Guidestar 01-2012 by Patrick Jaecques

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be - Jaargang 7 - Januari 201 2

E d i tori aal

Patrick Jaecques

H om o S api en s , al s vreem d e een d i n d e bi j t

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Inhoudelijk 04 - Compass Navigation Satellite System. 1 0 - Rubriek : Lancering in de kijker. 1 3 - Gaswolk op ramkoers voor zwart gat. 1 4 - Anno 2070 - Ecologie en economie in de toekomst. 1 5 - Rubriek : Ik heb een vraag ... 1 6 - Rubriek : ESO. 1 8 - Het verband tussen wouden en zure regen. 1 9 - Rubriek : De boekbespreking. 22 - Nieuwe inzichten in massa uitstervingen. 24 - Rubriek : Observatoria wereldwijd. 28 - De temperatuur van de Aarde meten blijkt lastig. 32 - Rubriek : Astrofoto van de maand. 34 - Pooluitlijning met laserpointer. 36 - Sporadische meteoren hebben lange levensduur. 37 - Rubriek : Lanceeroverzicht van de maand. 38 - Rubriek : ESA. 42 - Rubriek : Space History - Columbia STS-1 (deel8). 49 - Vijf prangende vragen rond Kuipers' missie. 52 - Rubriek : Woord van de maand. 59 - Derde Sojoez trap stort zich te pletter. 60 - Rubriek : De AEG activiteitenkalender. 61 - Website rond 50 jaar Nederlands ruimteonderzoek. 64 - Serie : Roem en ondergang van de Space Shuttle. 68 - Even geduld ! De Higgs ontknoping nadert ... 73 - Rubriek : Het AEG kortnieuws ... 74 - Rubriek : Hemelkalender. 79 - Komeet overleeft dodemansrit langs de Zon. 80 - Rubriek : Sasteria onder de sterrenhemel. 84 - Baikonoer - Van glorie naar verval en terug.

Kris Christiaens Kris Christiaens Roel van der Heijden Patrick Jaecques Redactioneel Rodrigo Alvarez Tim Somers Redactioneel Prof. dr. A.J. Van Loon P. Corneille MSc FBIS Elmar Veerman Maarten Vanleenhove Jac Brosens Redactioneel Kris Christiaens ESA Danny Van Hoecke Roel van der Heijden Dirk Devlies Redactioneel Redactioneel NOVA Herman Henderickx Barry van der Meer Redactioneel Marc van der Sluys Tim Kraaijvanger Filip Feys Bruno van Wayenburg

Informatief Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF, Flash en iPad bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek. De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrieken worden onderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie @aegvzw.be. De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze

digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken. Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Deze digitale publicatie kan genieten van de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden. Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby. Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, het jaarlijkse praktijkgerichte 'Starnights' evenement tot dit uitvoerige maandblad. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 1 5,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Volgens het KMI hebben we hier in België slechts zes procent kans op een witte kerst. Wat gelukkig, met wat creativiteit, niet weg neemt dat men ook zonder sneeuw een prachtig sfeerbeeld kan scheppen. Al zeggen we het zelf ...

ESO’s Very Large Telescope heeft de snelst roterende ster opgespoord die tot nu toe is ontdekt. De zware, heldere, jonge ster bevindt zich in de Grote Magelhaense Wolk, een naburig sterrenstelsel op een afstand van 1 60.000 lichtjaar. Astronomen denken dat de ster een roerig verleden heeft gehad en door zijn ontploffende begeleider uit een dubbelstersysteem is geschopt. Bron: ESA.

003

Hoofdartikel Kris Christiaens

C o m p a s s N a vi g a ti o n S a te l l i te S y s te m

Het global positioning system (gps) is de commerciĂŤle naam voor een wereldwijd satellietplaatsbepalingssysteem dat vanaf 1 967 werd ontwikkeld voor gebruik door de strijdkrachten van de Verenigde Staten. Officieel heet het systeem nog steeds NAVigation Satellite Time And Ranging of NAVSTAR. Met gps werd het voor het eerst mogelijk om vrijwel overal continu te kunnen navigeren en ook nu nog is het het enige volledig operationele satellietplaatsbepalingssysteem. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

004

005

Een relevant effect op de tijdsbepaling van satellieten, is het fenomeen tijdsdilatatie, een begrip uit de algemene relativiteitstheorie dat impliceert dat snel bewegende klokken langzamer tikken. Dit effect moet voor een goede tijdsbepaling van satellieten in rekening gebracht worden. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

006

007

Telescopen

Bresser Spica 1 30/650 EQ-2

Telescopen

Skywatcher Evostar 80ED

Een uitstekende telescoop voor elke beginnende amateursterrenkundige. Deze Bresser Spica 1 30 / 650 is een Newton spiegelkijker die ideaal is voor het waarnemen van de meeste planeten en Messier deep-sky objecten. Inclusief 1 0 en 25 mm Plössl oculairs, 6x30 zoeker, EQ-2 montering en aluminium statief. Veel telescoop, voor weinig geld. Ook verkrijgbaar als Eureka starter kit (met bijkomende accessoires zoals boek, cd-rom, planisfeer, poster, zaklamp, ...).

De nieuwe SkyWatcher Evostar-80ED heeft dezelfde goede eigenschappen als de Equinoxserie, waardoor de Evostar een geweldig instrument is voor u observaties. De telescoop geeft u de mooiste en scherpste beelden. Het objectief is gemaakt van twee lenzen. De ene is gemaakt van Japanse Ohara FPL-53 Extra-Low Dispersion (ED) glas, dat chromatische aberratie tegengaat en ware kleuren toont. Het andere element is gemaakt van Schott-glas....

Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !

239,50 euro

Accessoires

559,50 euro

DVD

SkySurfer III LED zoeker

Stephen Hawking's universe

Deze Baader 'red-dot' zoeker vervangt hoe langer hoe meer de klassieke 6x30 zoeker die vroeger de standaard was bij heel wat merken. En dat is ook best verstaanbaar gezien het gebruiksgemak waarmee je snel je favoriete object in beeld kan brengen. Het grote verschil tussen deze Baader 'red-dot' zoeker en deze van Celestron of Skywatcher is dat de diameter van deze zoeker beduidend groter is. Zo'n 3 cm ipv de gebruikelijke 2 cm.

Hoe denkt Stephen Hawking over buitenaards leven in de melkweg en wat denkt hij over tijdreizen. De combinatie van digitale animatie, live beelden, NASA beelden en speciale effecten alsook Hawking's uitzonderlijke visie op het heelal maakt hem tot een pionier van de nieuwe generatie astronomen. Speelduur : 1 75 minuten. Engelstalig met Nederlandstalige ondertitels. Ook verkrijgbaar op DVD !

34,50 euro

1 2,50 euro

Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !

Boeken

Sterrengids 201 2

Cursusboek sterrenkunde

De Sterrengids 201 2 is een jaarboek over hemelverschijnselen die in 201 2 zichtbaar zijn vanuit Nederland en België, met het blote oog, met een verrekijker of met een kleine of grote telescoop. Hoogtepunten aan het firmament in 201 2 zijn de Venusovergang op 6 juni en de bedekking van Jupiter door de maan op 1 5 juli ...

Het recentelijk vernieuwde cursusboek sterrenkunde van het Leuvense WEGA is, wat ons betreft, nog steeds de beste Nederlandstalige gids voor iedereen die z'n eerste stappen in de sterrenkunde waagt. Vlot geschreven, bijzonder uitgebreid, in een handig formaat en geschikt voor zowel jong en oud. Ontdek de oudste wetenschap op Aarde met dit uitstekende boek ...

27,50 euro

Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !

Schaalmodellen

Globes

Apollo 1 0 CSM & LM (1 /72)

Stars and constellations globe

Uniek 1 /72 'die-cast' schaalmodel van de Apollo 1 0 CSM & LM. Waarvan de LM of Lunar Module zichtbaar is dankzij de doorzichtige wand van de laatste Saturnus V trap. De 'die-cast' modellen zijn reeds samengesteld en behoeven geen lijm of verf. Ideaal voor op uw bureau of zelfs in het museum. Ontdekt ook onze vele andere schaalmodellen. Exclusieve China import !

Gedetailleerde sterrenglobe met Nederlandse en Latijnse tekst. Onverlicht zijn alleen de sterrenbeelden met namen zichtbaar. Verlicht verschijnen ook alle vaste sterren. 1 3 cm diameter boldoorsnede - dit is de kleinste globe met verlichting ! Zilverkleurige metalen meridiaan en voet. Ideaal als geschenk !

49,50 euro

1 9,50 euro

Nu slechts 5,00 euro verzendkosten ongeacht het aantal producten !

Prijzen geldig tot 31 -01 -201 2 of zolang de voorraad strekt. Levering in gans de Benelux (+ buurlanden) !

Raadpleeg geregeld onze website voor speciale promoties. Ontdek onze nieuwsbrief ! © Eurekashop

Ti p ! O n td e k e ve n e e n s on ze b oe i e n d e worksh op s, ka m p e n e n b i n n e n - e n b u i te n l a n d se d a g u i tsta p p e n !

S c i e n c e a n d f u n f or e v e r y on e ! w w w . e u r e k a s h o p . b e E -m a i l : i n fo@e u re ka sh op . b e - Te l . : 0 5 9 /5 1 . 8 3 . 8 8

O ffi ci ë l e ve rd e l e r va n oa :

Kortnieuws Met de Amerikaanse Fermi-ruimtetelescoop, die energierijke gammastraling uit het heelal bestudeert, is een grote 'cocon' van kosmische straling ontdekt in het sterrenbeeld Zwaan. Op ca. 4500 lichtjaar afstand bevindt zich hier een kolossaal stervormingsgebied (Cygnus X geheten), waarin sterrenhopen van minder dan vijf miljoen jaar oud voorkomen die dertigduizend keer zo zwaar zijn als de zon en tientallen zware, hete en heldere reuzensterren bevatten. De sterrenwind van die reuzensterren heeft een holte gecreëerd in het omringende interstellaire gas, en dankzij verwrongen magnetische velden blijven energierijke kosmische-stralingsdeeltjes in deze holte opgesloten. Kosmische straling bestaat in feite uit zeer energierijke elektrisch geladen deeltjes - voornamelijk waterstofkernen en elektronen die door interstellaire magnetische velden alle kanten op gestuurd kunnen worden. In het stervormingsgebied blijven ze echter lange tijd opgesloten zitten, en wanneer ze in botsing komen met interstellaire gasdeeltjes, wordt hoogenergetische gammastraling gecreëerd, die wél in een rechte lijn door het heelal beweegt, en door de Fermi-telescoop kan worden bestudeerd. De onderzoekers, die hun resultaten afgelopen week in Science publiceerden, weten niet zeker wat de bron van de kosmische-stralingsdeeltjes is. Misschien zijn de atoomkernen en elektronen versneld door repeterende schokgolven in het stervormingsgebied zelf, maar de deeltjes kunnen ook afkomstig zijn van de nabijgelegen Gamma Cygni Supernovarest - het uitdijende overblijfsel van een zware ster die ca. 7000 jaar geleden explodeerde. Bron: NU / 01 -1 2-2011 . De Europese ruimtevaartorganisatie ESA start begin 201 2 met een 'ruimteweerdienst', om onder andere satellietbeheerders, telecombedrijven en energieleveranciers tijdig te waarschuwen voor mogelijk schadelijke zonnestormen. De activiteit van de zon is de laatste tijd weer sterk aan het toenemen; het maximum van de zonneactiviteit wordt voor halverwege 201 3 verwacht. Krachtige uitbarstingen op de zon kunnen verstoringen teweegbrengen in ruimte-elektronica, in radioverbindingen en in elektriciteitscentrales. Binnen het kader van ESA's Space Situational Awareness-programma wordt een waarschuwingsdienst in het leven geroepen voor 'ruimteweer' ( space weather ) - de term waarmee verschijnselen als de zonnewind, zonnevlammen, en hun wisselwerking met het aardse magnetisch veld worden aangeduid. Bij het ESA-grondstation in het Belgische Redu wordt bovendien een Space Weather Data Centre ingericht, om de waarnemingen te verzamelen en van waaruit eventuele waarschuwingen worden verspreid. De plannen voor 201 2 zijn deze week bekendgemaakt tijdens de achtste European Space Weather Week, die van 28 november tot 2 december wordt gehouden in Namen, België. Bron: NU / 01 -1 2-2011 . De Royal Astronomical Society of Canada (RASC) heeft de handgeschreven logboeken van de befaamde amateur-astronoom David

