werd. We moeten niet op zondagmorgen om tien uur met de bromfiets rond
de kerk gaan rijden, want die tijd is en blijft voor de kerkelijke gemeente.’ Bijvank vindt het spanningsveld juist interessant: ‘De grens opzoeken, dat zit ook een beetje in de volksaard hier in de Achterhoek. Kijk maar naar het carbidschieten of paasvuren stoken. Het ‘brommers kieken’ zit ook een beetje op het randje: kan dat nou wel of niet in de kerk.’
In deze rubriek halen we een Plaatselijke Commissie (PC) voor het voetlicht. Een PC beheert het kerkgebouw, zorgt voor het dagelijks onderhoud en regelt goed gebruik en verhuur. Daarnaast treedt de PC lokaal en regionaal op als vertegenwoordiger van de SOGK. Deze keer de net aangetreden PC in Steenderen.
Venster, 2015, nummer 2 — 17
‘Brommers kieken in de karke’ De Plaatselijke Commissie (PC) van Steenderen heeft net drie, vier keer vergaderd. Over hun plannen kunnen ze dus nog niet al te veel uit weiden. Tineke Roorda: ‘Twee koren, Steenrewalt en Vocal Motion, hebben de kerk gehuurd voor een uitvoering.’ Leistra: ‘En er staat een brommer gebeuren op stapel’. Jan Bijvank: ‘In de Achterhoek, maar vermoedelijk in heel Nederland, is veel belangstelling voor Zündapp-brommers. De fabriek is al jaren ter ziele, maar hier in Toldijk zit dé grote leverancier van onderdelen. Hij heeft ook een heel grote collectie oude Zündapps. Niet alleen bromfietsen, maar ook motoren, grasmaaiers en naaimachines. Half augustus organiseren we een Zündapptentoonstelling in de kerk. Onder de naam: Brommers kieken in de karke.’ Hoeveel bezoekers verwachten jullie? Bijvank: ‘Tienduizend?’ Leistra: ‘Nou, een paar honderd zou ook al goed zijn.’
Agenda Lambertusmarkt in Kerk-Avezaath Op Hemelvaartsdag vindt in en – bij goed weer – om de St.-Lambertuskerk een curiosa- en hobbymarkt plaats. Gevarieerd aanbod van bijvoorbeeld sieraden, patchwork, cadeauartikelen, taarten en decoratie, enz. St.-Lambertuskerk, Daver 15 in Kerk-Avezaath, donderdag 14 mei (Hemelvaartsdag), 11.00 tot 16.00 uur, vrij toegang. Meer informatie via T (0344) 68 16 63
Venster, 2015, nummer 2 — 18
Concerten in Rijswijk • Op zondag 17 mei een optreden van De Thuiskomst: Quirine van Hoek, viool en Ellen Zwijm, accordeon, met o.a. tango’s van Piazzola. • Op zondag 30 augustus het programma ‘Van Berini tot Solex’: een optreden van Marjolein Meijers, die luisterliedjes zingt en contrabas speelt. Martinuskerk in Rijswijk, beide concerten om 15.00 uur, toegang E 15. Meer infor matie via www.martinuskerk-rijswijk.nl
Kroegbarok in Vorden Op zondag 17 mei verzorgt Speelhuys ‘Kroegbarok, muziek uit het Amsterdamse nachtleven rond 1700’, door Jos Somsen (mezzosopraan), Jos Koning (viool en viola d’amore), Martin van Vliet (theorbe, barokgitaar en zang) en Marcel Snijders (contrabas en violone). Dorpskerk in Vorden, zondag 17 mei om 15.30 uur, toegang E 10, t/m 16 jaar gratis. Meer informatie via www.vriendenvandedorpskerkvorden.nl
Amsterdamse speelhuizen weer tot leven.
Muziek op Streek Op Tweede Pinksterdag vindt het festival ‘Muziek op Streek’ plaats, op diverse locaties waaronder de St.-Victorkerk in Batenburg. Meer dan 200 musici in zo’n 30 muziekgezelschappen spelen (veelal klassieke) muziek. Maandag 25 mei, 11.00 tot 17.00 uur, prijs passe-partout E 15 voor hele dag, E 10 vanaf 13.15 uur. Meer informatie via www.muziekopstreek.nl
In de Rijswijkse Martinuskerk een optreden van Ellen Zijm (accordeon) en Quirine van Hoek (viool).
In Vorden brengt Speelhuys de muziek uit de
Kamermuziekfestival in Leur De dorpskerk van Leur is eind mei het toneel van Kamermuziekfestival tussen Maas en Waal. Kamermuziek, concerten en masterclasses, georganiseerd door het Reizend MuziekGezelschap o.l.v. Christiaan Bor. Dorpskerk in Leur, vrijdag 29, zaterdag 30 en zondag 31 mei. Meer informatie via www.muziekgezelschap.com
Vrijwilligers gevraagd Nu de activiteiten van SOGK toenemen, zoekt het bestuur vrijwilligers die van tijd tot tijd de helpende hand kunnen bieden voor met name secretariaats werkzaamheden. Bijvoorbeeld administratief werk met behulp van de computer (Word, Excel en internet), het actualiseren en invoeren van contactgegevens, het beheren van het donateurs bestand, of het opvragen/opzoeken van informatie (via internet). Kan (deels) ook van huis uit. Na uw reactie nemen wij graag contact op voor een kennismaking. Interesse? Bel of mail Nico Peek, T 06-48532664 of nicopeek@gmail.com.
