Από την κοινότητα του Burning Man στο Burning Man Project by Paraskevi Hionidou

Από την κοινότητα του Burning Man στο Burning Man Project

ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ

Παρασκευή Χιονίδου, Σοφία Χιονίδου ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ

Πέννυ Κουτρολίκου ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2018

Ευχαριστούμε την καθηγήτριά μας Π. Κουτρολίκου, τους φίλους μας για την βοήθεια και συμπαράστασή τους και ιδιαίτερα τη Ναταλία, χωρίς την οποία το τεύχος αυτό δεν θα υπήρχε.

περιεχόμενα Πρόλογος

1. Τι είναι το Burning Man;

2. Η ιστορία του San Francisco

α. Η πόλη

β. Τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά κινήματα

γ. Η Silicon Valley και ο εξευγενισμός του San Francisco

3. Η ιστορία του Burning Man

α. Η προϊστορία – Τα κινήματα που γέννησαν το Burning Man

β. Η παραλία

γ. Τα πρώτα χρόνια στην έρημο

δ. Η εξέλιξη του οργανισμού

4. Η δημιουργία της κοινότητας

129

α. Η τελετουργία

131

β. Η γιορτή και το καρναβάλι

143

γ. Η σύγχρονη εποχή : νέου τύπου ταυτότητες και νέο-φυλές

151

δ. Η διαμόρφωση της κοινότητας του Burning Man

157

ε. Η ΤΑΖ (Προσωρινή Αυτόνομη Ζώνη) και το Burning Man

165

5. Συμπεράσματα

181

Πρόλογος

Εικόνα 1. Burning Man, ο φλεγόμενος άνθρωπος (2013)

Πρόλογος

Αφορμές και Μεθοδολογία To Burning Man είναι μία ετήσια εκδήλωση στην έρημο, μία συγκέντρωση δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων για μία εβδομάδα, με αποκορύφωμά της την τελετουργική καύση ενός ξύλινου, ανθρώπινου ομοιώματος. Ταυτόχρονα, αποτελεί και ένα εγχείρημα δημιουργίας μίας προσωρινής κοινότητας, με βάση της μία ιδεολογία που στοχεύει στην απόλυτη ελευθερία έκφρασης των μελών της και την ανάπτυξη μεταξύ τους ισότιμων, ειλικρινών κοινωνικών σχέσεων. Αποτελεί επίσης μία παγκόσμια κοινότητα ανθρώπων που ενστερνίζονται τις αρχές του εγχειρήματος. Από μία άλλη όψη του, είναι και μία επιχείρηση, ένα Project που διαχειρίζεται όλα τα παραπάνω, επιβάλλει σε αυτά κανόνες και προωθεί τις ιδέες που επιλέγει. Παίρνει όλες τις αποφάσεις για τις δραστηριότητες της κοινότητας (παροντικές και μελλοντικές) και είναι υπεύθυνη για την οικονομική και νομική διευθέτηση όλων των παραπάνω. Η διερεύνηση του Burning Man, ως αντικείμενο αυτής της εργασίας, ήρθε σαν αποτέλεσμα δύο αφορμών. Η πρώτη αφορά τις εμπειρίες των συναυλιών και των φεστιβάλ και τη συγκινησιακή φόρτιση που δημιουργούν. Η μελέτη του Burning Man, λοιπόν, αποτέλεσε ευκαιρία για την αποσαφήνιση του κοινωνικού ρόλου τέτοιου είδους εκδηλώσεων στις ανθρώπινες κοινότητες (τι προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο, με ποιόν τρόπο επιδρούν επάνω στους ανθρώπους). Δεύτερη αφορμή αποτέλεσε ένα ντοκιμαντέρ που αφορά το Burning Man, το οποίο περιγράφοντας το μέγεθος και το χαρακτήρα του φεστιβάλ, δημιούργησε την απορία σχετικά με τον τρόπο που αυτό οργανώνεται. Το Burning Man αυτοπροσδιορίζεται ως μία κοινότητα και προβάλλει δέκα αρχές λειτουργίας, με έντονο αντισυμβατικό χαρακτήρα. (Η διοργάνωση των δραστηριοτήτων ανατίθεται στους συμμετέχοντας, ενθαρρύνεται η ενεργή συμμετοχή όλων, απαγορεύεται σχεδόν το σύνολο των χρηματικών συναλλαγών, ενθαρρύνονται οι προσφορές μεταξύ των μελών, δίνεται μεγάλο βάρος στο θέμα του οικολογικού αποτυπώματος της κοινότητας.) Δημιουργείται, λοιπόν, η περιέργεια για το ποιες είναι οι βάσεις αυτού του εγχειρήματος, πώς συνυπάρχει με την υπόλοιπη κοινωνία, πώς οργανώνεται και γιατί είναι τόσο δημοφιλές.

Εικόνα 2. Burning Man, το logo της εκδήλωσης.

Πρόλογος

Η εργασία αποτελεί μία προσπάθεια αποσαφήνισης του χαρακτήρα και της οργάνωσης αυτού του φεστιβάλ. Ξεκινά με μία γενική περιγραφή του, και στη συνέχεια περνά στην ιστορική εξέλιξη του San Francisco, ώστε να σκιαγραφηθεί το κοινωνικό πλαίσιο του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννήθηκε και εξελίχθηκε το Burning Man. Θέλοντας να αποτυπώσουμε το πνεύμα που χαρακτήριζε κάθε φορά την πόλη, αναφερόμαστε κυρίως στα κοινωνικά κινήματα που άνθιζαν από το 1950 μέχρι και το 1980 και στην ανάπτυξη της Silicon Valley από το 1980 έως σήμερα, που ανέτρεψε το χαρακτήρα της πόλης. Στη συνέχεια, περιγράφεται αναλυτικά η ιστορική εξέλιξη του Burning Man από τη δημιουργία του μέχρι σήμερα. Στόχος αυτής της ανάλυσης είναι ο συσχετισμός του τρόπου οργάνωσής του με τον αντισυμβατικό χαρακτήρα του. Ύστερα από αυτές τις ιστορικές αναδρομές, επιχειρείται η εξέταση του Burning Man υπό το πρίσμα των εννοιών της τελετουργίας, της γιορτής, του καρναβαλιού και των νέο-φυλών, που διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στη συγκρότηση και τη συνοχή του. Αντίστοιχα εξετάζεται και μέσα από τη θεωρία του Hakim Bey για τις ΤΑΖ (Προσωρινές Αυτόνομες Πόλεις). Το θεωρητικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε αντλείται κυρίως από το διαδίκτυο. Οι πληροφορίες για το φεστιβάλ προέρχονται είτε από την επίσημη ιστοσελίδα του ίδιου του φεστιβάλ, που παρέχει άφθονο υλικό, είτε από πλήθος άρθρων που έχουν δημοσιευθεί σε άλλες ιστοσελίδες. Πολλές είναι επίσης και οι ακαδημαϊκές εργασίες, κυρίως από τους τομείς της κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογίας, που έχουν σαν αντικείμενο μελέτης το Burning Man. Αξίζει να αναφερθεί ότι το μεγαλύτερο μέρος του υλικού προέρχεται από ανθρώπους που είναι μέλος της ευρύτερης κοινότητας του Burning Man. Σε ό,τι αφορά την έννοια της τελετουργίας, εξετάζεται η θεωρία του ανθρωπολόγου Victor Turner (1920-1987 ), και ιδιαίτερα η θεωρία του σχετικά με τη μεθοριακότητα (liminality). Επίσης, αναλύεται η θεωρία του φιλοσόφου Michael Bakhtin (1985-1975) σχετικά με το καρναβάλι, και του κοινωνιολόγου Michel Maffesoli (1944 –σήμερα) σχετικά με τις νέο-φυλές. Μέσα από την ανάλυση του Burning Man καταλήγουμε σε ένα δίπολο : αυτό της κοινότητας του Burning Man από τη μία, και του οργανισμού του Burning Man από την άλλη. Αυτό το δίπολο παρουσιάζει αρκετές αντιφάσεις, κι έτσι γίνεται μια προσπάθεια να αποσαφηνίσουμε κάθε όρο και τη σχέση μεταξύ των δύο.

Πρόλογος

Πηγές εικόνων 1. https://www.denverpost.com/2017/09/04/man-dies-after-running-into-burning-manfire/ 2. https://journal.burningman.org/2015/01/news/global-news/thanks-for-your-support/

1. Τι είναι το Burning Man;

Εισαγωγή Τι είναι το Burning Man

Εικόνα 1. Black Rock City 2009 αεροφωτογραφία

1. Τι είναι το Burning Man;

Τι είναι το Burning Man; «Το Burning Man είναι ένα ετήσιο πείραμα μίας προσωρινής κοινότητας αφιερωμένης στην ριζική προσωπική έκφραση και αυτάρκεια […] Είναι επίσης μία ακμάζουσα παγκόσμια κοινότητα, με τις εκδηλώσεις της να πραγματοποιούνται σε όλη την υφήλιο.»1 Το καλοκαίρι του 1986, μία παρέα φίλων συγκεντρώθηκε στην Baker Beach του San Francisco προκειμένου να κάψει ένα ξύλινο ομοίωμα ανθρώπου, γιορτάζοντας το θερινό ηλιοστάσιο. Δεν θα μπορούσαν να φανταστούν πως, επαναλαμβάνοντας αυτό τον εορτασμό τις επόμενες χρονιές θα έφταναν 32 χρόνια αργότερα να διοργανώνουν μία τεράστια εκδήλωση που προσελκύει χιλιάδες ανθρώπους από όλο τον κόσμο. Τις πρώτες του χρονιές, το Burning Man λέγεται πως έμοιαζε με ένα πικ-νικ στην παραλία, μία οικογενειακή συγκέντρωση γύρω από τη φωτιά. Καθώς τα χρόνια περνούσαν και η οικογένεια μεγάλωνε, το ίδιο συνέβαινε και με τον ξύλινο άνθρωπο. Για να βοηθήσουν στην δημιουργία, το στήσιμο αλλά κυρίως στην γνωστοποίηση της εκδήλωσης, κλήθηκαν μέλη της Cacophony Society, μίας αντισυμβατικής ομάδας που δραστηριοποιούνταν στο San Francisco. Οι δραστηριότητές της συνήθως είχαν να κάνουν με φάρσες, με τη διαφυγή από την καθημερινότητα και τους κανόνες της και εντάσσονταν στο γενικότερο πνεύμα του dada και των καταστασιακών. Ως συνέπεια της συμμετοχής τους στην οργάνωση του Burning Man ήρθε η μεγάλη αύξηση στη δημοτικότητα και το μέγεθός του, που το κατέστησαν ορατό στο ραντάρ της αστυνομίας. Το 1990 λοιπόν, έγινε η χρονιά που απαγορεύτηκε η καύση του Ανθρώπου στην παραλία, λόγω κινδύνου πυρκαγιάς. Τότε αποφασίστηκε η μεταφορά όλης της εκδήλωσης στην έρημο Black Rock της Nevada, και η μετατροπή της αρχικά σε τριήμερο και στη συνέχεια σε εβδομαδιαίο γεγονός. Το αφιλόξενο περιβάλλον της ερήμου, σε συνδυασμό με τις αναρχικές τάσεις της Cacophony Society έδωσαν στο Burning Man το χαρακτήρα της αυτόνομης κοινότητας που διατηρεί έκτοτε. Καθώς συνέχιζε να μεγαλώνει όμως, φαινόταν πως η αυτορρύθμιση της κοινότητας γινόταν πλέον αδύνατη, με αποτέλεσμα το 1997 οι διοργανωτές του να χρειαστεί να διαλέξουν μεταξύ των εξής επιλογών: ή να το διαλύσουν ή να περιορίσουν τον αριθμό των συμμετεχόντων ώστε να είναι βιώσιμη η κοινότητα ή

1 ‘Event FAQ | Burning Man’, Burning Man Official Website <https://burningman.org/event/preparation/faq/> [accessed 15 January 2018]. 13

Εικόνα 2. Η θέση της Black Rock Desert σε σχέση με το San Francisco

1. Τι είναι το Burning Man;

να θέσουν κανόνες και να το οργανώσουν περισσότερο, ώστε να μπορεί να συνεχίσει να αυξάνεται το πλήθος των συμμετεχόντων. Επέλεξαν το τελευταίο, και δημιούργησαν τον πρώτο επίσημο οργανισμό του Burning Man, ο οποίος έδωσε στο φεστιβάλ2 τη μορφή και τη δομή που έχει μέχρι και σήμερα. Κάθε καλοκαίρι, για την εβδομάδα από την τελευταία Κυριακή του Αυγούστου μέχρι και την Labor Day (Ημέρα των Εργατών) ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων συγκεντρώνεται από όλο τον κόσμο στην έρημο Black Rock για να διαμορφώσει την κοινότητα του Burning Man. Για την εβδομάδα αυτή, δημιουργείται στην έρημο μία ολόκληρη πόλη, της τάξης των 14.800 στρεμμάτων και των 80.000 κατοίκων (δεδομένα του 2017), η Black Rock City. Η «πόλη» αυτή διαφέρει από τις συνηθισμένες, αφού είναι εξ’ ολοκλήρου προσωρινή. Οι κατοικίες της είναι σκηνές και τροχόσπιτα, ενώ διαθέτει και μεγαλύτερες κατασκευές που φιλοξενούν τις πιο δημόσιες λειτουργίες της, καθώς και διάφορες γλυπτικές εγκαταστάσεις, όλα κατανεμημένα σύμφωνα με το πολεοδομικό της σχέδιο. Στο κέντρο της πόλης, που αναπτύσσεται σε κυκλικό σχήμα, τοποθετείται κάθε χρόνο ένα γιγάντιο, ξύλινο ομοίωμα ανθρώπου (the Man), το οποίο καίγεται τελετουργικά το προτελευταίο βράδυ της εβδομάδας, αποτελώντας την κορύφωση της εκδήλωσης και ονοματίζοντάς την. Όλα τα παραπάνω, με το πέρας της εκδήλωσης απομακρύνονται από την έρημο, χωρίς να αφήνουν κανένα ίχνος της. Υπεύθυνος για την υλοποίηση αλλά και τη γενικότερη διοργάνωση του φεστιβάλ είναι ο οργανισμός του Burning Man, δηλαδή μία εταιρία. Η εταιρία αυτή, η οποία προσφάτως μετατράπηκε σε μη-κερδοσκοπικής μορφής, διοικείται από κάποια από τα ιδρυτικά μέλη της εκδήλωσης. Ο πρωταρχικός της ρόλος ήταν να θέσει τους κανόνες ώστε να πραγματοποιείται το Burning Man με «πολιτισμένο» τρόπο, καθώς και να επικοινωνεί με τις τοπικές και κυβερνητικές αρχές για να εξασφαλίσει τα απαραίτητα ώστε να μπορεί να πραγματοποιείται η εκδήλωση. Σήμερα έχει πολλά παρακλάδια που οργανώνουν και ελέγχουν διαφορετικούς τομείς δραστηριότητας, όπως είναι η σχεδίαση, το στήσιμο και η διάλυση και απομάκρυνση της πόλης και των υλικών υποδομών της, η χρηματοδότηση και υλοποίηση των έργων τέχνης, η πώληση εισιτηρίων και έκδοση αδειών για τη συμμετοχή στο φεστιβάλ και πολλά άλλα.

2 Το Burning Man δεν αποκαλείται φεστιβάλ από τους συμμετέχοντές του, λόγω της συμμετοχικής του βάσης. Παρόλα αυτά, και οι ίδιοι οι διοργανωτές του το παρομοιάζουν πολλές φορές με άλλα φεστιβάλ, όπως τα Bonaroo, Coachella κ.α. Graham Berry, ‘Friends Don’t Let Friends Call Burning Man “a Festival”’, Burning Man Journal, 2017 <https://journal.burningman.org/2017/04/opinion/serious-stuff/friends-dont-let-friends-callburning-man-a-festival/> [accessed 15 January 2018]. 15

Εικόνα 3. “Μεταλλαγμένο” όχημα (Mutant vehicle) Swan, 2016, Burning Man Photo Gallery

16 Εικόνα 4. Lost Tea Party, ακόμη μερικά μεταλλαγμένα οχήματα

1. Τι είναι το Burning Man;

Σύμφωνα με τους διοργανωτές, καθώς και τους περισσότερους συμμετέχοντες, το νόημα της εκδήλωσης, αλλά και ολόκληρης της κουλτούρας του Burning Man, είναι η ανάπτυξη της καθημερινής δραστηριότητας στο πλαίσιο μίας κοινότητας με ιδανικά διαφορετικά από αυτά του συμβατικού κόσμου3. Στην κοινότητα αυτή οι άνθρωποι αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις απελευθερωμένες από πολλούς περιορισμούς που υπάρχουν στον καθημερινό κόσμο. Οι συμμετέχοντες βιώνουν μία εσωτερική αλλαγή, εξαιτίας της πρωτοφανούς ελευθερίας έκφρασης που τους προσφέρεται και της ανεπηρέαστης επαφής με τους γύρω τους αλλά και με τον εαυτό τους στη διάρκεια αυτών των ημερών που περνούν στην έρημο. Η καθημερινότητα των συμμετεχόντων εκεί περιλαμβάνει την διαμονή σε σκηνές ή τροχόσπιτα καθόλη τη διάρκεια της εκδήλωσης. Κυκλοφορούν στην πόλη μόνο με τα πόδια, με ποδήλατα ή με καλλιτεχνικά διακοσμημένα οχήματα (είναι μέρος του κανονισμού του Burning Man). Οι ίδιοι είναι εξ’ ολοκλήρου υπεύθυνοι για το κατάλυμα και τα εφόδιά τους. Είναι επίσης υπεύθυνοι και για την φροντίδα του περιβάλλοντος της ερήμου. Πολλές φορές οργανώνονται σε θεματικές κατασκηνώσεις, για την ευκολότερη εξασφάλιση της επιβίωσής τους, αλλά και την ανάπτυξη ομαδικών δραστηριοτήτων. Οι δραστηριότητες αυτές είναι ένα από τα κεντρικότερα στοιχεία του φεστιβάλ, αφού κυριαρχεί η φιλοσοφία πως ο καθένας δημιουργεί τη δική του εμπειρία, ενώ ταυτόχρονα συνεισφέρει στην κοινότητα. Συνήθως αυτό πραγματοποιείται με την οργάνωση εκδηλώσεων, σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο (π.χ. πάρτι, μαθήματα, ομιλίες κ.α.) ή με την προσφορά υλικών αγαθών στα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Ακόμη, ενθαρρύνεται η απόλυτη ελευθερία έκφρασης, μέσω του ντυσίματος (ή της έλλειψής του!), της καθημερινής συμπεριφοράς, αλλά και της δημιουργίας έργων τέχνης. Μάλιστα, ένα από τα κεντρικότερα στοιχεία της εκδήλωσης από τότε που μεταφέρθηκε στην έρημο είναι οι γιγάντιες γλυπτικές εγκαταστάσεις που τοποθετούνται σε ένα κομμάτι της πόλης που διατηρείται για αυτό το λόγο άδειο από σκηνές και τροχόσπιτα, ώστε να δεσπόζουν μέσα στην έρημο. Στο τέλος της εβδομάδας στην πλειοψηφία τους καίγονται, μαζί με τον Άνθρωπο. Το γενικότερο κλίμα της εκδήλωσης θα λέγαμε πως πλησιάζει το διονυσιακό, με τα πάρτι και την σεξουαλική δραστηριότητα να είναι διάσπαρτα στην πόλη (τα ναρκωτικά επίσης δεν λείπουν, παρότι επισήμως απαγορεύονται από την εκδήλωση). Στην λίστα με τις δραστηριότητες της Black Rock City στην ιστοσελίδα του Burning Man βρίσκει κανείς εύκολα

3 συμβατικός κόσμος (default world): ο κόσμος έξω από το Burning Man 17

Εικόνα 5. Ένα από τα μεγαλύτερα έργα που στήνονται και καίγονται κάθε χρόνο εκτός από τον Άνθρωπο είναι και ο Ναός (the Temple). Εικονίζεται: Temple of Transition, 2011 (Θέμα: Rites of Passage)

18 Εικόνα 6. Ο Ναός του 2011, φλεγόμενος

1. Τι είναι το Burning Man;

ανοιχτά μπαρ, πάρτι, προτάσεις για οργανωμένους σεξουαλικούς πειραματισμούς, καθώς και παράδοξες, περίεργες εκδηλώσεις (π.χ. un-talent show) που θυμίζουν το πνεύμα της φάρσας που είχε το Burning Man όταν ξεκίνησε. Ακόμη και οι μεταμφιέσεις, και η γυμνότητα που επικρατούν, δείχνουν την έμφαση που δίνεται στην κοινότητα και την αδελφικότητα των μελών της, αφού όλοι αισθάνονται άνετα να κάνουν οτιδήποτε θέλουν. Μάλιστα, η αλληλεγγύη και το κοινοτικό πνεύμα εντείνονται μέσα από πολλές δραστηριότητες, που θα λέγαμε πως εμπεριέχουν στοιχεία τελετουργίας. Αυτές μπορεί να είναι από ένα πάρτι, μία πρωινή εξάσκηση γιόγκα ή διαλογισμού, μέχρι την κεντρικότερη τελετουργία από όλες, που είναι η καύση του Ανθρώπου.

Εικόνα 7. Οι θεματικές κατασκηνώσεις βοηθούν στην δημιουργία μικρότερων κοινοτήτων μέσα στην ευρύτερη κοινότητα του Burning Man. Εικονίζεται: μέλη της θεματικής κατασκήνωσης Swing City

1. Τι είναι το Burning Man;

Η ηθική της κοινότητας ή αλλιώς το πνεύμα του Burning Man, εκφράζεται μέσα από τις 10 παρακάτω αρχές, όπως αυτές παρουσιάζονται από τον οργανισμό του Burning Man: •

Ριζική ενσωμάτωση (radical inclusion) Σύμφωνα με αυτή την αρχή, οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει μέλος του Burning Man, δεν υπάρχουν προαπαιτούμενα.

•

Γενναιοδωρία (gifting) Το Burning Man είναι αφιερωμένο σε πράξεις γενναιοδωρίας, χωρίς την προσμονή ανταλλάγματος. Μάλιστα, ενθαρρύνεται η ανιδιοτελής προσφορά αντικειμένων και υπηρεσιών (π.χ. φαγητού, ροφημάτων, ποτών, μαθημάτων, παραστάσεων κ.α.).

•

Αποεμπορευματοποίηση (decommodification) Η κοινότητα αρνείται την αντικατάσταση της συμμετοχικής κοινωνικής εμπειρίας από την κατανάλωση. Για αυτό, δημιουργεί περιβάλλοντα ελεύθερα από χορηγίες, συναλλαγές ή διαφημίσεις, και τα έσοδα του οργανισμού προέρχονται αυστηρά μόνο από την πώληση των εισιτηρίων και δωρεές.

•

Ριζική αυτάρκεια (radical self-reliance) Ο καθένας ενθαρρύνεται να ανακαλύψει, να αξιοποιήσει και να βασίζεται στις εσωτερικές του πηγές. Επίσης, η αρχή αυτή συνεπάγεται το γεγονός πως ο κάθε συμμετέχων είναι υπεύθυνος για τη δική του επιβίωση στην έρημο.

•

Συλλογική δράση (communal effort) Η κοινότητα εκτιμά την δημιουργική δράση και συμμετοχή, γι’ αυτό και επιδιώκει την συνεργασία και την αλληλεπίδραση, τόσο στο σύνολο της κοινότητας, όσο και στα πλαίσια μικρότερων ομάδων μέσα της, όπως οι θεματικές κατασκηνώσεις, όπου είναι και ευκολότερο.

•

Αστική ευθύνη (civic responsibility) Ο καθένας καλείται να αναλαμβάνει τις ευθύνες του απέναντι στην κοινότητα, αλλά και τους νόμους της τοπικής ή κρατικής διοίκησης. Ιδιαίτερα τα άτομα που αποφασίζουν να διοργανώσουν μεγάλες εκδηλώσεις έχουν ακόμη μεγαλύτερη ευθύνη.

•

Χωρίς ίχνη (leave no trace) Η κοινότητα σέβεται το περιβάλλον. Όταν είναι δυνατό, φροντίζουν να αφήνουν τους τόπους των δραστηριοτήτων τους σε καλύτερη κατάσταση από αυτή στην 21

Εικόνα 8. Χάρτης των περιφερειακών οργανώσεων του Burning Man ανά τον κόσμο

Εικόνα 9. Η ιστοσελίδα της ελληνικής αντίστοιχης ομάδας «Pyraegea»

1. Τι είναι το Burning Man;

οποία τους βρήκαν. Η αρχή αυτή είναι επίσης αυστηρά εφαρμοσμένη, σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε να μην επιτρέπεται στα πλαίσια της εκδήλωσης να έχεις μαζί σου γκλίτερ, κονφετί ή οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο το οποίο δεν είναι δυνατό να απομακρυνθεί από την τοποθεσία τελικώς. •

Συμμετοχή (participation) Η αλλαγή, η μεταμόρφωση του ατόμου έρχεται μόνο μέσω της προσωπικής συμμετοχής, είτε ως άτομο είτε ως μέλος ομάδας. Για αυτό το λόγο, το μεγαλύτερο μέρος των οργανωτικών αλλά και των υπολοίπων εργασιών πριν και κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης γίνεται από εθελοντές.

•

Αμεσότητα (immediacy) Η αμεσότητα υιοθετείται προκειμένου να ξεπεραστούν τα εμπόδια μεταξύ του εαυτού και της αναγνώρισης του εσωτερικού κόσμου του ατόμου, της συμμετοχής στην κοινωνία κ.α.

Οι παραπάνω αρχές δεν αποτελούν κανόνες για τους συμμετέχοντες, αλλά περισσότερο υποδεικνύουν την φιλοσοφία του Burning Man, αποτελούν τον κορμό της ιδεολογίας του. Οι αρχές αυτές ενυπήρχαν στο πνεύμα του ήδη από τις πρώτες φορές που οργανώθηκε, πριν 32 χρόνια. Διατυπώθηκαν επισήμως, όμως, πολύ αργότερα, για να εκφράσουν ρητά την κουλτούρα του, προκειμένου να αναπτυχθεί υπό ένα ενιαίο πλαίσιο ιδεών η παγκόσμια κοινότητα των burners και οι τοπικές τους ομάδες, τα λεγόμενα regionals. Τα regionals άρχισαν να εμφανίζονται από νωρίς στην ιστορία του Burning Man, εκφράζοντας την επιθυμία των συμμετεχόντων να ενσωματώσουν την κουλτούρα της εκδήλωσης και στην υπόλοιπη ζωή τους, ανεξαρτήτως του πού εκτυλισσόταν αυτή. Αποτελούν έτσι μία απόδειξη της εσωτερικής αλλαγής που βιώνει ο κάθε συμμετέχων στο Burning Man. Στην αρχή, η εμπειρία και η φιλοσοφία της εκδήλωσης μεταφέρονταν προφορικά, από στόμα σε στόμα στα μέλη των ομάδων των regionals. Με την άνοδο του διαδικτύου τα επόμενα χρόνια, καθώς και της κοινωνικής δικτύωσης μέσω αυτού, το δίκτυο έχει αναπτυχθεί πολύ περισσότερο. Σήμερα περιλαμβάνει τουλάχιστον 130 ομάδες, διεσπαρμένες παγκοσμίως, που είναι επίσημα συνδεδεμένες με τον οργανισμό του Burning Man και προωθούν το πνεύμα του μέσω αντιστοίχων εκδηλώσεων, ομιλιών και άλλων δραστηριοτήτων, ακολουθώντας πιστά τις 10 αρχές. Με αυτό τον τρόπο, σπάνια περνά ημέρα που να μην γίνεται κάποια σχετική εκδήλωση σε κάποιο μέρος του κόσμου.

Εικόνα 10. Απεικόνιση της διαχείρισης των εσόδων του Burning Man το 2016 24

1. Τι είναι το Burning Man;

Παρότι φαίνεται να έρχεται σε αντίφαση με τα παραπάνω, η εκδήλωση έχει εισιτήριο, ακόμη και για πολλούς από τους εθελοντές της, του οποίου η τιμή ξεκινά από τα 425$ και μπορεί να φτάσει μέχρι τα 1.200$. Το δεύτερο δεν διαφέρει σε κάτι από το πρώτο, πέραν της τιμής του. Υπάρχει στα πλαίσια της δωρεάς στο Burning Man, καθώς αυτό δεν χρηματοδοτείται από χορηγούς, ούτε από διαφημίσεις. Τα έσοδά του προέρχονται αποκλειστικά από την πώληση των εισιτηρίων και τις δωρεές των μελών του, τα οποία συνολικά ανέρχονται στα περίπου 37.000.000$ (2016) το χρόνο. Τα έξοδά του από την άλλη είναι σαφώς ελαφρυμένα για τα δεδομένα μίας εταιρίας του μεγέθους του, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού δυναμικού του αποτελείται από εθελοντές, και επίσης καθώς στους συμμετέχοντες δεν παρέχεται με την αγορά τους εισιτηρίου σχεδόν τίποτα πέρα από την είσοδό τους στο χώρο.

Βιβλιογραφία Ηλεκτρονικές πηγές Berry, G. (2017). Friends Don’t Let Friends Call Burning Man “a Festival.” Burning Man Journal. Προσβάσιμο στο https://journal.burningman.org/2017/04/opinion/seriousstuff/friends-dont-let-friends-call-burning-man-a-festival/ Event FAQ | Burning Man. Τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, 2018, στο https:// burningman.org/event/preparation/faq/

1. Τι είναι το Burning Man;

Πηγές εικόνων 1. http://blog.mrmeyer.com/2010/wcydwt-burning-man/ 2. http://maps.stamen.com/#toner 3. https://gallery.burningman.org/asset/15429432-2ab3-411b-8ca7-b1c8b1bceb8d 4. https://plus.google.com/+TreyRatcliff/posts/g9Q2suVWeMG 5. https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-why-i-consider-burning-man-the-greatestcultural-movement-of-our-time 6. https://burningreligion.files.wordpress.com/2014/02/temple-2012-burn-1.jpg 7. http://www.laburningman.com/category/theme-camps/ 8. https://regionals.burningman.org/ 9. http://www.pyraegea.org/ 10. https://burningman.org/expenses/expenses-2016/

Η ιστορία του San Francisco

30 Francisco στις ΗΠΑ Εικόνα 1. Η θέση του San

2. Η ιστορία του San Francisco

Στο σημείο αυτό θεωρούμε σημαντικό να μιλήσουμε και για την πόλη του San Francisco καθώς η κοινωνικο-πολιτική και πολιτισμική ιστορία της πόλης, και των ομάδων και κινημάτων της, συνδέεται άμεσα και με την γέννηση και την εξέλιξη του Burning Man

α. Η πόλη Το San Francisco είναι μία πόλη-λιμάνι στη δυτική ακτή των ΗΠΑ, στην νότια California. Καταλαμβάνει μία χερσόνησο μεταξύ του Ειρηνικού Ωκεανού και του κόλπου του San Francisco και έχει έκταση 120 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Στην πόλη περιλαμβάνονται και τρία νησιά· 2 φυσικά (Alcatraz και Yerba Buena island) και ένα τεχνητό (Treasure island). Ο πληθυσμός της το 2016 ξεπερνούσε τις 870.000 κατοίκους, με το 46.5% αυτών να ανήκει σε εθνικές μειονότητες.1 Η παρουσία των μειονοτήτων ήταν ανέκαθεν αισθητή στο San Francisco, ιδιαίτερα του κινέζικου πληθυσμού που συγκεντρώνεται στην περιοχή της Chinatown. Διοικητικά, η πόλη αποτελεί ταυτόχρονα και κομητεία, αποθέτοντας έτσι σημαντικές ευθύνες στον δήμαρχό της, ο οποίος τη διοικεί μαζί με ένα εκλεγμένο συμβούλιο.2 Το 1848 ο πυρετός του χρυσού ήταν ένας βασικός παράγοντας που συνέβαλε στην ανάπτυξη της πόλης και τη μετονομασία της σε San Francisco από Yerba Buena, που ονομαζόταν νωρίτερα λόγω της μεξικανικής επικυριαρχίας της. Ήδη από τότε η πόλη είχε μία αξιόλογη οικονομία (είχαν ιδρυθεί εταιρίες όπως η Levi Strauss και η Ghirardelli, κολοσσοί ως και σήμερα) αλλά και πολυπολιτισμικότητα (είχε τη μεγαλύτερη κοινότητα κινέζων κατοίκων εκτός Κίνας). Το 1860 περίπου, ο Mark Twain την χαρακτήρισε ως την πιο εγκάρδια και κοινωνική πόλη των ΗΠΑ.3 Με τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, το San Francisco γνώρισε σημαντική ανάπτυξη, καθώς αποτέλεσε το κυριότερο σημείο προμήθειας και εξόρμησης για τα αμερικανικά πλοία του

1 ‘Quick Facts: San Francisco County, California’, United States Census Bureau, 2016 <https://www.census.gov/ quickfacts/fact/table/sanfranciscocountycalifornia/PST045216> [accessed 14 December 2017]. 2 Keneth Lamott, Barnaby Conrad, and Gladys Cox Hansen, ‘San Francisco’, Encyclopedia Brittanica (Encyclopedia Brittanica, inc., 2017) <https://www.britannica.com/place/San-Francisco-California/Administration-and-socialconditions>. 3 ‘San Francisco Center for Economic Development: A Brief History’ <http://sfced.org/why-san-francisco/a-briefhistory/> [accessed 6 December 2017]. 31

2. Η ιστορία του San Francisco

πολέμου στον Ειρηνικό. Μετά το Pearl Harbor, εξ’ αιτίας μίας νομοθεσίας που εφαρμόστηκε σε ολόκληρο το κράτος των ΗΠΑ, ο Ιαπωνικός πληθυσμός των παραλιακών περιοχών της Δυτικής ακτής (και άρα και της πόλης του San Francisco) μεταφέρθηκε προς τις ηπειρωτικές περιοχές της χώρας. Τη θέση τους στην πόλη γρήγορα κατέλαβαν κυρίως αφροαμερικανοί εργάτες, καθώς αναπτύχθηκε η οπλοβιομηχανία. Τον Ιούνιο του 1945 έλαβε χώρα ο πρώτος καταστατικός χάρτης των Ηνωμένων Εθνών, με την πρώτη τους συνδιάσκεψη στο San Francisco, ενώ το 1951 εκεί υπογράφηκε η συνθήκη ειρήνης των συμμάχων με την Ιαπωνία. Με το πέρας αυτής της εποχής, το San Francisco ξεκίνησε να βλέπει την ανέλιξη των καλλιτεχνικών και κοινωνικών κινημάτων που θα εξετάσουμε παρακάτω.