Levy online gezet. De pdf-bestanden omvatten het complete, meer dan 1 6.000 waarneemsessies tellende persoonlijke archief dat Levy in de loop van meer dan een halve eeuw heeft opgebouwd. David Levy, mede-ontdekker van komeet Shoemaker-Levy 9 die in 1 994 op de planeet Jupiter neerstortte, is een van de meest productieve amateur-astronomen van onze tijd. Hij is (mede-)ontdekker van 22 kometen en 1 50 planetoïden en de eerste die kometen zowel visueel, fotografisch als elektronisch wist te ontdekken. Ook is hij de schrijver van populairwetenschappelijke boeken over de sterrenhemel. Bron: NU / 01 -1 2-2011 . Drie astronomen van de universiteit van Toronto hebben de grootse verzameling jonge, superzware sterren ontdekt die ooit in ons Melkwegstelsel is waargenomen. De sterren maken deel uit van een in 201 0 opgespoord stervormingsgebied, dat de Drakenvisnevel wordt genoemd. Het stervormingsgebied telt honderdduizenden sterren, waaronder enkele honderden van de zwaarste categorie - blauwe reuzensterren die tientallen keren zo zwaar zijn als onze zon. Het licht dat deze jonge sterren uitzenden is zo intens, dat er een honderden lichtjaren grote holte is ontstaan in de gaswolk waaruit de sterren geboren zijn. Het is, voor zover bekend, het meest omvangrijke stervormingsgebied van ons Melkwegstelsel. Dat de ontdekking ervan zo lang op zich heeft laten wachten, komt doordat de verzameling sterren 30.000 lichtjaar van ons verwijderd is en bovendien door galactisch stof aan het zicht onttrokken wordt. Hierdoor zijn alleen de helderste sterren van de Drakenvisnevel enigszins waarneembaar. Bron: NU / 01 -1 22011 . Amerikaanse wetenschappers hebben, aan de hand van de oudste mineralen op aarde, de atmosferische omstandigheden gereconstrueerd zoals die kort na het ontstaan van onze planeet bestonden. Hun bevindingen, die deze week in Nature zijn gepubliceerd, geven een compleet nieuw beeld van de oorspronkelijke aardatmosfeer. Volgens de wetenschappers bestond de aardatmosfeer 500 miljoen jaar na het ontstaan ervan niet grotendeels uit methaan, koolmonoxide, waterstofsulfide en ammoniak, zoals tot nu toe werd aangenomen, maar leek zij veel meer op de huidige atmosfeer. Ze werd gedomineerd door vertrouwde zuurstofverbindingen als waterdamp, kooldioxide en zwaveldioxide. De bevindingen kunnen van groot belang zijn voor het onderzoek naar het ontstaan van leven op onze planeet. Het lijkt erop dat de wetenschappers die zich met dat onderzoek bezighouden uitgaan van een verkeerde atmosferische samenstelling. Bron: NU / 01 -1 22011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Searching for ETI and life in the universe De afgelopen 50 jaar vond de speurtocht naar buitenaardse intelligentie (extraterrestrial intelligence, ETI) vooral plaats in het radiospectrum. Omdat dit geen resultaat opleverde, is ongeveer tien jaar geleden een groep astronomen uit de VS, Australië en Japan begonnen met zoeken in zichtbaar licht, waarbij ze zochten naar zeer snelle flitsen laserlicht. Tot nog toe hebben geen van beide methoden signalen van buitenaardse beschavingen gevonden. Maar de zoektocht gaat door. Volgens de beroemde 1 9e-eeuwse natuur- en wiskundige Karl Gauss zou de detectie van een buitenaards signaal een grotere ontdekking zijn dan die van Amerika. Deze lezing bekijkt enkele aspecten van de zoektocht naar ETI en leven elders in het heelal en kijkt naar nieuwe ontwikkelingen in dit fascinerende wetenschapsgebied, dat ooit de meest intrigerende vraag van de mensheid hoopt te beantwoorden: 'Zijn wij alleen in het heelal?' Deze lezing is in het Engels ! Datum: Maandag 9 januari - 1 9.30 uur tot ... Toegang: 6 euro. Locatie: Terreplein van Sonnenborgh te Utrecht. Inschrijven verplicht via coos.haak@dekoepel.nl.

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

009

Rubriek

Lan ceri n g i n d e ki j ker

Kris Christiaens

P l ĂŠ i a d e s - H R, E LI S A en S S O T

01 0

011

Het Centre national d'ĂŠtudes spatiales (CNES) is de Franse ruimtevaartorganisatie. De organisatie werd in 1 961 opgericht, op initiatief van Charles de Gaulle. CNES valt onder de verantwoording van zowel het Franse ministerie voor wetenschappelijk onderzoek alsook het Franse ministerie van defensie. CNES speelt een belangrijke rol in de ESA en bij het Centre Spatial Guyanais in Kourou, de lanceerbasis voor de Ariane-raketten. CNES is betrokken geweest bij de ontwikkeling van de SPOT-observatiesatellieten. De beelden van deze satellieten worden op de commerciĂŤle markt verkocht door Spot Image, een gedeeltelijke dochtermaatschappij van CNES. CNES is verder betrokken bij wetenschappelijke projecten, zoals CoRoT. De begroting van CNES bedraagt circa 1 ,7 miljard Euro op jaarbasis. De belangrijkste vestiging van CNES is in Toulouse, het Centre Spatial de Toulouse. Het hoofdkantoor is gevestigd in Parijs. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 2

Artikel

G as wol k op ram koers voor zwart g at Roel van der Heijden

Artistieke weergave van de gaswolk die het zwarte gat nadert. De baan van de gaswolk is aangegeven met een rode lijn. Blauwe lijnen geven de banen van sterren rondom het zwarte gat weer. Bron: ESO / MPE / Marc Schartmann.

Beelden van het centrum van de Melkweg over de afgelopen tien jaar. Omcirkeld is de gaswolk. De overige lichtpuntjes zijn sterren die om het zwarte gat heen bewegen. Bron: ESO / MPE. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 3

Artikel Patrick Jaecques

An n o 2 0 7 0 - E c o l o g i e e n e c o n o m i e i n d e to e ko m s t

01 4

Er zijn maar weinig spelen die zo verslavend kunnen zijn als een goede citybuilder. Anno 2070 is daar geen uitzondering op. Hoewel alle opties soms overweldigend kunnen zijn, gaat het bouwen en onderhouden van je stad bijna als vanzelf. Natuurlijk moet je constant opletten wat je doet en welke grondstoffen je produceert of verhandelt, maar uiteindelijk voelt alles geheel intu誰tief aan. Mocht je nog niks van citybuilders afweten, dan helpt de campagne je op perfecte wijze vooruit en krijg je tot aan het einde toe een geniaal uitgebalanceerd spel voorhanden. En als je eenmaal alles in de campagne onder de knie hebt, dan kun je helemaal los in de sandbox-modus of een van de acht uitdagende losstaande missies. De kick die je krijgt als je stad is uitgegroeid tot een welvarende metropool weegt ruimschoots op tegen de ontelbare uren slaap die je ongetwijfeld gaat missen na de aanschaf van deze game.

Rubriek

I k h eb een vraag . . . www.spacepage.be

Redactioneel

Hebt u een vraag rond het thema sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten ! Wij proberen deze dan zo goed mogelijk te beantwoorden in deze rubriek. Hebt u een praktijkgerichte vraag ? Stel deze dan op het forum op...

01 5

Rubriek

E u ropean S ou th ern Obs ervatory

Rodrigo Alvarez

P ri n s F i l i p l ei d t bezoek a a n E S O l o c a ti e s i n C h i l i De Europese Zuidelijke Sterrenwacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT). Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen. Belgisch contact punt: Rodrigo Alvarez, Koninklijk Planetarium. E-mail: esonbelgium@eso.org.

Zijne Koninklijke Hoogheid prins Filip op bezoek bij ESO's Paranal sterrenwacht in noord Chili met op de achtergrond één van de vier 1 ,8 meter telescopen gebouwd door de Belgische AMOS firma. Bron: ESO. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 6

01 7

Artikel Tim Somers

H et verban d tu s s en wou d en en zu re reg en

01 8

Het Belgisch Instituut voor RuimteAeronomie (BIRA) is een Belgische Federale Wetenschappelijke instelling. Sinds de oprichting in 1 964, doet het BIRA onderzoek en geeft het publieke dienstverlening op het vlak van de ruimte-aeronomie, d.i. de fysica en chemie van de atmosfeer van de Aarde en van andere planeten, en de kosmische ruimte. Onze wetenschappers maken gebruik van instrumenten op de grond, in de lucht, aan boord van ballonnen of in de ruimte en van computermodellen. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Rubriek

D e boekbes preki n g Redactioneel

Zin om een door ons aangeleverd gloednieuw sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met de redactie via redactie@aegvzw.be.