Het pittoreske kerkje van Leur vormt de fraaie omlijsting van het Kamermuziekfestival (foto: Gijs
Kom naar de Hippe-hebbedingenfair in
Besseling).
Groenlo!
Expositie én concert in Ettense kerk • Alle zondagen in mei en op Tweede Pinksterdag van 12.00 tot 18.00 uur is een schilderijenexpositie van Marion Schepers en anderen te bezoeken. • Op zondag 7 juni kunt u naar het dubbelconcert van twee Nederlandse gitaartalenten: Rolf van Meurs en Martin van Hees, georganiseerd door het Gelders Gitaristen Podium. Maartenskerk in Etten, zondag 7 juni om 11.00 uur. Meer informatie via www.oudekerketten.nl Jaarbijeenkomst donateurs SOGK In de ochtend is er onder het motto ‘Religieus erfgoed in Gelderland, de moeite waard’ een programma voor donateurs, vrienden, vrijwilligers en andere betrokkenen, met een toelichting op de activiteiten van de Stichting en een inleiding door drs. Karel Emmens, lid Raad van Advies. ’s Middags is iedereen welkom, gastspreker is dr. Marisa Melchers over
‘Het nieuwe religieuze bouwen; liturgie, kerken en stedenbouw’. Afsluitend hapje en drankje. Zaterdag 20 juni, 10.30 tot ca. 17.00 uur, St. Lambertuskerk in Buren. Meer informatie/uitnodiging aan donateurs volgt Orgelconcerten in Vorden In de zomerperiode wordt elke donderdagmiddag het Lohmanorgel bespeeld door wisselende organisten, soms vergezeld door een ander instrument of een zangstem. Dorpskerk in Vorden, donderdagen van 25 juni t/m 3 september (behalve op 16 juli), 15.30 tot ca. 16.00 uur, vrij toegang. Meer informatie via www.vriendenvandedorpskerkvorden.nl
ber, wisselende openingstijden. Meer informatie via www.oudecalixtus.nl Expositie in Heiligenbeeldenmuseum Naast de vaste opstelling van heiligenbeelden wijdt het museum dit jaar een thematentoonstelling aan voorwerpen uit de bijzondere particuliere collectie van Henk Ensink, bestaande uit heiligenbeelden, relikwiehouders, huis-, reis- en kinderaltaren, kruisbeelden, missie- en collectebusjes, wijwaterbakjes en religieus vaatwerk. Er wordt ook een klankbeeld over zijn verzameling vertoond. H.-Antonius-van-Paduakerk, dinsdag, donderdag en zondag, 11.00 tot 17.00 uur. Meer informatie via www.heiligenbeeldenmuseum.nl
Hippe-hebbedingenfair in Groenlo In de tuin en op het voorplein van de Oude Calixtus in Groenlo vindt de tweede editie plaats van de Hippehebbedingenfair. Meer informatie via www.hippe-hebbedingen.nl of zie het artikel in Venster, 2015-1, pagina 3. Zondag 12 juli, 12.00 tot 17.00 uur, toegang gratis Multimediaal spektakel In Groenlo is het multimediaal spektakel ‘Mijn schilt ende betrouwen’ te bekijken, gewijd aan de Slag om Grolle in 1627. Oude Calixtuskerk, t/m eind septem-
Huisaltaar, te zien in het Heiligenbeelden museum.
Venster, 2015, nummer 2 — 19
Kerkenlandschap tussen Maas en Waal Deze expositie, samengesteld door het Erfgoedstudiehuis, laat de neerslag zien van de religieuze ontwikkeling in Nederland in het gebied tussen Maas en Waal. Bezoekerscentrum in Leur, tot 1 juli, dinsdag t/m zondag, 11.00 tot 17.00 uur
Sluitsteen Dorpskerk in Twello Midden in Twello ligt deze eenvoudige, laatgotische dorpskerk, met mooie kruisribgewelven op gebeeldhouwde kraagstenen. In 2011 is de kerk heringericht, waarbij onder andere de preekstoel naar het voormalige koor is ver-
plaatst, de oriëntatie van de kerk een kwartslag draaide en een stiltecentrum is gerealiseerd. Bij de restauratie van 1984 kwamen onder de witkalk de schilderingen tevoorschijn die Ewolt van Delft uit Deventer in 1542 aan-
bracht op de gewelven: afbeeldingen van Maria (aan wie de kerk gewijd was) en van dieren, zoals een hond, vos en zwaan. Ewolt van Delft vestigde hiermee zijn naam en verwierf daarna opdrachten in Deventer en Harderwijk.
Tekst en beeld: Karlijn van Onzenoort, met medewerking van Menno Valk en Lydia van Prooyen Schuurman.