2. Η ιστορία του San Francisco

β. Τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά κινήματα 1950’s Beat Generation Το κίνημα των Beat4 ήταν ένα λογοτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στο San Francisco από μία παρέα περίπου 10 ατόμων, την δεκαετία του ’50. Κυριότερα μέλη της ήταν οι Jack Kerouac, Allen Ginsberg, William Burroughs. Ήταν συγγραφείς που πειραματίζονταν, αμφισβητώντας τις παραδοσιακές δομές συγγραφής, ακολουθώντας ένα πιο αυθόρμητο τρόπο σύνθεσης των κειμένων τους, που ορισμένες φορές τους οδηγούσε σε ασαφή, χαοτικά αποτελέσματα. Οργάνωναν βραδιές ανάγνωσης των κειμένων τους σε διάφορα μέρη του San Francisco, όπως το βιβλιοπωλείο City Lights. Ανήκαν στη γενιά που έζησε τη νεαρή της ηλικία αμέσως μετά τον Β’ παγκόσμιο και άλλους πολέμους, γεγονός που την κατέστησε μία νεολαία με γκρεμισμένα τα ιδανικά της και την πίστη της στην κοινωνία, που αναζητούσε αγωνιωδώς κάτι στο οποίο θα μπορούσε να πιστέψει.5 Αμφισβητώντας την κοινωνία στην οποία μεγάλωσαν και επηρεαζόμενοι από τη γλώσσα και την κουλτούρα του δρόμου και της τζαζ, οι Beat εξέφρασαν πρώτοι με το έργο και το στυλ τους το χαρακτήρα της γενιάς τους. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε πως δικαίως δόθηκε ο τίτλος Beat generation, αφού το νόημα που έδωσαν στη λέξη beat με το έργο τους εξέφρασε και χαρακτήρισε τη γενιά αυτή. Ο τρόπος ζωής τους, δηλαδή η αποστασιοποίησή τους από την υπόλοιπη κοινωνία, το «σκοτεινό» τους στυλ, η πίστη τους στην προσωπική απελευθέρωση μέσω των ναρκωτικών, του αλκοόλ, της τζαζ, του σεξ ή των αρχών του Βουδισμού, επηρέασαν σημαντικά τα

4 Beat: Η λέξη χρησιμοποιήθηκε αρχικά μετά από το Β’ παγκόσμιο πόλεμο από μουσικούς της τζαζ και λωποδύτες ως ένας όρος της αργκό που σήμαινε φτωχός, αδικημένος από την κοινωνία. Στα πλαίσια των Beat περιλάμβανε επίσης μία αίσθηση γυμνότητας του νου και, κατ’ επέκταση, της ψυχής, ως το σημείο της συνειδητοποίησης του εαυτού, ανεξάρτητα από οτιδήποτε άλλο. ‘When Was “Beat” First Written?’, Beatdom <http://www.beatdom.com/beat-first-written/> [accessed 4 January 2018]. 5 John Clellon Holmes, ‘This Is the Beat Generation’, New York Times Magazine, 1952 <http://www.litkicks.com/ ThisIsTheBeatGeneration> [accessed 4 January 2018]. 35

Εικόνα 2. Διαδήλωση κατά των αυτοκινητοδρόμων στο San Francisco

2. Η ιστορία του San Francisco

επόμενα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα, όπως αυτό των hippies.6 Οι ίδιοι παρόλα αυτά υποστήριζαν πως το κίνημα των Beat δεν είχε πολιτικό ή κοινωνικό χαρακτήρα, αλλά ήταν καθαρά λογοτεχνικό.7

Εναντίωση στους αυτοκινητοδρόμους (Freeway revolt) Μετά τη λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου, εδραιώθηκε η θέση του αυτοκινητοδρόμου στις πόλεις και τις επαρχίες των ΗΠΑ. Όταν στα μέσα της δεκαετίας του ’50 προτάθηκαν και άρχισαν να κατασκευάζονται αυτοκινητόδρομοι και στην πόλη του San Francisco, βρήκαν τους κατοίκους του απέναντί τους. Μετά από μία δεκαετία έντονων κινητοποιήσεων και νομικών διεκδικήσεων, οι αγώνες των κατοίκων απέδωσαν καρπούς, με την ψήφιση νομοθεσίας που, μέχρι και σήμερα, περιορίζει, έως και απαγορεύει το χτίσιμο αυτοκινητοδρόμων στην πόλη. Το γεγονός αυτό σημειώνεται ως ενδεικτικό του χαρακτήρα της κοινότητας του San Francisco στην δεκαετία του ’60, καθώς αποτέλεσε την αρχή μίας σειράς συλλογικών κινημάτων και διεκδικήσεων.8

6 ‘Beat Movement’, Encyclopedia Brittanica (Encyclopedia Brittanica, inc., 2013) <https://www.britannica.com/ art/Beat-movement>. 7 ‘What Is Beat?’, Beatdom <http://www.beatdom.com/the-beat-generation/what-is-beat/> [accessed 4 January 2018]. 8 Chris Carlsson, ‘Freeway Revolt’, 2009 <http://www.foundsf.org/index.php?title=The_Freeway_Revolt> [accessed 6 December 2017]. 37

Ο όρος αντικουλτούρα πρωτοεμφανίστηκε το 1947 από τον M. Gordon στα πλαίσια της εγκληματολογίας ως εξής: «[Αντικουλτούρα είναι] μια υποδιαίρεση της εθνικής κουλτούρας που συντίθεται από ένα μείγμα παραγοντικών κοινωνικών θέσεων όπως η ταξική τοποθέτηση, το εθνοτικό υπόβαθρο, η επαρχιακή, αγροτική ή αστική διαμονή και το θρησκευτικό δόγμα, αλλά που στο συνδυασμό τους σχηματίζουν μια λειτουργική ολότητα η οποία ασκεί ενοποιημένη επίδραση στο συμμετέχον άτομο»1 Ο παραπάνω ορισμός, ενώ μας βοηθά να αντιληφθούμε την γέννηση της έννοιας της αντικουλτούρας, δεν ανταποκρίνεται πλήρως στο νόημα που αποδίδεται σήμερα στον όρο. Έλαβε τη σημερινή του έννοια αργότερα, περίπου την δεκαετία του ’60, όταν η νεολαία της εποχής άρχισε να οργανώνεται σε ομάδες πολιτιστικά και ιδεολογικά διαφοροποιημένες από την υπόλοιπη κοινωνία. Τότε άρχισε να μελετάται η έννοια της πολιτιστικής αντικουλτούρας, η οποία δεν συσχετίζεται απαραίτητα με παραβατικές συμπεριφορές. Μάλιστα, τα περισσότερα κινήματα / αντικουλτούρες της εποχής αφορούσαν τη νεολαία, οδηγώντας στη δημιουργία του όρου της νεανικής κουλτούρα (youth culture). Ο όρος έχει υποστεί σημαντική κριτική, καθώς υποστηρίζεται ότι οι αντικουλτούρες είναι μέρος της κυρίαρχης κουλτούρας. Αυτό προκύπτει από το γεγονός πως, σε βάθος χρόνου, οι αντι-κουλτούρες έχασαν τον ιδεολογικό τους χαρακτήρα (αν πραγματικά είχαν ποτέ) και εμφανίζονται απλά ως στυλ.

1 Milton M. Gordon, ‘The Concept of the Sub-Culture and Its Application’, in The Subcultures Reader, ed. by Ken Gelder and Sarah Thornton (London and New York: Routledge, 1997), pp. 40–43. 38

2. Η ιστορία του San Francisco

1960’s Hippies Το κίνημα των χίπις θεωρήθηκε ως μία αντικουλτούρα τεραστίων διαστάσεων που ήρθε στο προσκήνιο την δεκαετία του ’60 στην Αμερική. Την δεκαετία του ’60, η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στις ΗΠΑ, με το χρήμα να επικρατεί των κοινωνικών αξιών, τον πόλεμο να καταρρίπτει τα ιδανικά της ζωής και της αγάπης, λεγόταν πως είχε φτάσει σε σημείο να καταπιέζει την ανθρώπινη φύση και τις ανάγκες της για κοινότητα, για αφοσίωση και για αλληλοϋποστήριξη.9 Μέσα σε αυτό το περιβάλλον γεννήθηκε το κίνημα των Hippies, εκφράζοντας την εναντίωσή τους στην κυρίαρχη κουλτούρα της εποχής, που για αυτούς συμβόλιζε την αποξένωση, τη λατρεία των αγαθών, τη διχοτόμηση μυαλού και σώματος, αλλά και την αξιολόγηση των ανθρώπων με βάση το επάγγελμα ή το εισόδημά τους. Ταυτόχρονα, αντιδρούσαν έντονα στη συμμετοχή των ΗΠΑ στον πόλεμο του Vietnam, και διαδήλωναν ενάντια σε κάθε μορφή πολέμου, με το γνωστό σύνθημα “Make love, not war”. Τα ιδανικά που προέβαλαν, απέναντι στην κυρίαρχη κουλτούρα, ήταν αυτά της αγάπης, της έμφασης στις διαπροσωπικές σχέσεις και της πνευματικότητας. Ειδικά το ιδανικό της πνευματικότητας εμφανιζόταν με δύο μορφές συνήθως· από τη μία μέσω της σκέψης του Βουδισμού και των ανατολικών θρησκειών και από την άλλη μέσω της χρήσης ναρκωτικών, όπως η μαριχουάνα και το LSD, μέσω των οποίων οι χρήστες τους θεωρούσαν πως έφταναν σε άλλα επίπεδα συνειδητοποίησης της πραγματικότητας. Συνολικά, μπορούμε να πούμε πως το κίνημα των hippies διαφέρει αρκετά από τις υπόλοιπες αντικουλτούρες, αφού πρότεινε μία αρκετά σοβαρή εναλλακτική στο συμβατικό κοινωνικό σύστημα, μέσω της δημιουργίας κοινοτήτων. Μάλιστα, μπορούμε να πούμε πως διαφέρουν επίσης και γιατί δεν πολέμησαν το κατεστημένο, αλλά διεκδίκησαν απλά την ελευθερία να κάνουν οι ίδιοι αυτό που θέλουν, πιστεύοντας πως ο υπόλοιπος κόσμος τελικώς θα τους ακολουθήσει. Τα μέλη των παραπάνω κοινοτήτων μοιράζονταν τα πάντα μεταξύ τους, είτε αυτό σήμαινε το φαγητό τους, το κατάλυμά τους είτε τον/την σύντροφό τους. Δεν υπήρχε δηλαδή η έννοια της ιδιοκτησίας και του εμπορίου, αλλά επικρατούσε η ιδέα της ελευθερίας. Η ελεύθερη έκφραση των ιδεών του κινήματος των hippies οδήγησε και στη δημιουργία του πλέον αναγνωρίσιμου στυλ του, στα πλαίσια της εμφάνισης, της ένδυσης, του τρόπου συμπεριφοράς κ.α. Ένα από τα σημαντικότερα μέσα έκφρασης των ιδεών ήταν η

9 Timothy Miller, The 60s Communes: Hippies and Beyond (New York: Syracuse University Press, 1999) <http:// books.google.com.au/books?id=wVLu4F1aOgcC>. 39

Εικόνα 3. Το hippie συγκρότημα Grateful Dead στην γωνία των οδών Haight και40Ashbury στο San Francisco

2. Η ιστορία του San Francisco

μουσική, που μέσα σε αυτά τα πλαίσια παρουσίασε τρομερή εξέλιξη και εξαιρετικά δείγματα καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μία από τις μεγαλύτερες και δημοφιλέστερες (αν όχι η μεγαλύτερη και δημοφιλέστερη) κοινότητες hippie που δημιουργήθηκαν ήταν αυτή στην περιοχή του Haight-Ashbury10 του San Francisco. Λόγω του φιλελεύθερου χαρακτήρα, αλλά και των χαμηλών ενοικίων της περιοχής συσσωρεύτηκαν στα βικτωριανά της σπίτια χιλιάδες hippies, μεταξύ των οποίων και καλλιτέχνες όπως η Janis Joplin και ο Bob Dylan. Μάλιστα, όσο μεγάλωνε η κοινότητα, τόσο μεγάλωνε η φήμη της και προσέλκυε ακόμη περισσότερους ομοϊδεάτες. Στο απόγειό της έφτασε το 1967, με δύο από τις μεγαλύτερες εκδηλώσεις hippie όλων των εποχών. Η πρώτη ήταν το Human Be-In, ένα φεστιβάλ διαμαρτυρίας για την απαγόρευση του LSD, που πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο εκείνου του έτους, ενώ την ακολούθησε το μοναδικό Summer of Love, που προσέλκυσε 100.000 συμμετέχοντες στην Haight-Ashbury, αποτελώντας τον μεγαλύτερο εορτασμό της hippie αντικουλτούρας μέχρι τότε. Η μεγάλη επιτυχία εκείνων των χρόνων ήταν αυτή που προκάλεσε και την αρχή της παρακμής του κινήματος. Αφ’ ενός γιατί η δημιουργία υπερβολικά μεγάλων κοινοτήτων, όπως αυτή της Haight σήμαινε την αδυναμία πλήρους κατανόησης και αφοσίωσης των ιδανικών και του τρόπου λειτουργίας της κοινότητας από όλα τα μέλη της. Από μόνος του ο αριθμός των ατόμων που είχαν συρρεύσει στην περιοχή έθετε τον προβληματισμό του να θέσουν κανόνες για να λειτουργήσει η κοινότητα, υποχρεώνοντας κάποιους να κάνουν πράγματα που μπορεί να μην θέλουν ή να αφήσουν την κοινότητα να καταρρεύσει, πράγμα που τελικά συνέβη. Αφ’ ετέρου, η μεγάλη δημοτικότητα που είχε λάβει παγκοσμίως το κίνημα είχε σαν αποτέλεσμα την εμπορική εκμετάλλευσή του από εξωτερικούς παράγοντες, καθώς και την εμφάνιση οπαδών του στυλ των hippies, χωρίς να είναι οπαδοί ή και γνώστες της φιλοσοφίας του.11 Έτσι, μέλη της κοινότητας της Haight-Ashbury αποφάσισαν να ανακηρύξουν τον θάνατο του hippie, οργανώνοντας μάλιστα και την ανάλογη κηδεία.

10 Η περιοχή είχε υπάρξει στο παρελθόν μικροαστική, όμως οι κάτοικοί της εγκατέλειψαν σταδιακά για να μετακομίσουν σε περιοχές υψηλότερης οικονομικής τάξης. Στη συνέχεια φιλοξένησε αφροαμερικανικό πληθυσμό, ενώ εκεί κατέφυγαν και περιθωριακές κοινωνικές ομάδες. Δημιουργήθηκε έτσι μία γειτονιά αρκετά ανεκτική, στην οποία δημιουργήθηκε και η πρώτη ομοφυλοφιλική κοινότητα, ήδη πριν την εποχή των hippies. John Robert Howard, ‘The Flowering of the Hippie Movement’, The Annals of the American Academy, 382.1 (1969), 43–55 <https://doi.org/10.1177/000271626938200106>. 11 Howard. 41

Εικόνα 4. Summer of Love, San Francisco, 1967

2. Η ιστορία του San Francisco

«Μείνετε εκεί που είστε! Φέρτε την επανάσταση εκεί όπου ζείτε. Μην έρχεστε εδώ, όλα πια έχουν τελειώσει.» (Stay where you are! Bring the revolution to where you live. Don’t come here because it’s over and done with.)12

Diggers Την εποχή του κινήματος των χίπις, στην περιοχή του Haight-Ashbury εμφανίστηκε μία θεατρική ομάδα αναρχικών πεποιθήσεων, οι diggers. Οι δράσεις τους επεκτείνονταν και πέρα από το θέατρο, και περιστρέφονταν γύρω από τη δημιουργία μίας Ελεύθερης Πόλης. Περιλάμβαναν κυρίως παραστάσεις στο δρόμο, αφού οι diggers ήταν πρωτίστως ηθοποιοί, αλλά και τη δωρεάν διανομή φαγητού, τη λειτουργία καταστημάτων με δωρεάν προϊόντα, την ίδρυση του πρώτου δωρεάν ιατρικού κέντρου στο San Francisco κ.α. Στόχος τους ήταν η απελευθέρωση αρχικά της κοινότητας και ιδανικά της κοινωνίας από το χρήμα, το εμπόριο, τον καπιταλισμό. Πολλές από τις ιδέες και τα συνθήματά τους έγιναν αργότερα ευρέως αναγνωρίσιμα π.χ. η φράση “Today is the first day of the rest of your life” (Σήμερα είναι η πρώτη μέρα του υπολοίπου της ζωής σου). Όντας στο γεωγραφικό αλλά και ιστορικό επίκεντρο του κινήματος των hippies, επηρεάστηκαν από αυτό αλλά και το επηρέασαν. Η διαπλοκή τους είναι ιδιαίτερα εμφανής στο γεγονός πως οι diggers ήταν αυτοί που διοργάνωσαν την κηδεία του hippie.13

Εμπρόθετες κοινότητες (Intentional Communities) Πολλά μέλη των diggers, καθώς και μεγάλο ποσοστό hippies, ιδιαίτερα μετά από τα γεγονότα του 1967, αποτραβήχτηκαν από την υπόλοιπη κοινωνία και δημιούργησαν κάποιες εμπρόθετες κοινότητες οι οποίες λειτουργούσαν με περιορισμένο αριθμό ατόμων, γεγονός που τους επέτρεπε να έχουν μία κατανόηση της φιλοσοφίας τους από όλα τα μέλη. Ήταν

12 Alexander Baldwin, ‘The Height Of Hippie Power: 55 Photos Of San Francisco In The 1960s’, 2017 <http://allthat-is-interesting.com/san-francisco-1960s-photos>. 13 ‘Overview: Who Were (Are) the Diggers?’, The Digger Archives <http://www.diggers.org/overview.htm> [accessed 14 December 2017]. 43

Εικόνα 5. Woodstock, η μεγαλύτερη hippie εκδήλωση όλων των εποχών συνέβη το 1969 κοντά στο άλλο κέντρο της hippie κοινότητας, τη Νέα Υόρκη

2. Η ιστορία του San Francisco

κοινόβια που συγκροτούνταν ανάλογα με διαφορετικούς παράγοντες κάθε φορά, όπως η θρησκεία, οι πολιτικές πεποιθήσεις ή και ο σεξουαλικός προσανατολισμός των μελών τους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η “The Farm”, μία εμπρόθετη κοινότητα στην πολιτεία του Tennessee, που δημιουργήθηκε το 1971 από τον Steven Gaskin, καθηγητή στο San Francisco State College, μαθητές και φίλους του. Η κοινότητα αυτή υφίσταται μέχρι και σήμερα και βασίζεται στις αρχές του σεβασμού της Γης και της εναντίωσης στη βία.14 Το τέλος του κινήματος των hippies δεν μπορεί να προσδιοριστεί σαφώς χρονικά. Πολλοί υποστηρίζουν πως υπάρχει μέχρι και σήμερα, σε μικρότερη έκταση. Η επιρροή του στην κυρίαρχη κουλτούρα όμως είναι πασιφανής. Από τη μία, η μουσική του έκφραση φαίνεται να ζει και να εξελίσσεται διαρκώς μέχρι και σήμερα στην ροκ και άλλες μουσικές σκηνές. Από την άλλη, το στυλ στο ντύσιμο και την εμφάνιση παραμένει σταθερά στο προσκήνιο της μόδας. Αλλά η σημαντικότερη συμβολή του ήταν η εισαγωγή των ιδανικών του και της αμφισβήτησης των κατεστημένων κοινωνικών αξιών στη σκέψη των καθημερινών ανθρώπων.

14 ‘The Beginning’, The Farm Community <http://thefarmcommunity.com/the-beginning/> [accessed 14 December 2017]. 45

46 Εικόνα 6. San Francisco Gay Pride, περίπου το 1975

2. Η ιστορία του San Francisco

LGBT διεκδικήσεις Η LGBT κοινότητα του San Francisco ήταν ήδη σχηματισμένη από την εποχή του Β’ παγκοσμίου πολέμου, ενώ στις δεκαετίες του ’50 και ’60, οι δραστηριότητές της άρχισαν να κατοχυρώνονται νομικά και να δημιουργούνται οι πρώτες επίσημες οργανώσεις της. Στην δεκαετία του ’70, όταν άρχισαν οι κινητοποιήσεις σε ολόκληρες τις ΗΠΑ, στο San Francisco η περιοχή της Haight-Ashbury αρχικά και μετά η περιοχή του Castro θεωρούνταν παγκοσμίως η Gay Mecca, ενώ υπήρχε ήδη σε μία πρωτόλεια μορφή του το San Francisco Pride. Ιστορικό γεγονός αποτέλεσε και η εκλογή του Harvey Milk στο συμβούλιο της πόλης, καθώς αποτέλεσε το πρώτο ανοιχτά ομοφυλόφιλο πολιτικό πρόσωπο στις ΗΠΑ. Ο Milk δολοφονήθηκε μαζί με τον τότε δήμαρχο του San Francisco από τον Dan White, πρώην αστυνομικό και πρόεδρο του συμβουλίου της πόλης. Η καταδίκη του τελευταίου σε μία εξωφρενικά σύντομη 7ετή φυλάκιση προκάλεσε εξεγέρσεις από την πλευρά της LGBT κοινότητας. Την δεκαετία του ’80, το ξέσπασμα του AIDS προκάλεσε σημαντικά πλήγματα στην κοινότητα. Υπήρξαν πάρα πολλές απώλειες, καθώς και σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, τόσο σε σχέση με την υπόλοιπη κοινωνία, όσο και εντός της κοινότητας, αφού πέρασε καιρός μέχρι να διαπιστωθούν επιστημονικά και να γίνουν γνωστές στον κόσμο οι αιτίες του, οι τρόποι μετάδοσης και αντιμετώπισής του.15 (βλ. www.gayinthe80s.com, ντοκιμαντέρ: “We were here”)

15 Chris Carlsson, ‘The Castro: The Rise of a Gay Community’, Found SF, 1995 <http://www.foundsf.org/index. php?title=The_Castro:_The_Rise_of_a_Gay_Community> [accessed 14 December 2017]. 47

2. Η ιστορία του San Francisco

γ. Η Silicon Valley και ο εξευγενισμός του San Fransisco Μετά από την ταραχώδη δεκαετία του ’60, η κατάσταση στις ΗΠΑ είχε ως εξής: το κράτος ασκούσε μία επεμβατική πολιτική, με υψηλή φορολόγηση και πολλά προγράμματα πρόνοιας για τις κοινωνικά ευπαθείς ομάδες. Ταυτόχρονα, οι μειονότητες είχαν όλο και περισσότερες επιτυχίες στις διεκδικήσεις των δικαιωμάτων τους, ενώ είχε έρθει και το τέλος τους πολέμου του Βιετνάμ. Η οικονομία της χώρας φαινόταν να χειροτερεύει συνεχώς, με την ανεργία να εκτοξεύεται στα ύψη, ενώ η εξωτερική της πολιτική και το παγκόσμιο κύρος της δεν έμοιαζε να πηγαίνουν καλύτερα. Η παραπάνω κατάσταση είχε κουράσει την μεσαία τάξη, της οποίας το αμεσότερο πρόβλημα ήταν πως υφίσταντο την υψηλή φορολόγηση, χωρίς να αποκομίζει τα αντίστοιχα οφέλη. Ταυτόχρονα, η κυρίαρχη ιδεολογία άρχισε να απομακρύνεται από τις συλλογικές διεκδικήσεις, προσεγγίζοντας περισσότερο τις ατομικές επιδιώξεις, όπως τη μόρφωση, την επαγγελματική αποκατάσταση και τον πλουτισμό. Γενικώς, λέγεται πως σαν γενιά, η νεολαία της εποχής στράφηκε περισσότερο στο χρήμα απ’ ότι οι προγενέστερες και ονομάστηκε, σε αντίστιξη με τους hippies, yuppies, δηλαδή young urban professionals (νέοι αστοί επαγγελματίες).16 Προς ικανοποίηση του αμερικανικού λαού, η κυβέρνηση των ΗΠΑ, ιδιαίτερα υπό την προεδρεία του Reagan (1981-1989)17, άλλαξε γραμμή διακυβέρνησης, μειώνοντας την φορολόγηση και καταργώντας τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας, αλλά παράλληλα δίνοντας προνόμια στις μεσαίας τάξης αμερικανικές οικογένειες και τις επιχειρήσεις. Υιοθετήθηκε δηλαδή μία πιο συντηρητική πολιτική, με λιγότερο επεμβατικό το ρόλο της κυβέρνησης στον τομέα των επιχειρήσεων και της οικονομίας γενικά.18 Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε νεοφιλελευθερισμός. Ο D. Harvey, εισηγητής του όρου, σε μία απόπειρα αποσαφήνισής του το περιγράφει ως «ένα πολιτικό εγχείρημα της καπιταλιστικής τάξης, καθώς ένιωθαν ιδιαιτέρως απειλημένοι τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά στα τέλη της δεκαετίας του 60. Ήθελαν απελπισμένα να ξεκινήσουν ένα πολιτικό εγχείρημα το οποίο θα

16 ‘The 1970s’, A+E Networks, 2010 <http://www.history.com/topics/1970s> [accessed 6 January 2018]. 17 Αξίζει να σημειωθεί πως ο Ronald Reagan, πριν την προεδρεία του είχε διατελέσει και κυβερνήτης της California. 18 ‘The 1980s’, A+E Networks, 2011 <http://www.history.com/topics/1980s> [accessed 6 January 2018]. 49

Εικόνα 7. Η θέση της50 Silicon Valley στις ΗΠΑ

2. Η ιστορία του San Francisco

έκαμπτε τη δύναμη της εργατικής τάξης.»19 Σύμφωνα με τον ίδιο, μία από τις μεθόδους εφαρμογής του ήταν και η τεχνολογική ανάπτυξη, με στόχο την αποβιομηχάνιση. Άλλη μία ήταν και η κάμψη του φοιτητικού κινήματος με την απασχόληση των φοιτητών σε κέντρα έρευνας, επιστημονικά επιτελεία τα οποία επικεντρώνονταν περισσότερο στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας αυτής καθαυτής, παρά στα πολιτικά ή ιδεολογικά της παρελκόμενα. Αυτή η πολιτική κατάσταση και η απότομη ανάπτυξη της τεχνολογίας και των υπολογιστών, σε συνδυασμό με την γεωπολιτική και οικονομική κατάσταση της ευρύτερης περιοχής γύρω από το San Francisco, οδήγησε στην ανάπτυξη της Silicon Valley και την αλλαγή του χαρακτήρα της πόλης του San Francisco.

Silicon Valley Η περιοχή της Silicon Valley είναι αυτή της κοιλάδας της Santa Clara, νότια του San Francisco, που περιλαμβάνει το San Jose και τις γειτονικές του πόλεις. Είναι η βάση των περισσοτέρων εταιριών στον τομέα της τεχνολογικής αιχμής, ενώ παρέχει και τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να συγκεντρώνονται εκεί οι λεγόμενες startups (νεοσυσταθείσες εταιρίες) και συνεπώς είναι αποδέκτης τρομερών κεφαλαίων επενδύσεων. Λόγω της συγκέντρωσης του μεγαλύτερου μέρους των εταιριών τεχνολογικής ανάπτυξης και καινοτομίας στην περιοχή, πλέον ο όρος Silicon Valley είναι συνώνυμος και με το σύνολο της τεχνολογικής δραστηριότητας και οικονομίας των ΗΠΑ. Από πολλούς πιστεύεται πως η γέννησή της ήταν ένα ανεξήγητο, ραγδαίο φαινόμενο ανάπτυξης επιχειρήσεων σε μία περιοχή χωρίς το ανάλογο υπόβαθρο, το οποίο χρονολογούν μεταξύ των δεκαετιών του ’40 και του ’50. Η άποψη αυτή, όμως, δεν λαμβάνει υπ’ όψιν της την ανάπτυξη που λάμβανε χώρα στην περιοχή ήδη από την δεκαετία του ’10. Ακόμη και πριν τον Α παγκόσμιο πόλεμο, και ακόμη περισσότερο στη διάρκειά του και μετά, το Ναυτικό των ΗΠΑ, με τις απαιτήσεις του για καινοτομίες στην τεχνολογία της ασύρματης επικοινωνίας και την παροχή του απαιτούμενου κεφαλαίου συνέβαλλε ουσιαστικά στην δραστηριοποίηση των ερευνητών στην περιοχή. Ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας ήταν και η ύπαρξη των πανεπιστημίων Berkeley και Stanford στην περιοχή, αφού συμμετέχουν

19 Bjarke Skærlund Risager, ‘Neoliberalism Is a Political Project - An Interview with David Harvey’, Jacobin, 2016 <https://www.jacobinmag.com/2016/07/david-harvey-neoliberalism-capitalism-labor-crisis-resistance/>. 51

[«Η μία μετά την άλλη, πολλές από τις εργατικές συνοικίες του Λονδίνου έχουν κατακτηθεί από τις μεσαίες τάξεις, ανώτερες και κατώτερες. Φτωχά σπίτια και πρώην στάβλοι [mews] – δύο δωμάτια κάτω, δύο πάνω – με τη λήξη του συμβολαίου μίσθωσης ανακαινίζονται και γίνονται κομψές και ακριβές κατοικίες. Μεγάλα βικτωριανά σπίτια, υποβαθμισμένα παλιότερα, που χρησιμοποιούνταν για φτηνή κατοικία ή είχαν χωριστεί σε διαμερίσματα, έχουν αναβαθμιστεί και πάλι. […] Από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία της “gentrification” ξεκινάει σε μια συνοικία, συνεχίζει ταχύτατα, μέχρι που όλοι, ή σχεδόν όλοι, οι κάτοικοι της εργατικής τάξης έχουν εκτοπιστεί και ο όλος κοινωνικός χαρακτήρας της περιοχής έχει αλλάξει» Πρώτος ορισμός του όρου gentrification1 Το gentrification αναφέρεται στην κοινωνική και χωρική υφαρπαγή υποβαθμισμένων περιοχών από τις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες, στην επικράτηση πιο επικερδών χρήσεων γης, την ανανέωση του δομημένου περιβάλλοντος και στον χωρικό εκτοπισμό των ασθενέστερων πληθυσμών και λιγότερο επικερδών χρήσεων γης.2 Η μελέτη του όρου περιλαμβάνει δύο βασικές γραμμές, την πλευρά της προσφοράς (γνωστή και ως μαρξιστική) και την πλευρά της ζήτησης (γνωστή ως φιλελεύθερη). Η πλευρά της προσφοράς υποστηρίζει πως το φαινόμενου του εξευγενισμού στηρίζεται στην αγορά γης και ακινήτων, την συμπεριφορά των ιδιοκτητών και επενδυτών γης και την άνιση ανάπτυξη του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής. Πρόκειται δηλαδή για μία πολιτικο-οικονομική προσέγγιση του φαινομένου. Από την άλλη, η θεωρία της ζήτησης υποστηρίζει πως οι άνθρωποι δεν είναι μόνο παθητικά αντικείμενα της μοίρας τους ή κάποιων δομών έξω από αυτούς, αλλά έχουν σχετική ελευθερία επιλογών. Η πλευρά αυτή εστιάζει στον κοινωνικό χαρακτήρα του εξευγενισμού.3 Σήμερα, οι δύο οπτικές συνδυάζονται. Αναγνωρίζεται πως, από τη μία, οι πολιτικο-οικονομικές δομές προξενούν μία πίεση στην αγορά κατοικίας, και από την άλλη, κοινωνικές μετατροπές γεννούν τους χρήστες αυτούς που θα κινηθούν μέσα σε αυτό το πλαίσιο και θα εκμεταλλευτούν τις νέες συνθήκες. Το φαινόμενο του εξευγενισμού επεκτείνεται και πέρα από τον τομέα της κατοίκησης. Για παράδειγμα, μέσω της παραπάνω διαδικασίας αυξάνεται η ζήτηση και για χρήσεις αναψυχής (καφέ, εστιατόρια, μπαρ κ.α.), που ωθεί τους επιχειρηματίες στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων καταναλωτικών συνηθειών, των όλο και πιο εύπορων κατοίκων.]