01 9

Kortnieuws De NASA-ruimtesonde New Horizons heeft op 2 december een bijzondere mijlpaal bereikt: nog nooit is een ruimtesonde zo dicht bij de dwergplaneet Pluto geweest. Erg dicht is hij zijn eindbestemming overigens nog niet genaderd, want zijn afstand tot Pluto bedraagt nog altijd anderhalf miljard kilometer. Het heeft New Horizons, ondanks zijn kolossale snelheid van bijna een miljoen kilometer per dag, 21 43 dagen gekost om dichter bij de verre dwergplaneet te komen dan de Voyager 1 in januari 1 986. Zelf heeft de ruimtesonde daar trouwens niets van gemerkt, want hij bevindt zich momenteel in winterslaap om energie te sparen voor zijn grote ontmoeting met Pluto medio 201 5. Volgende maand zal New Horizons even worden gewekt om zijn systemen te testen. Spectaculaire foto's van Pluto zal dat echter nog niet opleveren: daarvoor is zijn afstand tot de dwergplaneet nog veel te groot. Pas vanaf 201 4 kunnen opnamen worden gemaakt die details op de dwergplaneet laten zien. Bron: NU / 04-1 22011 . Het Marswagentje Opportunity heeft heldere aders van een mineraal - vermoedelijk gips ontdekt. Dat vormt opnieuw een aanwijzing dat er ooit water door het (vulkanische) gesteente van Mars is gesijpeld. Anders dan op andere vindplaatsen op Mars, betreft het een tamelijk zuivere afzetting van het mineraal. De ader die Opportunity het best bekeken heeft, is ongeveer duimbreed, een halve meter lang en steekt een klein stukje boven het omringende gesteente uit. Uit spectrometrisch onderzoek blijkt dat het mineraal rijk is aan calcium en zwavel, in een verhouding die overeenkomt met die van calciumsulfaat. Deze laatste verbinding kent allerlei minerale verschijningsvormen die zich onderscheiden door de hoeveelheid water die in de kristalstructuur van het mineraal is opgeslagen. Het mineraal dat Opportunity heeft ontdekt lijkt nog het meest op gips. Bron: NU / 08-1 2-2011 . Honderden stukjes maansteen en meteorieten zijn zoekgeraakt, nadat de NASA ze had uitgeleend aan onderzoekers. Dat blijkt uit een intern onderzoek dat donderdag is bekendgemaakt. Totaal zijn 51 7 stukjes ruimtemateriaal kwijtgeraakt of gestolen tussen 1 970 en juni 201 0, meldde inspecteur-generaal Paul Martin van de Amerikaanse ruimteorganisatie NASA in zijn onderzoeksrapport. Naast stukjes maan gaat het daarbij ook om deeltjes van Mars, ionen van de buitenste lagen van de zon en stof van kometen. ''Deze materialen zijn zeldzame bronnen en belangrijk voor onderzoek'', aldus het rapport. Het beveelt aan om de registratie te verbeteren. De NASA had in maart nog 26.000 stuks materiaal uitgeleend. Bron: ANP / 08-1 2-2011 . Het Russische ruimtevaartbureau Roscosmos heeft de oprichting aangekondigd van een commissie die moet nagaan waarom de Marssonde Phobos-Grunt in een lage baan rondom de Aarde is blijven steken. Een taskforce moet toezien op de terugval van het

ruimtetuig op onze planeet, zo heeft het gezaghebbende RussianSpaceWeb.com dit weekend gemeld. Volgens de krant Washington Post wijst dit erop dat Moskou de sonde klaarblijkelijk heeft opgegeven. De 1 20 miljoen euro kostende Phobos-Grunt is ruim een maand geleden vanop Bajkonoer gelanceerd met een Zenith-raket. Doordat de motoren van de baaninjector Fregat niet startten, bleef de eerste Russische Marsverkenner sinds de mislukte Mars-96 in een lage baan rondom de Aarde steken. Na veel mislukte pogingen tot contact slaagde een satellietvolgstation van het Europese Ruimtevaartbureau ESA in het Australische Perth er drie weken geleden wel in met de satelliet te communiceren. Na een drietal dagen bleken alle pogingen, ook door de Russen zelf, echter vruchteloos. Sinds vorige week zoekt ESA geen contact meer met het tuig. De aankondiging van de oprichting van de taskforce "bevestigt in essentie" dat Roscosmos alle hoop heeft laten varen om nog contact te krijgen met de sonde en dat de ongecontroleerde terugkeer nu onvermijdelijk is, meldt RussianSpaceWebsite. De Russische specialisten beschikken over alle baanparamaters. Zaterdag was dat een baan tussen 287 en 202 kilometer hoogte, met een inclinatie van 51 ,41 graden ten opzichte van de Evenaar. Volgens het Russische staatspersbureau Ria Novosti verwachten VS-deskundigen de terugval op 9 januari. Bron: Belga / TMA / 11 1 2-2011 . Opnieuw zullen twee Belgen in de woestijn van het Amerikaanse Utah een missie naar Mars simuleren. Dat staat te lezen op de website van de organiserende Mars Society. De simulatie in het "Mars Desert Research Station" bestaat erin dat zes mensen zich vrijwillig twee weken opsluiten in een habitat van twee verdiepingen, met een doorsnede van acht meter, volledig afgesneden van de buitenwereld. Uitstapjes in een omgeving die aan Mars doet denken, gebeuren enkel in ruimtepakken. Van 1 7 december tot 1 januari zullen Nicky De Munster (40) uit Waregem en en Aster Stein uit Leuven deel uitmaken van de 1 09de bemanning. Voor De Munster is het al d etweede keer: hij maakte deel uit van de volledig Belgische bemanning die al eens naar de Marsmissie mocht. Stein vond dankzij het Euro Space Center in Redu de weg naar Utah. Eerder was er een volledig Belgische ploeg onder leiding van Nancy Vermeulen aan de slag was, net als kandidaatastronaut Vladimir Pletser. Bron: Belga / EDP / 1 0-1 2-2011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Overzicht ruimtevaart 201 2 2011 zal voor eeuwig en altijd de geschiedenis ingaan als het jaar waarin elke ruimtevaartliefhebber afscheid nam van de Space Shuttle. Ondanks dit grote verlies kent de ruimtevaart nog steeds spannende tijden en wordt 201 2 ongetwijfeld een boeiend jaar. Zo zal men in 201 2 de Russische Multipurpose Laboratory Module aan het internationaal ruimtestation ISS vasthechten en zullen commerciĂŤle bedrijven steeds meer invloed krijgen in de bevoorrading van het ISS. Europa plant in 201 2 ondermeer de lancering van de drie Swarm kunstmanen die het geomagnetisch veld moeten bestuderen en zal zijn lanceerbasis in Frans-Guyana steeds meer gaan gebruiken voor het lanceren van ondermeer Russische Sojoez raketten, enz... Kortom: het wordt een boeiend ruimtevaart-jaar! Datum: Zaterdag 21 januari - 1 4.30 uur tot 1 6.30 uur. Locatie: UGent Volkssterrenwacht Armand Pien - Rozier 44 te 9000 Gent.

redactie@aegvzw.be

021

Artikel Prof. dr. A.J. Van Loon

N i e u we i n z i c h t e n i n m as s a u i ts tervi n g en

Bepaald geen klein oppervlak werd bedolven onder overstromingen van lava gedurende enkele miljoenen jaren rondom de Trias /Jura grens. Bron: Lawrence Tanner.

Onderzoeker Paul Olsen (Columbia Universiteit) denkt dat dinosauriĂŤrs veel minder competitie hadden als gevolg van de uitsterving en zo groter konden groeien. Bron: AP / Jim Ross.

022

Lepidopteris ottonis, een fossiele zaadvaren werd door Nina Bonis (Universiteit Utrecht) gebruikt om de CO2 concentratie op het einde van de Trias te schatten met behulp van huidmondjes. Minder huidmondjes betekent meer CO2. Het bladfossiel komt uit de Wuestenwelsberg groeve in Duitsland. Bron: Nina Bonis.

023

Rubriek

Obs ervatori a werel d wi j d

Philip Corneille MSc FBIS

VLA - Very Larg e Array

024

Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

De auteur aan de ingang van de VLA temidden de San Augustin vlakte van de Amerikaanse staat New Mexico. Bron: Philip Corneille. EĂŠn van de zevenentwintig 25,0 m VLA antennes waar bezoekers heel dichtbij kunnen komen. Elke antenne wordt op vaste locaties met betonnen sokkels geplaatst. Bron: Philip Corneille.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

025

De roodkleurige â&#x20AC;&#x153;High Plains Lifterâ&#x20AC;? locomotief waarmee de 230 ton zware VLA antennes worden verplaatst of naar de onderhoudsloods worden gebracht. Bron: Philip Corneille. De reserve 28 ste VLA antenne wordt voor onderhoud of herstelling in de Antenna Assembly Building gereden door de rode locomotief. Bron: Philip Corneille. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

026

027

Artikel Elmar Veerman

D e tem peratu u r van d e Aard e m eten bl i j kt l as ti g Het beste boek dat u dit jaar had kunnen lezen is van Marcel Crok, een van de weinige overgebleven wetenschapsjournalisten in Nederland. Het heet â&#x20AC;&#x153;De staat van het klimaatâ&#x20AC;? en is te vinden onder de afdeling non-fictie. En dat is misschien wel het meest verontrustende aan deze thriller; dat het niet uit de duim gezogen is. In het boek neemt Marcel Crok u mee langs de wetenschap van het klimaat en hoe de verzameling ervan door het IPCC tot stand komt en kwam. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

028

Het IPCC of het Intergovernmental Panel on Climate Change is een organisatie van de Verenigde Naties, opgericht in 1 988, om de risico's van klimaatverandering te evalueren. Het panel bestaat uit honderden experts uit de hele wereld, vanuit universiteiten, onderzoekscentra, ondernemingen, milieuorganisaties en andere organisaties. Het IPCC doet zelf geen onderzoek, maar evalueert onderzoek dat is gepubliceerd in aan collegiale toetsing onderworpen wetenschappelijke tijdschriften. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

029

Kortnieuws Het planetenstelsel van de dubbelster 55 Cancri wordt regelmatig op z'n kop gezet. Dat blijkt uit computersimulaties die Canadese en Franse astronomen hebben uitgevoerd. Het 55Cancristelsel zit nogal ingewikkeld in elkaar. Het bestaat uit een zonachtige ster (A) en een rode dwergster (B) die in een wijde baan om elkaar heen draaien, terwijl ondertussen minstens vijf planeten in veel kleinere banen om 55 Cancri A cirkelen. De buitenste van deze planeten, die ruim drie keer zo zwaar is als de planeet Jupiter, wordt zodanig beïnvloed door de aantrekkingskracht van 55 Cancri B, dat zijn rotatie-as ongeveer eens in de honderd miljoen jaar omkeert. En de overige, veel lichtere planeten van het stelsel doen hem na. Onduidelijk is nog wat er met de ster 55 Cancri A zelf gebeurt. In de modelberekeningen is ervan uitgegaan dat de ster volmaakt bolvormig is, maar dat is niet waarschijnlijk. Als de ster, net als de meeste andere sterren, een beetje uitpuilt aan zijn evenaar, zou deze het voorbeeld van zijn planeten kunnen volgen. Bron: NU / 02-1 2-2011 . Ver in het heelal, op bijna 1 3 miljard lichtjaar van de aarde, houdt zich een bijzonder soort sterrenstelsels schuil. Verzwakt door de grote afstand die hun licht heeft moeten afleggen, zijn zij zelfs niet waarneembaar met de Hubbleruimtetelescoop. De infraroodsatelliet Spitzer heeft er nu in één klap vier ontdekt. Dat komt doordat de verre sterrenstelsels voornamelijk infraroodstraling uitzenden die buiten het golflengtebereik van Hubble valt. Sterrenstelsels kunnen er om allerlei redenen rood uitzien. Het kan zijn dat de stelsels veel stof bevatten, of veel oude, rode sterren. En soms zijn ze gewoon erg ver weg, waardoor hun lichtgolven door de uitdijing van het heelal sterk zijn uitgerekt. Het lijkt erop dat bij dit viertal al deze factoren in het spel zijn. In welk ontwikkelingsstadium de gevonden sterrenstelsels zich bevinden, zal uit vervolgwaarnemingen met grotere instrumenten, zoals de Large Millimeter Telescope of de Atacama Large Millimeter Array, moeten blijken. Ook zullen de gegevens van Spitzer op meer van zulke stelsels worden doorgespit. Bron: NU / 02-1 2-2011 . NASA heeft een 3D-filmpje gemaakt van de planetoïde Vesta. Het filmpje is gebaseerd op de gedetailleerde beelden die de om Vesta cirkelende ruimtesonde Dawn in juli en augustus heeft gemaakt. Om het 3D-effect te zien, moet een brilletje met een rood en een blauw 'glas' worden opgezet. De beelden zijn verkregen toen Dawn nog bezig was om Vesta te naderen en tijdens zijn eerste rondjes om de planetoïde. Het anderhalve minuut durende filmpje geeft een overzicht van het complete oppervlak, met als hoogtepunt de reusachtige, 25 kilometer hoge berg aan de zuidkant van Vesta. Bron: NU / 02-1 2-2011 . Astronomen van de Yale-universiteit hebben een relatief nabij sterrenstelsel-in-wording ontdekt dat drie snel groeiende superzware zwarte gaten lijkt te hebben. De ontdekking

roept twijfels op over de heersende gedachte dat alle superzware zwarte gaten kort na de oerknal zijn ontstaan. Al geruime tijd is bekend dat de meeste volgroeide sterrenstelsels een kolossaal zwart gat in hun kern hebben. Hoe en wanneer deze superzware zwarte gaten zijn ontstaan, is echter nog onduidelijk. Het sterrenstelsel met de drie vermoedelijke superzware zwarte gaten, dat de Yaleonderzoekers in gegevens van de Hubbleruimtetelescoop hebben opgedoken, bevindt zich op een afstand van ongeveer negen miljard lichtjaar. De waarnemingen wijzen erop dat de drie zwarte gaten pas ongeveer honderd miljoen jaar oud zijn, en nog druk doende zijn om materie uit hun omgeving op te slokken. Dat zou dus betekenen dat er bijna vijf miljard jaar na de oerknal nog nieuwe superzware zwarte gaten werden gevormd. Vervolgwaarnemingen zullen moeten uitwijzen of het inderdaad drie superzware zwarte gaten betreft en of dit een uniek geval is of niet. Bron: NU / 02-1 2-2011 . Een internationaal team van astronomen, onder wie Alex de Koter en Hugues Sana en Selma de Mink, heeft in de Grote Magelhaense Wolk een supersnel draaiende ster ontdekt. De equatoriale rotatiesnelheid van VFTS 1 02 wordt geschat op meer dan twee miljoen kilometer per uur, waarmee het de snelst draaiende ster is die astronomen ooit hebben waargenomen. Het onderzoeksresultaat is gepubliceerd in Astrophysical Journal Letters. De Grote Magelhaense Wolk is een sterrenstelsel dat zich op een afstand van 1 60.000 lichtjaar van onze Melkweg bevindt. De ontdekking werd gedaan bij de FLAMES-survey met ESO’s Very Large Telescope in Chili, die de zwaarste en helderste sterren van de Tarantulanevel in de Grote Magelhaense Wolk in kaart brengt. Het team heeft daarnaast nog een aantal andere, opvallend snel draaiende objecten gevonden. De equatoriale rotatiesnelheid van VFTS 1 02 is driehonderd keer zo groot als die van de zon, en nadert daarmee het punt waarop centrifugaalkrachten de ster uiteen zouden rijten. De ster is vermoedelijk een zogeheten ‘wegloopster’, omdat hij veel sneller door de ruimte beweegt dan naburige sterren. De astronomen denken dat hij door zijn als supernova ontploffende begeleider uit een dubbelstersysteem is gekegeld. In de buurt van VFTS 1 02 is de karakteristieke gaswolk van een supernovarest aangetroffen die dit scenario ondersteunt. Bron: NU / 02-1 2-2011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : 3D Mars door Patrick Jaecques Deze voordracht bestaat uit twee specifieke delen. Eerst doorlopen we kort de impact die de rode planeet op onze beschaving heeft. Vanaf de oude Grieken en Romeinen die de rode planeet als oorlogsgod aanschouwden, van het ontdekken van gigantische kanalen door astronoom Schiaperelli in de 1 9e eeuw - en waardoor de mythe ontstond als zou er intelligent leven aanwezig zijn - tot de typische science fiction films en verhalen in het begin van de 20e eeuw tot aan het heden. Daarna bekijken we de rode planeet in al z'n glorie... in 3D. Vanaf twee sondes vanuit de ruimte alsook door de kunstmatige ogen van de diverse robotsondes op het oppervlak. Datum: Donderdag 1 9 januari - 20.00 uur tot 22.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Urania - Jozef Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove.

redactie@aegvzw.be

031

Rubriek M. Vanleenhove

As trofoto van d e m aan d

032

033

Artikel Jac Brosens

P o o l u i tl i j n i n g m et l as erpoi n ter De theoretische basis van de laser werd reeds in 1 91 7 aangedragen door Albert Einstein. In het artikel "Zur Quantentheorie der Strahlung" suggereert Einstein via een afleiding van Planks stralingswet, de mogelijkheid van gestimuleerde emissie van elektromagnetische straling. Echter, men denkt dat het effect in de praktijk te klein zal zijn om waar te nemen. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

034

Laserpointers zijn ook bijzonder handig voor het aanwijzen van sterrenbeelden tijdens publieke waarnemingsacties. Groene laserpointers zijn hierbij duidelijk efficiĂŤnter dan de rode variant met hetzelfde vermogen. Voor het aanwijzen van hemelse objecten in groep is minimaal een 50 mw variant noodzakelijk.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

035

Artikel Redactioneel

S porad i s ch e m eteoren h e b b e n l a n g e l e ve n s d u u r Soms is een meteoro誰de zo groot dat het niet volledig in de atmosfeer verdampt. Er valt dan een gedeelte (eventueel in stukken) op Aarde. Dit wordt dan een meteoriet genoemd. Dit gebeurt echter zeer zelden. De brokstukken van zulke meteoro誰den zijn zeer waardevol voor het astronomisch onderzoek naar het ontstaan van ons zonnestelsel. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

036

Rubriek

Lan ceeroverzi ch t van d e m aan d Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

01 -1 2-2011 11 -1 2-2011

21 .07 uur 11 .1 7 uur

CZ-3A Proton-M Briz-M

Xichang Bajkonoer

1 2-1 2-2011 1 7-1 2-2011

01 .21 uur 02.03 uur

H-2A-202 Sojoez-2-1 a Fregat

Tanegashima Kourou

1 9-1 2-2011 21 -1 2-2011 22-1 2-2011 23-1 2-2011 28-1 2-2011

1 6.41 uur 03.1 6 uur 03.26 uur 1 2.08 uur -

CZ-3B/E Sojoez-FG CZ-4B Sojoez-2-1 b Fregat Sojoez-2-1 a Fregat

Xichang Bajkonoer Taiyuan Plesetsk Bajkonoer

BD-2 I5 Amos 5 Luch 5A IGS-Radar 3 Pléiades-HR1 ELISA 1 ELISA 2 ELISA 3 ELISA 4 SSOT NIGCOMSAT 1 R Sojoez-TMA 03M Ziyuan 1 -2C Meridian 5 Globalstar Globalstar Globalstar Globalstar Globalstar Globalstar

4.200 Kg 1 .500 Kg 1 .1 48 Kg ? 970 Kg 1 20 Kg 1 20 Kg 1 20 Kg 1 20 Kg 11 7 Kg 5.1 50 Kg 7.1 50 Kg 2.1 00 Kg 2.000 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg 700 Kg

China Israël Rusland Japan Frankrijk Frankrijk Frankrijk Frankrijk Frankrijk Chili Nigeria Rusland China Rusland USA USA USA USA USA USA

GEO GEO GEO ? LEO LEO LEO LEO LEO LEO GEO LEO LEO 900 x 39.000 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km 1 .41 0x1 .41 0 km

Navigatie Communicatie Communicatie Spionage Aardobservatie ELINT ELINT ELINT ELINT Aardobservatie Communicatie ISS 295 Aardobservatie Communicatie Communicatie Communicatie Communicatie Communicatie Communicatie Communicatie

Kris Christiaens

Datum

Verklarende woordenlijst ELINT GEO LEO

Electronic INTelligence Geostationary Earth Orbit Low Earth Orbit

■ Mislukte lancering

037

Rubriek

E u rop e a n S p a ce Ag e n cy

Red u ri ch t g rote s ch otel o p d e G a l i l e o s a te l l i e te n De Europese Ruimtevaartorganisatie ESA houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde technologieĂŤn en de bevordering van de Europese economie. Door bundeling van financiĂŤle en intellectuele bronnen is de ESA in staat projecten te realiseren die voor afzonderlijke lidstaten onbereikbaar zijn. De ESA werkt ook nauw samen met Europese (DLR, NLR, CNES etc.) en internationale ruimtevaartorganisaties (waaronder de NASA, Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) en de Indian Space Research Organisation (ISRO)). De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht. De ESA is in 1 975 ontstaan uit de European Space Research Organization (ESRO) en de European Launcher Development Organisation (ELDO). De ESRO leverde aanvankelijk raketten en satellieten voor deelnemende landen en had haar eerste lanceringen op 6 en 9 juli 1 964.