1 Ruth Glass, London: Aspects of Change (London: MacGibbon & Kee, 1964). 2 Γεωργία Αλεξανδρή, ‘Χωρικές Και Κοινωνικές Μεταβολές Στο Κέντρο Της Αθήνας: η Περίπτωση Του Μεταξουργείου’ (Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2013). 3 Άρης Καλαντίδης, ‘Για Μια Πιο Αυστηρή Χρήση Του Gentrification’, Γεωγραφίες, 2007 <http://estia.hua.gr/browse/589>. 52

2. Η ιστορία του San Francisco

ενεργά στην δραστηριότητα των καινοτόμων επιχειρήσεων (βλ. Stanford Research Park). Έτσι, οι αρχές που προκάλεσαν την πρόσφατη ανάπτυξη της Silicon Valley ήταν εμφανείς ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, απλώς σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Οι αρχές αυτές περιλαμβάνουν την εκκόλαψη νέων επιχειρήσεων, την ενθάρρυνση συνεργασίας μεταξύ πανεπιστημίων και βιομηχανίας στον τομέα του εμπορίου υψηλής τεχνολογίας και τα πάρκα υψηλής τεχνολογίας.2021 Σήμερα, η Silicon Valley φιλοξενεί τα κεντρικά γραφεία πολλών από τις πιο επικερδείς εταιρίες στον τομέα της τεχνολογικής αιχμής και ιδιαιτέρως στο τμήμα της κοινωνικής δικτύωσης και της ανάπτυξης εφαρμογών καθημερινής χρήσης (apps). Κάποιες από τις γνωστότερες και πιο προσοδοφόρες εταιρίες της είναι η Google, η Apple, η Facebook, η Tesla Motors κ.α. Το γεγονός πως σε αυτή την περιοχή συγκεντρώνεται ένα μεγάλο μέρος του κεφαλαίου ολόκληρων των ΗΠΑ, καθώς και το κλίμα επιτυχημένης επιχειρηματικότητας στην περιοχή την καθιστούν ιδανικό προορισμό για μορφωμένους, φιλόδοξους νέους, που συρρέουν από όλο τον κόσμο αδιάκοπα. Ένα βασικό κίνητρο είναι και οι ιδιαίτερα υψηλοί μισθοί που δίνουν οι εταιρίες στην περιοχή, οι οποίοι κατά μέσο όρο ξεπερνούν τις 100.000$, δηλαδή το διπλάσιο του μέσου μισθού της υπόλοιπης χώρας. Το φαινόμενο της Silicon Valley μοιάζει να αποτελεί τον δεύτερο πυρετό χρυσού της California, με όλο και περισσότερο κόσμο να συρρέει σε αυτή για να πλουτίσει, συνήθως αδιαφορώντας για την ίδια την περιοχή και τον υπάρχοντα πληθυσμό της.

Εξευγενισμός στο San Francisco Ήδη από την δεκαετία του 1980, η πόλη του San Francisco άρχισε να αλλάζει χαρακτήρα. Ο πληθυσμός της άρχισε να αυξάνεται, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει ένα κύμα ανοικοδόμησης και μάλιστα προς την κατεύθυνση κτιρίων μεγάλου ύψους. Το San Francisco, ως μεγαλούπολη προσέλκυσε μεγάλο πλήθος κατοίκων υψηλότερου εισοδήματος από αυτό των ντόπιων. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την νέα πολιτική τάση που περιεγράφηκε παραπάνω, συμπεριλαμβανόμενων και κάποιων διατάξεων που περιόριζαν ή και διέκοπταν κάποιες

20 Timothy J. Sturgeon, ‘How Silicon Valley Came to Be’, in Understanding Silicon Valley - The Anatomy of an Entrepreneurial Region, ed. by Martin Kenney (Stanford: Stanford University Press, 2000), pp. 15–47. 21 Stuart W. Leslie, ‘The Biggest “Angel” of Them All: The Military and the Making of Silicon Valley’, in Understanding Silicon Valley - The Anatomy of an Entrepreneurial Region, ed. by Martin Kenney (Stanford: Stanford University Press, 2000), pp. 48–67. 53

Εικόνα 8. San Francisco, Financial District, περίπου το 1960.

Εικόνα 9. San Francisco, Financial District, σήμερα.

2. Η ιστορία του San Francisco

στεγαστικές διευκολύνσεις, οδήγησε στον εκτοπισμό πολλών κατοίκων χαμηλού εισοδήματος από νεοαφιχθέντες. Έτσι, παρατηρήθηκε η αύξηση της αξίας γης στην πόλη, η ένταση του προβλήματος των αστέγων και άλλα φαινόμενα τα οποία θα μπορούσαν να μπουν υπό τον γενικότερο όρο του εξευγενισμού της περιοχής. Το φαινόμενο ονομάστηκε Manhattanization και προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από μεγάλο μέρος της κοινότητας, οδηγώντας στη δημιουργία ενός κινήματος αντίστοιχου με την Εναντίωση στους Αυτοκινητοδρόμους (Freeway Revolt) της δεκαετίας του ΄50. Η Εναντίωση στους Ουρανοξύστες (Skyscraper Revolt), όπως ονομάστηκε, έφερε αποτελέσματα, καθώς κατάφερε να επιβάλλει για ένα διάστημα την εφαρμογή ενός περιορισμού στα επιτρεπόμενα ύψη των νέων κτιρίων. Όμως με το σεισμό του 1989 που προκάλεσε σημαντικές καταστροφές στο κτιριακό απόθεμα της πόλης, καθώς και με τη μετέπειτα ανάπτυξη των τεχνολογικών εταιριών στην περιοχή, ο περιορισμός δεν μπόρεσε να ισχύσει για μεγάλο διάστημα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 εμφανίστηκε η πρώτη έκρηξη ανάπτυξης του τομέα πληροφορικών τεχνολογιών, κυρίως σε σχέση με το διαδίκτυο. Η έκρηξη αυτή περιλάμβανε την ίδρυση πολύ μεγάλου αριθμού εταιριών και την εγκατάσταση του πληθυσμού που τις στελέχωνε στην ευρύτερη περιοχή. Για την ικανοποίηση των αναγκών τους σε χώρους γραφείων αλλά και κατοικίας για τους εργαζομένους τους, χτίστηκαν πολλά κτίρια μεγάλου ύψους στην περιοχή της Financial District, ενώ ταυτόχρονα άρχισε να επεκτείνεται αυτός ο θύλακας της πόλης και προς το Νότο, ενσωματώνοντας και την περιοχή South of Market. Με την κρίση της αγοράς αυτής το 2001 και την κατάρρευση σχεδόν του συνόλου των εταιριών που είχαν ιδρυθεί στο διάστημα οι αξίες γης μπόρεσαν να επανέλθουν σε χαμηλότερα επίπεδα. Παρά την κρίση αυτή, η οικονομία του San Francisco φαινόταν να έχει επανέλθει μέχρι το 2004, εξαιτίας των εσόδων του από τον τουρισμό, αλλά και των εταιριών που επέζησαν του 2001. Αυτό το κύμα εξευγενισμού μπορεί να έφθινε το 2001, αποτέλεσε όμως τον προάγγελο της σημερινής κατάστασης στο San Francisco. Από το 2003 και μετά, στην περιοχή της Silicon Valley άνθισαν εκ νέου τεχνολογικές εταιρίες, αυτή τη φορά προσανατολισμένες περισσότερο προς στον κόσμο του διαδικτύου και των εφαρμογών. Οι εργαζόμενοι των εταιριών επιλέγουν συνήθως να μένουν στο San Francisco, και να μετακινούνται καθημερινώς από και προς τον χώρο εργασίας, καθώς η πόλη με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της αποτελούσε πάντοτε πόλο έλξης νέων κατοίκων. Μάλιστα, πολλές εταιρίες έχουν τα γραφεία τους μέσα στην πόλη, αφού ο δήμος ακολουθεί μία πολιτική φιλική σε αυτές που τον επιλέγουν, με φοροαπαλλαγές και άλλες διευκολύνσεις. Αυτή τη φορά, αυτοί οι νέοι κάτοικοι, εργαζόμενοι της Silicon Valley παρουσιάζουν μία ομοιογένεια στα χαρακτηριστικά τους. Είναι κυρίως νέοι, τις περισσότερες φορές κάτω των 35, και συνήθως άγαμοι. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τους υψηλούς μισθούς τους, τους δίνει ένα πλεόνασμα εισοδήματος για να μπορέσουν να διαθέσουν στην κατοικία και τις 55

Εικόνα 10. Xάρτης εξευγενισμού - εκτοπισμού ανά τις περιοχές του San Francisco

2. Η ιστορία του San Francisco

δραστηριότητές τους. Αυτός είναι και ένας από τους βασικότερους λόγους για τους οποίους αυξάνεται το κόστος ζωής στην πόλη. Παράλληλα, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις που ήρθαν στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια, φαίνεται πως οι περισσότεροι εργαζόμενοι είναι λευκοί και άνδρες (βλ. το ζήτημα του ιδρυματικού ρατσισμού στη Silicon Valley). Σε ό,τι αφορά τη στάση τους προς τη ζωή, και κυρίως την εργασία τους, πολλές φορές έχουν κατηγορηθεί για επιφανειακή προσέγγιση ευαίσθητων πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων, τα οποία όμως λόγω της μαζικής επιρροής τους στην υπόλοιπη κοινωνία έχουν μεγάλο αντίβαρο. Μία ενδιαφέρουσα άποψη πάνω στην ηθική της Silicon Valley είναι αυτή που λέει πως επικρατεί η αντίληψη της τεχνολογικής προόδου ως κάτι αυτονόητα καλό για το σύνολο της κοινωνίας, και άρα οι οποιεσδήποτε επιπτώσεις της στο κοινωνικό σύνολο ή μέρος του θεωρούνται αμελητέες. Έτσι, θεωρείται περιττή η ηθική κρίση, όχι μόνο σε ότι αφορά τις ίδιες τις εφευρέσεις ή τα προϊόντα των εταιριών της Silicon Valley, αλλά και στα θέματα σχετικά με τους εργαζομένους της και το περιβάλλον τους. Σύμφωνα με τον Eric Giannela, η θεωρία αυτή είναι κατάλοιπο της εποχής του Διαφωτισμού, καθώς, λόγω της εξέλιξης των επιστημών, τη θέση της πίστης των ανθρώπων στο Θεό κατέλαβε η πίστη τους στην πρόοδο. Το πρόβλημα με την Silicon Valley είναι πως πολλοί ταλαντούχοι, μορφωμένοι νέοι άνθρωποι φαίνονται να αδιαφορούν για την πιθανότητα υπονόμευσης της υπόλοιπης κοινωνίας.22 Μία μορφή αυτής της υπονόμευσης είναι σήμερα ιδιαίτερα εμφανής στην πόλη του San Francisco. Με την έλευση των εργαζομένων της Silicon Valley στην πόλη, οι αξίες γης και το κόστος ζωής έχουν ανέβει τόσο πολύ ώστε να μην επιτρέπουν πλέον την παραμονή σε αυτή οποιουδήποτε δεν σχετίζεται με τον τομέα των τεχνολογικών εταιριών. Ακόμη και οι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν εκεί με τα προηγούμενα κύματα εξευγενισμού σταδιακά εκτοπίζονται, ένα φαινόμενο το οποίο ονομάζεται υπερ-εξευγενισμός.23 Έτσι οι δάσκαλοι, οι πυροσβέστες, οι νοσοκόμοι της περιοχής δεν μπορούν πλέον να ανταπεξέλθουν στα ενοίκια των σπιτιών τους και απομένουν με δύο επιλογές, ή να φύγουν από την πόλη, ή να μείνουν στο δρόμο. Οι εξώσεις έχουν αυξηθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια και μάλιστα φαίνεται να συγκεντρώνονται στις περιοχές γύρω από τις στάσεις των λεωφορείων των εταιριών της Silicon Valley.

22 Eric Giannella, ‘Morality and the Idea of Progress in Silicon Valley’, Berkeley Journal of Sociology, 2015 <http:// berkeleyjournal.org/2015/01/morality-and-the-idea-of-progress-in-silicon-valley/>. 23 Ως υπερ-εξευγενισμός ορίζεται ο εκ νέου εξευγενισμός ήδη εξευγενισμένων περιοχών, με τον εκτοπισμό και των μεσαίας τάξης κατοίκων και τη δημιουργία ακόμη περισσότερο αποκλειστικών και ακριβών θυλάκων. Cassandra R. Stumer, Super-Gentrification : The Influence of Silicon Valley in San Francisco (Vancouver, 2013). 57

Εικόνα 11. (Tax the Rich) Η περιοχή Mission του San Francisco, την οποία κατοικούσαν μέχρι προσφάτως φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, κυρίως η μειονότητα των Λατίνων, είναι γεμάτη με γκράφιτι που εκφράζουν την αντίδραση της κοινότητας στον εκτοπισμό που υφίσταται. 58

2. Η ιστορία του San Francisco

Οι αποζημιώσεις που δίνονται στους ενοίκους που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους είναι παράλογα μικρές, ιδιαίτερα αν συγκριθούν με την αξία ενός μέσου ενοικίου. 24 Αξίζει εδώ να σημειωθεί τα εξής παράδοξο: Ο δήμος του San Francisco έχει μία πολιτική για την αντιμετώπιση της ανεστιότητας στην πόλη. Είναι μάλιστα ιδιαίτερα περήφανος για αυτό, καθώς δίνονται σημαντικά ποσά για τη δημιουργία κοινωνικών κατοικιών και τον τακτικό καθαρισμό καταυλισμών αστέγων. Από την άλλη, και οι ίδιες οι εταιρίες συνδράμουν με φιλανθρωπίες στη βελτίωση της καθημερινής ζωής των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Τόσο οι εταιρίες όσο και ο δήμος όμως αρνούνται να επέμβουν στις αιτίες που προκαλούν τα κοινωνικά αυτά προβλήματα, αντίθετα τις υποθάλπουν, για την εξυπηρέτηση των οικονομικών τους συμφερόντων.25 Ένα ακόμη ανησυχητικό γεγονός σχετικό με αυτό το κύμα νεοφερμένων στην πόλη είναι το ότι δεν μετακομίζουν στην πόλη για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της, όπως τα προηγούμενα κύματα νέων κατοίκων, αλλά κυρίως για τα χρήματα. Καθώς λοιπόν τείνουν στο να αποτελέσουν την πλειοψηφία των κατοίκων της πόλης, αποτελούν πλήγμα για το San Francisco. Ακόμη, ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της πόλης κινδυνεύει, καθώς η σύσταση της Silicon Valley είναι κατά βάση λευκή, ενώ οι περιοχές που καταλαμβάνουν οι επενδυτικές κατασκευαστικές εταιρίες είναι κάποιες από τις πιο πολύχρωμες (μεταφορικά, αλλά και κυριολεκτικά εξαιτίας των γκράφιτι στους δρόμους) γειτονιές του San Francisco (όπως η περιοχή Mission). Ένα ακόμη ζωτικό χαρακτηριστικό του San Francisco που απειλείται είναι αυτό της καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Πέραν του γεγονότος πως μία μικρή επιχείρηση όπως ένα βιβλιοπωλείο ή μια γκαλερί δεν μπορεί πια να ανταπεξέλθει στα κόστη συντήρησης και λειτουργίας της, ο καλλιτεχνικός κόσμος του San Francisco έχει να ανταπεξέλθει στην διπλή πρόκληση των νέων γούστων, αλλά και των νέων τρόπων χρηματοδότησης στην τέχνη.26 Συνολικά λοιπόν, βλέπουμε πως χάνεται η ποικιλομορφία που διατηρούσε τον ζωντανό και κοινωνικά και πολιτικά ενεργό χαρακτήρα της πόλης. Το San Francisco κινείται πλέον προς την κατεύθυνση μίας κλειστής κοινωνίας εργαζομένων στο χώρο της τεχνολογίας, που δεν το βλέπουν ως μία πόλη που τους ανήκει και ταυτόχρονα της ανήκουν.

24 Alexandra Pelosi, San Francisco 2.0 (USA: HBO, 2015) <https://www.youtube.com/watch?v=noLww_BH55M>. 25 Meagan Day, ‘Ed Lee (1952–2017)’, Jacobin, 2017 <https://www.jacobinmag.com/2017/12/ed-lee-obituary-sanfrancisco-tech-industry> [accessed 9 January 2018]. 26 Ellen Cushing, ‘The Bacon-Wrapped Economy’, East Bay Express, 2013 <https://www.eastbayexpress.com/ oakland/the-bacon-wrapped-economy/Content?oid=3494301> [accessed 8 January 2018]. 59

Βιβλιογραφία Βιβλιογραφία Glass, R. (1964). London: Aspects of change. London: MacGibbon & Kee. Gordon, M. M. (1997). The concept of the sub-culture and its application. In K. Gelder & S. Thornton, The Subcultures Reader (σσ. 40–43). London and New York: Routledge. Howard, J. R. (1969). The Flowering of the Hippie Movement. The Annals of the American Academy, 382(1), 43–55. Leslie, S. W. (2000). The Biggest “Angel” of Them All: The Military and the Making of Silicon Valley. In M. Kenney, Understanding Silicon Valley - The anatomy of an entrepreneurial region (σσ. 48–67). Stanford: Stanford University Press. Miller, T. (1999). The 60s Communes: Hippies and Beyond. New York: Syracuse University Press. Sturgeon, T. J. (2000). How Silicon Valley Came to Be. Στο M. Kenney, Understanding Silicon Valley - The anatomy of an entrepreneurial region (σσ. 15–47). Stanford: Stanford University Press.

Ερευνητικές εργασίες Stumer, C. R. (2013). Super-Gentrification : The Influence of Silicon Valley in San Francisco. Vancouver. Αλεξανδρή, Γ. (2013). Χωρικές και Κοινωνικές Μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Καλαντίδης, Ά. (2007). Για μια πιο αυστηρή χρήση του gentrification. Γεωγραφίες.

2. Η ιστορία του San Francisco

Αρθρογραφία Baldwin, A. (2017). The Height Of Hippie Power: 55 Photos Of San Francisco In The 1960s. Προσβάσιμο στο http://all-that-is-interesting.com/san-francisco-1960s-photos Carlsson, C. (1995). The Castro: The Rise of a Gay Community. Τελευταία πρόσβαση 14 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://www.foundsf.org/index.php?title=The_Castro:_The_ Rise_of_a_Gay_Community Carlsson, C. (2009). Freeway Revolt. Τελευταία πρόσβαση 6 Δεκεμβρίου, 2017, στο http:// www.foundsf.org/index.php?title=The_Freeway_Revolt Cushing, E. (2013). The Bacon-Wrapped Economy. East Bay Express. Προσβάσιμο στο https://www.eastbayexpress.com/oakland/the-bacon-wrapped-economy/ Content?oid=3494301 Day, M. (2017). Ed Lee (1952–2017). Τελευταία πρόσβαση 9 Ιανουαρίου, 2018, στο https:// www.jacobinmag.com/2017/12/ed-lee-obituary-san-francisco-tech-industry Giannella, E. (2015). Morality and the Idea of Progress in Silicon Valley. Berkeley Journal of Sociology. Προσβάσιμο στο http://berkeleyjournal.org/2015/01/morality-and-theidea-of-progress-in-silicon-valley/ Holmes, J. C. (1952). This is the Beat Generation. New York Times Magazine. Προσβάσιμο στο http://www.litkicks.com/ThisIsTheBeatGeneration Overview: who were (are) the Diggers? Τελευταία πρόσβαση 14 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://www.diggers.org/overview.htm Skærlund Risager, B. (2016). Neoliberalism Is a Political Project - An interview with David Harvey. Jacobin. Προσβάσιμο στο https://www.jacobinmag.com/2016/07/davidharvey-neoliberalism-capitalism-labor-crisis-resistance/ What is Beat? Beatdom. Προσβάσιμο στο http://www.beatdom.com/the-beat-generation/ what-is-beat/ When was “Beat” First Written? Beatdom. Προσβάσιμο στο http://www.beatdom.com/ beat-first-written/

Ηλεκτρονικές πηγές Beat Movement. (2013). In Encyclopedia Brittanica. Encyclopedia Brittanica, inc. Προσβάσιμο στο https://www.britannica.com/art/Beat-movement Lamott, K., Conrad, B., & Cox Hansen, G. (2017). San Francisco. In Encyclopedia Brittanica. Encyclopedia Brittanica, inc. Προσβάσιμο στο https://www.britannica.com/place/SanFrancisco-California/Administration-and-social-conditions Pelosi, A. (2015). San Francisco 2.0. USA: HBO. Προσβάσιμο στο https://www.youtube.com/ watch?v=noLww_BH55M Quick Facts: San Francisco County, California. (2016). Τελευταία πρόσβαση 14 Δεκεμβρίου, 2017, στο https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/sanfranciscocountycalifornia/ PST045216 San Francisco Center for Economic Development: A Brief History. Τελευταία πρόσβαση 6 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://sfced.org/why-san-francisco/a-brief-history/ The 1970s. (2010). Τελευταία πρόσβαση 6 Ιανουαρίου, 2018, στο http://www.history.com/ topics/1970s The 1980s. (2011). Τελευταία πρόσβαση 6 Ιανουαρίου, 2018, στο http://www.history.com/ topics/1980s The beginning. Τελευταία πρόσβαση 14 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://thefarmcommunity. com/the-beginning/

2. Η ιστορία του San Francisco

Πηγές εικόνων 1. http://maps.stamen.com/#toner 2. https://boomcalifornia.com/2014/07/08/shaping-the-city-from-below/ 3. https://www.morrisonhotelgallery.com/photographs/PalBr2/Grateful-Dead-SanFrancisco-CA 4. http://babefart.blogspot.gr/2010/12/sanfran-1967-summer-of-lovebring-it.html 5. https://gr.pinterest.com/pin/331085010081079955/ 6. https://www.pinterest.co.uk/pin/182888434839854309/ 7. http://maps.stamen.com/#toner 8. http://blog.sfgate.com/thebigevent/2015/01/30/our-sf-the-manhattanization-of-thecity-in-two-aerial-photos/#photo-322204 9. http://www.arquideas.net/competition/bay-book-house 10. https://www.citylab.com/equity/2015/08/mapping-gentrification-and-displacement-insan-francisco/402559/ 11. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%22Tax_The_Rich%22_mural_by_Megan_ Wilson_on_Clarion_Alley_San_Francisco.jpg

Η ιστορία του Burning Man

3. Η ιστορία του Burning Man

α. Η προϊστορία Τα κινήματα που γέννησαν το Burning Man Τα παρακάτω κινήματα παρουσιάζονται ως προϊστορία του Burning Man, καθώς η επιρροή τους σε αυτό είναι καίρια. Η εμβέλειά τους σπανίως ξεπερνούσε τα όρια του San Francisco, ενώ πολλά μέλη τους αποτέλεσαν μετέπειτα βασικούς διοργανωτές της εκδήλωσης. Ως εκ τούτου, οι αρχές αλλά και ο χαρακτήρας αυτών των ομάδων ήταν η πρώτη ύλη για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Burning Man.

San Francisco Communiversity Το San Francisco Communiversity (community + university) ήταν το δεύτερο και τελευταίο ελεύθερο δωρεάν πανεπιστήμιο του San Francisco (το πρώτο ήταν το Experimental College, που ιδρύθηκε το 1965). Ήταν αποτέλεσμα του κινήματος των ελεύθερων πανεπιστημίων που εμφανίστηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1960, απέναντι στην κυρίαρχη τάση που επικρατεί στη χώρα μέχρι και σήμερα, που θέλει την ανώτερη εκπαίδευση, ακόμη και στα δημόσια πανεπιστήμια, να παρέχεται αποκλειστικά επί πληρωμή. Το κίνημα αυτό αντλούσε από εναλλακτικές θεωρίες για την εκπαίδευση που είχαν εμφανιστεί νωρίτερα τόσο στην Ευρώπη, όσο και στις ΗΠΑ και αφορούσαν στην ενίσχυση της δημόσιας, ελεύθερης παιδείας. Μέσα στα πλαίσια της ανήσυχης ατμόσφαιρας της εποχής, διεκδικήθηκε από ενεργές ομάδες φοιτητών το ιδανικό της ελεύθερης μόρφωσης. Σε μία απόπειρα προσέγγισής τους από καθηγητές, εξασφαλίστηκε η έγκριση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η χρηματοδότηση πειραματικών, ελεύθερων πανεπιστημίων, στο περιβάλλον των υφιστάμενων πανεπιστημίων. Ένα από τα πολυάριθμα ελεύθερα πανεπιστήμια που ιδρύθηκαν σε ολόκληρη τη χώρα ήταν και το San Francisco Communiversity που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1971, υπό την αιγίδα του San Francisco State University. Ρίχνοντας μία ματιά στα μαθήματα που παρείχε, εύκολα βγάζει κανείς το συμπέρασμα πως δεν είχε σαν στόχο την ακαδημαϊκή έρευνα, αλλά περισσότερο την επικοινωνία των ανθρώπων, μέσω κοινών ενδιαφερόντων, παιχνιδιών και εξερευνήσεων. Κάποια ενδεικτικά μαθήματα που παρέχονταν, περίπου το 1975 είχαν σαν αντικείμενο την ορειβασία, την προληπτική ιατρική, τη ραπ, το μασάζ σιάτσου, το πλέξιμο, τη θρησκεία του σαμανισμού μαζί με την κέλτικη μαγεία κ.α. 67

Εικόνα 1. Φυλλάδια για δραστηριότητες και μαθήματα του Communiversity

Εικόνα 2. 68

3. Η ιστορία του Burning Man

Ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο του ήταν και η εμπλοκή του με την υπόλοιπη κοινότητα. Αυτή υλοποιούνταν, μεταξύ άλλων, με ένα είδος τράπεζας χρόνου, όπου ανταλλάσσονταν αγαθά ή υπηρεσίες αναλόγως με τις ανάγκες ή την προσφορά του καθενός, αλλά και με μία διοργάνωση που παρείχε συμβουλευτική για τη λειτουργία μικρών επιχειρήσεων και υπηρεσίες σχετικές με αυτή. Με το πέρασμα του χρόνου, το Communiversity άρχισε να θυμίζει περισσότερο μία κοινωνική πρωτοβουλία παρά ένα εναλλακτικό σύστημα εκπαίδευσης. Ήταν ακόμη ελεύθερο, από την άποψη ότι ο καθένας μπορούσε να προσφέρει ένα μάθημα, αλλά οι δραστηριότητές του έτειναν περισσότερο προς το παιχνίδι, τη φάρσα και την πρωτοεμφανιζόμενη αστική εξερεύνηση1. Η τάση αυτή οδήγησε στην απόσχισή του από το SFSU (San Francisco State University) το 1975. Μετά από αυτό, υπεύθυνοι για τη λειτουργία και τη χρηματοδότησή του ήταν οι φοιτητές και οι καθηγητές του, οι οποίοι οργάνωναν ετησίως παζάρια μεταχειρισμένων αντικειμένων που προσφέρονταν ανιδιοτελώς από τους συμμετέχοντες στα μαθήματα. Σε αυτά τα πλαίσια, άρχισαν να λαμβάνουν χώρα ακόμη πιο ανορθόδοξες δραστηριότητες, παιχνίδια που κατά καιρούς ξεπερνούσαν τα όρια της λογικής και του νόμου. Έτσι, το χειμερινό εξάμηνο του 1977 μία τάξη αποφάσισε να ιδρύσει μία ομάδα, προκειμένου να συνεχίσει μυστικά τις δραστηριότητές της. Αυτή ήταν η αρχή του Suicide Club, τα μέλη του οποίου είχαν σαν ρητό στόχο την υπέρβαση των φόβων τους και το να ζουν την κάθε ημέρα σαν να ήταν η τελευταία τους. Αυτοί ήταν που, μετά το τέλος του Communiversity το 1985, έδωσαν συνέχεια στο πνεύμα του που, σε βάθος χρόνου, επηρέασε σημαντικά την κυρίαρχη κουλτούρα.2

1 Ως αστική εξερεύνηση εννοείται η εξερεύνηση ανθρωπογενών δομών και υποδομών, συνήθως ερειπίων ή μερών του αστικού περιβάλλοντος που συνήθως δεν είναι προσβάσιμα. Συνήθως είναι επικίνδυνη και πολλές φορές παράνομη. 2 John Law, ‘Communiversity: The Free School From the 70’s That Changed The Way People Play’, Bad Subjects, 2015 <https://bad.eserver.org/issues/2015/88/communiversity>. 69

Εικόνα 3. Κάρτα μέλους Suicide Club

3. Η ιστορία του Burning Man

Suicide Club Το Suicide Club γεννήθηκε όταν, τα μεσάνυχτα της 2 Ιανουαρίου 1977, μία παρέα 4 ατόμων (μεταξύ των οποίων και ο Gary Warne, καθηγητής στο SF Communiversity) αποφάσισε να σταθεί σε μία αποβάθρα και να λουστεί από τα γιγάντια κύματα του κόλπου του San Francisco. Από τότε αποφάσισαν να ιδρύσουν μία ομάδα όπου ο καθένας θα πρότεινε τέτοιου είδους ασυνήθιστες δραστηριότητες, εμπειρίες που δεν είχαν ξαναζήσει και μάλλον δεν θα μπορούσαν χωρίς ομαδική προσπάθεια. Οι δραστηριότητες του Suicide Club ανήκαν σε τέσσερις βασικές κατηγορίες και συνδυασμούς τους: φάρσες, πολύπλοκα παιχνίδια σε περίεργες τοποθεσίες, εξερευνήσεις και διεισδύσεις σε άλλες ομάδες. Οι ίδιοι υποστήριζαν πως δεν υπήρχαν αιτίες ή κάποια φιλοσοφία πίσω από τις δράσεις τους. Επικοινωνούσαν μέσω ενός εντύπου που εξέδιδαν μηνιαίως όπου περιγράφονταν οι προσεχείς εκδηλώσεις και οι οδηγίες προς τους συμμετέχοντες. Ο καθένας μπορούσε να προτείνει μία δραστηριότητα, για την οποία είχε την ευθύνη οργάνωσης, η οποία δημοσιευόταν αρχικά στο έντυπο του μήνα και στη συνέχεια πραγματοποιούνταν από όσα μέλη επέλεγαν να εμφανιστούν (ο αριθμός τους ήταν σχετικός με τη φύση της δραστηριότητας, για παράδειγμα μία επικίνδυνη αστική εξερεύνηση δεν είχε συνήθως πάνω από 7-8 μέλη). Τα μέλη της ομάδας, στην πολυπληθέστερη εποχή της πλησίαζαν τα 130. Κάποια από τα δημοφιλέστερα κατορθώματά τους ήταν το σκαρφάλωμα της Golden Gate Bridge(περισσότερες από μία φορές), καθώς και το κόλπο του γυμνού τρόλεϊ, κατά το οποίο μία παρέα επιβιβάστηκε σε ένα από τα πρώτα πρωϊνά τρόλεϊ και, κάποια λεπτά αργότερα, έμειναν όλα τα μέλη της εντελώς γυμνά, με αποτέλεσμα να σταματήσει ο οδηγός το τρόλεϊ και να τους κατεβάσουν. Μία ακόμη δράση τους, που αργότερα έγινε δημοφιλής πρακτική στην street art, ήταν η επέμβαση σε διαφημιστικές πινακίδες, με τρόπο που άλλαζε εντελώς το νόημά τους, δηλαδή τις «απελευθέρωνε» από τον καπιταλιστικό, καταπιεστικό χαρακτήρα τους. (βλ. Billboard Liberation Front). Η ομάδα σταμάτησε να δραστηριοποιείται επισήμως το 1983. Τρία χρόνια μετά, το 1986, ορισμένα πρώην μέλη της ίδρυσαν την San Francisco Cacophony Society, μία ομάδα σχεδόν ίδια με το Suicide Club, αλλά με περισσότερο εξωστρεφή χαρακτήρα.3

3 ‘The San Francisco Suicide Club Description : San Francisco Suicide Club’, 1977 . 71

Εικόνα 4.

Εικόνα 5. Λεπτομέρειες για την Cacophony Society και μέλη της, από το βιβλίο Tales of the San Francisco Cacophony Society που εκδόθηκε το 2013 από τους Carrie Galbraith, John Law και Kevin Evans

3. Η ιστορία του Burning Man

Cacophony Society Η Cacophony Society ξεκίνησε την δραστηριότητά της το 1986, με την έκδοση του πρώτου τεύχους του μηνιαίου εντύπου της, με το όνομα Rough Draft. Στο μεγαλύτερο μέρος της, έμοιαζε πανομοιότυπη με το Suicide Club, με μόνη διαφορά τους ότι, σύμφωνα με τα μέλη της, κάποιος θα μπορούσε να είναι ήδη μέλος, και να μην το γνωρίζει! 4Λόγω αυτής της φιλοσοφίας, πολλές Cacophony Societies εμφανίστηκαν κατά καιρούς, εκτός του San Francisco, που λειτουργούσαν αυτόνομα, αλλά με τον ίδιο χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας αυτός περιγράφεται στο 12ο τεύχος της Rough Draft ως εξής: «Η Cacophony είναι κάτι περισσότερο από ένα ενοχλητικό ήχο. Είναι η απόρριψη του φυσιολογικού και του καθημερινού, είναι μια βόλτα στην άγρια πλευρά, είναι μία δίνη που κάνει τη ζωή να αξίζει. Η Cacophony Society είναι μία χαλαρά διαρθρωμένη ομάδα καλλιτεχνών, μυστικιστών, πεφωτισμένων, επαναστατών χωρίς αιτία. Ο σκοπός της δεν έχει καθοριστεί ποτέ, αλλά φαίνεται πως έχει να κάνει με την εξερεύνηση άγνωστων πνευματικών περιοχών ή ίσως με τη διευκόλυνση της περιπέτειας και της δημιουργίας έργων τέχνης που η υπόλοιπη κοινωνία δεν θα επέτρεπε ή απλά με τη διασκέδαση και τη γνωριμία με ενδιαφέροντα άτομα.» Οι ίδιοι, ενώ ενθάρρυναν κυριολεκτικά τον οποιοδήποτε να προτείνει την περίεργη δραστηριότητα που είχε φαντασιωθεί, δήλωναν ρητά πως δεν ήταν επιτρεπτή η συμμετοχή οργανωμένων πολιτικών ή θρησκευτικών ομάδων, καθώς ήταν κατά της προπαγάνδας που αυτές ασκούν.5 Η Cacophony Society είχε εξαιρετικά μεγάλο αριθμό και ποικιλία δραστηριοτήτων στα 15 χρόνια δράσης της, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν ενδεικτικά, από νυχτερινές επισκέψεις στις παιδικές χαρές του San Francisco και την κατασκευή μασκών, μέχρι ενοικίαση φερέτρου για λόγους αναψυχής και διοργάνωση κανιβαλικών δείπνων. Έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την κυρίαρχη κουλτούρα, αφού μέσω κάποιων δραστηριοτήτων της απέκτησαν δημοτικότητα τα flashmobs6, ενώ από το γενικότερο πνεύμα της έχει εμπνευστεί

4 ‘The San Francisco Suicide Club Description : San Francisco Suicide Club’, 1977 <http://www.suicideclub.com/21/ history/the-san-francisco-suicide-club-description-1977/> [accessed 26 December 2017]. 5 ‘You May Already Be a Member!’ <http://www.cacophony.org/sample-page/> [accessed 26 December 2017]. 6 Flashmob ονομάζουμε μία ομάδα ανθρώπων που συγκροτείται γρήγορα σε ένα δημόσιο χώρο, εκτελεί ένα ασυνήθιστο και συνήθως παράλογο θεατρικό-χορογραφία-κόλπο και εξαφανίζεται αμέσως, συνήθως για λόγους αναψυχής, σάτιρας ή καλλιτεχνικής έκφρασης. 73

Εικόνα 6. Billboard Liberation Front

Εικόνα 7. Salmon Run. Τα μελη της Cacophony οργάνωναν τη συμμετοχή τους σε αγώνα δρόμου του San Francisco, ντυμένοι σαν σολωμοί και τρέχοντας αντίθετα στο ρεύμα των δρομέων (swimming upstream).