038

Voorstelling van de op 21 oktober 2011 gelanceerde eerste twee Galileo satellieten in een baan om de Aarde. Bron: ESA. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

039

Kortnieuws Aardbevingen, zoals die van vorig jaar in Haïti, worden mogelijk veroorzaakt door tropische cyclonen. Dit zijn stormen met snelheden boven windkracht 1 2 die ontstaan in de tropen. Dat zei Shimon Wdowinski van de Universiteit van Miami tijdens het jaarlijkse congres van de American Geophysical Union dat van 5 tot 9 december in San Francisco plaatsvindt. ''Zware regen is de trigger'', zegt de onderzoeker, ''want dit zorgt voor duizenden aardverschuivingen en zware erosie. Hierdoor wordt grond van de aardschol verwijderd, waardoor deze minder gaat wegen. Dit stimuleert beweging langs de breuklijnen.'' Wdowinski en een collega van de Florida International University analyseerden data van aardbevingen met een kracht van 6 of hoger op de schaal van Richter, die in Taiwan of Haïti plaatsvonden. Ze vonden dat grote aardbevingen in bergachtige gebieden binnen vier jaar na een tropisch cycloonseizoen plaatsvonden.Zo ontstond de zware aardbeving in Haïti, op 1 2 januari 201 0, 2,5 jaar na twee orkanen en twee tropische stormen, die gedurende 25 dagen over het eiland woedden. Volgens de onderzoekers geldt de invloed van tropische cyclonen alleen voor breuklijnen die over elkaar heen schuiven – en dus niet langs elkaar heen. In de toekomst willen ze ook onderzoek doen in de Filippijnen en Japan, gebieden die ook gevoelig zijn voor tropische cyclonen en aardbevingen. Aardbevingen ontstaan doordat aardschollen onafhankelijk van elkaar langzaam over het aardoppervlak bewegen. Soms schuren ze langs elkaar, soms over elkaar. Waar de schollen elkaar raken, kan zich spanning opbouwen. Als die spanning hoog genoeg is, ontlaadt die zich in de vorm van een aardbeving. Bron: NU / 08-1 2-2011 . Vlaams minister van Leefmilieu Joke Schauvliege (CD&V) heeft de milieuvergunningen toegekend voor de realisatie van elf windturbines langs de E1 9 ter hoogte van Wuustwezel, Brecht en Hoogstraten. Het windturbinepark is alles samen goed voor de productie van 27,2 megawatt, hetgeen overeenkomt met de energievoorziening van ongeveer 1 5.000 gezinnen. Van de elf turbines werden er zeven vergund aan Aspiravi en vier aan Electrabel-Suez. De inplanting kan meteen van start gaan, aangezien de gewestelijk stedenbouwkundig ambtenaar van Antwerpen de noodzakelijke stedenbouwkundige vergunningen eerder al heeft verleend. De minister verwacht dat de mogelijke hinder op het vlak van geluid, slagschaduw en veiligheid tot een aanvaardbaar minimum kan worden beperkt. "Het hele project langs de E1 9 is een nieuwe bijdrage om tegen 2020 onze groenestroomdoelstelling van 1 3 procent hernieuwbare energie te halen. Het is bovendien weer een concrete stap van Vlaanderen in onze strijd tegen de klimaatverandering", aldus Schauvliege. Bron: Belga / SG / 1 2-1 2-2011 . De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft een nieuwe app gelanceerd waarmee recente beelden en waarnemingsgegevens van de milieusatelliet Envisat zijn te bekijken. De ESA App V2, zoals hij officieel heet, maakt het

mogelijk om foto's van de aarde te bekijken die gemaakt zijn met het radarinstrument ASAR (dat door de wolken heen kan kijken) of met de MERIS-spectrometer. De tien meest recente beelden van Envisat worden automatisch gedownload en getoond, en de app is nauw geïntegreerd met Twitter en Facebook. Met de app is het onder andere mogelijk om het verloop van grote bosbranden of vulkaanuitbarstingen te volgen, of om even te checken of er al sneeuw ligt in je favoriete wintersportgebied. ESA App V2 is gratis te downloaden in de Apple AppStore. Bron: ESA / 1 3-1 2-2011 . Canada heeft officieel meegedeeld dat het zich terugtrekt uit het Kyoto-protocol, het klimaatakkoord dat als doel heeft de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. Dat heeft de Canadese minister van Leefmilieu Peter Kent gezegd in Ottawa. Volgens de minister werkt het Kyoto-protocol niet en riskeerde Canada miljarden dollars boete te moeten betalen als het het akkoord zou blijven onderschrijven. Het land had zich geëngageerd om tegen 201 2 zijn uitstoot van broeikasgassen met 6 procent te laten dalen tegenover 1 990, maar de uitstoot is integendeel nog toegenomen. Canada is het eerste land dat zich officieel terugtrekt uit het akkoord dat ondertekend werd in 1 997 en in voege trad in 2005. Ook Rusland en Japan hebben al laten blijken dat ze zich niet zouden inschrijven in een verlenging van het Kyoto-protocol, dat afloopt in december 201 2. "Het protocol omvat niet de twee grootste uitstoters van broeikasgassen, de Verenigde Staten en China, en kan dus niet werken", zei de Canadese minister nog. "Het Kyoto-protocol is niet de weg naar een wereldwijde oplossing voor de klimaatverandering; het vormt veeleer een obstakel", aldus Kent. Tijdens een klimaattop in het Zuid-Afrikaanse Durban hebben de vertegenwoordigers van een 1 90-tal landen vorig weekend een akkoord bereikt om het Kyoto-protocol voort te zetten na 201 2. Ze raakten het ook eens om tegen 201 5 tot een voor alle landen van de planeet bindend akkoord te komen over een verlaging van de broeikasgasemissies. Dat akkoord zou dan tegen 2020 moeten in werking treden. Bron: Belga / SPS / 1 3-1 2-2011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Astronomische terugblik op 2011 door Frank Deboosere Zoals elk jaar blikt Frank Deboosere tijdens de eerste Astroclub van het jaar even terug, en overloopt wat er zoal te zien en te beleven viel op het vlak van sterrenkunde en ruimtevaart tijdens de afgelopen twaalf maanden. In 2011 vlogen de Space Shuttles voor het laatst, begon de zonnevlekkencyclus eindelijk terug op dreef te komen en vierde planeet Neptunus een speciale verjaardag. De ruimtemissie Dawn bereikte planetoïde Vesta en toonde gedetailleerde beelden van dat bijzondere hemellichaam. De NASA lanceerde het ruimteschip Juno naar reuzenplaneet Jupiter en terwijl leerde de sonde Messenger ons weer veel bij over de planeet die het dichtst bij de Zon staat, Mercurius. Het Solar Dynamics Observatory stuurde schitterende filmpjes over de werking van de Zon terug naar de Aarde. En terwijl ontdekte satelliet Kepler weer vele nieuwe planeten bij andere sterren, de jacht op een tweede Aarde woedt in alle hevigheidY Datum: Vrijdag 27 januari - 1 9.30 uur tot 22.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 6,00 euro.

redactie@aegvzw.be

041

Artikel

Vi j f pran g en d e vrag en ron d Ku i pers ' m i s s i e

www.spacepage.be

Roel van der Heijden

AndrĂŠ Kuipers (Amsterdam, 5 oktober 1 958) is een Nederlands ruimtevaarder van de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA. Hij is na Lodewijk van den Berg en Wubbo Ockels de derde in Nederland geboren ruimtevaarder, en na Wubbo Ockels de tweede ruimtevaarder met de Nederlandse nationaliteit die de ruimte in ging. Kuipers' eerste ruimtevlucht vond plaats in het kader van de DELTA missie. Meer weten over dit thema ?

049

Kortnieuws De ruimtetelescoop Kepler heeft maandag bevestigd dat hij een planeet heeft ontdekt op een 'bewoonbare' plek buiten ons zonnestelsel. Dat meldde de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA maandag. Franse wetenschappers bevestigden dit jaar dat ze de allereerste 'exoplaneet' hadden gevonden die zich op een plek bevindt die voldoet aan de belangrijkste eisen voor leven. Kepler 22b, die voor het eerst in 2009 werd gezien, is echter de eerste planeet die de Amerikaanse organisatie kan bevestigen. Kepler 22b staat op de 'juiste' afstand van de ster waar hij omheen draait. Daardoor is op de planeet mogelijk water aanwezig en zijn atmosfeer en temperatuur wellicht geschikt voor leven. Of de planeet ook echt die voorwaarden voor leven herbergt, blijft echter de vraag. Het hemellichaam is zo'n 600 lichtjaar verwijderd van de aarde en is ruim 2 keer zo groot als onze planeet.In zijn zoektocht kijkt de Kepler-ruimtetelescoop naar ongeveer een kwart procent van de sterrenhemel. In dat minieme gebied heeft de Kepler sinds 2009 al meer dan 1 200 planeten gezien. Bron: ANP / 06-1 2-2011 . De zwarte gaten in de kernen van de grote elliptische sterrenstelsels NGC 3842 en NGC 4889 hebben een massa van ongeveer tien miljard zonsmassa's. Dat blijkt uit metingen met de telescopen Gemini North en Keck 2 op Hawaï, waarvan de resultaten komende donderdag in het tijdschrift Nature worden gepubliceerd. De twee superzware zwarte gaten zijn daarmee ongeveer anderhalf keer zo zwaar als die in de kern van het sterrenstelsel M87 - de vorige recordhouder. In het hart van veel, zo niet álle volgroeide sterrenstelsels gaat De kleinste 'wegen' enkele honderdduizenden zonsmassa's, de grootste meer dan een miljard zonsmassa's - vandaar de aanduiding 'superzwaar'. Hoe deze kolossale zwarte gaten zijn ontstaan, is nog onduidelijk. Wel is uit onderzoek van zeer verre sterrenstelsels gebleken dat ze al bestonden toen het heelal nog maar 700 miljoen jaar oud was. Dat ook in de kernen van NGC 3842 en NGC 4889 een superzwaar zwart gat huist, komt dus niet echt als een verrassing.Wél verrassend is de massa van de beide zwarte gaten, die beduidend groter is dan voor deze sterrenstelsels werd verwacht. Volgens de astronomen die de record-zware zwarte gaten hebben opgespoord, kan dat erop wijzen dat de groei van superzware zwarte gaten in de grootste sterrenstelsels anders verloopt dan die in kleinere stelsels. Bron: NU / 06-1 2-2011 . Volgens onderzoekers van de Ohio State University zouden er in het heelal grote, zware planeten kunnen voorkomen die voor meer dan de helft uit koolstof bestaan, in de vorm van diamant. Dat concluderen Wendy Panero en Jason Kabbes op basis van laboratoriumexperimenten waarbij mengsels van ijzer, koolstof en zuurstof onder extreem hoge druk werden gebracht (65 gigapascal, vergelijkbaar met de druk in de kern van de aarde). De resultaten van die experimenten werden vervolgens verwerkt in modelberekeningen van

planeten. Uit de nieuwe analyse, die morgen gepresenteerd wordt op de najaarsbijeenkomst van de American Geophysical Union in San Francisco, blijkt dat er 'super-aardes' kunnen bestaan (ca. 1 5 keer zo zwaar als de aarde) met een kern van ijzer en koolstof zo hard als staal, en een mantel die voornamelijk uit diamant bestaat, als gevolg van de hoge druk. Zo'n planeet zou kunnen ontstaan in een omgeving die rijk is aan koolstof. Koolstof is na waterstof en helium het meest voorkomende element in het heelal. Een diamanten planeet is echter vrijwel zeker onbewoonbaar, aldus de onderzoekers. Koolstof is een uitstekende warmtegeleider. De planeet zal daardoor zeer snel afkoelen, waardoor er geen energie meer beschikbaar is voor het opwekken van een magnetisch veld om schadelijke kosmische straling buiten de deur te houden. Overigens blijkt uit de modelberekeningen van Panero en Kabbes dat er ook in het binnenste van de aarde, net buiten de kern, in het diepste deel van de aardmantel, waarschijnlijk een diamantrijke laag voorkomt. Eerder dit jaar werd de ontdekking van een 'diamanten planeet' bekend gemaakt, maar in dat geval ging het om het afgekoelde, gecondenseerde overblijfsel van een ster. Bron: NU / 06-1 22011 . Amsterdamse astronomen hebben aangetoond dat zware sterren-in-wording veel groter zijn dan volwassen zware sterren. Zij bevestigen de theorie dat zware sterren aan het eind van hun vormingsproces nog verder samentrekken, totdat zij een stabiel evenwicht hebben bereikt. De bevindingen zijn gepubliceerd in het tijdschrift Astronomy & Astrophysics. Al jarenlang is geprobeerd een duidelijk spectrum van zo'n jonge, zware ster op te nemen. Dat wordt ernstig bemoeilijkt door de ondoordringbare moederwolk van gas en stof van de ster. Maar met de nieuwe, zeer gevoelige spectrograaf X-shooter van ESO's Very Large Telescope in Chili is het nu voor het eerst gelukt. De astronomen verkregen het spectrum van de jonge ster B275 in de Omeganevel, een stervormingsgebied in het sterrenbeeld Boogschutter. Het spectrum laat zien dat de ster ongeveer driemaal zo groot is als een normale ster van zeven zonsmassa's. Dat komt goed overeen met recente stervormingsmodellen. Eerder in het vormingsproces zijn zulke sterren omringd door een schijf waarin het gas ronddraait en langzaam op de ster-inwording terecht komt. Als de ster bijna 'klaar' is, verdwijnt de schijf en wordt het oppervlak van de ster zichtbaar. In deze laatste vormingsfase bevindt B275 zich. De ster is in de kern inmiddels zo heet geworden dat de fusie van waterstof van start gaat. De ster trekt verder samen, totdat de energieproductie in de kern de stralingsverliezen aan het oppervlak van de ster precies compenseert en een stabiel evenwicht is bereikt. Bron: NU / 06-1 2-2011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Reis : Ijsland Aurora borealis tour door Volkssterrenwacht Urania In 201 2 reizen we opnieuw richting IJsland, op zoek naar het poollicht. De kansen om er poollicht te zien, zijn immers even groot als in Alaska, Canada of het noorden van Scandinavië. Hierbij komt nog dat de temperaturen er veel milder zijn dan in het hoge noorden, wat het waarnemen een heel stuk comfortabeler maakt. Wie ooit ’s nachts het noorderlicht heeft bekeken vanuit een warm zwembad, zal dat immers niet snel vergeten. De kans om het poollicht te zien in de periode dat we daar zijn, bedraagt meer dan 75%. Urania zorgt voor de nodige begeleiding: een syllabus met theoretische en praktische informatie over het poollicht, een voorreisvergadering, dagelijkse briefings over het weer en de kans op poollicht, en begeleiding tijdens de waarnemingen. Datum: Zondag 1 9 t/m Zondag 26 februari. Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 3.295,00 euro.

redactie@aegvzw.be

051

Rubriek

Woord van d e m aan d

Dirk Devlies

Vrouwen (in / en sterrenkunde)

052

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Annie Jump Cannon was een Amerikaans astronome, werkzaam bij de Harvard-sterrenwacht. Zij werd vooral bekend door haar onvermoeibare werk aan de catalogisering van sterren aan de hand van hun spectra, aan het begin van de 20e eeuw. Uit haar jarenlange arbeid kwam de Henry Draper Catalog voort, waarin zo'n 225.000 sterren gecategoriseerd worden naar hun spectraalklasse. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

053

Een pulsar in de astronomie is een snel ronddraaiende neutronenster die elektromagnetische straling uitzendt. Deze straling wordt op de aarde waargenomen in de vorm van snelle pulsen. De naam stond origineel voor pulserende radiobron (pulsating radio-source). Pulsars behoren tot dezelfde soort hemellichamen als magnetars; het belangrijkste verschil is de sterkte van het magnetisch veld. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

054

Planeto誰den, ook wel astero誰den, kleine planeten of mindere planeten[1 ] genoemd, zijn stukken materie in ons zonnestelsel die zich evenals planeten in een baan om de zon bewegen. Er zijn er inmiddels ruim 300 000 bekend. Verreweg de meeste hebben banen tussen de planeten Mars en Jupiter. De grootste zijn bijna 1 000 km groot, maar de overgrote meerderheid is zo klein als stof. Die laatsten zijn met een telescoop niet waarneembaar, maar ze komen veelvuldig als vallende sterren op aarde. Het materiaal schijnt vaak steenachtig te zijn, maar soms is het ijzer- of nikkelhoudend en op grote afstand van de zon zijn er ook ijsplaneto誰den. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

055

Veranderlijke sterren of variabele sterren zijn sterren waarvan de helderheid aan variaties onderhevig is. Het verschil in helderheid tussen het maximum, wanneer de ster op zijn helderst is, en het minimum wordt de amplitude genoemd. Veranderlijke sterren worden globaal verdeeld in twee groepen: intrinsieke veranderlijken, dat wil zeggen sterren waarvan de helderheid werkelijk verandert, bijvoorbeeld doordat de ster periodiek opzwelt en weer inkrimpt; en bedekkings- en rotatieveranderlijken, waarbij de verandering in helderheid een perspectivisch effect is. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

056

Radioastronomie is het deelgebied van de astronomie dat met radiogolven het heelal bestudeert. De Nederlandse astronoom Jan Hendrik Oort heeft belangrijke bijdragen geleverd aan de ontwikkeling van de radioastronomie. Doordat radiogolven een relatief lange golflengte hebben (centimeters tot vele meters) moeten radiotelescopen een veel grotere diameter hebben dan lichttelescopen om een zelfde oplossend vermogen te kunnen bereiken. In de radioastronomie werd daarom al snel gebruikgemaakt van interferometrie; een techniek waarbij een aantal telescopen op een rij of zelfs op verschillende locaties (VLBI) wordt gebruikt om samen een hoogopgelost beeld te vormen. Voorbeeld zijn de Nederlandse radiotelescoop bij Westerbork en in de Verenigde Staten de VLBA-telescoop (Very Long Baseline Array) die vanaf Hawa誰 tot de oostkust van het Amerikaanse continent een totale lengte van duizenden kilometers heeft. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

057

Een dubbelster is een tweetal sterren die om een gemeenschappelijk middelpunt heen bewegen. Een groep van drie of meer sterren wordt vaak ook een dubbelster genoemd, al zou het beter zijn dan te spreken van een meervoudige ster. Van de circa 5000 sterren die men met het blote oog kan waarnemen blijken er zo'n 2000 eigenlijk dubbelsterren of meervoudige sterren te zijn. Men denkt dat globaal geldt dat ongeveer 60% van alle sterren zich in een dubbelster bevindt. De ster die het dichtst bij de Zon staat, Proxima Centauri, maakt deel uit van een 'drievoudige ster', als begeleider van het veel nauwere paar Alpha Centauri, dat met het blote oog kan worden waargenomen. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

058

Rubriek

D erd e S oj oez trap s tort zi ch te pl etter Redactioneel

De Sojoezraket (Russisch: Союз, unie) is een Russische draagraket die sinds de jaren 1 960 wordt gebruikt voor onder meer het lanceren van Sojoezruimtecapsules. Later werd de raket ook gebruikt voor andere toepassingen, zoals het lanceren van Progress ruimtevaartuigen en het bevoorraden van het Internationaal ruimtestation ISS. Ook werd op 28 december 2005 met behulp van een Sojoez de eerste satelliet uit het GIOVE-programma (Galileo In-Orbit Validation Element) in een baan rond de aarde gebracht. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

059

Rubriek

De AEG acti vi tei ten kal en d er In deze rubriek kan u een selectie van onze uitgebreide activiteitenkalender terugvinden. De gehele kalender, die steeds loopt tot op het einde van het jaar, kan u terugvinden op de welbekende website zijnde ...

www.aegvzw.be

060

Artikel

Website rond 50 jaar Nederlands ruimteonderzoek NOVA

SRON - Netherlands Institute for Space Research is het Nederlands expertiseinstituut voor ruimteonderzoek. Het instituut ontwikkelt en gebruikt innovatieve technologie voor grensverleggend onderzoek vanuit de ruimte en legt zich daarbij toe op astrofysisch onderzoek, aardgericht onderzoek en planeetonderzoek. Daarnaast heeft SRON een onderzoekslijn naar nieuwe en gevoeligere sensoren voor rรถntgenen infraroodstraling, die nu tot de gevoeligste ter wereld behoren. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

061

planeten. Uit de nieuwe analyse, die morgen gepresenteerd wordt op de najaarsbijeenkomst van de American Geophysical Union in San Francisco, blijkt dat er 'super-aardes' kunnen bestaan (ca. 1 5 keer zo zwaar als de aarde) met een kern van ijzer en koolstof zo hard als staal, en een mantel die voornamelijk uit diamant bestaat, als gevolg van de hoge druk. Zo'n planeet zou kunnen ontstaan in een omgeving die rijk is aan koolstof. Koolstof is na waterstof en helium het meest voorkomende element in het heelal. Een diamanten planeet is echter vrijwel zeker onbewoonbaar, aldus de onderzoekers. Koolstof is een uitstekende warmtegeleider. De planeet zal daardoor zeer snel afkoelen, waardoor er geen energie meer beschikbaar is voor het opwekken van een magnetisch veld om schadelijke kosmische straling buiten de deur te houden. Overigens blijkt uit de modelberekeningen van Panero en Kabbes dat er ook in het binnenste van de aarde, net buiten de kern, in het diepste deel van de aardmantel, waarschijnlijk een diamantrijke lechter onzeker. Eigenlijk bevinden de beide stelsels zich daarvoor te ver naar buiten. Naar alternatieve verklaringen wordt nog gezocht. De beide gasstaarten, die met een netwerk van radiotelescopen zijn ontdekt, zijn ongeveer tien keer zo lang als de spiraalstelsels waaruit ze zijn voortgekomen. De astronomen schatten dat de stelsels al de helft van hun waterstofgas zijn kwijtgeraakt. Bron: NU / 07-1 2-2011 . Japanse theoretisch fysicis van het Japanse KEK (High Energy Accelerator Research Organization) hebben supercomputersimulaties uitgevoerd waarmee ze laten zien hoe het heelal zes ruimtelijke dimensies 'verloren' kan hebben. De resultaten worden gepubliceerd in Physical Review Letters. Ons heelal heeft drie ruimtelijke dimensies (en één tijd-dimensie). Volgens sommige natuurkundige theorieën, zoals de supersnaartheorie, zouden dat er echter oorspronkelijk negen geweest moeten zijn. De supersnaartheorie is een van de kandidaten voor de 'theory of everything' - een theoretische beschrijving van de eigenschappen van de natuur waarin de kwantumfysica en de relativiteitstheorie met elkaar verenigd worden. Uit de nieuwe computersimulaties blijkt hoe een negen-dimensionaal heelal heel kort na de oerknal kan overgaan in een ogenschijnlijk driedimensionaal heelal, doordat slechts drie van de negen ruimtelijke dimensies deelnemen aan de grootschalige expansie. De andere dimensies zouden 'opgerold' zijn gebleven op een schaal die enorm veel kleiner is dan ooit waargenomen zal kunnen worden. Bron: NU / 24-1 2-2011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Reis : Astronomische reis naar de Amerikaanse westkust door Volkssterrenwacht Urania Met amper drie weken tussenpoze zijn er vanuit de Verenigde Staten twee hemelverschijnselen goed waarneembaar: een ringvormige zonsverduistering op zondag 20 mei 201 2 en een overgang van Venus over de zon op dinsdag 5 juni 201 2. Dit is de laatste Venusovergang die we kunnen waarnemen, want de volgende vindt pas plaats in 211 7. Naar aanleiding van deze verschijnselen begeleidt Urania een drieweekse reis naar de Amerikaanse westkust. Het is ook mogelijk te kiezen voor een tweeweekse formule waarin slechts een van beide verschijnselen is opgenomen ...

redactie@aegvzw.be Datum: Vrijdag 1 8 t/m donderdag 31 mei (deel 1 /2). Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 3.990,00 euro.