3. Η ιστορία του Burning Man

το δημοφιλές μυθιστόρημα και η ομώνυμη ταινία του Chuck Palahniuk, Fight Club7.8 Μία από τις σημαντικότερες όμως συνεισφορές της στην σύγχρονη κουλτούρα είναι η συμβολή της στη δημιουργία του Burning Man και τη θεμελίωση κάποιων βασικών αρχών του. Μία από τις πιο θεμελιώδεις έννοιες της Cacophony Societyήταν το Trip to the Zone (Ταξίδι στη Ζώνη). Εμπνευσμένο από την ταινία Stalker του Andrei Tarkovsky, αλλά και από το βιβλίο του Hakim Bey, The Temporary Autonomous Zone, αφορούσε την εξόρμηση σε μέρη τα οποία ήταν κατά κάποιο τρόπο (κοινωνικά χρονικά ή/και γεωγραφικά) έξω από το πεδίο της καθημερινότητας, την εξερεύνησή τους ή την διεξαγωγή κάποιας μάλλον ασυνήθιστης δραστηριότητας εκεί και τελικώς την επιστροφή στον συνηθισμένο κόσμο. Αρκετά Zone Trips είχαν πραγματοποιηθεί στην Black Rock Desert στη Nevada, ήδη πριν το 1990, όταν σε ένα από αυτά προσκλήθηκε και η παρέα του Burning Man (μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν αρκετά μέλη της Cacophony Society και πρώην μέλη του Suicide Club) για να κάψουν το ξύλινο ομοίωμα ανθρώπου τους. Με ένα τέτοιο, άρρητο αλλά άμεσο τρόπο υιοθετήθηκαν πολλές αρχές της Cacophony Society από το Burning Man, όπως για παράδειγμα η αρχή του leave no trace (μην αφήνεις ίχνη πίσω σου), αφού το ταξίδι στη Ζώνη περιλάμβανε το να εισέρχεσαι, να την εξερευνείς και να εξέρχεσαι από αυτή σεβόμενός την. Μερικές ακόμη αρχές που κληρονομήθηκαν ήταν η συμμετοχικότητα και η αυτάρκεια των μελών της ομάδας, αφού η Cacophony Society είχε εμπειρία στην ομαδική επίσκεψη επικίνδυνων περιοχών.

7 Fight Club: Βιβλίο και ταινία με θέμα μία ομάδα που ασχολείται με ξυλοδαρμούς, το οποίο έχει πολύ μεγάλη δημοτικότητα και έχει οδηγήσει στη δημιουργία αντίστοιχων ομάδων στην πραγματικότητα. 8 Michael Mikel, ‘Rough Draft, The Official Organ of the San Francisco Cacophony Society’, San Francisco Cacophony Society (San Francisco) <https://archive.org/details/roughdraftoffici1171vari>. 75

Εικόνα 8. Φωτογραφία του Binzen. “Desert Passion Play” (48-ωρη, παράσταση βασισμένη στην πορεία της ζωής), Desert Siteworks 76

3. Η ιστορία του Burning Man

Μεγάλο ενδιαφέρον έχει και ο τρόπος ένταξης της τέχνης στο Burning Man, που, ενώ δεν προκύπτει αμέσως από την Cacophony Society, σίγουρα την περιλαμβάνει. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, ο William Binzen, φωτογράφος καιμέλος των Cacophony άρχισε να διοργανώνει εξορμήσεις καλλιτεχνών στις πηγές της Black Rock Desert, με στόχο τη δημιουργία καλλιτεχνικών προσωρινών κοινοτήτων. Με μία μικρή αρχικά ομάδα ατόμων, κατασκήνωναν για κάποιες μέρες και ταυτόχρονα ήταν πομποί και δέκτες, τόσο της τέχνης, όσο και φιλοσοφικών αναζητήσεων. Τους σαγήνευε το τοπίο της ερήμου αλλά και το ελεύθερο πεδίο έκφρασης που τους παρείχε, μακριά από τον καθημερινό κόσμο. Έτσι δημιουργούσαν site speciﬁc έργα (παραστατικά, μουσικά, θεατρικά κ.α.) που πολλές φορές εμπεριείχαν μία πνευματικότητα ή παρουσίαζαν κάποιου είδους τελετουργία. Ακόμη, οι αντίξοες συνθήκες της ερήμου τους βοηθούσαν να έρθουν σε επαφή με την ανθρώπινη φύση τους, αλλά και να συσπειρωθούν σε μία στενά συγκροτημένη κοινότητα μέσα στις λίγες μέρες που περνούσαν εκεί. Με τον καιρό, και αφού άρχισε να εξελίσσεται το εγχείρημα σε μία λίγο μεγαλύτερη κοινότητα, άρχισε να εκφράζεται η αισθητική των συμμετεχόντων και με διαφορετικούς τρόπους, όπως η ένδυση και η διακόσμηση των κατασκηνώσεων και των οχημάτων. Τότε άρχισε και η δημιουργία αρχιτεκτονημάτων-γλυπτών. 9 Πολλά από τα έργα που παρουσιάστηκαν σε αυτές τις εξορμήσεις (που δεν φαίνεται να επαναλήφθηκαν πάνω από 3-4 φορές), αντικείμενα αλλά και παραστάσεις, παρουσιάστηκαν αυτούσια και στο Burning Man της αντίστοιχης χρονιάς. Αυτό που κέρδισε τελικά όμως από τη δουλειά του Binzen ήταν το στυλ ολόκληρου του φεστιβάλ. Η επιρροή διακρίνεται στην περιστροφή του Burning Man γύρω από την τέχνη και την ελεύθερη, δημιουργική έκφραση, η οποία καταλαμβάνει τον κεντρικό ρόλο στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Από τη σχέση των δύο εγχειρημάτων, το Burning Man κέρδισε την στενή σχέση του με την τέχνη. Ένα από τα κεντρικότερα χαρακτηριστικά του και μία από τις 10 αρχές του είναι η ελεύθερη, δημιουργική έκφραση μέσω της τέχνης, είτε αυτό αφορά στη δημιουργία έργων (αντικειμένων ή παραστάσεων) είτε αφορά στην επιμέλεια της ένδυσης, των κατασκηνώσεων ή των οχημάτων. Είναι σημαντικό να παρατηρηθεί πως, στον κόσμο του Burning Man, η καλλιτεχνική έκφραση είναι που αποτελεί το κέντρο των δραστηριοτήτων και της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, σε αντίθεση με τον καθημερινό κόσμο, που στο κέντρο αυτό βρίσκεται το εμπόριο και η κατανάλωση. Ένα από τα σημαντικότερα κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν τα δύο εγχειρήματα είναι αυτό της έμφασης στη δημιουργία μίας αυτόνομης και δεμένης κοινότητας, καθώς και τις εμπειρίες ελευθερίας

9 William Binzen, ‘Inside “Desert Siteworks”’ <http://www.williambinzen.com/desert-siteworks-story.html> [accessed 27 December 2017]. 77

Εικόνα 9. Φωτογραφία του Binzen. “Black Rock Spring with Water Sprites“, Desert Siteworks 78

3. Η ιστορία του Burning Man

που αυτή μπορεί να προσφέρει στα μέλη της, ιδίως σε ένα τόσο αποκομμένο και εχθρικό περιβάλλον όπως αυτό της ερήμου. Τέλος, πέρα από τις τάσεις στη σκέψη που κληρονόμησε το Burning Man από τις διοργανώσεις αυτές στην έρημο, ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο του οποίου η προέλευση δεν θα μπορούσε παρά να προέρχεται από αυτές είναι το στυλ, η αισθητική του.10

10 Burkes. 79

Εικόνα 10. Το πρώτο ξύλινο ομοίωμα στην Baker Beach, 1986

3. Η ιστορία του Burning Man

β. Η παραλία Ο άνθρωπος που βρίσκεται πίσω από ολόκληρο το εγχείρημα του Burning Man, από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα, είναι ο Larry Harvey. Ο Harvey γεννήθηκε το 1948 και μεγάλωσε στην πολιτεία του Oregon. Ως έφηβος, αφού παράτησε το κολλέγιο, ταξίδεψε μέχρι το San Francisco όπου μένει μέχρι και σήμερα. Πέρασε τα νεανικά του χρόνια συχνάζοντας με τους hippies στην Haight Ashbury, παρόλο που δηλώνει πως δεν είναι ούτε ήταν ποτέ ένας από αυτούς, και ούτε συμμερίζεται τον τρόπο ζωής τους. Είναι γεγονός παρόλα αυτά πως δεν ασκούσε ένα συγκεκριμένο επάγγελμα και έκανε παρέα με καλλιτεχνικές προσωπικότητες. Σύμφωνα με τον ίδιο, ήταν μέλος μίας παρέας που αυτοαποκαλούνταν σατυρικά latte carpenters, μία παρέα ξυλουργών με καλλιτεχνικές ανησυχίες και φιλελεύθερη μόρφωση, που μαζευόταν σε μποέμικες βραδιές ποτού και φιλοσοφίας. Μετά από τη διάλυση του γάμου του, στα μέσα της δεκαετίας του 1980 ξεκίνησε το Burning Man.1 Το καλοκαίρι του 1986, πρότεινε στον φίλο του και ξυλουργό, Jerry James να φτιάξουν ένα ξύλινο ομοίωμα ανθρώπου και να το κάψουν στην παραλία. Η ιδέα αυτή λέγεται πως είχε προκύψει εν μέρει εξ’ αιτίας κάποιων εκδηλώσεων που διοργάνωνε τα προηγούμενα χρόνια μία hippie κοινή φίλη των δύο. Κάθε καλοκαίρι, για το θερινό ηλιοστάσιο, προσκαλούσε τους φίλους και γνωστούς τους να γιορτάσουν με φωτιές στην παραλία Baker του San Francisco, και ενθάρρυνε τον καθένα να φέρει την τέχνη του στη γιορτή. Αφού το 1986 αποφάσισε να μην επαναλάβει την εκδήλωση, ο Harvey με τον James αποφάσισαν να δημιουργήσουν τη δική τους καύση, στην ίδια παραλία, το βράδυ του ηλιοστασίου. Δημιούργησαν και έκαψαν τον ξύλινο άνθρωπο παρέα με φίλους και συγγενείς τους. Η πρώτη αυτή εκδήλωση λέγεται πως έμοιαζε με οικογενειακό πικ-νικ, αφού περιλάμβανε περίπου 20-30 συμμετέχοντες, μερικοί εκ των οποίων ήταν άτομα που βρίσκονταν ήδη στην παραλία και πλησίασαν μόνο και μόνο για να ζεσταθούν! Για πολλούς από αυτούς όμως, και ειδικά για τους δημιουργούς της, η βραδιά εκείνη ήταν τόσο μαγευτική, υπερβατική, που αποφάσισαν να την επαναλάβουν τα επόμενα χρόνια.

1 Tim Bradsaw, ‘Lunch with the FT Burning Man’s Larry Harvey’ (Financial Times, 2016) <https://www.ft.com/ content/812d8a10-653c-11e6-a08a-c7ac04ef00aa>. 81

Εικόνα 11. Ο Άνθρωπος φτάνει στην Baker Beach, 1989

3. Η ιστορία του Burning Man

Το 1988 ήταν η χρονιά κατά την οποία οι διοργανωτές αποφάσισαν να προωθήσουν την εκδήλωση, τυπώνοντας μπλουζάκια, φυλλάδια και αφίσες. Δεν ξαφνιάζει λοιπόν το γεγονός πως αυτή ήταν και η χρονιά που το γεγονός πήρε το όνομά του. Καθώς όμως μεγάλωνε το πλήθος των συμμετεχόντων, μεγάλωνε και το μέγεθος του Ανθρώπου2, καθώς και η προσπάθεια που χρειαζόταν να καταβληθεί για την πραγματοποίηση της γιορτής. Έτσι, ο James κάλεσε για βοήθεια κάποια μέλη της Cacophony Society, που είχε αρχίσει να δραστηριοποιείται δύο χρόνια νωρίτερα. Με αυτό τον τρόπο, άρχισαν να συμμετέχουν στην οργάνωση και υλοποίηση της εκδήλωσης οι John Law και Michael Mikel. Δημοσιεύτηκε και επίσημα ως εκδήλωση της Cacophony το 1989, στην Rough Draft και προσέλκυσε ακόμη μεγαλύτερο πλήθος συμμετεχόντων (300 άτομα). Μέχρι το 1990, η ετήσια αυτή εκδήλωση είχε καταφέρει να κρατηθεί εκτός της εμβέλειας της αστυνομίας. Είχαν κατά καιρούς εμφανιστεί τυχαία κάποιοι αστυνομικοί, οι οποίοι όμως δεν είχαν επέμβει στην πορεία της καύσης. Εκείνη τη χρονιά όμως, με τον άνθρωπο να έχει φτάσει τα 12 μέτρα ύψος και την πόλη του Los Angeles να υποφέρει ταυτόχρονα από πυρκαγιές, η αστυνομία της περιοχής απαγόρευσε την καύση του Ανθρώπου. Στο θερινό ηλιοστάσιο του 1990 λοιπόν, 800 άτομα συγκεντρώθηκαν για να δουν το ομοίωμα να στήνεται και στη συνέχεια, προς απογοήτευση όλων, να διαλύεται άδοξα.3

2 Ο Ανθρωπος (the Man). Έτσι αποκαλείται στα πλαίσια του Burning Man το ξύλινο ομοίωμα που καίγεται κάθε χρόνο στο τέλος της εκδήλωσης. 3 Jenny Kane, ‘Burning Man at 30: How a Group of Radical Pranksters Built a City in the Desert’, Reno Gazette Journal, 2016 <http://www.rgj.com/story/life/arts/burning-man/2016/08/09/burning-man-turns-30-how-groupradical-pranksters-built-city-desert/87550996/> [accessed 25 January 2018]. 83

Εικόνα 12. Bad Day αt Black Rock (Cacophony Society Zone Trip #4). Το τεύχος της Rough Draft που ανακοίνωνε το πρώτο Burning Man στην Black Rock Desert

3. Η ιστορία του Burning Man

Σε αυτό το σημείο έπαιξε καίριο ρόλο η Cacophony Society, εισάγοντας την έννοια του Zone Trip. Ένα μέλος της, ο Kevin Evans, είχε παραστεί σε μία αξιοπερίεργη εκδήλωση αιολικών γλυπτών στην έρημο Black Rock την προηγούμενη χρονιά και είχε προτείνει την διοργάνωση σε αυτήν ενός Zone Trip, καθώς αποτελούσε ιδανική τοποθεσία για κάτι τέτοιο. Το ταξίδι αυτό που οργάνωναν για το τριήμερο της Ημέρας των Εργατών του 1990 ήταν σχεδιασμένο να έχει καλλιτεχνικό, dada χαρακτήρα, με γλυπτά προς καύση και καταστασιακά δρώμενα. Όταν το Burning Man στην Baker Beach ματαιώθηκε το ίδιο καλοκαίρι, τα μέλη της Cacophony πρότειναν την καύση του Ανθρώπου στα πλαίσια του Zone Trip #4: Bad Day at Black Rock (όπως ανακοινώθηκε το συμβάν στην Rough Draft). Αυτή ήταν και η αρχή του Burning Man όπως το γνωρίζουμε σήμερα. «Το Burning Man σαν αδελφότητα γεννήθηκε με την οργάνωση του Law και του Mikel, βασισμένο στην ιδέα του Evans και με τον συμβολικό ξύλινο άνθρωπο του Larry και του Jerry.»4

4 Dr Yes, ‘Burning Man 1986-1990 - The Early Years’, BURN.LIFE <http://www.burn.life/1986--1990-the-early-days. html> [accessed 25 January 2018]. 85

Εικόνα 13.

86 Εικόνα 14. Η πρώτη χρονιά στην έρημο

3. Η ιστορία του Burning Man

γ. Τα πρώτα χρόνια στην έρημο Με την εμπειρία της Cacophony Society στην οργάνωση ανορθόδοξων δραστηριοτήτων και εκδρομών σε απομονωμένες τοποθεσίες, ξεκίνησε η οργάνωση του 2ου Burning Man του 1990. Έτσι, το τριήμερο της Ημέρας των Εργατών, 90 άτομα ακολούθησαν στην έρημο Black Rock τους Harvey, James, Evans, Mikel και Law. Σε αυτό το ταξίδι τους, όπως και στα υπόλοιπα Zone Trips της Cacophony, οι συμμετέχοντες με το που έφτασαν στην έρημο, χάραξαν μία γραμμή στο έδαφος, το όριο της Ζώνης, και την πέρασαν, μπαίνοντας συμβολικά σε μία παράλληλη διάσταση όπου οτιδήποτε θα μπορούσε να συμβεί. Σε ένα τυχαίο σημείο της τεράστιας έκτασης της Black Rock Desert, αποφάσισαν να στήσουν την κατασκήνωσή τους και να τοποθετήσουν τον Άνθρωπο στη μέση. Κάπως έτσι σχηματίστηκε η κοινότητα του Burning Man. Στην απεραντοσύνη της ερήμου, όρισε τη θέση της αλλά κυρίως, όρισε τη δική της πραγματικότητα. Αυτή η περίοδος, τα πρώτα χρόνια στην έρημο, ήταν αυτή κατά την οποία θύμιζε περισσότερο από ποτέ αυτόνομη κοινότητα. Ο ανορθόδοξος, αντισυμβατικός χαρακτήρας της Cacophony Society και το λευκό πεδίο της ερήμου δημιούργησαν μία κοινότητα ελεύθερη από κάθε περιορισμό του συμβατικού κόσμου, όπου όλοι συμμετείχαν σε όλες τις δραστηριότητες και εκφράζονταν με όποιο τρόπο ήθελαν. Αυτή ήταν η γέννηση της φιλοσοφίας της κοινότητας του Burning Man. Υπεύθυνος για τον κεντρικό ρόλο της τέχνης στην εκδήλωση ήταν ο William Binzen, μέλος της Cacophony Society και φίλος του Harvey, ο οποίος από το 1992 μέχρι το 1994 διοργάνωσε, επίσης στην Black Rock Desert, μία προσωρινή καλλιτεχνική κοινότητα, ένα έργο που ονομάστηκε Desert Siteworks. Αυτός ήταν που έφερε τα πρώτα υπερμεγέθη γλυπτά αλλά και άλλα έργα στο Burning Man το 1992, και που πρότεινε στον Harvey να μετατραπεί η εκδήλωση σε εβδομαδιαίο γεγονός με κεντρικό του θέμα την καλλιτεχνική έκφραση των συμμετεχόντων, μία ποιότητα στην οποία δεν δόθηκε ουσιαστική έμφαση μέχρι την επίσημη οργάνωσή του, το 1997. Μέχρι τότε, το πνεύμα που επικρατούσε ήταν αυτό του ανεξέλεγκτου πάρτι. Οι συμμετέχοντες στην εκδήλωση ήταν κατά βάση μέλη της Cacophony Society, φίλοι των αρχικών διοργανωτών και μέλη της πανκ σκηνής του San Francisco και της ευρύτερης περιοχής, με αναρχικές και παράνομες τάσεις. Έτσι ήταν άπλετα στην εκδήλωση το αλκοόλ, τα ναρκωτικά και τα όπλα.

3. Η ιστορία του Burning Man

Από την άλλη, οι ντόπιοι έβλεπαν την εκδήλωση ως σατανιστική, με φήμες να κυκλοφορούν υποστηρίζοντας ότι είναι τρομερά επικίνδυνη και πως, εάν βρεθείς εκεί είναι πιθανό να σκοτωθείς, ή να σε αρπάξουν οι δριμείς άνεμοι ή να καείς από φλογοβόλο. Ταυτόχρονα, βέβαια, ο κρατικός φορέας που είναι υπεύθυνος για την διαχείριση της ευρύτερης περιοχής της ερήμου Black Rock, το Bureau of Land Management (BLM) άρχισε να επιθεωρεί την εκδήλωση ήδη από το 1990, ενώ από το 1991 και μετά, ζητούσε την έκδοση ειδικής άδειας ψυχαγωγίας για τη διενέργεια της εκδήλωσης, καθώς και την επιθεώρηση της περιοχής μετά το πέρας της, για τον έλεγχο από άποψη καθαριότητας. Είναι σαφές λοιπόν πως, ακόμη και η μεταφορά της εκδήλωσης στην έρημο είχε ως στόχο την αυτονομία της κοινότητας από τις αρχές, η σχέση των διοργανωτών με αυτές υπήρχε, και ήταν κάθε άλλο παρά εχθρική.1 Ένα ακόμη κρίσιμο στοιχείο της περιόδου αυτής είναι πως δεν υπήρχε ακόμη χωρική οργάνωση της κατασκήνωσης. Οι σκηνές στήνονταν διάσπαρτα σε μεγάλη έκταση της playa2, με αποτέλεσμα να μην γνωρίζει κανείς που τελείωνε η εκδήλωση. Υπήρχε μία συμβολική πύλη, ένα σημείο πώλησης των εισιτηρίων. Καθώς όμως δεν υπήρχε περίφραξη, ελάχιστοι πλήρωναν στην πραγματικότητα την αξία του, είτε γιατί την προσπερνούσαν επίτηδες, είτε γιατί δεν γνώριζαν (και ούτε αναγνώριζαν) την ύπαρξή της. Επίσης, δεν υπήρχε δρόμος που να οδηγεί στην τοποθεσία του Burning Man, ούτε και κάτι που να σηματοδοτεί τη θέση του μέσα στην ευρύτερη περιοχή. Οι οδηγίες που δίνονταν στους συμμετέχοντες για να φτάσουν στην εκδήλωση έμοιαζαν κάπως έτσι: «Όταν φτάσεις στην playa, βγαίνοντας από την άσφαλτο προχώρησε 16 μίλια, στη συνέχεια στρίψε δεξιά και συνέχισε για άλλα 5,2 μίλια». Ως συνέπεια, μεγάλο πλήθος ανθρώπων χανόταν οδηγώντας ατελείωτες ώρες στην έρημο, διακινδυνεύοντας τη ζωή του. Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος δημιουργήθηκαν το 1992 οι Black Rock Rangers. Αποτέλεσαν το πρώτο σώμα εσωτερικής αστυνόμευσης στην κοινότητα του Burning Man, και ο ρόλος τους ήταν να κυκλοφορούν στην έρημο για να διασώσουν αυτούς που είχαν χαθεί ψάχνοντας την εκδήλωση και κινδύνευαν από αφυδάτωση. Ακόμη, ήταν εν μέρει υπεύθυνοι και για την τήρηση της τάξης στο εσωτερικό της κοινότητας, προκειμένου να μην χρειαστεί να εμπλακούν σε αυτή εξωτερικά αστυνομικά σώματα.

1 Katherine Chen, Enabling Creative Chaos: The Organization behind the Burning Man Event (Chicago: The University of Chicago Press, 2009) <https://doi.org/10.1073/pnas.0703993104>. 2 Playa: Έτσι ονομάζεται το λεκανοπέδιο της ερήμου Black Rock στα πλαίσια του Burning Man. 89

Εικόνα 15. Το 1ο όχημαέργο τέχνης ήταν ένα αμάξι κατεστραμμένο από ένα σεισμό, με πινακίδες 5:04 pm, την ώρα του σεισμού

Εικόνα 16. Η πρώτη θεματική κατασκήνωση, Christmas Camp

3. Η ιστορία του Burning Man

«Το ρητό μας ήταν: Μην είσαι τόσο ηλίθιος ώστε να χρειαστεί να εμπλακούν οι αληθινοί αστυνομικοί» (“Our motto was: Don’t be such an idiot that the real sheriﬀs have to get involved”) Joe Fenton, μέλος των Black Rock Rangers3 Το 1994 πρωτοεμφανίστηκε το εισιτήριο στην εκδήλωση, στην τιμή των 30$. Την εποχή εκείνη εμφανίστηκαν και τα πρώτα οχήματα-έργα τέχνης (1991) καθώς και οι πρώτες θεματικές κατασκηνώσεις (1993), στοιχεία τα οποία σήμερα αποτελούν μέρη του κορμού της εκδήλωσης.4 Χρόνο με το χρόνο, οι συμμετέχοντες στην εκδήλωση υπερδιπλασιάζονταν και η οργάνωσή της γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Το 1996, έφτασαν τα 8.000 άτομα, πλήθος τρομερά μεγάλο για μία ομάδα διοργανωτών χωρίς την απαιτούμενη εμπειρία και το κεφάλαιο για αντίστοιχες εκδηλώσεις. Στην προσπάθειά τους να οργανωθούν και να συνδιαλλαγούν με τις αρμόδιες αρχές για την πραγματοποίηση του Burning Man του 1996, οι Harvey, Law και Mikel δημιούργησαν την πρώτη νομικά συγκροτημένη ομάδα υπεύθυνη για την εκδήλωση. Καθένας τους είχε αναλάβει μία διαφορετική αρμοδιότητα: ο Law ήταν υπεύθυνος για το στήσιμο της κατασκήνωσης και την καύση του Ανθρώπου, ο Mikel ήταν υπεύθυνος για τα οικονομικά, ενώ ο Harvey ήταν υπεύθυνος για την προώθηση και την επαφή της εκδήλωσης με τα ΜΜΕ. Πλέον η κατασκήνωση είχε φτάσει στο μέγεθος πόλης. Μία από τις καινοτομίες του έτους ήταν και το Techno Ghetto, μία περιοχή, απομακρυσμένη από την πόλη, η οποία θα χρησίμευε ως μέρος για rave πάρτι, χωρίς να ενοχλεί την υπόλοιπη πόλη ο ήχος. Τέλος, ήταν και η πρώτη φορά που η εκδήλωση είχε θέμα, σε μία απόπειρα να συσπειρωθεί το μεγάλο πλήθος συμμετεχόντων και να δοθεί μία εικαστική κατεύθυνση στις δραστηριότητες, ώστε να μην είναι η κατάσταση εντελώς ανεξέλεγκτη. 5

3 Brad Wieners, ‘Hot Mess’, Outside Online (Santa Fe, August 2012) <https://www.outsideonline.com/1925281/ hot-mess?page=all> [accessed 25 January 2018]. 4 Dr Yes, ‘Burning Man 1991-1996 - Hypergrowth’, BURN.LIFE <http://www.burn.life/1991-1996-hypergrowth. html> [accessed 25 January 2018]. 5 Dr Yes. 91

Εικόνα 17. Το 1996, ο John Law τοποθέτησε στο κεφάλι του ανθρώπου ένα χαμογελαστό προσωπάκι από νέον, σαν φάρσα, στο πνεύμα της Cacophony

3. Η ιστορία του Burning Man

Tα προβλήματα ξεκίνησαν ακριβώς πριν την έναρξη της εκδήλωσης όταν, στο δρόμο του για το φεστιβάλ, ένας πανκ μοτοσικλετιστής πέθανε. Το γεγονός αυτό σόκαρε τον κύκλο των διοργανωτών, ενώ η αντίδραση του Harvey, ο οποίος θέλησε αμέσως να σιγουρέψει πως δεν θα μπορούσαν να κριθούν υπαίτιοι για αυτό το θάνατο, δίχασε την ομάδα. Το κλίμα αυτό συνεχίστηκε, στην περιοχή του Techno Ghetto, καθώς ήταν χωροθετικά εντελώς εκτός του ελέγχου των διοργανωτών, αλλά και συνολικά της κοινότητας. Ένα αμάξι πάτησε τρεις ανθρώπους, ενώ αυτοί βρίσκονταν μέσα στη σκηνή τους, τραυματίζοντας και τους τρεις. Τα παραπάνω γεγονότα δεν ήταν αυτόνομα περιστατικά, αλλά συνέβησαν μέσα σε ένα κλίμα γενικότερης παρεκτροπής. Το πλήθος των συμμετεχόντων είχε γίνει τόσο μεγάλο ώστε να γίνουν μία μάζα, να χάνεται η έννοια της προσωπικής ευθύνης και συμμετοχής. Η υπερβατική ατμόσφαιρα, με τα ναρκωτικά, την σεξουαλική διάθεση και τις φλόγες να επικρατούν στην πόλη είχε ξεφύγει από τα όρια. Μετά το πέρας της εκδήλωσης, ο John Law μαζί με άλλους εθελοντές έμεινε στην έρημο για τρεις ακόμη μήνες, δουλεύοντας σκληρά μέχρι να μπορέσουν να την καθαρίσουν επαρκώς. Η παραμονή τους στην έρημο όλο αυτό τον καιρό, καθώς και κάποιες εσωτερικές απάτες, μαζί με τα συνολικά κόστη του φεστιβάλ, οδήγησαν τον Law στην χρεωκοπία. Ακόμη, το BLM, ανακοίνωσε πως στο Burning Man του 1996, 10 από τις 16 προϋποθέσεις για την διενέργεια ψυχαγωγικών εκδηλώσεων δεν είχαν τηρηθεί, γεγονός το οποίο, σε συνδυασμό με τον τραυματισμό των τριών ατόμων, δεν θα επέτρεπε στην εκδήλωση να πραγματοποιηθεί ξανά την επόμενη χρονιά στη δημόσιο περιοχή της Black Rock Desert. Η ανασκόπηση της εκδήλωσης έδειχνε πως είχε φτάσει σε ένα τέλμα. Ο John Law, μαζί με πολλούς από τους αρχικούς διοργανωτές υποστήριζαν πως το Burning Man είχε πεθάνει. Μία λιγότερα επιθετική άποψη ήταν πως, θα μπορούσε να συνεχίσει, αλλά μόνο αν περιοριζόταν ο αριθμός των συμμετεχόντων. Από την άλλη, ο Harvey υποστήριζε πως, παρά τα όσα είχαν συμβεί μέχρι τότε, το φεστιβάλ έπρεπε να συνεχίσει να αναπτύσσεται, αλλά με καλύτερη οργάνωση.

Εικόνα 18. Εγκατάσταση στα πλαίσια του θέματος 1996, Helco

3. Η ιστορία του Burning Man

Αναγνωρίζοντας πως η καλύτερη οργάνωση θα σήμαινε τον περιορισμό της απόλυτης ελευθερίας και ισότητας που πρέσβευε και ως ένα βαθμό υλοποιούσε το Burning Man μέχρι τότε, πολλοί αποχώρησαν από την επόμενη χρονιά. Αντίθετα, ο Harvey, μαζί με τον Mikel και πέντε ακόμη από τους κεντρικότερους διοργανωτές της εκδήλωσης μέχρις στιγμής από την επόμενη χρονιά ίδρυσαν την Black Rock City, LLC6, την εταιρία (κερδοσκοπικού χαρακτήρα) που οργάνωνε για πολλά από τα επόμενα χρόνια την εκδήλωση του Burning man. Κοιτώντας πίσω, μοιάζει ιδιαίτερα ειρωνικό το γεγονός πως το θέμα της χρονιάς αυτής ήταν το «The Inferno» («Η κόλαση»), με κεντρικό του σενάριο πως μία εταιρία, η HELCO και ο διαβολικός της CEO, Papa Satan ήθελαν να καταλάβουν το Burning Man.

6 LLC: Limited Liability Company (Εταιρία Περιορισμένης Ευθύνης) πρόκειται για μία μορφή εταιρίας κερδοσκοπικού χαρακτήρα. 95

Εικόνα 19. 1997, Το Burning Man στο Fly Ranch

3. Η ιστορία του Burning Man

δ. Η εξέλιξη του οργανισμού Γ’ περίοδος – Η οργάνωση Για την διενέργεια του φεστιβάλ το1997, αφού δεν τους επιτρεπόταν η χρήση της Black Rock Desert, οι διοργανωτές του Burning Man αναζήτησαν εναλλακτικές τοποθεσίες, καταλήγοντας σε μία περιοχή κοντά στην προηγούμενη τοποθεσία της Black Rock City, που ονομάζεται Hualapai Flat. Η περιοχή αυτή, σε αντίθεση με την Black Rock Desert είναι υπό ιδιωτικό καθεστώς ιδιοκτησίας και φιλοξενεί το Fly Ranch. Επίσης, για μοναδική φορά στην ιστορία του Burning Man, η πόλη δεν στήθηκε στην άμμο, αλλά σε μία κατάφυτη πλαγιά στα όρια της ερήμου. Στο νέο αυτό περιβάλλον σχεδιάστηκε για πρώτη φορά επισήμως η πόλη της Black Rock City. 1 Η δημιουργία της Black Rock City, LLC εκείνη τη χρονιά σηματοδότησε και την αλλαγή των προσώπων της διοργάνωσης. Έκτοτε σημαντικό ρόλο στην οργάνωση κατέχουν οι Harley DuBois και Marian Goodell, που δημιούργησαν την δομή ολόκληρου του οργανισμού, αλλά και το νέο προφίλ του Burning Man. Τότε δημιουργήθηκαν οι περισσότερες υπηρεσίες που λειτουργούν σήμερα στην εκδήλωση, όπως οι Playa Information Services (υπεύθυνοι για την ενημέρωση των κατοίκων της Black Rock City σε σχέση με θέματα εθελοντισμού κ.α.) και οι Earth Guardians (σώμα εθελοντών που φρόντιζαν για την επιμόρφωση των συμμετεχόντων σε σχέση με την αρχή leave no trace). Ακόμη, τέθηκαν για πρώτη φορά επισήμως κανόνες. Μάλιστα, οι κανόνες αυτοί, δηλαδή πως δεν επιτρέπονταν οι χρηματικές συναλλαγές, η οδήγηση μηχανοκίνητων οχημάτων και τα όπλα στην Black Rock City, αποτελούν μέχρι και σήμερα κάποιες από τις βασικότερες αρχές του. 2 Παρά την έντονη οργανωτική προσπάθεια της χρονιάς αυτής, οι σχέσεις των διοργανωτών με τις αρχές αλλά και τους εξωτερικούς συνεργάτες τους (π.χ. ιδιοκτήτης Fly Ranch) ήταν καταστροφικές. Οι ίδιοι δηλώνουν πως πέρασαν χρόνια μέχρι να αποκατασταθεί η εικόνα του φεστιβάλ, ενώ το τέλος της εκδήλωσης βρήκε την εταιρία βαθιά χρεωμένη. Σε αυτό το

1 Dr Yes, ‘Burning Man 1997-2000 - Maturation’, BURN.LIFE <http://www.burn.life/1997-2000-maturation.html> [accessed 31 January 2018]. 2 Brad Wieners, ‘Hot Mess’, Outside Online (Santa Fe, August 2012) <https://www.outsideonline.com/1925281/ hot-mess?page=all> [accessed 25 January 2018]. 97

BURNING MAN - ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 80000

70000

60000

50000

40000

30000

20000

10000

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Εικόνα 20. Διάγραμμα πληθυσμού

BURNING MAN - ΤΙΜΗ ΕΙΣΙΤΗΡΙΟΥ 1200

1000

ΤΙΜΗ ΕΙΣΙΤΗΡΙΟΥ ($)

800

600

400

200

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Εικόνα 21. Διάγραμμα τιμής εισιτηρίου

3. Η ιστορία του Burning Man

σημείο στράφηκαν στην κοινότητα των συμμετεχόντων, ζητώντας, και τελικώς λαμβάνοντας, την οικονομική στήριξή τους, παρόλο που οι ίδιοι είχαν ήδη πληρώσει το αντίτιμο του εισιτηρίου τους. Από τον επόμενο χρόνο, η εκδήλωση επέστρεψε στην έρημο Black Rock και μετετράπηκε γεγονός που διαρκεί για μία εβδομάδα όπως παραμένει μέχρι και σήμερα. Η πόλη κατέληξε περίπου στο σχέδιο που ακολουθεί μέχρι και σήμερα, ενώ και ο οργανισμός και τα τμήματά του κατέληξαν στην μορφή που θα είχαν τα επόμενα 13 χρόνια. Από το 2000, εκτός από τους Black Rock Rangers, την εσωτερική αστυνόμευση του Burning Man, ξεκίνησαν να περιπολούν την πόλη και τοπικές και κρατικές αστυνομικές δυνάμεις, καθώς και πράκτορες του BLM, με αποτέλεσμα σήμερα να δραστηριοποιούνται στο φεστιβάλ έξι διαφορετικά σώματα αστυνόμευσης. Έκτοτε, η οργάνωση και ο χαρακτήρας του φεστιβάλ, τουλάχιστον στο κομμάτι που αφορά την ζωή και τους κατοίκους της Black Rock City, έχει παραμείνει σχετικά σταθερός, με τη μόνη διαφοροποίηση να είναι η σταδιακή αύξηση στον πληθυσμό του, καθώς και στην τιμή του εισιτηρίου του.

Εικόνα 22. Πρόχειρο σχέδιο της κατασκήνωσης (1992)

Εικόνα 23. Το πρώτο επίσημο πολεοδομικό σχέδιο της Black Rock City (1997)

Εικόνα 24. Πολεοδομικό σχέδιο (1999)

Εικόνα 25. Πολεοδομικό σχέδιο (2017) 100

3. Η ιστορία του Burning Man

Η Black Rock City Με τη μεταφορά της εκδήλωσης στην έρημο, και την επιτήρηση του BLM, οι διοργανωτές της κλήθηκαν ήδη από το 1992 να δημιουργήσουν ένα ανεπίσημο σχέδιο της κατασκήνωσής τους. Παρατηρώντας τα διαθέσιμα σκίτσα, σχέδια, σκαριφήματα της πόλης, ακόμη και από τις πρώτες χρονιές στην έρημο, είναι εμφανές πως το σχήμα της ήταν πάντοτε κυκλικό, με τις σκηνές να στήνονται γύρω από το ομοίωμα του ανθρώπου. Το ομοίωμα αποτελούσε (και αποτελεί) χωρικά αλλά και εννοιολογικά το κέντρο της κοινότητας του Burning Man. Το 1997 η πόλη άρχισε να σχεδιάζεται και επίσημα, από τον Rod Garrett, αρχιτέκτονα. Η συγκεκριμένη χρονιά, λόγω της ιδιαιτερότητας της τοποθεσίας της πόλης (Fly Ranch) είδε τη δημιουργία της πόλης να ακολουθεί το σχήμα τη πλαγιάς αλλά και τα όρια της ιδιοκτησίας που τη φιλοξενούσε. Ο Ανθρωπος αλλά και τα έργα τέχνης εξακολουθούσαν να είναι τοποθετημένα στο «κέντρο» της πόλης. Από το 1998 και μετά, η πόλη επέστρεψε στην απεραντοσύνη της ερήμου και πήρε το σχήμα που διατηρεί μέχρι και σήμερα. Είναι πέταλο, που καταλαμβάνει τα δύο τρίτα ενός κύκλου γύρω από το ομοίωμα του Ανθρώπου. Οι δρόμοι της είναι ονομασμένοι και αναπτύσσονται κάποιοι ακτινωτά σε σχέση με τον Άνθρωπο και οι κάθετοί τους σε ομόκεντρους κύκλους, δημιουργώντας ένα κυκλικό κάνναβο. Περιλαμβάνει διαφόρων ειδών υποδομές, όπως είναι οι φορητές τουαλέτες σε κάθε διασταύρωση, σταθμοί πρώτων βοηθειών και πυρόσβεσης, σημείο πληροφοριών, το κεντρικό καφέ που πουλά μόνο καφέ και πάγο και πολλές άλλες εγκαταστάσεις, που αντιστοιχούν σε όλα τα τμήματα του οργανισμού. Από το 2000, η πόλη απέκτησε το αεροδρόμιό της. Τη χρονιά εκείνη επίσης καθιερώθηκε και μία ακόμη συμβολική δομή πέρα από τον άνθρωπο, ο Ναός. Ο Ναός φτιάχνεται κάθε χρόνο από τον οργανισμό του Burning Man, χρησιμοποιείται ως πνευματικός τόπος από τους συμμετέχοντες, οι οποίοι αφήνουν σε αυτόν σημειώματα, αντικείμενα ή οτιδήποτε θεωρούν πως αρμόζει προς τιμήν των ατόμων που έχουν χάσει, για να καεί συμβολικά στο τέλος της εκδήλωσης.3 Αξίζει να σημειωθεί πως στην πόλη δημιουργούνται από τον οργανισμό ζώνες χρήσεως γης. Η πρακτική αυτή ξεκίνησε ήδη από το 1996, με την περιοχή του Techno Ghetto4 να τοποθετείται μακριά από την υπόλοιπη πόλη. Μέχρι και σήμερα, η διαχείριση του ήχου από

3 Rod Garrett, ‘Designing Black Rock City’, Burning Man Journal, 2010 <https://journal.burningman.org/2010/04/ black-rock-city/building-brc/designing-black-rock-city/> [accessed 31 January 2018]. 4 Τechno Ghetto: η περιοχή που είχε διαμορφωθεί, εκτός της Black Rock City, για να γίνονται rave party, χωρίς να ενοχλούν τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. 101

Εικόνα 26. Οι διαφορετικές θέσεις της πόλης ανά τα χρόνια

102

3. Η ιστορία του Burning Man

τα πάρτι είναι ο βασικότερος παράγοντας για την χωροθέτηση δραστηριοτήτων στην Black Rock City. Μετά από διάφορες αποτυχημένες προσπάθειες, η τοποθέτησή τους στα άκρα του πετάλου της πόλης είναι η πρακτική που επιλέχθηκε ως βέλτιστη και υιοθετείται τα τελευταία χρόνια. Μία άλλη επέμβαση του BMORG5 στην χωροθέτηση των συμμετεχόντων είναι η διασπορά των θεματικών κατασκηνώσεων καθόλη την έκταση της πόλης, ώστε να δίνεται από αυτές ένας ιδιαίτερος χαρακτήρας και ευκαιρίες για συλλογικές δραστηριότητες σε όλες τις περιοχές της. Τέλος, ένα ακόμη χαρακτηριστικό της πόλης που μεταβάλλεται κατά καιρούς είναι και η τοποθεσία της. Τα αίτια αυτής της αλλαγής ήταν κάποιες φορές πολιτικά, αλλά και θέματα υγείας ή ασφάλειας. Ένας ακόμη παράγοντας ήταν πως, εφόσον δεν είναι γνωστή η μακροχρόνια επίδραση της εκδήλωσης στην επιφάνεια της playa, κρίνεται ασφαλέστερη για την προστασία της η περιστασιακή μετακίνηση της πόλης.6

Εξέλιξη οργανισμού Ο οργανισμός πίσω από το Burning Man είναι υπεύθυνος σε πολύ μεγάλο βαθμό για τη διαμόρφωση της εκδήλωσης αλλά και ολόκληρης της κουλτούρας του, καθώς είναι αυτός που διαμορφώνει τους κανονισμούς, που δίνει τις χρηματοδοτήσεις για τη δημιουργία έργων τέχνης, τις άδειες για τις θεματικές κατασκηνώσεις και γενικότερα, αυτός που μέσω μίας διαδικασίας αξιολόγησης των ατόμων που ζητούν να αγοράσουν εισιτήριο για την εκδήλωση επιλέγει ποιοι έχουν θέση σε αυτή και ποιοι θα μείνουν εκτός. Η οργάνωση του γεγονότος εξ’ αρχής προϋπέθετε την λήψη αποφάσεων από κάποια κεντρικά άτομα στην εκδήλωση. Με την ίδρυση της Black Rock City LLC το 1997, η οργάνωση του Burning Man πήρε και νομικά επιχειρηματικό χαρακτήρα. Ο οργανισμός αυτός ξεκίνησε ως μία αυτοσχέδια επιχείρηση, με τα ιδρυτικά μέλη του να προσπαθούν να εκτελέσουν ταυτόχρονα τα καθήκοντα λογιστή, manager, δικηγόρου κ.α., χωρίς να έχουν τις απαραίτητες γνώσεις. Η σταδιακή μεγέθυνση της εκδήλωσης και, κατά συνέπεια, της επιχείρησης, τους ανάγκασε το 1999 να απευθυνθούν σε επαγγελματίες για τα οικονομικά, διοικητικά και

5 Ο οργανισμός του Burning Man ονομάζεται περιπαικτικά από τους burners BMORG ή BORG. 6 Marcus Fairs, ‘Burning Man “needed Urban Design, It’s a City” says Founder Larry Harvey’, Dezeen, 2015 <https://www.dezeen.com/2015/08/25/burning-man-needed-urban-design-because-its-a-city-says-founder-larryharvey/> [accessed 31 January 2018]. 103

Εικόνα 27. Η πόλη από ψηλά (1996)

104 Εικόνα 28. Η πόλη από ψηλα (2009)

3. Η ιστορία του Burning Man

θέματα συνεργασίας.7 Έτσι, με την έλευση της νέας χιλιετίας, η οργάνωση βρέθηκε να λειτουργεί ήδη βάσει μίας ιεραρχικής δομής, με τον Harvey στην κορυφή της πυραμίδας. Ο ίδιος ήταν μέλος του διοικητικού συμβουλίου της επιχείρησης, το οποίο ήταν υπεύθυνο για την λήψη των βασικότερων αποφάσεων, ενώ κάθε ένα από τα μέλη του ήταν υπεύθυνο για ένα ή περισσότερα τμήματα της επιχείρησης. Μετά από αυτούς στην ιεραρχία βρισκόταν το ανώτερο προσωπικό, που με τη σειρά του ήταν υπεύθυνο για το υπόλοιπο προσωπικό που απασχολούσε. Συνολικά, σε όλες τις βαθμίδες τους προσωπικού απασχολούνταν τόσο εθελοντές όσο και μισθωτοί υπάλληλοι της εταιρίας, είτε μόνιμα, δηλαδή καθόλη τη διάρκεια του έτους, είτε εποχιακά, δηλαδή για την κατασκευή, λειτουργία και διάλυση της Black Rock City. Αυτή η ιεραρχική δομή εξουσίας στην οργάνωσή του, προδίδει την έλλειψη της απόλυτης ισότητας που το Burning Man ισχυρίζεται πως πρεσβεύει. Αντίστοιχα συμπεράσματα παρέχει και η εξέταση του οργανισμού του Burning Man ως ηγεμονία. Σύμφωνα με τον Gramsci8, ηγεμονία εμφανίζεται όταν ένα μικρό ποσοστό μίας κοινότητας (στην περίπτωσή μας οι διοργανωτές) επικρατεί των υπολοίπων, καθοδηγώντας αυτούς που είναι πρόθυμοι να την ακολουθήσουν, και επιβαλλόμενο σε αυτούς που το ανταγωνίζονται. Εφαρμόζει ένα συνδυασμό συναίνεσης και επιβολής της δύναμής του, φροντίζοντας η δύναμη να φαίνεται πως προκύπτει πάντα από την συναίνεση της πλειοψηφίας. Ακόμη, ένας τρόπος εξασφάλισης της επικράτησής του είναι και μέσω της ιδεολογίας που προωθεί, πείθοντας την υπόλοιπη κοινότητα πως τα συμφέροντα της ηγεμονούσας τάξης είναι και δικά της συμφέροντα. Εύκολα γίνεται η αναγωγή της ηγεμονούσας αυτής τάξης στο πρόσωπο των διοργανωτών του Burning Man, ειδικά σε ότι αφορά την προώθηση της ιδεολογίας τους στην κοινότητα, στην ιστοσελίδα του, με το philosophical center (φιλοσοφικό κέντρο) αλλά και τις περιοδικές της εκδόσεις (burning man journal, jackrabbit speaks). Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο του οργανισμού, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με τον αρχικό του χαρακτήρα είναι η γραφειοκρατία και η πολυπλοκότητά του. Ήδη από την περιγραφή της δομής του το 2000 νωρίτερα φαίνεται πως η εταιρία αποτελείται από πολλά διαφορετικά τμήματα και υπευθύνους για το καθένα από αυτά. Όμως, από το 2011 και μετά, από όταν ο οργανισμός πήρε την σημερινή, μη-κερδοσκοπική μορφή του, τα πράγματα δεν φαίνεται να έχουν γίνει πιο κατανοητά για τους συμμετέχοντες. Η δομή του έχει γίνει πολυπλοκότερη,

7 Katherine Chen, Enabling Creative Chaos: The Organization behind the Burning Man Event (Chicago: The University of Chicago Press, 2009) <https://doi.org/10.1073/pnas.0703993104>. 8 Antonio Gramsci, ‘Hegemony, Intellectuals and the State’, in Cultural Theory and Popular Culture: A Reader, ed. by John Storey (Harlow: Pearson Education Limited, 2006). 105

Εικόνα 29. 1996

106 Εικόνα 30. 1998

3. Η ιστορία του Burning Man

ειδικά αν φέρει κανείς στο νου και τις αδελφικές του οργανώσεις. Κάποιες από αυτές είναι η Burners Without Borders, που ασχολείται με ανθρωπιστικές, εθελοντικές δράσεις σε όλο τον κόσμο, καθώς και η Black Rock Labs, της οποίας το αντικείμενο είναι καινοτομίες τεχνολογικού-οικολογικού χαρακτήρα και στην οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω. Μία ακόμη από τις βασικότερες αιτίες για την ασάφεια που επικρατεί σε σχέση με την δομή του οργανισμού είναι η έλλειψη διαφάνειας. Για παράδειγμα, η μεταβίβαση της εταιρίας (Black Rock City LLC) από τους ιδιοκτήτες-μέλη του διοικητικού συμβουλίου, στον νέο, μηκερδοσκοπικό οργανισμό (Burning Man Project) περιλάμβανε την πληρωμή σε αυτούς ενός ποσού που, μέχρι και σήμερα, δεν έχει αποκαλυφθεί στην κοινότητα. Το γεγονός αυτό ίσως να μην εντυπωσίαζε υπό άλλες συνθήκες, αν όμως εξεταστεί λαμβάνοντας υπ’ όψιν την αντικαπιταλιστική πλευρά του φεστιβάλ που προωθούνταν επί χρόνια δικαίως προκαλεί ερωτήματα.

Εισιτήρια Το σημείο συνάντησης των συμμετεχόντων του Burning Man με την γραφειοκρατία του, είναι η πώληση και αγορά των εισιτηρίων. Μέχρι το 2011, η πώλησή τους γινόταν ηλεκτρονικά, με σειρά προτεραιότητας, αλλά και στην πύλη. Εκείνη τη χρονιά όμως η ζήτηση των εισιτηρίων ξεπέρασε για πρώτη φορά το όριο του αριθμού συμμετεχόντων που είχε θέσει το BLM, με αποτέλεσμα πολλοί ενδιαφερόμενοι (αρκετοί εκ των οποίων είχαν ήδη προετοιμαστεί για την εκδήλωση) να μείνουν χωρίς εισιτήριο. Μετά από τις διαμαρτυρίες των συμμετεχόντων, το 2012 ο οργανισμός του Burning Man αποφάσισε να αλλάξει το σύστημα πώλησης εισιτηρίων. Πλέον δεν θα πωλούνταν εισιτήρια στην πύλη, ενώ η αγορά τους έγινε μέσω της ιστοσελίδας του, με ένα σύστημα τυχαίας διανομής των εισιτηρίων στους ενδιαφερόμενους, ώστε το σύστημα να είναι δίκαιο. Το σύστημα αυτό προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερες αντιδράσεις, ειδικά βετεράνων που δεν κατάφεραν να εξασφαλίσουν μία θέση στο φεστιβάλ. Βλέποντας κάποια από τα σημαντικότερα μέλη της κοινότητας να μένουν εκτός του φεστιβάλ, οι διοργανωτές από την επόμενη χρονιά εισήγαγαν το σύστημα των burner proﬁles. Σε αυτό το σύστημα, όλοι οι ενδιαφερόμενοι δημιουργούν ένα προφίλ με προσωπικά τους στοιχεία στην ιστοσελίδα του Burning Man. Σύμφωνα με αυτά τα προφίλ, ο οργανισμός φροντίζει ώστε να εξασφαλίζεται η πρόσβαση στην αγορά εισιτηρίου στα άτομα που παίζουν κάθε χρόνο ένα καίριο ρόλο στην διαμόρφωση της κοινότητας.9

9 Shelby Anne Rothman, Paradox on the Playa: Uncovering the Contradictions Embedded in Burning Man.pdf (Chicago: Columbia College, 2013). 107

Εικόνα 31. 2004

Εικόνα 32. 2008

Εικόνα 33. 2012 108

3. Η ιστορία του Burning Man

Σήμερα, το σύστημα αυτό με τα burner proﬁles είναι ακόμη σε λειτουργία, ενώ ταυτόχρονα παρέχονται πολλοί διαφορετικοί τρόποι αγοράς εισιτηρίου στους ενδιαφερόμενους. Αυτοί είναι οι εξής: •

Προπώληση (990$ και 1200$)

•

Κύρια πώληση (425$)

•

STEP (secure ticket exchange program) (425$) (μέσο μεταπώλησης εισιτηρίων που δεν θέλουν/χρειάζονται πια οι αρχικοί αγοραστές τους)

•

OMG πώληση (425$) (πώληση προς ικανοποίηση αυτών που ζητούσαν την επιστροφή στο σύστημα με σειρά προτεραιότητα)

•

Πρόγραμμα πώλησης εισιτηρίων μειωμένου εισοδήματος (190$) (προκειμένου να συμμετάσχεις στο πρόγραμμα χρειάζεται αίτηση με πειστήρια του χαμηλού εισοδήματος αλλά και επιστολή που να δείχνει ποιος θα είναι ο ρόλος σου στην κοινότητα της Black Rock City)

•

Πώληση σε στοχευμένες ομάδες (425$) (αφορά τα άτομα που οργανώνουν θεματικές κατασκηνώσεις ή καλλιτεχνικές δραστηριότητες/εγκαταστάσεις)

•

Περιορισμένα εισιτήρια των 1.200$

•

Αγορά εισιτηρίου από τρίτους (….$) (πολλά εισιτήρια για το Burning Man μεταπωλούνται ανεπισήμως, συνήθως σε πολύ υψηλότερη τιμή από την αρχική τους)10

Συνολικά, η αγορά εισιτηρίου, λόγω αυξημένης ζήτησης απαιτεί μία διαδικασία εξαιρετικά πολύπλοκη και γρήγορη. Είναι δύσκολο για ένα συμμετέχοντα, ειδικά εάν δεν είναι μέλος

10 ‘Burning Man 2018 Ticket Information’, Burning Man Oﬃcial Website <https://tickets.burningman.org/> [accessed 31 January 2018]. 109

Εικόνα 34. Afrikaburn, περιφερειακή εκδήλωση

110

Εικόνα 35. Kiwi Burn, περιφερειακή εκδήλωση

3. Η ιστορία του Burning Man

μίας θεματικής κατασκήνωσης ή δεν έχει τη δυνατότητα να αγοράσει εισιτήρια στην τιμή της προπώλησης, να καταφέρει να αγοράσει ένα εισιτήριο. Επίσης, μετά την αγορά τους εισιτηρίου είναι πολλές φορές απαραίτητες και άλλες, αντίστοιχες διαδικασίες, όπως η αγορά πάσου για οχήματα, το οποίο είναι απαραίτητο για οποιοδήποτε μηχανοκίνητο όχημα που εισέρχεται στο φεστιβάλ, η αίτηση για χρηματοδότηση εγκατάστασης ή η άδεια για μία εγκατάσταση, μία θεματική κατασκήνωση, ένα «μεταλλαγμένο» όχημα. Φυσικά, όλα τα παραπάνω αφορούν τα άτομα που θέλουν να συμμετάσχουν στην εκδήλωση και έχουν την αντίστοιχη οικονομική δυνατότητα. Δεδομένου ότι το κόστος της συμμετοχής στο φεστιβάλ ανέρχεται κατά μέσο όρο στα 1.000-2.500$, μπορούμε να πούμε πως μεγάλο μέρος της κοινωνίας αποκλείεται αυτομάτως από αυτό λόγω οικονομικών παραγόντων.

Περιφερειακές οργανώσεις (regionals) Ένα σημαντικό μέρος της κουλτούρας του Burning Man αποτελούν και οι οργανώσεις εκτός έδρας, τα λεγόμενα regionals. Ξεκίνησαν εξαιτίας κάποιων burners που, εμποτισμένοι με την εμπειρία και τις ιδέες του Burning Man θέλησαν να τις μεταδώσουν στους φίλους και γνωστούς τους. Έτσι, με το ήθος του Burning Man να αρχίζει να διαδίδεται και στον συμβατικό κόσμο, το 1997 ξεκίνησε η υποτυπώδης οργάνωση του προγράμματος των περιφερειακών οργανώσεων. Το 1998 μάλιστα, έγινε η πρώτη καύση εκτός έδρας, το “Burning Man Texas”. Με τα χρόνια, ο ρόλος αυτών των ομάδων άρχισε να γίνεται κομβικότερος για την κουλτούρα του Burning Man, καθώς αποτέλεσαν το μέσο για τη διάδοση της φιλοσοφίας του στον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι, ο οργανισμός φρόντισε και για τη επίσημη (νομική, επιχειρηματική) σύνδεσή τους μαζί του, επιλέγοντας κάποια άτομα από αυτές τις ομάδες για να λειτουργούν ως επίσημοι εκπρόσωποί του (regional contacts). Μάλιστα, η δημοσίευση των δέκα αρχών το 2004 είχε σαν στόχο της και την δημιουργία ενός διατυπωμένου πλαισίου ιδεών κάτω από το οποίο θα μπορούσαν να αναπτύξουν τις δραστηριότητές τους οι ομάδες αυτές. Οι δραστηριότητες αυτές έχουν σαν στόχο να συσπειρώνουν την εκάστοτε τοπική κοινότητα, να αναζωπυρώνουν τον ενθουσιασμό τους σε σχέση με την κουλτούρα του Burning Man, να διαδίδουν το ήθος τους στην καθημερινή τους ζωή κ.α. Συνήθως περιλαμβάνουν από πάρτι ή πιο ανεπίσημες συναντήσεις μέχρι και πολυήμερες εκδρομές και εκδηλώσεις με καύσεις στο πρότυπο της Black Rock City. Ένας από τους βασικότερους λόγους ύπαρξής τους είναι και για να προσφέρουν ένα εναλλακτικό τρόπο πρόσβασης στην εμπειρία και την κουλτούρα του Burning Man σε αυτούς που δεν έχουν τη δυνατότητα να παρευρεθούν στην κεντρική εκδήλωση στην έρημο. Σήμερα υπάρχει ένα παγκόσμιο δίκτυο περιφερειακών ομάδων του Burning Man, που περιλαμβάνει τουλάχιστον 130 ομάδες παγκοσμίως. Ο τρόπος λειτουργίας 111

Εικόνα 36. Fly Ranch

112

3. Η ιστορία του Burning Man

και ηγεσίας αυτών των ομάδων υποδεικνύεται και από τον οργανισμό του Burning Man, μέσω των παγκοσμίων συνεδριάσεων των ηγετών των regionals (GLC- global leadership conference), που διοργανώνονται ετησίως από το 2007.11

Fly Ranch Η οργάνωση του Burning Man είχε στην διάθεσή της κάποιες μόνιμες εγκαταστάσεις, όπως τα γραφεία της στο San Francisco και μία έκταση κοντά στην Black Rock Desert, η οποία πέρασε στην ιδιοκτησία της το 2001 (Black Rock Station Ranch). Οι τοποθεσίες αυτές αποτελούσαν τη μόνιμη βάση του οργανισμού, αλλά δεν είχαν σχέση με τους συμμετέχοντες και την εμπειρία που τους προσφερόταν.12 Το 2016, η διοργάνωση του Burning Man αγόρασε την ιδιοκτησία του Fly Ranch, όπου είχε φιλοξενηθεί η εκδήλωση παλιότερα. Ήδη από το 2005 είχαν ξεκινήσει οι διαπραγματεύσεις για την αγορά του, ενώ στο Burning Man του 2009 διοργανώνονταν καθημερινά εκδρομές των (πλουσιότερων) burners στην περιοχή, προκειμένου να συζητηθεί η επένδυση του απαραίτητου κεφαλαίου.13 Τελικώς η αγορά ολοκληρώθηκε το 2016, με τον μη-κερδοσκοπικό πλέον οργανισμό του Burning Man να ευχαριστεί για τη γενναιόδωρη προσφορά τους (6.5 εκατ. $) ευεργέτες που επέτρεψαν την ολοκλήρωση του εγχειρήματος. 14 Ολόκληρη η διαδικασία της αγοράς αυτής μοιάζει προβληματική, και πάλι λόγω αδιαφάνειας αλλά και ασάφειας των προθέσεων του οργανισμού. Παρότι έχουν περάσει 13 χρόνια από την αρχή της διαδικασίας και άλλα 2 από την ολοκλήρωσή της, ο τρόπος διαχείρισης της γης και, συνεπώς, ο σκοπός της αγοράς δεν έχει ανακοινωθεί σαφώς ακόμη από τον οργανισμό. Το μόνο που γνωρίζει η κοινότητα είναι πως θα χρησιμοποιείται ως μέρος πειραματισμού πάνω στις δέκα αρχές και της γενικότερης ιδεολογίες του Burning Man, αυτή τη φορά υπό

11 ‘History of Regionals’, Burning Man Oﬃcial Website <https://regionals.burningman.org/about-the-regionalnetwork/history-of-regionals/> [accessed 31 January 2018]. 12 ‘How Much For That Ranch In The Desert?’, Burners.Me, 2014 <https://burners.me/2014/08/27/how-much-forthat-ranch-in-the-desert/> [accessed 31 January 2018]. 13 Αξίζει να σημειωθεί εδώ η ομοιότητα με τον τρόπο ίδρυσης και ανάπτυξης των επιχειρήσεων start-ups, που, σύμφωνα με το μοντέλο της Silicon Valley εκθέτουν τις ιδέες τους στους επενδυτές προκειμένου να εξασφαλίσουν το απαραίτητο κεφάλαιο για τη λειτουργία τους. 14 ‘Fly Ranch’, Burning Man Project <https://flyranch.burningman.org/> [accessed 31 January 2018]. 113

Εικόνα 37. Το πρώτο Google doodle, το 1998, ήταν αφιερωμένο στο Burning Man, για να δηλώσει την παρουσία των ιδρυτών και υπαλλήλων της στην εκδήλωση

114

3. Η ιστορία του Burning Man

νέες συνθήκες, μόνιμης κατοίκησης.15 Πολλά από τα χαρακτηριστικά αυτής της νέας κίνησης αντιφάσκουν, όμως, με τις δέκα αρχές. Μοιάζει παράδοξο να μιλά κανείς για απο-εμπορευματοποίηση στα πλαίσια μίας αγοράς αυτής της κλίμακας. Είναι ασαφές ακόμη και το πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί η αρχή του να μην αφήνεις ίχνη στην περίπτωση μόνιμης εγκατάστασης, και μάλιστα σε ένα τόσο ευαίσθητο περιβάλλον. Τα παραπάνω όμως μοιάζουν αμελητέα μπροστά στο εξής: Πως είναι δυνατόν να πιστέψει η παγκόσμια κοινότητα των burners (και όχι μόνο) πως οι πολύχρονες διαπραγματεύσεις και η συναλλαγή εκατομμυρίων δολαρίων, που συμπεριλαμβάνει κάποιους από τους ισχυρότερους επιχειρηματίες της παγκόσμιας αγοράς, δεν ήταν παρά ένα ανιδιοτελές δώρο από αυτούς στην οργάνωση του Burning Man, ενώ ταυτόχρονα η ίδια υποστηρίζει πως δεν έχει προσδιορίσει καν το σκοπό για τον οποίο θα διαθέσει αυτή τη γη.16

Η Silicon Valley στο Burning Man Το παραπάνω περιστατικό επιβεβαιώνει την όλο και μεγαλύτερη επιρροή της Silicon Valley και της οικονομίας της στο Burning Man. Λόγω ιδεολογικής συνάφειας, αλλά και γεωγραφικής εγγύτητας, οι εργαζόμενοι της Silicon Valley, καθώς και οι ιδιοκτήτες των εταιριών της έδιναν από τα πρώτα χρόνια του Burning Man το παρόν στην ετήσια εκδήλωση. Λέγεται μάλιστα πως υπήρχαν εποχές που, για την εβδομάδα του Burning Man, ολόκληρη η Silicon Valley έμενε άδεια, με τους εργαζομένους της να λείπουν στην έρημο.17 Είναι αλήθεια πως, η υποτιθέμενη νοοτροπία του πειραματισμού και της καινοτομίας που αποτελεί το επίκεντρο της δραστηριότητάς της είναι απόλυτα συμβατή και ανθεί στο περιβάλλον του Burning Man, όπου η προσωπική έκφραση, η ελευθερία και η δημιουργικότητα δίνουν κάθε χρόνο πρωτότυπα αποτελέσματα (είτε αυτό αφορά την τεχνολογία, τις τέχνες ή τις κοινωνικές δομές που αναπτύσσονται). Αυτή η πρωτοτυπία αποτελεί και πηγή έμπνευσης

15 Burning Man, ‘We Bought Fly Ranch’, Burning Man Journal, 2016 <https://journal.burningman.org/2016/06/ news/official-announcements/we-bought-fly-ranch/> [accessed 31 January 2018]. 16 ‘A Permanent Utopia?’, Burners.Me, 2015 <https://burners.me/2015/08/30/a-permanent-utopia/> [accessed 31 January 2018]. 17 Jenny Kane, ‘Burning Man at 30: How a Group of Radical Pranksters Built a City in the Desert’, Reno Gazette Journal, 2016 <http://www.rgj.com/story/life/arts/burning-man/2016/08/09/burning-man-turns-30-how-groupradical-pranksters-built-city-desert/87550996/> [accessed 25 January 2018]. 115