063

Serie (2/3) Herman Henderickx

Roem en on d erg an g va n d e S p a c e S h u ttl e

064

Herman Henderickx versloeg 40 jaar lang de ruimtevaart voor de BRT, dan BRTN, tenslotte VRT, eerst als freelance correspondent in Houston en New York, dan als personeelslid van de radioredactie van de openbare omroep. Sinds 1 september 2007 is hij met pensioen, maar volgt de buitenaardse activiteiten van de mens nog altijd op de voet. Hij publiceerde ”Mens op de Maan” en met zijn collega’s Boudewijn Van Spilbeeck en Tijs Mauroo “Het Ruimtedag-boek van Frank De Winne”

Spacelab is een gecombineerd ruimtevaartprogramma van de ESA en de NASA voor wetenschappelijk onderzoek in de ruimte. Spacelab 1 (LM1 ) werd gebouwd in opdracht van de ESA en op 28 november 1 983 aan boord van de Spaceshuttle Columbia van de NASA voor het eerst in een baan om de aarde gebracht. Het 'laboratorium' heeft een buitendiameter van 4,06 meter. Elk segment heeft een lengte van 2,7 meter. Meestal werden twee segmenten gekoppeld met een totale lengte van 5,4 meter. De Challenger desintegreerde 73 seconden na de lancering van zijn tiende vlucht STS-51 -L. Op 28 januari 1 986 werd onder geringe publieke belangstelling de Challenger gelanceerd. De beelden werden later als 'live' herhaald, vlak na het ongeval, waardoor velen dachten de lancering op televisie live te zien gebeuren. Al tijdens de eerste seconden van de vlucht lekten er hete gassen uit de rechterstuwraket, door een defecte rubberen O-ring die de buitenste afdichting vormde tussen het onderste deel en de rest van de stuwraket. Deze O-ring was niet bestand tegen de lage temperatuur van 2 graden Celsius op het moment van de lancering. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

065

Op 24 maart 1 992 werd Dirk Frimout de eerste Belgische astronaut in de ruimte tijdens Spaceshuttlemissie STS-45. Van 24 maart tot 2 april cirkelde hij als een van de zeven astronauten met de Spaceshuttle Atlantis 1 43 keer om de aarde. Datzelfde jaar werd hij aan de universiteit van Gent met een eredoctoraat onderscheiden. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

066

De Hubble Space Telescope bestaat uit een aantal precisie-instrumenten voor astronomische waarnemingen. Hij is genoemd naar de Amerikaanse astronoom Edwin Hubble, en draait sinds de lancering door de NASA op 24 april 1 990 als een kunstmaan rond de aarde. De Hubble wordt gebruikt voor optische waarnemingen. De telescoop bezit ook een infraroodcamera. Voor observaties in het rรถntgengolflengtegebied wordt gebruikgemaakt van het Chandra X-Ray Observatory. Door het ontbreken van een atmosfeer in de ruimte is een ongekend scherpe afbeelding van verre astronomische objecten mogelijk. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

067

Artikel Barry van der Meer

E ve n g e d u l d ! D e H i g g s on tkn opi n g n ad ert . . .

068

Een voorbeeld van een botsing die plaatsvindt in de ring van de LHC. Hier zie je twee protonen (met rode lijnen) op elkaar klappen. De gele lijnen stellen de deeltjes voor die bij de botsing ontstaan. Bron: CERN. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Fabiola Gianotti voert dinsdag tijdens de presentatie in CERN het woord namens ATLAS. Ze had duidelijke aanwijzingen voor Higgs om te laten zien. Bron: CERN. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

069

Kortnieuws Amerikanen die hun asse in de ruimte willen laten verstrooien, kunnen binnenkort mogelijk op een belastingvoordeel gaande tot 8.000 dollar rekenen. Dat is althans de teneur van een wetsontwerp in het Amerikaanse Virginia. Het ontwerp moet volgend jaar door het parlement in Richmond besproken worden.Doel van het initiatief: het toerisme stimuleren naar de regio, waar de Nasa-lanceerbasis van Wallops Island gelegen is. Dat is een van de pionierssites van het Amerikaanse ruimtevaartprogramma. Op het eerste gezicht lijkt het ontwerp lachwekkend, zei J. Jack Kennedy, een functionaris van het orgaan dat commerciële ruimtevluchten regelt, maar dat is het niet: "Het gaat om zaken en jobs". De nabestaanden van de kosmische gecremeerden die zich naar Virginia begeven om de lancering bij te wonen, zullen met hun restaurantbezoek, hotelverblijf en bezoekjes aan plaatselijke attracties voor een toeristische boom zorgen, meent directrice Donna Bozza van de plaatselijke toeristische dienst. De kosmische begrafenissector wordt momenteel gedomineerd door het Texaanse bedrijf Celestis, die tot dusver "tien herdenkings-vluchten in de ruimte" heeft ondernomen. Een reisje Aarde-ruimte kost zo'n 1 .000 dollar, een urnenvlucht naar de Maan komt op 1 0.000 dollar (terugreis uiteraard niet inbegrepen). Voor het jaar 201 4 voorziet het bedrijf het sturen van een geliefde in asvorm naar een ander sterrenstelsel, a rato van 1 5.000 dollar per gram stoffelijke rest. Bron: Belga / ODBS / 1 2-1 2-2011 . Co-stichter Paul Allen van softwaregigant Microsoft heeft plannen onthuld voor een vliegtuig dat een meertrapsraket kan meevoeren en die op negen kilometer van de aarde kan loslaten. De 36 meter lange raket zou dan naar een lage baan vliegen, met tot 6,1 ton vracht of zelfs met mensen aan boord. Het vliegtuig zou zes motoren van een Boeing 747 gebruiken, nieuwe composietmaterialen omvatten, een vleugelwijdte van 11 6 meter hebben en meer dan 500 ton stuwkracht ontwikkelen. De startbaan zou 3,65 km lang moeten zijn. Een eerste vlucht zou al binnen vijf jaar mogelijk zijn. Het vliegtuig wordt gebouwd in een speciale hangar op de Mojave Air and Space Port in Californië waar ook het SpaceShipOne is vervaardigd."Dit kan Amerika aan de top houden van de exploratie van de ruimte", zei Allen op een persconferentie. Het systeem zou kostenvriendelijk zijn, meer veiligheid bieden en meer flexibiliteit en hergebruik dan de huidige lanceringen van op de grond. Momenteel voert het Amerikaanse ruimtevaartbedrijd Orbital Sciences al dergelijke lanceringen uit met zijn door een vliegtuig los te laten Pegasus-raket. Allen werkte reeds met Bert Rutan van SpaceShipOne, dat in 2004 de eerste volledig door de privésector betaalde raket werd die een mens in de ruimte bracht. Bron: AFP / DPA / Belga / ADB / 1 3-1 25-2011 . De Russische ruimtevaartpionier Boris Tsjertok is op 99-jarige leeftijd overleden. Dat werd woensdag bekendgemaakt door het Russische staatsbedrijf RKK Energija. Tsjertok overleed aan een longontsteking. Jarenlang was Tsjertok

de rechterhand van de vader van het Russische ruimtevaartprogramma, Sergej Koroljov. Hij was nauw betrokken bij de lancering van de eerste satelliet in een baan om de aarde op 4 oktober 1 957. Ook speelde hij een belangrijke rol bij de eerste bemande ruimtevlucht door Joeri Gagarin op 1 2 april 1 961 . Tsjertok werd geboren in het Poolse Lodz, toen dat land nog onderdeel uitmaakte van het toenmalige Russische Tsarenrijk. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak verhuisde hij met zijn gezin naar Moskou. Nadat hij in 1 940 was afgestudeerd begon Tjsertok zijn loopbaan als luchtvaarttechnicus. Kort daarna werd hij gekozen als leider van een groep deskundigen die naar Duitsland afreisde om de rakettechnologie van de nazi's af te kijken. Daar ontmoette hij Koroljov. Vanaf dat moment werkten de twee samen tot de dood van Koroljov in 1 966. Tsjertok was gespecialiseerd in controlesystemen voor raketten en ruimteschepen. Zijn memoires over zijn werk aan het ruimteprogramma van de Sovjet-Unie verschenen pas na de val van de Sovjet-Unie. Voor die tijd werd zijn naam angstvallig geheim gehouden. De afgelopen jaren verscheen Tsjertok regelmatig op televisie en hij nam geregeld deel aan de viering van historische gebeurtenissen. Hij leverde scherpe kritiek op de Russische regering die de voorsprong op ruimtevaartgebied volgens hem uit handen heeft gegeven. "De nieuwe elite bestaat uit superrijken en corrupte ambtenaren die zich verrijken met de meevallende energieopbrengsten en niets geven om het nationale ruimtevaartprogramma", zei hij in een interview eerder dit jaar. Bron: Novum / 1 5-1 2-2011 . Een enorme metalen bal met een cirkelomtrek van 1 ,1 meter is pardoes uit de lucht gevallen in Namibië. De holle spacebol weegt zo'n zes kilogram. De autoriteiten waren zo verbouwereerd dat ze de NASA en de ESA inschakelden. Het bijzondere voorwerp werd gevonden op een afgelegen grasveld in een dorpje in het noorden van Namibië op 750 km van hoofdstad Windhoek. De lokale bevolking had enkele dagen eerder verscheidene explosies gehoord. De bol heeft een diameter van 35 centimeter, een ruwe oppervlakte en lijkt uit twee helften te bestaan die aan elkaar werden gelast. Het gaat om een metaalmengsel dat de mens welbekend is. De ruimtebol werd gespot op 1 8 meter van de plaats waar hij insloeg en een hol van 33 centimeter diep en 3,8 meter breed achterliet. Een klein onderzoek op het net leerde de autoriteiten dat zulke bollen de laatste twintig jaar al herhaaldelijk gedropt werden in Zuid-Afrika, Australië en LatijnsAmerika. Het voorwerp werd half november al ontdekt, maar de overheden deden eerst een paar testen alvorens de vondst wereldkundig te maken. Zo moest eerst uitgesloten worden of het ding geen explosief was. De bol bleek hol en er bleek geen gevaar te zijn. Bron: JV / 221 2-2011 .

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : De donkere kantjes van het universum door Bastiaan Maertens Wat zijn donkere materie en donkere energie? Zijn het twee kanten van eenzelfde medaille, of zijn het twee heel verschillende dingen, ondanks wat hun namen doen vermoeden? De wetten van Einstein, gelden die ook in de buitenste regionen van onze Melkweg, of moeten we ze aanpassen, net zoals Einstein met Newton's ideeën deed? In deze lezing krijgen de aanwezigen op deze vragen antwoorden van de hedendaagse wetenschap. Bastiaan Maertens is master in de sterrenkunde aan de Universiteit Gent. Zijn verhandeling “Eddington-Born-Infeld theorie en de donkere kant van het universum” werd bekroond. Datum: Zaterdag 4 februari - 1 5.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 3,00 euro.

redactie@aegvzw.be

071

Rubriek

H et AE G kortn i eu ws . . . www.aegvzw.be

Redactioneel

Ontdek de vele honderden foto's van onze voorbije activiteiten op onze Flickr pagina via ...