Εικόνα 38. Tο καθιστικό της κατασκήνωσης White Ocean, που βανδαλίστηκε το 2016

116

Εικόνα 39. Performance με τον τίτλο Exchangibition bank, στο Burning Man 2012

3. Η ιστορία του Burning Man

ή προβληματισμού για την ανάπτυξη νέων ιδεών, το λεγόμενο crowdsourcing18. Μάλιστα, κάποιοι έχουν υιοθετήσει τις συμμετοχικές πρακτικές του Burning Man σε δικά τους εγχειρήματα, με τους χρήστες των εφαρμογών/προγραμμάτων/προϊόντων τους να είναι αυτοί που καταγράφουν τις πληροφορίες που στην συνέχεια προσφέρει η εταιρία (π.χ. Google Maps). Από μία άλλη οπτική, η μεγάλη παρουσία των επιχειρηματιών και των εργαζομένων της τεχνολογίας στην Black Rock City, πέρα από ένα μέσο αποσυμφόρησης αποτελεί και χώρο δικτύωσης για αυτούς, βοηθώντας τους να αναπτύξουν τις επαγγελματικές γνωριμίες που χρειάζονται. Σε αυτό συνεισφέρει το εναλλακτικό σύστημα κοινωνικών σχέσεων που προσφέρει η φιλοσοφία του Burning Man, με την αμεσότητα στην επικοινωνία. Επίσης, πολλοί από τους επιχειρηματίες της Silicon Valley, κάποιοι από τους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου, φέρνουν στο Burning Man τον πολυτελή τρόπο ζωής που τους προσφέρει η περιουσία τους. Φαίνεται πως, όπως και με την πόλη του San Francisco, η Black Rock City υπόκειται «εξευγενισμό». Την τελευταία πενταετία ιδιαιτέρως, έχουν κάνει την εμφάνισή τους στην πόλη αποκλειστικές κατασκηνώσεις, που απευθύνονται μόνο στα πλούσια μέλη τους και τα χρεώνουν ποσά της τάξης των 10.000$ για την διαμονή μίας εβδομάδας. Σε αντάλλαγμα, τους παρέχουν καθαρά, άνετα καταλύματα με κλιματισμό, φρεσκο-μαγειρεμένο φαγητό από επαγγελματίες σεφ και πολλές ακόμη ανέσεις τις οποίες σίγουρα δεν απολαμβάνει ο μέσος συμμετέχων στο φεστιβάλ. Τα ονόματα που τους έχουν δοθεί κατά καιρούς είναι turnkey camps και plug ‘n’ play camps, γιατί οι διοργανωτές τους φροντίζουν για οτιδήποτε χρειάζεται ώστε τα μέλη μόνο να έρθουν, να ζήσουν την εμπειρία του Burning Man και μετά να φύγουν, χωρίς να δουλέψουν στιγμή. Ταυτόχρονα, φροντίζουν ώστε να απολαμβάνουν το κλίμα της ελευθερίας και γενναιοδωρίας που επικρατεί μαζί με την υπόλοιπη κοινότητα, καθώς και για τη συνεισφορά τους σε αυτή, μέσω της χρηματοδότησης και ανάθεσης πολλών έργων τέχνης, καθώς και δωρεών στον οργανισμό. Η αντίδραση των υπολοίπων συμμετεχόντων σε αυτές τις κατασκηνώσεις έχει υπάρξει έντονη τα τελευταία χρόνια, καθώς υποστηρίζουν ότι «το χαλάνε» για όλους τους υπόλοιπους. Ένα περιστατικό ενδεικτικό της κατάστασης είναι και ο βανδαλισμός που υπέστη μία τέτοια κατασκήνωση, στην εκδήλωση του 2016. Λέγεται πως, στο τέλος ενός πάρτι, εισέβαλαν σε αυτή κάποιοι burners και κατέστρεψαν τις εγκαταστάσεις της, έκλεψαν προσωπικά αντικείμενα και κόλλησαν κλειστές τις πόρτες των τροχόσπιτων, εκφράζοντας τα αισθήματα

18 Crowdsourcing: Η πρακτική της απόκτησης αναγκαίων υπηρεσιών, ιδεών ή περιεχομένου με την αναζήτηση συνεισφορών από ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων και ειδικά από την κοινότητα του διαδικτύου, παρά από υπαλλήλους ή προμηθευτές.‘Deﬁnition of Crowdsourcing’, Merriam-Webster, 2018 <https://www.merriamwebster.com/dictionary/crowdsourcing> [accessed 31 January 2018]. 117

118

3. Η ιστορία του Burning Man

της υπόλοιπης κοινότητας για την πολυτέλειά της. Η αποκλειστικότητα των κοινοτήτων αυτών προκαλεί την εχθρικότητα της υπόλοιπης κοινότητας, καθώς και την επίκριση της οργάνωσης, παρόλες τις «φιλανθρωπικές» προσφορές τους στην κοινότητα του Burning Man.19 Η λογική αυτή της συμμετοχής στην κοινότητα μέσω φιλανθρωπίας, χωρίς την ουσιαστική συμμετοχή αυτών των ατόμων ως πραγματικά μέλη της κοινωνίας, που να συμμερίζονται τα προβλήματα των υπολοίπων και να χρήζουν της ίδιας αντιμετώπισης από τις αρχές, δεν περιορίζεται στο περιβάλλον του Burning Man, αλλά φαίνεται να είναι μέρος της κοινωνικής πολιτικής όλων των επιχειρήσεων της Silicon Valley. Καθώς μάλιστα το περιβάλλον αυτό παρέχει απόλυτη ελευθερία στον τρόπο και τα μέσα έκφρασης του κάθε burner, χωρίς να εξασφαλίζει πως η έκφραση και η συμμετοχή μέσω αυτής στη διαμόρφωση της κοινότητας έχει δημοκρατικό χαρακτήρα, οι εύποροι συμμετέχοντες έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν περισσότερο, να «ακούγονται» και να «φαίνονται» περισσότερο και άρα να διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του Burning Man όπως τον επιθυμούν. Έτσι, αναπαράγεται στο περιβάλλον της Black Rock City ένας ταξικός διαχωρισμός, ο οποίος, με την δημιουργία των αποκλειστικών κατασκηνώσεων εμφανίζεται ως χωρο-κοινωνικός διαχωρισμός.20 Πολλοί από τους επιχειρηματίες της Silicon Valley εμπλέκονται πλέον και επισήμως με τον οργανισμό του Burning Man, αφού είναι μέλη του συμβουλίου του Burning Man Project21. Η επιρροή τους στον οργανισμό είναι αρκετά εμφανής, ιδιαίτερα αν εξετάσει κανείς τον αδελφικό του οργανισμό Black Rock Labs. Πρόκειται για μία μη-κερδοσκοπική επιχείρηση, ένα τεχνολογικό, επιχειρηματικό κέντρο το οποίο βοηθά στην γέννηση και εξέλιξη νέων τεχνολογιών οικολογικού χαρακτήρα. Στην ουσία, πρόκειται για ένα οργανισμό που θα μετατρέπει τις καινοτομίες που εμφανίζονται στην Black Rock City αλλά και τις περιφερειακές οργανώσεις σε αντικείμενο start-up επιχειρήσεων.22 Από τα παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα πως σήμερα, το Burning Man γενικότερα, αλλά ειδικά ο οργανισμός του έχουν αλλάξει εντελώς χαρακτήρα σε σχέση με τις απαρχές του. Η κλίμακά του, η γραφειοκρατία του, καθώς και οι συνεργασίες του με τους επιχειρηματίες της Silicon Valley καθιστούν σαφές πως δεν είναι πια στο χέρι των συμμετεχόντων να διαμορφώσουν το χαρακτήρα του εγχειρήματος.

19 Melia Robinson, ‘Burning Man’s “Plug-and-Play” Camp White Ocean Ransacked by Vandals’, Business Insider, 2016 <http://www.businessinsider.com/burning-man-camp-vandalized-2016-9> [accessed 2 February 2018]. 20 Keith Spencer, ‘Why the Rich Love Burning Man’, Jacobin <https://www.jacobinmag.com/2015/08/burningman-one-percent-silicon-valley-tech/> [accessed 31 January 2018]. 21 βλ. Συμβούλιο του Burning Man Project 22 ‘Innovation Platform of the Burning Man Community & Beyond’, Black Rock Labs <https://blackrocklabs.org/> 119 [accessed 31 January 2018].

3. Η ιστορία του Burning Man

121

Βιβλιογραφία Βιβλιογραφία Chen, K. (2009). Enabling Creative Chaos: The organization behind the burning man event. Chicago: The University of Chicago Press. Gramsci, A. (2006). Hegemony, intellectuals and the state. In J. Storey, Cultural Theory and Popular Culture: A Reader. Harlow: Pearson Education Limited.

Ερευνητικές εργασίες Rothman, S. A. (2013). Paradox on the Playa: Uncovering the Contradictions Embedded in Burning Man. Chicago: Columbia College.

Αρθρογραφία A Permanent Utopia? (2015). Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https:// burners.me/2015/08/30/a-permanent-utopia/ Bradsaw, T. (2016). Lunch with the FT Burning Man’s Larry Harvey. Financial Times. Προσβάσιμο στο https://www.ft.com/content/812d8a10-653c-11e6-a08a-c7ac04ef00aa How Much For That Ranch In The Desert? (2014). Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://burners.me/2014/08/27/how-much-for-that-ranch-in-the-desert/ Fairs, M. (2015). Burning Man “needed urban design, it’s a city” says founder Larry Harvey. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://www.dezeen.com/2015/08/25/ burning-man-needed-urban-design-because-its-a-city-says-founder-larry-harvey/ Kane, J. (2016). Burning Man at 30: How a group of radical pranksters built a city in the desert. Reno Gazette Journal. Προσβάσιμο στο http://www.rgj.com/story/life/arts/ burning-man/2016/08/09/burning-man-turns-30-how-group-radical-pranksters-built122

3. Η ιστορία του Burning Man

city-desert/87550996/ Robinson, M. (2016). Burning Man’s “plug-and-play” camp White Ocean ransacked by vandals. Τελευταία πρόσβαση 2 Φεβρουαρίου, 2018, στο http://www.businessinsider. com/burning-man-camp-vandalized-2016-9 Spencer, K. Why the Rich Love Burning Man. Jacobin. Προσβάσιμο στο https://www. jacobinmag.com/2015/08/burning-man-one-percent-silicon-valley-tech/ Wieners, B. (2012, August). Hot Mess. Outside Online. Προσβάσιμο στο https://www. outsideonline.com/1925281/hot-mess?page=all

Ηλεκτρονικές πηγές Binzen, W. Inside “Desert Siteworks.” Τελευταία πρόσβαση 27 Δεκεμβρίου, 2017, στο http:// www.williambinzen.com/desert-siteworks-story.html Burkes, S. (2016). Essential Burning Man History: William Binzen & John Law talk Desert Siteworks Fri. July 29. Τελευταία πρόσβαση 27 Δεκεμβρίου, 2017, στο https://journal. burningman.org/2016/07/black-rock-city/building-brc/essential-burning-man-historywilliam-binzen-john-law-talk-desert-siteworks-fri-july-29/ Burning Man. (2016). We Bought Fly Ranch. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://journal.burningman.org/2016/06/news/official-announcements/we-boughtfly-ranch/ Burning Man 2018 Ticket Information. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://tickets.burningman.org/ Deﬁnition of Crowdsourcing. (2018). In Merriam-Webster. Προσβάσιμο στο https://www. merriam-webster.com/dictionary/crowdsourcing Dr Yes. Burning Man 1986-1990- The Early Years. Τελευταία πρόσβαση 25 Ιανουαρίου, 2018, 123

στο http://www.burn.life/1986--1990-the-early-days.html Dr Yes. Burning Man 1991-1996 - Hypergrowth. Τελευταία πρόσβαση 25 Ιανουαρίου, 2018, στο http://www.burn.life/1991-1996-hypergrowth.html Dr Yes. Burning Man 1997-2000 - Maturation. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο http://www.burn.life/1997-2000-maturation.html Fly Ranch. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://flyranch.burningman.org/ Garrett, R. (2010). Designing Black Rock City. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://journal.burningman.org/2010/04/black-rock-city/building-brc/designing-blackrock-city/ History of Regionals. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://regionals. burningman.org/about-the-regional-network/history-of-regionals/ Innovation Platform of the Burning Man Community & Beyond. Τελευταία πρόσβαση 31 Ιανουαρίου, 2018, στο https://blackrocklabs.org/ Law, J. (2015). Communiversity: The Free School from the 70’s That Changed The Way People Play. Bad Subjects, (88). Προσβάσιμο στο https://bad.eserver.org/issues/2015/88/ communiversity Mikel, M. Rough Draft, The Official Organ of the San Francisco Cacophony Society. San Francisco Cacophony Society. Προσβάσιμο στο https://archive.org/details/ roughdraftoffici1171vari Tales of San Francisco Cacophony Society. Τελευταία πρόσβαση 26 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://talesofsfcacophony.com/ The San Francisco Suicide Club Description : San Francisco Suicide Club. (1977). Τελευταία πρόσβαση 26 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://www.suicideclub.com/21/history/the-sanfrancisco-suicide-club-description-1977/ You may already be a member! Τελευταία πρόσβαση 26 Δεκεμβρίου, 2017, στο http://www. cacophony.org/sample-page/

124

3. Η ιστορία του Burning Man

Πηγές εικόνων 1. https://journal.burningman.org/2015/09/philosophical-center/tenprinciples/carnivalcosmology-by-gary-warne/ 2. https://journal.burningman.org/2015/09/philosophical-center/tenprinciples/carnivalcosmology-by-gary-warne/ 3. http://www.suicideclub.com/ 4. https://laughingsquid.com/tales-of-the-san-francisco-cacophony-society/ 5. https://laughingsquid.com/tales-of-the-san-francisco-cacophony-society/ 6. https://imgur.com/gallery/twSgl 7. http://jakefrancisart.blogspot.gr/2015/10/ 8. http://www.williambinzen.com/ 9. http://www.williambinzen.com/ 10. http://www.rgj.com/story/life/arts/burning-man/2016/08/09/burning-man-turns-30how-group-radical-pranksters-built-city-desert/87550996/ 11. https://www.huffingtonpost.com/2013/08/19/vintage-burning-manphotos_n_3770030.html 12. https://laughingsquid.com/bad-day-at-black-rock-cacophony-society-zone-trip-4/ 13. http://www.burn.life/1986--1990-the-early-days.html 14. http://www.burn.life/1986--1990-the-early-days.html 15. https://soundbooks.org/2017/10/17/the-story-behind-504-pm-the-art-car-made-bythe-loma-prieta-earthquake/

125

16. http://www.burn.life/1991-1996-hypergrowth.html 17. http://dustandillusions.com/presstools/poster_flyer/d_i_poster.jpg 18. https://hiveminer.com/Tags/helco 19. http://www.burn.life/1997-2000-maturation.html 20. Διάγραμμα εξέλιξης πληθυσμού (ίδια επεξεργασία, πληροφορίες από την ιστοσελίδα του οργανισμού) 21. Διάγραμμα εξέλιξης τιμής εισιτηρίου (ίδια επεξεργασία, πληροφορίες από την ιστοσελίδα του οργανισμού) 22. https://www.dezeen.com/2015/08/25/burning-man-needed-urban-design-because-itsa-city-says-founder-larry-harvey/ 23. https://www.dezeen.com/2015/08/25/burning-man-needed-urban-design-because-itsa-city-says-founder-larry-harvey/ 24. https://burningman.org/culture/history/brc-history/black-rock-city-plan-archive/ 25. https://burningman.org/culture/history/brc-history/black-rock-city-plan-archive/ 26. https://www.dezeen.com/2015/08/25/burning-man-needed-urban-design-because-itsa-city-says-founder-larry-harvey/ 27. http://www.burn.life/1991-1996-hypergrowth.html 28. http://blog.mrmeyer.com/2010/wcydwt-burning-man/ 29. http://www.burn.life/1991-1996-hypergrowth.html 30. https://burningman.org/culture/history/brc-history/ticket-archive/ 31. https://burningman.org/culture/history/brc-history/ticket-archive/ 32. https://burningman.org/culture/history/brc-history/ticket-archive/ 33. https://burningman.org/culture/history/brc-history/ticket-archive/

126

3. Η ιστορία του Burning Man

34. https://www.afrikaburn.com/gallery/afrikaburn-2017-images/sean-furlong/nggallery/ page/2 35. http://www.kiwiburn.com/about/) 36. https://flyranch.burningman.org/ 37. https://www.google.com/doodles/burning-man-festival 38. https://www.facebook.com/WhiteOceanCamp/photos/a.820388917993932.10737418 30.561707707195389/835187893180701/?type=3&theater 39. http://www.pocko.com/scott-london-burning-man/

127

128

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Η δημιουργία της κοινότητας

129

Κοινότητα Αν και δεν υπάρχει ένας μοναδικός ορισμός της έννοιας την κοινότητας, όλοι συγκλίνουν στο ότι αποτελεί ένα σύνολο σχέσεων ανάμεσα στα άτομα μίας ομάδας, οι οποίες φέρουν κάποια νοήματα και κάποιους κανόνες. Τα μέλη μιας κοινότητας μοιράζονται έναν κοινό δεσμό με κάποια τοποθεσία, ένα παρελθόν, κάποια εμπειρία , κάποιο κοινό ενδιαφέρον. Σε κάθε περίπτωση η κοινότητα υποδηλώνει μία αίσθηση του ‘ανήκειν’, της επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με άλλους. Και αυτό είναι ένα στοιχείο που θεωρείται σχεδόν απαραίτητο για τη νοηματοδότηση της ζωής των ανθρώπων.1 Η σύγχρονη εποχή περιλαμβάνει πολύ περισσότερες κοινότητες σε σχέση με τις παλαιότερες. Αυτό συμβαίνει διότι , ενώ παλαιότερα οι κοινότητες σχηματίζονταν βάσει πολύ σταθερών και συγκεκριμένων κριτηρίων ( τόπος, θρησκεία, φυλή ), πλέον σχηματίζονται και με βάση πολύ πιο ρευστά, πρόσκαιρα και εξειδικευμένα κριτήρια. Έτσι, έχουμε πια πολλών διαφορετικών τύπων κοινότητες .

Κοινωνική ταυτότητα Σύμφωνα με τους H.Tajfel και J.Turner, «η κοινωνική ταυτότητα του ατόμου αποτελείται από τις πτυχές της εικόνας του εαυτού που προέρχονται από εκείνες τις κοινωνικές κατηγορίες στις οποίες το άτομο θεωρεί ότι ανήκει». Συνεπώς, οι κοινότητες συνδέονται άμεσα με την κοινωνική ταυτότητα του κάθε μέλους. Υπό αυτήν την έννοια, η πληθώρα διαφορετικών κοινοτήτων που υπάρχουν στη σύγχρονη εποχή, συντελεί και σε μία πολυδιάστατη κοινωνική ταυτότητα.2

1 Heather Douglas, ‘Types of Community’, in International Encyclopedia of Civil Society, ed. by Anheier (Springer, 2010) <https://doi.org/10.1007/978-0387-93996-4>. 2 J. C. Tajfel, H., & Turner, ‘The Social Identity Theory of Intergroup Behavior’, in Psychology of Intergroup Relations, ed. by S. Worchel & W. G. Austin, 1986. 130

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Παρά τη μεγάλη αλλαγή που έχει υποστεί το Burning Man στην πορεία της ιστορίας του, το στοιχείο του που παραμένει αναλλοίωτο διαχρονικά είναι ο τελετουργικός του χαρακτήρας. Αυτός του προσδίδει την χαρακτηριστική του ταυτότητα που το κάνει τόσο δημοφιλές, ενώ αποτελεί και τον πυρήνα συγκρότησης της κοινότητάς του. Για αυτό το λόγο, κρίνεται χρήσιμη η εξέταση του εγχειρήματος υπό το πρίσμα της τελετουργίας. Επίσης, λόγω μορφολογικής ομοιότητας της κοινότητας και των δραστηριοτήτων της με τις παρακάτω, την εξετάζουμε σύμφωνα με τις θεωρίες της γιορτής, του καρναβαλιού αλλά και των πολύ πιο σύγχρονων «νεο-φυλών», προκειμένου να γίνουν κατανοητοί ο τρόπος και ο λόγος για τους οποίους συγκροτείται αυτή η κοινότητα.

α. Η τελετουργία Ορισμός, χαρακτηριστικά Με τον όρο τελετουργία εννοείται μία προκαθορισμένη ακολουθία ενεργειών, η οποία περιλαμβάνει λέξεις, κινήσεις ή αντικείμενα που διαθέτουν συμβολικό νόημα, διαφέροντας με αυτόν τον τρόπο από τις ενέργειες της καθημερινότητας. Μία τελετουργία μπορεί να είναι είτε εποχιακή είτε τυχαία, και να αφορά ποικίλα θέματα (μία φυσική καταστροφή, μία περίοδο ατομικής ή κοινωνική κρίσης, την αλλαγή του κλίματος, την έναρξη της σποράς ή του θερισμού, το πέρασμα του ανθρώπου από μία φάση σε μία άλλη, την καθημερινή προσφορά στους θεούς, κλπ). Όσον αφορά τις ενέργειες που μπορεί να περιλαμβάνει, αυτές μπορεί να είναι σχεδόν κάθε είδους, ενώ χαρακτηρίζονται πάντοτε από μία τυποποίηση και μία επαναληπτικότητα. Αναλυτικά, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ενεργειών είναι ο φορμαλισμός-αυστηρά καθορισμένες ενέργειες-, η επαναληπτικότητα, η χορογράφηση και πειθαρχία του σώματος, οι συγκεκριμένοι κανόνες συμπεριφοράς, η ερμηνεία (performance)- προσθήκη θεατρικότητας στις πράξεις, η χρήση αντικειμένων ως ιερά σύμβολα. Ο κοινωνικός ρόλος της τελετουργίας έγκειται στο συμβολισμό που περιλαμβάνει. Κι έτσι, μιλώντας για συμβολισμό, καταλαβαίνουμε πως η τελετουργία έχει έναν επικοινωνιακό και 131

Εικόνα 1. The white procession (Η λευκή πομπή), performance στο Burning Man

132

4. Η δημιουργία της κοινότητας

εκφραστικό ρόλο μέσα στην κοινωνία. Σύμφωνα με τον Αυστριακό φιλόσοφο Wittgenstein, ο άνθρωπος είναι ένα «τελετουργικό» ζώο. Αυτό σημαίνει πως πέραν του ενστίκτου του για επιβίωση και συντήρηση, καθορίζεται και από μία πνευματικότητα , την οποία την εκφράζει μέσω της τελετουργίας , είτε σε ατομικές είτε σε κοινωνικές δραστηριότητες. Η τελετουργία, λοιπόν, συνιστά τη μετάβαση από την υλική στην πνευματική διάσταση των πραγμάτων. 1 Πιο συγκεκριμένα, η τελετουργία συνδέεται με την ύπαρξη συλλογικής συνείδησης. Μέσω αυτής εκφράζονται οι κοινές αξίες μίας ομάδας(κοινότητας) και μέσω αυτής το άτομο δρα ως μέλος της ομάδας και της κοινότητας. Παρότι η τελετουργία, ειδικά στις πρωταρχικές κοινωνίες, ήταν συνήθως συνυφασμένη με τη θρησκεία, αυτό συνέβαινε γιατί η θρησκεία αποτελούσε για τις αρχετυπικές κοινωνίες μία κοινή φιλοσοφική αρχή. Ο Emile Durkheim2 υποστήριζε πως « οτιδήποτε κοινωνικό είναι θρησκευτικό, οι δύο αυτοί κόσμοι είναι συνώνυμοι » , επισημαίνοντας με αυτή τη φράση το σημαντικό ρόλο της θρησκείας στην κοινωνική συνοχή. Γι’ αυτόν, η σημαντικότητα του ‘ιερού’ δε συνίσταται στη συνάντηση των συμμετεχόντων με το θείο, στην πίστη ή σε κάποια υπερφυσική οντότητα. Αυτό που τελικά συμβαίνει στη διάρκεια της τελετουργίας είναι πως τα άτομα οικειοποιούνται τις πολιτισμικές αξίες της κοινότητάς τους , μετασχηματίζονται από μονάδες σε μέλη μιας κοινότητας, και δημιουργείται έτσι το αίσθημα της αλληλεγγύης. 3 Συνεπώς, η τελετουργία αποτελεί πρωτίστως μία διαδικασία επικοινωνίας μέσω της οποίας εκφράζονται κοινωνικές δομές και σχέσεις, μεταφέρονται κοινωνικές νοηματοδοτήσεις Οι τελετουργίες μπορούν να διαχωρισούν στα εξής είδη : διαβατήριες τελετές / τελετουργίες μύησης , ημερολογιακές και αναμνηστικές τελετές, τελετές ανταλλαγής και επικοινωνίας, τελετές δοκιμασίας, τελετές γιορτής, νηστείας και λουκούλλειων γευμάτων, πολιτικές τελετές.

1 Αναστασία Κουκουλά, ‘Τελετουργικός Άνθρωπος, Τελετουργικός Χώρος’ (ΕΜΠ, 2006). 2 Ο Emile Durkheim (1858 – 1917 ) ήταν Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος και θεωρείται ‘πατέρας του λειτουργισμού’. Θεωρούσε τη θρησκεία ως τον πιο βασικό κοινωνικό θεσμό, και εισήγαγε την προσέγγιση της τελετουργίας ως κοινωνική λειτουργία 3 Ευάγγελος Αυδίκος, ‘Εορταί Και Πανηγύρεις. Σύνορα, Λαϊκά Δρώμενα Και Τελετές’, in Εορταί Και Πανηγύρεις. Σύνορα, Λαϊκά Δρώμενα Και Τελετές, ed. by ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2017. 133

Εικόνα 2. Η Crimson Rose ηγείται της τελετουργίας ανάμματος του Ανθρώπου

134

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Victor Turner , οι διαβατήριες τελετές και η μεθοριακότητα Μία σημαντική θεωρία σχετικά με την τελετουργία και την κοινωνική δομή είναι αυτή του ανθρωπολόγου Victor Turner , ο οποίος μελέτησε τις διαβατήριες τελετές και την έννοια της μεθοριακότητας. Οι διαβατήριες τελετές ορίστηκαν και μελετήθηκαν από το λαογράφο Arnold Van Gennep, τον πρώτο που μελέτησε τις τελετουργίες ως αυτόνομο επιστημονικό πεδίο. Πρόκειται, όπως τις όρισε, για τις τελετές που συνοδεύουν κάθε αλλαγή τόπου, κατάστασης, κοινωνικής θέσης και ηλικίας. «Η διαβατήρια τελετή είναι ένα εορταστικό γεγονός το οποίο υπάρχει σε όλες τις ιστορικά γνωστές κοινωνίες και σηματοδοτεί το πέρασμα από μία κοινωνική ή θρησκευτική κατάσταση σε μία άλλη.»4 Σύμφωνα με τον Van Gennep , όλες οι διαβατήριες τελετές χαρακτηρίζονται από τρεις φάσεις: τον αποχωρισμό (separation) , τη μετάβαση- μεθοριακότητα (transition) , και την ενσωμάτωση (aggregation- re-incorporation). Η πρώτη φάση περιλαμβάνει συμβολικές πράξεις που σημαίνουν την αποκοπή του ατόμου από την ομάδα, από το προηγούμενο στάτους όπου ανήκε, ή από μία κατάσταση συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών. Κατά τη διάρκεια της ενδιάμεσης «μεθοριακής» περιόδου, τα χαρακτηριστικά του υποκειμένου – «διαβάτη» είναι ασαφή: διασχίζει μία πολιτισμική σφαίρα ή οποία έχει λίγα έως κανένα από τα γνωρίσματα της προηγούμενης ή της επερχόμενης κοινωνικής κατάστασης. Στην τρίτη φάση, το πέρασμα ολοκληρώνεται και το υποκείμενο ανήκει πλέον στο νέο του στάτους.5 O Turner, ο οποίος αφιέρωσε το έργο του στη μελέτη των τελετουργιών, εστίασε το ενδιαφέρον του στη μεσαία φάση, την οποία ο Van Gennep επίσης ονόμαζε «μεθοριακότητα» – «liminality» (από τη λατινική λέξη limen που σημαίνει κατώφλι , το οποίο διασχίζουν τα υποκείμενα κατά τη διάρκεια της μετάβασής τους από τη μία θέση σε μια άλλη) . Κατά τον Turner, η μεθοριακότητα είναι η σπουδαιότερη φάση των τελετουργιών. Σε αυτή τη φάση τα τελετουργικά υποκείμενα βρίσκονται στη διαδικασία μετακίνησης από την προηγούμενη κοινωνική θέση στην επόμενη. Ως εκ τούτου, έχουν χάσει τα γνωρίσματα και τα προνόμια της παλιάς τους ταυτότητας, δεν έχουν αποκτήσει εκείνα της καινούργιας, και αυτή η κατάσταση

4 Victor Turner, Rite of Passage | Britannica.com, Encyclopædia Britannica, Inc. 5 Victor Turner, From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play, PAJ Publications (Baltimore, Maryland: Brooks McNamara ,Richard Schechner, 1982) 135

Εικόνα 3. Σχεδιάγραμμα διαβατήριας τελετής.

136

4. Η δημιουργία της κοινότητας

δημιουργεί συνθήκες μετεωρισμού.6 Τα γνωρίσματα της μεθοριακότητας και των ατόμων που μετέχουν σε αυτήν είναι αναγκαστικά ασαφή, καθώς ελίσσονται ανάμεσα στις καθορισμένες δομές και δεν κατηγοριοποιούνται σε κάποια από αυτές. Βρίσκονται μεταξύ και ανάμεσα (betwixt and between) των θέσεων που έχουν οριστεί από τους νόμους, τα έθιμα, τις συμβάσεις και τους κανόνες. Έτσι, τα σύμβολα που εκφράζουν αυτά τα γνωρίσματα διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, ενώ συχνά συνδέονται με τις έννοιες του θανάτου, της ερημιάς, του σκοταδιού, των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων, καταστάσεων δηλαδή που εμπεριέχουν επίσης ασάφεια και μυστήριο. Επίσης, τα ίδια τα άτομα που βρίσκονται στη μεθοριακή φάση έχουν μία ασαφή ταυτότητα. Προκειμένου να αποκτήσουν τη νέα τους ταυτότητα, πρέπει να απαλλαγούν από την προηγούμενη. Έτσι, παρουσιάζονται απογυμνωμένοι από αμφιέσεις, περιουσίες, στάτους ή ό,τι άλλο μπορεί να τους διαφοροποιήσει από τα υπόλοιπα, μεθοριακά άτομα και να τους προσδώσει κάποιον κοινωνικό χαρακτηρισμό. Δεν τους ανήκει τίποτα.7 Αυτήν τη διάσπαση της υπάρχουσας κοινωνικής δομής μαζί με τους ρόλους, τις υπολήψεις, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που αυτή έχει καθορίσει, ο Turner την ορίζει ως «αντιδομή».8 Σε αυτές τις συνθήκες, τα μεθοριακά άτομα σχηματίζουν μεταξύ τους δεσμούς τους οποίους ο Turner ονομάζει «communitas». Αυτοί επεκτείνονται πέρα από τους τυπικούς κοινωνικούς δεσμούς που τους οποίους υπαγορεύουν οι καθορισμένες κοινωνικές σχέσεις και ομάδες. Οι communitas εκφράζουν την αντι-δομή, καθώς οι σχέσεις τους είναι αδιαφοροποίητες, ισότιμες, άμεσες και εκτός της ορθολογικής σκέψης. Η εδραιωμένη κοινωνική δομή κρατά τους ανθρώπους μακριά, καθώς καταδεικνύει τις διαφορές τους και περιορίζει τις πράξεις τους . Αντιθέτως, οι communitas ενώνουν το σύνολο των ανθρώπων.9 Ο Turner επισημαίνει τη σπουδαιότητα της αντι-δομής καθώς τη βλέπει ως πηγή πολιτισμικής και κοινωνικής εξέλιξης. Ενώ η δομή εκπροσωπεί την ισορροπία του κοινωνικού συστήματος, η αντι-δομή εκπροσωπεί τη δημιουργικότητά του, ένα πεδίο με πιθανές εναλλακτικές μέσα

6 Αυδίκος. 7 Victor Turner, The Ritual Process: Structure and Anti-Structure (Cornell University Press, 1966). 8 Turner, From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play. 9 Victor Turner, Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society , p.45-47 (Cornell University Press, 1975). 137

Εικόνα 4. Λίγο πριν την καύση του Ανθρώπου.

138

4. Η δημιουργία της κοινότητας

από τις οποίες μπορεί να προκύψουν νέες ιδέες. Υπό τις κατάλληλες συνθήκες, λοιπόν, δημιουργούνται καινοτομίες, οι οποίες στη συνέχεια ανατροφοδοτούν την «κεντρική» κοινωνική δομή με στόχους, εμπνεύσεις, κίνητρα, νέους τρόπους οργάνωσης. Αυτό ισχύει και σε συλλογικό και σε προσωπικό επίπεδο. Όπως συμπληρώνει και ο Brian Sutton-Smith , μιλώντας για το δίπολο τάξης – αταξίας στα παιχνίδια, « ίσως είμαστε άτακτοι και απείθαρχοι στα παιχνίδια είτε γιατί συσσωρεύουμε μια υπερβολική δόση πειθαρχίας και θέλουμε να εκτονωθούμε, είτε γιατί έχουμε κάτι να μάθουμε με το να είμαστε απείθαρχοι» .10 Ακόμα , κατά τον Turner, η κοινωνική ζωή εμπεριέχει δίπολα (τάξης- αταξίας, υψηλού – χαμηλού ) και ο άνθρωπος πρέπει να βιώνει και τα δύο άκρα των πόλων προκειμένου να έχει μία ολοκληρωμένη αντίληψη της πραγματικότητας. Οι διαβατήριες τελετές υπάρχουν σε όλες τις κοινωνίες αλλά τείνουν να φτάσουν στη μέγιστη έκφρασή τους σε κοινωνίες μικρής κλίμακας, σχετικά σταθερές και κυκλικές, όπου η αλλαγή συνδέεται με βιολογικούς και μετεωρολογικούς ρυθμούς και επαναλήψεις, δηλαδή στις πρωταρχικές κοινωνίες. Στις σύγχρονες κοινωνίες, οι συνθήκες (κοινωνικές, πολιτισμικές, εργασιακές) έχουν γίνει πιο πολύπλοκες και εξειδικευμένες, κι έτσι δεν πιστεύεται πια ότι υπάρχουν αντικειμενικές αλήθειες αλλά προσωπικές προσλαμβάνουσες κάθε ατόμου. Πάνω σε αυτό είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε πότε και πού κάποια φάση θεωρείται μεθοριακή. Τα στάδια της ζωής κάθε ατόμου είναι διαφορετικά τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη διάρκεια κι έτσι οι τελετές μετάβασης από το ένα στο άλλο έχουν γίνει εξατομικευμένες επιλογές, όπως έχει γίνει και η μεθοριακότητα. Κάθε άτομο μπορεί να χαράξει τη δική του πορεία και τη δική του ταυτότητα, επιλέγοντας μέσα από μία πληθώρα συμβόλων, δράσεων και προϊόντων που το προσφέρονται. Συνεπώς, οι νέες τελετές μετάβασης μπορούν να πραγματοποιηθούν χωρίς να συνδέονται με την έννοια της κοινότητας, έχουν προσωπικό και προαιρετικό χαρακτήρα. H κοινωνική δομή με τον τρόπο που τη συνέλαβε ο Van Gennep δεν υφίσταται πλέον. Ο άνθρωπος δεν πραγματοποιεί μία σταθερή πορεία διαμέσου ενός σταθερού συστήματος δομών, αλλά βρίσκεται μέσα σε ένα σύνολο διαρκών εναλλασσόμενων δομών.11

10 Turner, From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play. 11 Jasper Balduk, ‘On Liminality : Conceptualizing “in between-Ness”’ (Radboud University, 2008). 139

Εικόνα 5. Η καύση.

140

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Τέλος, οι communitas ,όπως και η μεθοριακότητα, έχουν αλλάξει ως προς το πότε και πού τις συναντάμε, αλλά παρόλα αυτά σύμφωνα με τον Turner οι αξίες τους συνεχίζουν να υπάρχουν. Μπορούμε να τις δούμε σε καλλιτεχνικά ή κοινωνικά κινήματα, όπως των beat ή των hippies. Οι αξίες που εκφράζονται έχουν να κάνουν με την αμεσότητα, τον αυθορμητισμό, την ενότητα των ανθρώπων, πέρα από την εκάστοτε κοινωνική δομή. Ακόμα, εστιάζουν στις προσωπικές σχέσεις έναντι των κοινωνικών ρόλων και υποχρεώσεων. Έτσι παύουν να αποτελούν ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ δύο καθορισμένων «θέσεων» και είναι πλέον αυτόνομες καταστάσεις, που κρατούν το χαρακτήρα της «αντι-δομής» .12

« Το στάδιο της μεθοριακότητας βοηθά το άτομο να εξετάσει τον εαυτό του σε σύγκριση με τους άλλους κι έτσι του δίνει την ευκαιρία να δει τη δυνατότητα ενός ‘εγώ’ που αλλιώς θα παρέμενε κρυμμένο.»13

12 Turner, The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. 13 Mahesh Sharma, ‘The Liminality of Contemporary Culture’, Bodhi: An Interdisciplinary Journal, 6.1 (2013), 109–19 141

142 Εικόνα 6. Καρναβαλικές μεταμφιέσεις του Burning Man.

4. Η δημιουργία της κοινότητας

β. H γιορτή και το καρναβάλι Οι απαρχές της γιορτής «μία χρονική περίοδος αφιερωμένη στη μνήμη, τον εορτασμό, την αναβίωση ή την προσμονή κάποιου γεγονότος ή κάποιας περιόδου – γεωργικής , θρησκευτικής ή κοινωνικήςπολιτισμικής – η οποία προσδίδει νόημα και συνοχή σε ένα άτομο και σε μια θρησκευτική , πολιτική ή κοινωνικοοικονομική κοινότητα»14. Η γιορτή είναι συνομήλικη των ανθρώπινων κοινωνιών και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες πρωταρχικές μορφές έκφρασης του ανθρώπινου πολιτισμού. Ως ένα είδος τελετουργίας και αυτή, έχει σκοπό να εκφράσει κοινές αξίες της κοινότητας. Επιπλέον, έχει στενή σχέση με την έννοια του χρόνου, καθώς σηματοδοτεί στιγμές κρίσης ή σημεία καμπής στον κύκλο της φύσης ή στη ζωή της κοινωνίας και του ανθρώπου. Η λατρεία ενός θεού, η εκλογή ενός νέου αρχηγού ή βασιλιά, η έλευση του νέου χρόνου, η γέννηση, ο θάνατος, η σπορά και ο θερισμός, ήταν κάποια από τα γεγονότα που εορτάζονταν στις πρώιμες κοινωνίες. Με αυτόν τον τρόπο τα μέλη τους μάθαιναν τις παραδόσεις, ενίσχυαν την κοινή τους ταυτότητα αλλά και έβρισκαν έναν τρόπο ψυχαγωγίας. Επιπλέον, στις αρχαιοελληνικές εορτές που αποτελούσαν μία πιο ανεπτυγμένη μορφή γιορτής και σχετίζονταν με τη λατρεία των θεών, συναντάμε μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων τραγούδια, ποιήματα, θεατρικές παραστάσεις, διαγωνισμούς. Συνεπώς, βλέπουμε από πολύ νωρίς και το πολιτισμικό στοιχείο ενταγμένο μέσα στο εορταστικό.15 Οι πιο χαρακτηριστικές πρώιμες γιορτές ήταν τα αρχαιοελληνικά Δημήτρια, τα Διονύσια, καθώς και τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια. Η Δήμητρα, ο Διόνυσος, και ο Κρόνος (προς τιμήν του οποίου γίνονταν τα Σατουρνάλια), ήταν θεότητες σχετικές με τη γη, τη γονιμότητα, την αφθονία.16

14 Linwood Fredericksen, ‘Feast’, Encyclopædia Britannica, Inc. (Encyclopædia Britannica, inc., 2016) [τελευταία πρόσβαση 6.1.2018]. 15 Waldemar Cudny, ‘The Concept, Origins and Types of Festivals’, in Festivalisation of Urban Spaces (Cham: Springer International Publishing, 2016), pp. 11–43 . 16 Cudny. 143

Εικόνα 7. Pieter Bruegel - Η μάχη του Καρναβαλιού και της Σαρακοστής (1559). 144

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Πέρα από τη θεατρικότητα που περιείχαν αυτές οι γιορτές, η οποία έγινε η βάση περαιτέρω καλλιτεχνικής ανάπτυξης, καθοριστικό στοιχείο ήταν ο οργιαστικός χαρακτήρας τους. Συνυφασμένος με τη λατρεία του Διονύσου, ο οποίος ήταν ο θεός της γονιμότητας, του οίνου, της φύσης, και συνεπώς εξέφραζε τα συναισθήματα και τα ένστικτα έναντι του ορθολογισμού, ο χαρακτήρας αυτός ονομάστηκε διονυσιακός. Οι συμμετέχοντες ενεργούσαν χωρίς φραγμούς, καταργώντας κοινωνικές και ταξικές συμβάσεις, αφήνοντας να συναισθήματα και τα απωθημένα τους να εκτονωθούν. Αυτή η απελευθέρωση ήταν καθοριστική για την αρμονική λειτουργία της κοινωνίας (γι’ αυτό και ένα από τα προσωνύμια του Διονύσου ήταν το Λύσιος, που σημαίνει λυτρωτής ). Από εκεί προέκυψε και το δίπολο Απολλώνιου – Διονυσιακού πνεύματος, όπου το Απολλώνιο, σε αντιδιαστολή με το Διονύσιο, αντιπροσωπεύει το μέτρο, τη λογική και την τάξη. Μαζί, αυτοί οι δύο πόλοι σχηματίζουν την ισορροπία και την αρμονία.

Το καρναβάλι και η θεωρία του Bakhtin Κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, οι εορταστικές εκδηλώσεις συνέχισαν να εξελίσσονται. Εκείνη την περίοδο καθοριστική ήταν η εμφάνιση των λαϊκών γιορτών, οι οποίες είναι βασισμένες στο γέλιο. Με πρωταγωνιστή το καρναβάλι, το οποίο έχει τις ρίζες του στα Σατουρνάλια, αυτές οι γιορτές έφτιαχναν ένα δεύτερο κόσμο κωμικών εκδηλώσεων που αντιτίθονταν στον επίσημο και σοβαρό τόνο του εκκλησιαστικού και φεουδαρχικού πολιτισμού. Τον ιδιαίτερο ρόλο και τα χαρακτηριστικά της λαϊκής γιορτής και ιδιαίτερα του καρναβαλιού συνοψίζει πολύ εύστοχα ο Ρώσος θεωρητικός M.Bakhtin στο έργο του Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του.17 Όπως αναφέρει, οι καρναβαλικοί εορτασμοί και τα κωμικά θεάματα κατείχαν σημαντική θέση στη ζωή του μεσαιωνικού ανθρώπου. Σχεδόν κάθε εκκλησιαστική γιορτή είχε και τη λαϊκή κωμική εκδοχή της. Αυτό συνέβαινε σε όλους τους αιώνες της μεσαιωνικής Ευρώπης, και δημιουργούσε ένα δεύτερο κόσμο και μία δεύτερη ζωή έξω από την επισημότητα, στην οποίον όλοι οι άνθρωποι συμμετείχαν , λιγότερο ή περισσότερο, κάποια

17 Ο Fransois Rabelais ήταν Γάλλος συγγραφέας της Αναγέννησης, γνωστός για το μυθιστόρημά του Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ . (πηγή : www.wikipedia.com/rabelais ) 145

Εικόνα 8. Hieronymus Bosch, Ο αγώνας ανάμεσα στην Αποκριά και τη Σαρακοστή (1600).

146

4. Η δημιουργία της κοινότητας

περίοδο του χρόνου. Χωρίς να λάβουμε υπόψη μας αυτήν την κατάσταση των δύο κόσμων, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τη συνείδηση ούτε του μεσαιωνικού κόσμου ούτε της Αναγέννησης.18 Όπως υποστηρίζει και ο Bakhtin, σε αντιστοιχία του απολλώνιου-διονυσιακού πνεύματος, αυτή η διττή διάσταση του κόσμου και της ανθρώπινης ζωής υπήρχε από τα πρώτα στάδια της πολιτισμικής ανάπτυξης. Στα αρχικά στάδια της προ-ταξικής και προ-πολιτικής ανάπτυξης, η σοβαρή και η κωμική διάσταση του κόσμου και του θεού ήταν ισότιμα ιερές και ‘επίσημες’. Αλλά όταν άρχισαν να παγιώνονται οι έννοιες του κράτους και της ταξικής δομής, αυτή η ισότητα των δύο διαστάσεων έγινε αδύνατη, και όλες οι κωμικές μορφές μεταφέρθηκαν σε μία ανεπίσημη σφαίρα.19 Το καρναβάλι και οι παρόμοιες με αυτό γιορτές έβαζαν τους ανθρώπους για κάποιο χρονικό διάστημα σε μια ουτοπική σφαίρα ελευθερίας, ισότητας και αφθονίας. Από την άλλη, οι επίσημες γιορτές του Μεσαίωνα, είτε εκκλησιαστικές, είτε φεουδαρχικές, είτε οργανωμένες από το κράτος, δεν οδηγούσαν έξω από την υπάρχουσα κοινωνική κατάσταση. Αντίθετα, επικύρωναν την υπάρχουσα κατάσταση των πραγμάτων και την ενίσχυαν, ήταν ο θρίαμβος μιας κοινωνικής κατάστασης ήδη επιβεβλημένης. Ενώ το καρναβάλι, καθώς ήταν αντίθετο προς τις επίσημες γιορτές, μπορούμε να πούμε πως γιόρταζε την απελευθέρωση από την εγκαθιδρυμένη τάξη. «Το καρναβάλι δεν αναγνωρίζει καμία διάκριση μεταξύ ηθοποιών και θεατών, όλοι συμμετέχουν. Όσο διαρκεί, δεν υπάρχει ζωή έξω από αυτό. Κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού η ζωή υπακούει μόνο στους δικούς του νόμους, που είναι οι νόμοι της ίδιας της ελευθερίας. Έχει οικουμενικό πνεύμα, είναι μία κατάσταση ολόκληρου του κόσμου, μία κατάσταση αναζωπύρωσης και ανανέωσης όπου όλοι συμμετέχουν. Έτσι, το καρναβάλι είναι η δεύτερη ζωή των ανθρώπων, οργανωμένη με βάση το γέλιο. Είναι μία εορταστική ζωή.»20 Μέσα σε αυτή τη νέα τάξη πραγμάτων δημιουργούνταν διαφορετικές σχέσεις, καθαρές από κοινωνικά στερεότυπα. Επιπλέον, η αναστολή των ιεραρχικών θέσεων έδινε χώρο για νέους τρόπους επικοινωνίας. Δημιουργούταν μία ολόκληρη νέα διάλεκτος, σχηματισμένη από γέλιο, λεκτικά παιχνίδια, βωμολοχίες.

18 Mikhail Bakhtin, Rabelais and His World., Indiana University Press (Bloomington, 1984) 19 Bakhtin. 20 Bakhtin. 147

Εικόνα 9. Γκροτέσκες φιγούρες.

148

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Αξιοσημείωτος είναι ο τρόπος που παρουσιαζόταν το ανθρώπινο σώμα στο καρναβάλι και οι συμβολισμοί που εμπεριείχε. Το καρναβάλι σχετιζόταν πολύ με τις σωματικές απολαύσεις όπως το φαγητό, το σεξ και το παιχνίδι, και εξύψωνε ιδιαίτερα τις ορμές και τις επιθυμίες που είχαν να κάνουν με το στομάχι και τα γεννητικά όργανα. Ήταν μία γιορτή του «κάτω σώματος», που εξυμνούσε την υλικότητα. Ακόμα, το σώμα παρουσιαζόταν σε υπερβολικές μορφές. Αυτή η ιδιαίτερη αισθητική, που ακύρωνε τα προσχήματα, υποβίβαζε όσα θεωρούνταν καθώς πρέπει και υψηλά, και τα μετέφερε σε υλικό επίπεδο, ονομάστηκε γκροτέσκος ρεαλισμός, και ήταν κληρονομιά του λαϊκού πνεύματος. Βασική αρχή του γκροτέσκου, λοιπόν, ήταν η υποβάθμιση όσων θεωρούνταν υψηλά, ιδανικά, πνευματικά και η μεταφορά τους στο υλικό επίπεδο. Με αυτόν τον τρόπο το σώμα δεν θεωρούταν κάτι εξατομικευμένο αλλά κάτι συλλογικό, αποκτούσε οικουμενικό χαρακτήρα. Επίσης, η υποβάθμιση σήμαινε επαφή με τη γη, σαν ένα στοιχείο που καταβροχθίζει και γεννά ταυτόχρονα. Έτσι, το γκροτέσκο συμβόλιζε το συλλογικό, αναπτυσσόμενο, διαρκώς ανανεώσιμο σώμα των ανθρώπων.21

Εάν κάνουμε μία αναγωγή των χαρακτηριστικών του καρναβαλιού στη θεωρία του Turner, θα χαρακτηρίζαμε το καρναβάλι ως μία μεθοριακή φάση. Η αντιστροφή της πραγματικότητας ταυτίζεται με την έννοια της αντι-δομής, ενώ οι καθαρές, ισότιμες σχέσεις είναι ίδιες με αυτές των communitas. Ακόμα, η καρναβαλική διάλεκτος συνιστά ένα σύστημα τελετουργικών συμβόλων. Τέλος, η αναφορά του γκροτέσκου σε βασικές αξίες της ανθρώπινης ύπαρξης (γέννηση-θάνατος, σχέση με το χρόνο), έξω δηλαδή από κοινωνικές έννοιες, μας θυμίζει το χαρακτήρα της μεθοριακότητας.

21 Bakhtin. 149

Εικόνα 10. Εσωτερικό του ναού.

150

4. Η δημιουργία της κοινότητας

γ. Η σύγχρονη εποχή : Νέου τύπου ταυτότητες και «νεο-φυλές» Νέου τύπου ταυτότητες Πέρα από τις εδραιωμένες κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις που προσδιορίζουν την ταυτότητα του κάθε ατόμου (θρησκεία, κοινωνική τάξη, «φυλή», κ.ά.),στον εικοστό αιώνα η ταυτότητα άρχισε να συνδέεται και με την κατανάλωση αγαθών, και τη διαφοροποίηση μέσω των προσωπικών προτιμήσεων. Αυτό ήρθε σαν συνέπεια τόσο της μαζικής παραγωγής αγαθών του εικοστού αιώνα (και κατά συνέπεια της αναζήτησης μίας προσωπικής ταυτότητας μέσα από αυτά) αλλά και της αστικοποίησης. Από τα μέσα του 20ου αιώνα η μαζική παραγωγή καταναλωτικών αγαθών της βιομηχανικής οικονομίας τα έκανε πολύ πιο προσιτά στον κόσμο. Ενώ μέχρι τότε λοιπόν επικρατούσε σχετική λιτότητα στην κατανάλωση (από τον περισσότερο κόσμο), εμφανίστηκε μία πρωτοφανής αφθονία. Συνεπώς, τα άτομα είχαν πλεόν τη δυνατότητα να επιλέγουν ανάμεσα σε πάρα πολλά αγαθά, να ζητούν τη διαφοροποίηση μέσω αυτών και να διαμορφώνουν με αυτόν τον τρόπο μία προσωπική καταναλωτική ταυτότητα. Η ομάδα που επηρεάστηκε περισσότερο από αυτήν την αλλαγή ήταν η νεολαία, αφού εκείνη την εποχή βρέθηκε να έχει μεγαλύτερη οικονομική άνεση, περισσότερο ελεύθερο χρόνο και να σπουδάζει περισσότερο, έχοντας έτσι τη διάθεση να πειραματιστεί με τις νέες αυτές δυνατότητες.22 Η προσωπική ταυτότητα γίνεται πλέον πολυδιάστατη και εξατομικευμένη, αφού ο καθένας μπορεί να υιοθετεί ποικίλους ρόλους μέσα από την κατανάλωση αγαθών. Επίσης, αποκτά και μία μεγαλύτερη αστάθεια, λόγω των ευκαιριών για πειραματισμό που προσφέρονται.23 Αυτή η αλλαγή, ωστόσο, δεν καταργεί τις υπόλοιπες ταυτότητες που υπήρχαν μέχρι πρότινος. Όσον αφορά τις ταξικές διακρίσεις, συγκεκριμένα, υπάρχει πάντα μία διάκριση ως προς το

22 Andy Bennett, ‘Subcultures or Neo-Tribes ? Rethinking the Relatioship between Youth , Style and Musical Taste’, 33.3 (1999). 23 Zygmunt Bauman, ‘From Pilgrim to Tourist - or a Short History of Identity’, in Questions of Cultural Identity, ed. by Stuart Hall, SAGE Publi, 1996, p. 208 . 151

Εικόνα 11. Η Black Rock City.

152

4. Η δημιουργία της κοινότητας

τι καταναλώνει κάθε τάξη, και, ακόμα και αν τα καταναλωτικά αγαθά είναι προσβάσιμα σε όλους, πάλι οι ανώτερες τάξεις βρίσκουν τρόπους να διαφοροποιούνται, μέσω της μόδας.24 Απλώς, η προσωπική ταυτότητα αποκτά πλέον μία μεγαλύτερη πολυμορφία. Παράλληλα, και άλλες κοινωνικές ταυτότητες ενισχύονται και αναγνωρίζονται οι πολλαπλότητές τους (για παράδειγμα φύλου, τάξης, σεξουαλικού προσανατολισμού).

«Νέο-φυλές» Ένα ακόμα νέο στοιχείο που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή είναι το είδος και το πλήθος των κοινωνικών ομάδων σε σχέση με το παρελθόν . Ενώ μέχρι πρότινος οι κοινωνικές ομάδες σχηματίζονταν βάσει συγκεκριμένων παραγόντων (τάξη, θρησκεία, εθνικότητα, κλπ), - που βέβαια κι εδώ παρουσιάζουν πολλαπλότητες- τώρα παράλληλα σε αυτές προστίθενται και νέων ειδών ομάδες. Αυτές σχηματίζονται με άξονα τα κοινά ενδιαφέροντα και τον κοινό τρόπο ζωής. Η αποξένωση μεταξύ των ατόμων, αποτέλεσμα της αστικοποίησης και του αυστηρού τρόπου ζωής, έφερε στην επιφάνεια την ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου να νιώθει πως ανήκει κάπου και να ενεργοποιήσει τη συναισθηματική του έκφραση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκαν οι κοινωνικοί σχηματισμοί που ονομάζονται «νέο-φυλές» (‘neotribes’). Πρόκειται για προσωρινές ομάδες που διαμορφώνονται γύρω από μία κοινή εμπειρία ή μια κοινή δραστηριότητα των μελών τους, και διαρκούν όσο διαρκεί και αυτή η εμπειρία. Ο κύριος λόγος ύπαρξής τους είναι να προσδώσουν στα μέλη τους μία κοινή ταυτότητα. Ακόμα, επειδή συνεκτικός τους παράγοντας είναι το συναίσθημα, αποκαλούνται «συναισθηματικές κοινότητες». Κάποια παραδείγματα «νέο-φυλών» αποτελούν τα πλήθη των συναυλιών, των φεστιβάλ και του καρναβαλιού, οι φίλαθλοι οπαδοί, τα άτομα με το ίδιο χόμπι, οι συμμετέχοντες σε πάρτι ή σε πολιτικές συναθροίσεις. Την έννοια της «νέο-φυλής» εισήγαγε πρώτος ο Γάλλος κοινωνιολόγος Michel Maffesoli το 1988 στο βιβλίο του ‘ Le temps de Tribus’ ( ‘The time of the Tribes’). Σε αντιστοιχία με τις αρχαϊκές φυλές, βασικό της στοιχείο είναι το έντονο αίσθημα της ενσωμάτωσης στην ομάδα , και η χρήση τελετουργιών και συμβόλων που σηματοδοτούν αυτήν την ενσωμάτωση.

24 Georg Simmel, ‘Fashion’, The American Journal of Sociology, 62.6 (1957), 541–58. 153

Εικόνα 12. Καταναλωτικά προϊόντα που έχουν συνδεθεί με «νεο-φυλές».

154

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Παρόλα αυτά οι «νέο-φυλές» δεν αποτελούν φυλές με την κλασική ανθρωπολογική έννοια, γιατί δεν έχουν την ίδια σταθερότητα και διάρκεια. Οι νέο-φυλές είναι ελαστικές ˙ αλλάζουν εύκολα μέλη και αρχές, αφού και τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων είναι πλέον ελαστικά με την έννοια ότι μεταβάλλονται συχνά. Κατά τον Maffesoli, η σύγχρονη κοινωνική ζωή χαρακτηρίζεται από τη συμμετοχή σε ποικίλες, αλληλεπικαλυπτόμενες ομάδες στις οποίες οι ρόλοι που παίζει κάποιος, του προσδίδουν προσωρινά ταυτότητες. Συνεπώς, η εμφάνιση των «νέο-φυλών¨» συνδέεται άμεσα με το σύγχρονο τρόπο διαμόρφωσης της ταυτότητας.25 Επίσης, τα μέλη της «νέο-φυλής» φέρουν συχνά κάποιο χαρακτηριστικό της, φορώντας συγκεκριμένη ενδυμασία ή επιδεικνύοντας κάποιο διακριτικό της ή ενστερνιζόμενα της κοινές αξίες ή πολιτισμικές προτιμήσεις της ομάδας. Από την οπτική του καταναλωτισμού, η ανάλυση του Maffesoli αποκτά μεγάλη σημασία, γιατί οι «νέο-φυλές» συνδέονται και με την ατομική και με τη συλλογική κατανάλωση. Δεν είναι μάλιστα σπάνιο ορισμένες να συνδέονται με συγκεκριμένα καταναλωτικά προϊόντα.26 Βέβαια, αυτός ο συσχετισμός δε σημαίνει πως τα μέλη δεν «επενδύουν» συναισθηματικά στις συγκεκριμένες ταυτότητες. Η θεωρία του Maffesoli χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια από πολλούς θεωρητικούς που ανέλυσαν την κουλτούρα των raves, αφού οι ‘ravers’ θεωρούνται ένα από τα χαρακτηριστικότερα είδη «νέο-φυλής». Τόσο ως προς τη διάρκεια που σχηματίζονται, όσο και ως προς το έντονο αίσθημα ομαδικότητας που αναπτύσσουν οι συμμετέχοντες μεταξύ τους, τα raves μας δίνουν ακριβώς την εικόνα που έχει περιγράψει ο Maffesoli.

25 Michel Maffesoli, The Time of the Tribes, SAGE Publi (Meridiens Klincksieck, 1996). 26 Maffesoli. 155

Εικόνα 13. Καύση του Ναού.

156

4. Η δημιουργία της κοινότητας

δ. Η διαμόρφωση της κοινότητας του Burning Man Τόσο από συμμετέχοντες όσο και από ερευνητές που έχουν ασχοληθεί μαζί του, το Burning Man χαρακτηρίζεται ως τελετουργία, και αναλύεται σαν μια διαδικασία που συντελεί στη σύσταση μιας κοινότητας, της κοινότητας του Burning Man.27 Αρχικά, διακρίνουμε σε αυτό μορφολογικά στοιχεία τελετουργίας, βασικότερο των οποίων είναι η φωτιά. Όλο το γεγονός, όπως και η ονομασία, αλλά και το σχήμα της «πόλης», στρέφονται γύρω από την καύση του ανθρώπου. Όντας ένα αρχετυπικό σύμβολο, η φωτιά συνδέεται με την κάθαρση, με το μυστήριο και με το ιερό, και έχει κεντρικό ρόλο σε πάρα πολλές τελετουργίες. Έτσι, η καύση του ανθρώπου και των υπολοίπων έργων τέχνης, σαν κορύφωση του φεστιβάλ, προσδίδει στο γεγονός μία υπερβατικότητα. Επιπλέον έχουμε τη χρήση συμβόλων, όπως το ομοίωμα του ανθρώπου και ο «ναός», ενώ χρησιμοποιείται και ξεχωριστή διάλεκτος ( Burner , Burn, The playa , The man ), όλα χαρακτηριστικά στοιχεία τελετουργίας. Επίσης, το πνεύμα του Burning Man παραπέμπει και στο καρναβάλι, λόγω του παιγνιώδους χαρακτήρα του, των μεταμφιέσεων και κυρίως της ανατροπής της καθημερινότητας και των κοινωνικών στερεοτύπων. Όπως και στο καρναβάλι, έτσι και κατά τη διάρκεια του Burning Man ισχύουν ξεχωριστοί κανόνες συμπεριφοράς, αυτοί που προηγουμένως παρουσιάσθηκαν ως 10 αρχές του φεστιβάλ. Επίσης, το πνεύμα που επικρατεί και στις δύο περιπτώσεις είναι το διονυσιακό, καθότι στα πλαίσια της ελεύθερης έκφρασης που ενθαρρύνεται, σε συνδυασμό με την κατανάλωση αλκοόλ και ναρκωτικών, εκδηλώνονται ένστικτα και συναισθήματα, σε βαθμό υπερθετικό. Αυτή η διαφοροποίηση από την καθημερινότητα είναι και το σημαντικότερο στοιχείο που χαρακτηρίζει το φεστιβάλ και πάνω στο οποίο έχει στηρίξει όλη τη φιλοσοφία του. Οι άνθρωποι απαλλάσσονται από τους (κοινωνικούς-επαγγελματικούς-οικογενειακούς, κ.α.) ρόλους που έχουν στην καθημερινότητά τους ή στον – όπως τον αποκαλούν οι burners- «βασικό κόσμο» (‘default world’). Ζουν μία εβδομάδα σε ένα εντελώς ασυνήθιστο και αφιλόξενο περιβάλλον, συμπεριφερόμενοι και ντυμένοι όπως θέλουν, χωρίς τις καθιερωμένες υποχρεώσεις και

27 Turner, Rite of Passage | Britannica.com. 157

158

4. Η δημιουργία της κοινότητας

αναστολές. Με αυτόν τον τρόπο αφενός «αναπληρώνουν» όσα νιώθουν ότι στερούνται στην καθημερινότητά τους, και αφετέρου σχηματίζουν πολύ έντονους δεσμούς με τα υπόλοιπα μέλη.28 Με την κατάργηση των ιεραρχιών και την απαλλαγή από τους συνηθισμένους ρόλους και υποχρεώσεις, το Burning Man χαρακτηρίζεται ως ένα είδος μεθοριακής φάσης (liminality). Σε αυτό βοηθά και η τοποθεσία της ερήμου, η οποία απαλλαγμένη κυριολεκτικά από οποιαδήποτε δομή, είναι κενή από κοινωνικά νοήματα, κι έτσι οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν εκ του μηδενός τη δική τους «αντι-δομή» , με τον τρόπο που την έχει περιγράψει ο Turner. Έτσι, δημιουργείται μία κοινότητα με διαφορετικές προτεραιότητες, όρια και κανόνες λειτουργίας από τις συνηθισμένες. Υπό αυτές τις συνθήκες δημιουργούνται και σχέσεις ισότητας και αλληλεγγύης μεταξύ των συμμετεχόντων, αυτό δηλαδή που ο Turner όρισε ως communitas. Οι ίδιοι οι διοργανωτές του Burning Man, πάντως, επιζητούν τη σύνδεσή του με τη θεωρία του Turner, κάτι που φαίνεται από το σχεδιασμό της πόλης, τη θεατρικότητα με την οποία δίνουν έμφαση σε όλα τα τελετουργικά χαρακτηριστικά και από τα θέματα ορισμένων χρονιών ( 2011-‘Rites of Passage’ , 2017- ‘Radical Ritual’ ).Το κυκλικό σχήμα της πόλης είναι αρχετυπικό, και συνδέεται με τη συγκέντρωση των ανθρώπων γύρω από τη φωτιά, ειδικά κατά τη διάρκεια τελετουργιών. Έτσι το γεγονός ότι η τελετουργία της καύσης του ανθρώπου αποτελεί το ενοποιητικό στοιχείο της κοινότητας μεταφράζεται ξεκάθαρα στο χώρο. Ο βασικότερος παράγοντας που συνδέει τη θεωρία του Turner με το φεστιβάλ, είναι πως και τα δύο τραβούν μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ πραγματικότητας και τελετουργικής διαδικασίας. Η πραγματικότητα αντανακλά το λειτουργικό χαρακτήρα της κοινωνίας, όπου όλα έχουν κάποιο σκοπό και κάποιους κανόνες λειτουργίας. Αντίθετα, οι περισσότερες τελετουργίες, συμπεριλαμβανομένου και του Burning Man, αντανακλούν τον συναισθηματικό χαρακτήρα της κοινωνίας, ο οποίος εκφράζει «επιθυμία, εικασία, πιθανότητα». Κατά τον Turner, η μεθοριακότητα είναι ο τόπος πειραματισμού της κοινωνίας, όπου προκύπτουν νέες ιδέες και αξίες. Κατά τον ίδιο τρόπο στο Burning Man οι άνθρωποι πειραματίζονται πέρα από τις συνηθισμένες κοινωνικές πρακτικές, τους φόβους, τις ανασφάλειες και τα συναισθηματικά τους όρια, αποκτώντας έτσι νέες γνώσεις. Αυτό συνιστά και τη «μεταμόρφωση» στην οποία υπόκεινται οι συμμετέχοντες, όπως πολλοί από αυτούς εκφράζουν.

28 Jessica McCaffrey, ‘Burning Man : Transforming Community through Countercultural Ritual Process’ (Concordia University Centre for Sensory Studies, 2012). 159

160 Εικόνα 14. Εισιτήριο του Burning Man 2017, με θέμα Radical Ritual (Ριζική Τελετουργία)

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Αυτήν την «προσωπική μεταμόρφωση» , την ανακάλυψη νέων τρόπων συνύπαρξης και επικοινωνίας, και την αίσθηση ότι είναι μέλη μίας κοινότητας αποκομίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι ζώντας για μια εβδομάδα στη Black Rock City. Ταυτόχρονα, ενθαρρύνονται να μεταδώσουν όσα αποκόμισαν και σε ανθρώπους που δεν συμμετείχαν στο Burning Man, όλο τον υπόλοιπο χρόνο. Αυτό γίνεται με μικρότερες πρωτοβουλίες που λαμβάνουν χώρα όλο το χρόνο σε διάφορα μέρη, και ονομάζονται regionals. Στα πλαίσια της μεταμόρφωσης, το Burning Man εντάσσεται σε μια ευρύτερη κατηγορία φεστιβάλ, τα οποία ονομάζονται «transformative festivals» και έχουν όλα τα χαρακτηριστικά του Burning Man, καθώς αυτό αποτελεί το πρότυπο των υπολοίπων. Αυτού του είδους τα φεστιβάλ έχουν ως κεντρικό στοιχείο τη διαμόρφωση μιας κοινότητας και την διάδοση αξιών όπως η δημιουργικότητα, η εκφραστικότητα, η συμμετοχή. Η «μεταμόρφωση» που επικαλούνται αναφέρεται τόσο σε προσωπικό επίπεδο όσο και σε πολιτισμικό. Θυμίζουν μουσικά φεστιβάλ, αλλά περιλαμβάνουν και πολλές άλλες δραστηριότητες πνευματικού και καλλιτεχνικού χαρακτήρα ( τελετουργίες, installation art, κ.ά. ), που πολλές φορές μπορεί να παραλληλιστούν και με θρησκευτικό χαρακτήρα.29 Επίσης, η κοινότητα του Βurning Man μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «νέο-φυλή».30 Ο σχηματισμός της γύρω από τη συγκεκριμένη εμπειρία στη Black Rock Desert και το έντονο συναίσθημα της κοινότητας που μοιράζονται οι συμμετέχοντες, είναι οι δύο βασικοί λόγοι για αυτό το χαρακτηρισμό. Ακόμα, το στοιχείο της τελετουργίας, που σηματοδοτεί την ένταξη των μελών στη «νέο-φυλή», παίζει στο Burning Man πολύ κεντρικό ρόλο. Η ισχυρή ταυτότητα των συμμετεχόντων,επίσης, επικυρώνεται και με την ονομασία Burners. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι το Burning Man αποτελεί μία κοινότητα που διαμορφώνεται μέσα από μια τελετουργική διαδικασία, και πρεσβεύει κάποιες αρχές τις οποίες τα μέλη της κατά πλειοψηφία ενστερνίζονται. Με αυτόν τον τρόπο συγκροτείται η συνοχή της κοινότητας, ενώ ενθαρρύνεται και η μετάδοση των αξιών έξω από το φεστιβάλ, και στην καθημερινή ζωή. Παρόλα αυτά οι αξίες είναι αρκετά γενικευμένες για να συγκροτήσουν ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα. Με αυτόν τον τρόπο, η κοινότητα και οι τελετουργίες της δεν έχουν κοινό νόημα για όλους και ο καθένας μπορεί να προβάλει επάνω της την προσωπική του ερμηνεία. Συνεπώς υπάρχει μεν ένας συναισθηματικός δεσμός μεταξύ των μελών, αλλά χωρίς να προσδιορίζεται ακριβώς το γιατί.

29 Elizabeth Perry, ‘Transformational Festivals: Where Ecstatic Spirit and Sonic Celebration Unite’, Redefine, 2013. 30 Graham St John, ‘Civilised Tribalism: Burning Man, Event-Tribes and Maker Culture’, Cultural Sociology, 2017, 174997551773316 . 161

Εικόνα 15. Lamplighters (Καντηλανάφτες), μία ομάδα εθελοντών υπεύθυνη για το άναμμα των φαναριών στους δρόμους της Black Rock City.

162

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Επίσης, το Burning Man υποστηρίζει πως προωθεί έναν εναλλακτικό τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας που δε βασίζεται στο χρήμα και στις ιεραρχίες, αφού δεν στρέφεται γύρω από την κατανάλωση αγαθών, αλλά εστιάζει στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να σημειώσουμε πως σχεδόν το σύνολο των ατόμων που συμμετέχουν έχουν την οικονομική και τη χρονική ευχέρεια να το κάνουν. Από αυτό συμπεραίνουμε πως παρότι πρόκειται για πολιτισμική ταυτότητα και όχι για υλικό αγαθό, είναι συγκεκριμένες οι ομάδες ανθρώπων που μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτή. Εξάλλου, το πολιτισμικό κεφάλαιο θεωρείται πλέον ενός είδους κεφάλαιο, και ας μην έχει υλική υπόσταση. Συνεπώς, δημιουργείται το ερώτημα εάν πλέον η ταυτότητα , όπως και η εμπειρία, αποτελεί κάποιου είδους εμπόρευμα και κατά πόσο τα αντίστοιχα φεστιβάλ το εκμεταλλεύονται προς οικονομικό όφελος.

163

Εικόνα 16.

164

4. Η δημιουργία της κοινότητας

ε. Η TAZ (Προσωρινή Αυτόνομη Ζώνη) και το Burning Man Με αφορμή την έννοια της μεθοριακότητας, έχει ενδιαφέρον να δούμε τη θεωρία του αναρχικού συγγραφέα Hakim Bey σχετικά με τις «Προσωρινές Αυτόνομες Ζώνες» ή αλλιώς «TAZ» ( Temporary Autonomous Zones ). Πρόκειται για μια πολιτικο-κοινωνική πρακτική που δημιουργεί προσωρινούς χώρους που ξεγλιστρούν από τις δομές της εξουσίας και του ελέγχου. Όπως και οι μεθοριακές φάσεις, έτσι και οι ΤΑΖ βρίσκονται εκτός της ισχύουσας κοινωνικής οργάνωσης, γιατί αυτή δε δύναται να τις ορίσει. Κατά τον Bey η εξέγερση- που συχνά ορίζεται από τους ιστορικούς ως αποτυχημένη επανάσταση- αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη έκφραση ελευθερίας. Σε αντίθεση με την επανάσταση, που δηλώνει μονιμότητα, η εξέγερση είναι προσωρινή. Μόλις μία επανάσταση εδραιωθεί λοιπόν, όπως υποστηρίζει, δημιουργεί ένα νέο καθεστώς τυραννίας. Συνεπώς, η εικόνα του αναρχικού ονείρου, δηλαδή της απόλυτα ελεύθερης κοινωνίας, δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινή και υλοποιείται στη σύντομη στιγμή της εξέγερσης. Ο Bey υποστηρίζει πως δε θα έπρεπε να περιμένουμε την απελευθέρωση ολόκληρου του κόσμου προκειμένου να γνωρίσουμε και να βιώσουμε έστω και για λίγο την ελευθερία. Θα έπρεπε να υπάρχουν – και υπάρχουν – «θύλακες ελευθερίας», και αυτοί είναι οι Προσωρινές Αυτόνομες Ζώνες. Ένα από τα πρώτα παραδείγματα ΤΑΖ ήταν οι «πειρατικές ουτοπίες», δηλαδή τα αχαρτογράφητα νησιά στα οποία έβρισκαν καταφύγιο οι πειρατές το 18ο και 19ο αιώνα , τα οποία φιλοξενούσαν ολόκληρες κοινότητες που ζούσαν έξω από το νόμο. Κατά τον ίδιο τρόπο έχουν υπάρξει και άλλα αντίστοιχα δίκτυα στο παρελθόν, όπως των ληστών του Μεσαίωνα, τα οποία αποτελούνται από θύλακες προφυλαγμένους από την κρατική εισβολή, που συνδέονται μεταξύ τους με ένα δίκτυο μετάδοσης πληροφοριών. Αυτό που είναι διαφορετικό στη σύγχρονη εποχή είναι πως δεν υπάρχουν γεωγραφικά αχαρτογράφητες περιοχές όπως στις πειρατικές ουτοπίες. Παρόλα αυτά μπορούν να υπάρξουν «κενά» (κοινωνικά, πολιτισμικά, φανταστικά, ψηφιακά, γεωγραφικά) που να είναι γόνιμα για την εμφάνιση μιας ΤΑΖ. Η ΤΑΖ είναι μία αντάρτικη επιχείρηση, που ελευθερώνει μία περιοχή (είτε χωρική, είτε 165

166

4. Η δημιουργία της κοινότητας

χρονική, είτε νοητική) και έπειτα εξαϋλώνεται και εμφανίζεται κάπου αλλού, προτού προλάβει να τη συντρίψει το κράτος. Αποφεύγει την κατά μέτωπο σύγκρουση μαζί του. Η φιλοσοφία της είναι το «hit and run» («χτυπάω και φεύγω») και στηρίζεται στην αφάνεια για την προστασία της. Το κράτος δεν μπορεί να την αναγνωρίσει καθώς η ιστορία δεν διαθέτει κάποιον ορισμό που να της ταιριάζει. Μόλις μία ΤΑΖ ορισθεί και κατονομασθεί, πρέπει και είναι επόμενο να εξαφανισθεί. 1 «Η ΤΑΖ συνεπώς είναι η ιδανική πρακτική για μία εποχή που το κράτος είναι πανταχού παρόν και ταυτόχρονα γεμάτο ρωγμές και κενά. Κι επειδή η ΤΑΖ είναι ένας μικρόκοσμος του ‘αναρχικού ονείρου’ ενός ελεύθερου πολιτισμού, δεν μπορώ να σκεφτώ καλύτερη τακτική με την οποία να δουλέψουμε προς αυτόν το σκοπό, βιώνοντας ταυτόχρονα στο παρόν κάποια από τα πλεονεκτήματά του.» Hakim Bey Ποιοι είναι όμως οι λόγοι που θα γεννήσουν την ανάγκη για την ανάπτυξη μίας ΤΑΖ; Το διαφορετικό είδος κοινωνικών σχέσεων στις ΤΑΖ. Σε αντίθεση με την επικρατούσα κοινωνία που βασίζεται στην πυρηνική οικογένεια, η ΤΑΖ βασίζεται στην ομάδα-αγέλη (band). Η πυρηνική οικογένεια είναι πιο κλειστή και εκφράζει μία ιεραρχική οργάνωση των μελών της, αποτέλεσμα της αγροτικής και της βιομηχανικής κοινωνίας. Αντίθετα η αγέλη αντιπροσωπεύει τις αρχαϊκές κοινωνίες, όπου επικρατεί μία οριζόντια οργάνωση ανθρώπων, και είναι πιο πολυπληθής και πιο ανοιχτή σε νέα μέλη. Η ΤΑΖ ως γιορτή. Σε αντίθεση με την αρχαιότητα όπου οι διονυσιακές γιορτές είχαν τη θέση τους μέσα στον κύκλο του χρόνου και στη ζωή της κοινότητας, στη σύγχρονη εποχή , με την επικράτηση της γραμμικής αντίληψης του χρόνου έχουν χάσει τη θέση και τη σημασία τους. Έτσι, η ανάγκη των ανθρώπων για γιορτή ικανοποιείται όπου βρει ελεύθερο χρόνο και χώρο. Η ουσία της γιορτής είναι πως μία ομάδα ανθρώπων, ένας προς έναν, ενώνουν τις προσπάθειές τους προς όφελος των κοινών τους επιθυμιών. Ο Stephen Pearl Andrews παρομοίασε το dinner party με την αναρχική κοινωνία, αφού όλες οι ιεραρχικές μορφές διαλύονται μέσα στη ευθυμία και τον εορτασμό. Τα πάρτι, οι συνάξεις, οι συνελεύσεις, τα συμπόσια, τα πικ-νικ, όλα αυτά αποτελούν «απελευθερωμένες ζώνες». Η έννοια του «ψυχικού νομαδισμού». Η κατάργηση στη σύγχρονη εποχή, μίας ενιαίας κοσμοθεωρίας μεταξύ των ανθρώπων και η αντικατάστασή της από μία πληθώρα διαφορετικών αντιλήψεων, οδήγησε στην εμφάνιση του «ψυχικού νομαδισμού».

1 Hakim Bey, TAZ: The Temporary Autonomous Zone, \, 1991. 167

168 Εικόνα 17. Το εξώφυλλο του βιβλίου.

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Πρόθυμοι να εξερευνήσουν τους διαφορετικούς, και διαθέσιμους, τρόπους ζωής και σκέψης, οι άνθρωποι μετακινούνται ασταμάτητα μεταξύ φιλοσοφίας, επιστήμης, θρησκείας, αρχαίων μύθων και πολλών άλλων. Αξίζει επίσης να αναφερθεί η σχέση τέχνης και ΤΑΖ. Κατά τον Bey, οι ΤΑΖ είναι το μόνο μέρος όπου η τέχνη μπορεί να πραγματοποιηθεί για καθαρή ευχαρίστηση και δημιουργικό παιχνίδι, γιατί δε νοείται ως εμπόρευμα και δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ καλλιτέχνη και κοινού. Συνεπώς, αποτελούν το μόνο μέρος όπου μπορεί να παραχθεί αυθεντική τέχνη.2

Η ιδέα των ΤΑΖ έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί ως προς το Burning Man, καθώς παρουσιάζουν αρκετά κοινά σημεία. Αρχικά, η Cacophony Society είχε συνδέσει άμεσα το Burning Man με τις ΤΑΖ, ονομάζοντάς το «Trip to the Zone». Η έννοια της «Ζώνης» ήταν εμπνευσμένη από τις ΤΑΖ του Hakim Bey και από την ταινία Stalker του Andrei Tarkovsky, και η Cacophony Society είχε ήδη μία προϊστορία σχετική με Zone Trips, δηλαδή εξορμήσεις σε περιοχές που ήταν εκτός της κοινωνικής πραγματικότητας. Αυτά εντάσσονταν στο ευρύτερο πλαίσιο των ιδεών της, που αποσκοπούσε στην ανατροπή της καθημερινότητας. Έπειτα, εάν κάνουμε μία αναγωγή των λεγόμενων του Bey για τις TAZ στη θεωρία του Turner για τη μεθοριακότητα, βλέπουμε πως οι ρωγμές της κρατικής οργάνωσης που περιγράφει ο Bey είναι τα σημεία όπου εμφανίζεται η «αντι-δομή», όπως την περιγράφει ο Turner. Ακόμα, η μεθοριακότητα συνδέεται με την αδυναμία ορισμού των ΤΑΖ από το κράτος, αφού δεν υπάρχουν όροι για να τις προσδιορίσουν. Την ίδια δυσκολία ορισμού συναντάμε και όταν καλούμαστε να περιγράψουμε το Burning Man, καθότι δεν εντάσσεται απόλυτα σε καμία κατηγορία (φεστιβάλ, πάρτι, πολιτιστικό κίνημα, αντικουλτούρα).

2 Bey. 169

170

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Επίσης, και η έρημος μπορεί να μην είναι αχαρτογράφητη περιοχή αλλά είναι κενή κοινωνικού νοήματος. Εξαιτίας αυτού, οι πρώτες δραστηριότητες των συμμετεχόντων στην έρημο, οι πρώτες τους κινήσεις όρισαν τις συμβάσεις για τη δημιουργία ενός νέου κόσμου, σε αντίστιξη με την καθημερινότητα. Στον κόσμο του Burning Man, δημιούργησαν εκ του μηδενός νέες χωρικές και κοινωνικές δομές. Ακόμα, οι παράγοντες που κατά τον Bey οδηγούν στη ανάγκη δημιουργίας μίας ΤΑΖ, είναι οι ίδιοι που περιγράφουν τις συνθήκες μέσα στις οποίες εμφανίζεται το Βurning Μan. Μία από αυτές τις συνθήκες είναι η ανάγκη για ένα διαφορετικό είδος ανθρωπίνων σχέσεων από αυτό του συμβατικού κόσμου, που στη σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από την αποξένωση. Είτε ως αγέλη είτε ως νεο-φυλή, το Burning Man παρέχει πιο άμεσες και συναισθηματικές σχέσεις στα μέλη της κοινότητάς του. Έπειτα, η συνθήκη του «ψυχικού νομαδισμού» έγκειται στην ελευθερία των ανθρώπων να πειραματίζονται με διαφορετικές κοσμοθεωρίες, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στο σχηματισμό διάφορων νέο-φυλών. Το Burning Μan , με τις αρχές και την πνευματικότητα που προβάλλει, παρέχει μία εναλλακτική στα πλαίσια της εξερεύνησης που προτάσσει ο ψυχικός νομαδισμός. Ως γιορτή, το Burning Man αποτελεί μία απελευθερωμένη ζώνη ή αλλιώς μία ΤΑΖ. Τέλος, τα regionals του Burning Man, οι περιφερειακές εκδηλώσεις δηλαδή που πραγματοποιούνται πλέον σε όλη την υφήλιο, μας παραπέμπουν στο δίκτυο θυλάκων που περιγράφει ο Bey μιλώντας για τα ΤΑΖ, οι οποίοι συνδέονται με τη μετάδοση πληροφορίας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, και οι περιφερειακές ομάδες του Burning Man, ενώ διαθέτουν η κάθε μία την αυτονομία τους, είναι και άρρηκτα συνδεδεμένες, λόγω του κοινού πλαισίου ιδεών τους, αλλά και της συνεχούς επικοινωνίας τους. Συνεπώς το Burning Man έχει πάρα πολλά χαρακτηριστικά που ταυτίζονται με τις ΤΑΖ, τόσο μορφολογικά όσο και ως προς το υπόβαθρο πάνω στο οποίο εμφανίζονται. Αυτό που τίθεται υπό αμφισβήτηση είναι το κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί «αυτόνομη» ζώνη, εάν και κατά πόσο υπήρξε ποτέ εκτός του κρατικού ελέγχου, από πολιτική άποψη. Σε συνέντευξή του, το 2004, ο Hakim Bey ρωτήθηκε για την άποψή του περί του ΒΜ και αντίστοιχων διοργανώσεων που αποτελούν ένα είδος ΤΑΖ αλλά δεν είναι ενάντια στο κατεστημένο- δεν κοντράρουν τις δυνάμεις εξουσίας, και απάντησε : «Δεν έχω πάει ποτέ στο Burning Man , αλλά μόνο διότι σταμάτησα να ταξιδεύω. Όσο μπορώ να κρίνω, είναι ένα ωραίο πράγμα. Αποκαλώ αυτές τις περιπτώσεις «Περιοδικές Αυτόνομες Ζώνες». Το θέμα με τις ΤΑΖ είναι ότι δεν τις εφηύρα, απλά τις ονόμασα. Πιστεύω 171

172

4. Η δημιουργία της κοινότητας

πως είναι κοινωνιολογικό γεγονός ότι ομάδες ανθρώπων θα ενωθούν προκειμένου να μεγιστοποιήσουν κάποια ιδέα ελευθερίας, την οποία μοιράζονται πολύ φυσικά. Όταν αυξάνονται οι πιθανότητες για την εμφάνιση μιας ΤΑΖ, είτε γιατί συνέβαλες εσύ είτε γιατί οι τοπικές συνθήκες το κατέστησαν δυνατό, θα το κάνεις. Όπως προείπα, μία ΤΑΖ είναι παντού, από δύο έως μερικές χιλιάδες κόσμο, και από μερικές ώρες μέχρι και για ολόκληρα χρόνια, όσο μπορεί να διατηρηθεί. Οπότε το Burning Man αποτελεί ένα είδος περιοδικής αυτόνομης ζώνης. Μόλις εμφανιστεί το πρώτο ίχνος εμπορευματοποίησης ή κούρασης, τότε πιστεύω ότι το καλύτερο είναι να διακόψουν τη λειτουργία του. Να προχωρήσουν παρακάτω, να επανεμφανιστεί κάπου αλλού. Και τελικώς, πιστεύω ότι ένας άλλος κόσμος είναι δυνατός και ότι πρέπει να γίνουν μόνιμες αλλαγές. Αλλά αυτό είναι διαφορετικό. Αυτό είναι μια επανάσταση.»3 Αξίζει επίσης να επανεξετάσουμε την έννοια του προσωρινού στο Βurning Μan, γιατί μπορεί η πόλη του να έχει μία προσωρινή φυσική υπόσταση, αφού εμφανίζεται για μία εβδομάδα στην έρημο κι έπειτα εξαφανίζεται εντελώς, αλλά πολλές άλλες πτυχές του το καθιστούν μόνιμο. Αφενός, η ετήσια, όμοια επανάληψή του καθιστά το γεγονός περιοδικό, όπως το αποκάλεσε και ο Hakim Bey. Αφετέρου, το Burning Man πλέον συμπεριλαμβάνει έναν οργανισμό, μία κοινότητα και περιφερειακές εκδηλώσεις που όλα μαζί σχηματίζουν ένα μόνιμο δίκτυο, ζωντανό καθόλη τη διάρκεια του χρόνου. Ο οργανισμός Burning Man Project διαθέτει εγκαταστάσεις και προσωπικό που απασχολείται όλο το χρόνο με την διοργάνωση του φεστιβάλ αλλά και άλλων δραστηριοτήτων. Ακόμη, η κοινότητα του Burning Man δε σχηματίζεται μόνο στη διάρκεια του φεστιβάλ, αλλά μέσα από το διαδίκτυο επικοινωνεί καθημερινά και διαρκώς ενισχύεται. Στην ενίσχυσή της συμβάλλουν και οι περιφερειακές εκδηλώσεις (regionals) , το πλήθος των οποίων είναι τόσο μεγάλο ώστε πλέον να μην περνά ούτε μία μέρα χωρίς να συμβεί κάτι σχετικό με το Burning Man σε κάποιο σημείο του πλανήτη. Αυτή η σαφής τάση μονιμοποίησης και εξάπλωσης του «εγχειρήματος» (όπως μάλλον αρμόζει να το αποκαλούμε σήμερα), επικυρώνεται και από την πρόσφατη επιλογή του BMORG να αγοράσει το Fly Ranch, μία έκταση που υποστηρίζεται πως θα χρησιμοποιηθεί για πειραματισμό πάνω στις 10 αρχές του Burning Man υπό διαφορετικές συνθήκες από αυτές της Black Rock City, σε μία μόνιμη βάση. Συσχετίζοντας το Burning Man με τις Προσωρινές ή (όπως τις αποκάλεσε ο Bey) Περιοδικές Αυτόνομες Ζώνες, και βλέποντας την οργάνωση που προϋποθέτει η πραγματοποίησή του,

3 ‘Interview with Hakim Bey’ <http://swiki.hfbk-hamburg.de/Lebensreform/182>. 173

174

4. Η δημιουργία της κοινότητας

είναι εύκολο να αμφισβητηθεί ο χαρακτηρισμός «Αυτόνομη Ζώνη». Σχεδόν από την αρχή της, η εκδήλωση δεν υπήρξε κρυφή ή δυσπρόσιτη για το κράτος. Αντιθέτως, προϋποθέτει τη συγκατάβαση των αρχών, την έκδοση κατάλληλων κρατικών αδειών και την τήρηση πολύ συγκεκριμένων προϋποθέσεων. Επιπλέον, το Burning Man διατυπώνει 10 αρχές που αποτελούν τον κορμό της φιλοσοφίας του. Αυτές οι αρχές εναντιώνονται στο συμβατικό τρόπο ζωής και προάγουν αξίες όπως τη συνεργασία, τη συμμετοχή, την αλληλεγγύη, το σεβασμό στο περιβάλλον, τη αποεμπορευματοποίηση. Θα λέγαμε , λοιπόν, πως προάγουν έναν τρόπο ζωής αντίθετο στην κοινωνική πραγματικότητα. Παρόλα αυτά, οι αρχές αυτές δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν εκτός των πλαισίων της Black Rock City. Το γεγονός πως η ζωή σε αυτή είναι προσωρινή, επιτρέπει την υλοποίηση ιδανικών όπως η ριζική αυτάρκεια, ακόμη και στις ακραίες συνθήκες της ερήμου. Όταν όμως περνούν στον συμβατικό κόσμο, στον οποίο εντάσσεται η λειτουργία του οργανισμού, αλλά και των περιφερειακών εκδηλώσεων, γεννιέται η ανάγκη συμβιβασμού. Για παράδειγμα, η λειτουργία του οργανισμού προϋποθέτει χρηματικές συναλλαγές και η απασχόληση σε κάποιον τομέα του πολύ ανεπτυγμένα προσόντα, αναιρώντας τις αρχές της απο-εμπορευματοποίησης και της ριζικής ενσωμάτωσης. Ταυτόχρονα, η ιεραρχική δομή του οργανισμού και ο τρόπος με τον οποίο προάγει την ιδεολογία του, φανερώνουν μία μορφή ηγεμονίας, δηλαδή ενός καθεστώτος ακόμη και μέσα στην ίδια την κουλτούρα του Burning Man. Με την συνεργασία αυτής της μορφής καθεστώτος με το κράτος και τις τοπικές αρχές, γίνεται εντελώς εμφανές πως δεν πρόκειται για μία «Ζώνη» εκτός του ελέγχου του κράτους. Συνεπώς, και σύμφωνα με τη θεωρία του Bey περί εξέγερσης και επανάστασης, τα ιδανικά που πρεσβεύει η φιλοσοφία του Burning Man αδυνατούν να υλοποιηθούν. Η «Ζώνη» αυτή αφομοιώθηκε, και λειτουργεί πλέον στα πλαίσια του συμβατικού κοινωνικού και πολιτικού συστήματος.

175

Βιβλιογραφία Βιβλιογραφία Bakhtin, M. (1984). Rabelais and His World. Indiana university Press. Bloomington. Bey, H. (1991). The Temporary Autonomous Zone. In The Temporary Autonomous Zone, Ontological Anarchy, Poetic Terrorism (Vol. 4). New York: Autonomedia. Cudny, W. (2016). The Concept, Origins and Types of Festivals. In Festivalisation of Urban Spaces (σσ. 11–43). Cham: Springer International Publishing. Maffesoli, M. (1996). The Time of the Tribes (SAGE Publi). Meridiens Klincksieck. Turner, V. (1975). Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society. Cornell University Press. Turner, V. (1977). The ritual process: Structure and Anti-Structure. New York: Cornell University Press. Turner, V. (1982). From ritual to theatre: The human seriousness of play. PAJ Publications. Baltimore, Maryland: Brooks McNamara ,Richard Schechner. Zygmunt Bauman. (1996). From Pilgrim to Tourist - or a Short History of Identity. In S. Hall, Questions of Cultural Identity (SAGE Publi, σ. 208). Αυδίκος, Ε. (2017). Εορταί και Πανηγύρεις. Σύνορα, λαϊκά δρώμενα και τελετές. Στο ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Εορταί και Πανηγύρεις. Σύνορα, λαϊκά δρώμενα και τελετές.

Αρθρογραφία Balduk, J. (2008). On liminality : Conceptualizing “in between-ness.” Radboud University. Bennett, A. (1999). Subcultures or Neo-tribes ? Rethinking the relatioship between youth , style and musical taste, 33(3).

176

4. Η δημιουργία της κοινότητας

Perry, E. (2013). Transformational Festivals: Where Ecstatic Spirit and Sonic Celebration Unite. Redeﬁne. Sharma, M. (2013). The liminality of Contemporary Culture. Bodhi: An Interdisciplinary Journal, 6(1), 109–119. Simmel, G. (1957). Fashion. The American Journal of Sociology, 62(6), 541–558. St John, G. (2017). Civilised Tribalism: Burning Man, Event-Tribes and Maker Culture. Cultural Sociology.

Ερευνητικές εργασίες McCaffrey, J. (2012). Burning Man : Transforming Community through Countercultural Ritual Process. Montreal: Concordia University Centre for Sensory Studies. Κουκουλά, Α. (2006). Τελετουργικός άνθρωπος, Τελετουργικός χώρος. ΕΜΠ.

Ηλεκτρονικές πηγές Fredericksen, L. (2016). Feast. In Encyclopædia Britannica, inc. Encyclopædia Britannica, inc. Προσβάσιμο στο https://www.britannica.com/topic/feast-religion Interview with Hakim Bey. Προσβάσιμο στο http://swiki.hfbk-hamburg.de/ Lebensreform/182 Turner, V. Rite of passage. In Encyclopædia Britannica, inc. Encyclopædia Britannica, inc. Προσβάσιμο στο https://www.britannica.com/topic/rite-of-passage

177

Πηγές εικόνων 1. https://c2.staticflickr.com/2/1166/5139052832_fdb6d89c72_b.jpg 2. https://journal.burningman.org/wp-content/uploads/2017/07/Crimson-Rose-and-FireSpinners-on-Stilts-photo-by-Hank-Espresso-Buzz.jpg 3. https://wearenotconnected.wordpress.com/tag/ritual/ 4. http://www.scottlondon.com/photo/bestof/097.html 5. http://julianbevan.com/burning-man-2012-a-long-strange-trip/ 6. α. https://gallery.burningman.org/asset/efba9f0b-74c8-4aae-a38438da113fe8f1?i=1&collection_slug=People β. https://gallery.burningman.org/asset/3c06b5de-47ce-4f1d-ad4c7eede3398eae?i=11&collection_slug=People γ. https://gallery.burningman.org/asset/c02991fb-4a87-4afc-82bdde1bf2dca188?i=13&collection_slug=People δ. http://www.scottlondon.com/photo/bestof/024.html 7. https://www.atlasobscura.com/articles/wimmelbooks-hidden-picture-dutch-masters 8. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Follower_of_Jheronimus_Bosch_005.jpg 9. άρθρο – « Για την απελευθέρωση του σώματος» , Kill the cat 10. https://i.ytimg.com/vi/EHnWhYSj1mU/maxresdefault.jpg 11. httpwww.loupiote.comphotos237497891.shtml 12. https://www.freepnglogos.com/logos/adidas-logo-png, https://www.freepnglogos.com/logos/adidas-logo-png 13. http://www.pinsdaddy.com/

178

4. Η δημιουργία της κοινότητας

14. https://mir-s3-cdn-cf.behance.net/project_modules/disp/ f469fd56842881.59bee33c7d656.png 15. http://griotmag.com/en/game-changers-co-founder-harley-dubois-burning-man-tedtedxrome-ted-talks/ 16. https://www.parkettchannel.it/wp-content/uploads/burning-man.jpg 17. https://i0.wp.com/bloodyivy.it/wp-content/uploads/2014/12/taz2.jpg

179

Συμπεράσματα

Εικόνα 1. Αποκατάσταση του περιβάλλοντος της ερήμου από εθελοντές μετά το πέρας της οργάνωσης

182

5. Συμπεράσματα

Συμπεράσματα Όπως το San Francisco, έτσι και το Burning Man, στην πορεία της ιστορίας του έχει παρουσιάσει δραματικές αλλαγές. Είναι σαφές πως το Burning Man, παρόλο που ορίζεται ως κοινότητα εκτός της κοινωνικής πραγματικότητας, αντικατοπτρίζει το περιβάλλον του. Η ίδρυσή του, στην πόλη του San Francisco, αντικατοπτρίζει τον επαναστατικό χαρακτήρα των κινημάτων και των ομάδων που φιλοξένησε από την δεκαετία του ’60 και μετά (beat, hippies, diggers, suicide club, cacophony society). Όμως, η ιστορική εξέλιξη της ευρύτερης περιοχής και η αλλαγή του χαρακτήρα της πόλης που αυτή προκάλεσε, έχει γίνει εμφανής στην εντατική οργάνωση της εκδήλωσης με τη μορφή επιχείρησης, καθώς και την εμπλοκή της με τους επιχειρηματίες της Silicon Valley. Από την άλλη, γίνεται κατανοητό πως η συγκρότηση της κοινότητας του Burning Man στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην έννοια της τελετουργίας. Πολλές αρχετυπικές μορφές τελετουργίας, αλλά και στοιχεία καρναβαλιού αποτελούν κεντρικά χαρακτηριστικά της εμπειρίας που αυτό προσφέρει. Ταυτόχρονα, η ζωή στα πλαίσιά του, δημιουργεί κατά κάποιο τρόπο ένα δεύτερο κόσμο, που βρίσκεται σε αντίθεση με την υπόλοιπη κοινωνία. Σε αυτόν, οι ανθρώπινες σχέσεις είναι διαφορετικές από τις συμβατικές και επικρατεί το διονυσιακό πνεύμα, θυμίζοντας τόσο το καρναβάλι όσο και γενικότερα την κατάσταση της μεθοριακότητας. Προσφέρει μία εκτόνωση από την καθημερινή ζωή, καθώς και ένα πεδίο πειραματισμού και δημιουργικότητας στους συμμετέχοντες. Ένα ακόμη συνεκτικό στοιχείο της κοινότητας είναι και οι δέκα αρχές, οι οποίες εκφράζουν το ευρύτερο ιδεολογικό της πλαίσιο. Εξετάζοντάς τες, παρατηρούμε πως είναι αρκετά προσαρμοστικές, επιτρέποντας πολλαπλές ερμηνείες τους. Συνεπώς, μπορούν να τις ενστερνιστούν πολύ διαφορετικά άτομα δημιουργώντας έτσι μία πολύ ανοιχτή κοινωνική ομάδα. Η χαλαρότητα των αρχών αφήνει επίσης πολλά περιθώρια για αποφάσεις της οργάνωσης οι οποίες μπορεί να μην είναι απόλυτα σύμφωνες με τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της κοινότητας. Παρόλα αυτά, η ενίσχυση των ιδεολογιών και των τελετουργιών στο φεστιβάλ και την ευρύτερη κοινότητα επιδιώκεται από τους διοργανωτές, καθώς είναι τα στοιχεία που εξασφαλίζουν τη συνοχή της. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά του Burning Man έχουν τις καταβολές τους στα πρώτα του χρόνια. Στη σημερινή του μορφή όμως, ο τρόπος διενέργειάς του έρχεται σε σύγκρουση με τον παραπάνω χαρακτήρα. Η διοργάνωσή του δεν γίνεται απλά στα πλαίσια δημιουργίας

183

Εικόνα 2. Επίσημη ιστοσελίδα του Burning Man – Φόρμες (φοροαπαλλακτικής) δωρεάς στον οργανισμό

184

5. Συμπεράσματα

μίας κοινότητας, αλλά έχει μετατραπεί σε μία εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων επιχείρηση, το Burning Man Project. Η δομή του, η οποία κατά βάση θυμίζει αυτή μίας συμβατικής επιχείρησης, δημιουργεί μία ιεράρχηση της εξουσίας μεταξύ διαφόρων μελών της κοινότητας, ενώ ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζεται η δραστηριότητα της παγκόσμιας κοινότητας μοιάζει να έχει ηγεμονικό χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, η οικονομική δραστηριότητα του οργανισμού, και ιδιαίτερα η κλίμακά της (32 εκ. δολάρια ετήσια έσοδα), ενώ ταυτοχρόνως στηρίζεται στην εθελοντική εργασία και τις δωρεές των μελών της κοινότητας, φαίνεται παράδοξη, αν φέρει κανείς στο νου τον αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα που υποστηρίζει ότι πρεσβεύει. Στο γεγονός αυτό συμβάλλει και η επιχειρηματική νοοτροπία της Silicon Valley, η οποία έχει κεντροβαρικό ρόλο, τόσο στον οργανισμό, όσο και στην ετήσια εκδήλωση του Burning Man. Συνολικά λοιπόν, γίνεται σαφές πως ο σημερινός χαρακτήρας του Burning Man έρχεται σε αντίθεση με τον αντισυμβατικό χαρακτήρα στον οποίο οφείλει τη δημιουργία του, αλλά και την παγκόσμια απήχησή του. Αν εξεταζόταν ως ένα απλό πάρτι, το Burning Man δεν θα έμοιαζε προβληματικό· αντιθέτως, θα θεωρούταν εξαιρετικά επιτυχημένο. Προωθείται όμως ως κοινότητα με συγκεκριμένο ιδεολογικό πλαίσιο, φαινομενικά εκτός της κυρίαρχης κουλτούρας. Ο οργανισμός του Burning Man προβάλλει πάνω στο ευρύτερο εγχείρημα ένα σύνολο αξιών, ιδεών, αρχών, γύρω από τις οποίες συσπειρώνεται η κοινότητά του. Δεν διστάζει όμως να τις θυσιάσει κατά τη λειτουργία του, προκειμένου να εξασφαλίσει με κάθε κόστος την επιβίωσή του.

185

186

5. Συμπεράσματα

Πηγές εικόνων 1. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/31/Burning_Man_Playa_ Restoration_2014.jpg 2. πηγή: https://donate.burningman.org/

Πηγές εικόνων κεφαλαίων 0. http://blog.mrmeyer.com/2010/wcydwt-burning-man/ 1. https://travelhymns.com/10-best-us-music-festivals-of-2013-4-burning-man-2/ 2. https://cdn.vox-cdn.com/uploads/chorus_image/image/53624481/san_francisco_ skyline.0.jpg 3. https://urbanfragment.files.wordpress.com/2013/10/the-man-burns-during-theburning-man-2013-arts-and-music-festival-in-the-black-rock-desert-of-nevada-august-312013-by-jim-urquhart.jpg 4. http://www.sutrostudios.com/playa2014/ 5. https://urbanfragment.files.wordpress.com/2012/11/lone-ship-at-sea-at-burning-man2008-photo-by-matthew-schultz.jpg

187