073

Rubriek

Hemelkalender

Marc van der Sluys

Deze maand te zien aan de sterrenhemel... Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutro-nensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regelmatig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website ...

http://hemel.waarnemen.com

De meteorenzwerm Boรถtiden verschijnt aan de hemel van 1 tot 6 januari. De radiant ligt in het sterrenbeeld Ossenhoeder (Boรถtes). Deze zwerm wordt ook wel Quadrantiden genoemd naar het niet langer bestaande sterrenbeeld Quadrans Muralis of Muurkwadrant De oorsprong van de Boรถtiden is nog onbekend. Het maximum van de zwerm is zeer scherp en valt op 3 januari. De ZHR van de zwerm kan zeer hoog zijn en ligt rond de 1 00. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

074

Io is de binnenste van de vier grote manen van de planeet Jupiter en is naar de mythologische figuur Io genoemd. De maan werd op 8 januari 1 61 0 door Galileo Galilei ontdekt. Simon Marius, die ook de ontdekking opeiste, noemde de maan naar Io, de mythologische dochter van de riviergod Inachus. Deze maan wordt vanwege haar uiterlijk ook wel de pizzamaan genoemd. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

075

De Galile誰sche manen zijn de vier belangrijkste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Galileo Galilei op 7 januari 1 61 0. Ze zijn de grootste manen van Jupiter. Ze zijn zelfs zichtbaar zonder een krachtige telescoop. Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogelijk om Callisto met het blote oog te zien.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

076

Wanneer men een meteorenzwerm waarneemt lijken alle meteoren uit ĂŠĂŠn punt te komen, dit punt wordt de radiant genoemd. In feite bewegen alle meteoren parallel aan elkaar, de radiant is een gevolg van het perspectief, net zoals spoorrail in de verte elkaar lijken te naderen. De plaats van de radiant wordt bepaald door de richting waaronder de meteoroiden de aardatmosfeer raken. Veel meteorenzwermen zijn genoemd naar het sterrenbeeld waarin hun radiant ligt. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

077

Een occultatie of bedekking is een astronomische gebeurtenis die men kan waarnemen wanneer een niet-lichtend hemellichaam tussen de waarnemer en een verdergelegen lichaam â&#x20AC;&#x201C; lichtend door ofwel straling ofwel weerkaatsing van licht â&#x20AC;&#x201C; passeert. Als dit verder gelegen lichaam slechts gedeeltelijk of periodiek wordt verborgen, noemt men dit rakelingse of scherende occultatie. Men spreekt van het verschijnsel (immersie) bij het verdwijnen van een ster bij bedekking door de maan, of van een satelliet bij bedekking door de planeet. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

078

Artikel

Kom eet overl eeft d od em an s ri t l an g s d e Zon Tim Kraaijvanger

Kometen zijn kleine hemellichamen die in vaak erg elliptische banen rond een ster draaien en uit ijs, gas en stof bestaan ("vuile sneeuwballen"). Wanneer een komeet dicht genoeg bij een ster komt en warmer wordt sublimeert een deel van de materie waaruit ze bestaat om een zogenaamde coma (een atmosfeer) en/of een komeetstaart te vormen. Het vaste deel van de komeet wordt dan de komeetkern genoemd. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

079

Rubriek

S as teri a

Filip Feys

Kom eet C /2 0 0 9 P 1 G arrad d i n h et vi zi er Geboren in het jaar 1 961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mi jn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwdin 1 981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mi j thuis hier op Kreta en ben ik ĂŠĂŠn van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

www.sasteria.com

080

Op de sfeerfoto kan men de net opgekomen planeet Venus herkennen. Vastgelegd met een Canon D40 op een parallactische montering. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

081

082

Artikel Bruno van Wayenburg

B ai kon oer - van g l ori e n aar verval en teru g

084

Het Kosmodroom van Bajkonoer is de oudste en grootste raketlanceerplaats ter wereld. Het ligt op ongeveer 200 kilometer ten oosten van het Aralmeer, niet ver van de rivier Syr Darja. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Koroljov groeide op in Rusland in de roerige tijden van de opstanden tegen tsaar Nicolaas II. In de jaren 20 studeerde hij luchtvaarttechniek aan het Polytechnisch Instituut te Kiev -- een vrij nieuw vakgebied, daar het vliegtuig net twee jaar ouder was dan hij. Zijn fascinatie lag echter niet bij het vliegen door de lucht, maar bij het vliegen boven de lucht: in navolging van Konstantin Tsiolkovski lag zijn hart bij de sterren. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

085

086

De N1 is een maanraket die door de Sovjet-Unie is ontwikkeld. De N1 heeft 30 motoren in de eerste trap. De raket is meer dan honderd meter hoog. De stuwkracht van de N1 is groter dan die van de Saturnus-raketten die de Apollo de ruimte in brachten. Maar omdat de capsule veel krapper is dan die van de Saturnus, konden er in de N1 raket maar twee personen. Hierdoor was de N1 een concurrent voor de raketten van de Amerikanen. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

087

Astro-links West-Vlaanderen Astro Event Group vzw (Oostende) .................................................................................................. www.aegvzw.be JVS Quasar (Oostende) ............................................................................................ www.astronomie.be/jvsquasar/ Jeugdwerkgroep ruimtevaart vzw (Brugge) ................................................................................... www.jwronline.be JVS Vigilia (Brugge) ............................................................................................................................ www.vigilia.be Astronomische Vriendenkring (Harelbeke) .............................................................................. www.astrolab.be/avk/ Volkssterrenwacht Beisbroek (Brugge) ......................................................................................... www.beisbroek.be Volkssterrenwacht AstroLAB Iris (Ieper) .......................................................................................... www.astrolab.be VVS - Vereniging Voor Sterrenkunde (Brugge) ....................................................................................... www.vvs.be

Oost-Vlaanderen Spacepage (AEG / Adegem) ...................................................................................................... www.spacepage.be De Polderster (Assenede) ........................................................................................................ www.depolderster.be Werkgroep Sterrenkunde UGent (Gent) ..................................................................................................................... VVS Scheldeland (Lokeren) ............................................................................................... www.scheldeland.vvs.be Antares (Sint Niklaas) ............................................................................. http://antares-sterrenkunde.blogspot.com/ Mercator (Bazel) .................................................................................................................... www.veerleheyman.be JVS Sirius (Aalst) ............................................................................................................................. www.murzim.be Volkssterrenwacht Armand Pien (Gent) ....................................................................................... www.rug-a-pien.be

Antwerpen VVS Brabandse Kouters (Londerzeel) ....................................................................... www.vvs-brabantsekouters.be Asterion (Wuustwezel) .......................................................................................................... www.bloggen.be/astro/ ASH Polaris (Herentals) ........................................................................................................ www.ashpolaris.vvs.be Andromeda (Mol) ........................................................................................................................................................ VVS Cygni (Lille) .................................................................................................................................. www.cygni.be Zonnewijzerkring Vlaanderen (Antwerpen) ...................................................... www.zonnewijzerkringvlaanderen.be JVS Oberon (Hove) ............................................................................................................... www.urania.be/oberon/ Koninklijk Sterrenkundig Genootschap Antwerpen (Antwerpen) ................................................................................ Volkssterrenwacht Urania (Hove) ....................................................................................................... www.urania.be

Vlaams Brabant & Brussel Mercurius (Halle) ................................................................................................................... www.mercuriushalle.be Wega (Leuven) ........................................................................................................................... www.wega-astro.be Sterrenwacht Altair vzw (Zoutleeuw) ................................................................................ www.sterrenwachtaltair.be Helios (Averbode) ........................................................................................................................ www.helios-site.be Astroclub Véga (Brussel) .............................................................................................................. www.astrovega.be Koninklijk planetarium (Brussel) ................................................................................................ www.planetarium.be Vlaamse Raket Organisatie (Mol) ........................................................................................................... www.vro.be Preventie lichthinder vzw (Leest) .................................................................................. www.preventielichthinder.be Volkssterrenwacht Mira (Grimbergen) ................................................................................................... www.mira.be

Limburg Noorderkroon (Hamont-Achel) ................................................................. http://noorderkroon-achel.skynetblogs.be/ LVWS Aquila (Lommel) ............................................................................ http://sites.google.com/site/aquilalommel/ JVS Stella Videns (Hechtel-Eksel) .............................................................................................................................. JVS Descartes (Genk) ...................................................................................... www.astronomie.be/JVS-Descartes/ Cosmodrome (Genk) ............................................................................................................... www.cosmodrome.be

Waals Brabant & Brussel Astroclub Véga (Bruxelles) ........................................................................................................... www.astrovega.be Cercle des Amateur d'Astronomie (Waterloo) ............................................................................................................. Club d'Astronomie d'Ottignies (Louvin la Neuve) ................................................................................ www.caolln.be Astro Kot (Louvin la Neuve) ............................................................................................................. www.astrokot.be Centre de Culture Scientifique ULB (Bruxelles) ..................................................... www.ulb.ac.be/ccs/a-la-une.html ASCEN - L'Association pour la Sauvegarde du Ciel et de l'Environnement Nocturnes (Messany) .... www.ascen.be BW Astronomie (Waterloo) ..................................................................................................... www.bwastronomie.be FFFAB - Fédération Francophone d'Astronomes Amateurs de Belgique (Waterloo) ......... www.astrosurf.com/ffaab

Luik Groupe Astronomie de Spa (Spa) ............................................................................. www.groupeastronomiespa.be Société Astronomique de Liège (Liège) ........................................................... www.societeastronomiquedeliege.be

Namen Astronamur (Namur) ................................................................................................................... www.astronamur.be Cercle Astronomique Mosan (Dinant) ............................................................................................ www.cam-asbl.be APEX - Station d'observation de Dourbes (Dourbes) .......................................... http://users.skynet.be/boninsegna AstroLaika (Florennes) .................................................................................................... http://astrolaika.jimdo.com/

Henegouwen Cercle Astronomique de Tournai (Tournai) ............................................ http://www.ecoles.cfwb.be/ipestournai/caty/ Cercle Astronomie Olympus Mons (Mons) ................................................................... http://olympus.umons.ac.be/ Cercle d'Astronomie Tycho (Mons) ........................................................................................ www.tycho.fpms.ac.be Cercle Scientific de Charleroi (Charleroi) ............................ http://users.skynet.be/astro-csc/pages/accueilpag.html C.D.P.A. (Sivry) ........................................................................................................ www.meteoastronomieasivry.be

Luxemburg Astronomie Centre Ardenne (Neufchâteau) ........................................................................ http://astrosurf.com/aca/

088

Staat uw vereniging nog niet in deze lijst ? Breng ons dan snel op de hoogte via : redactie@aegvzw.be. Wij zorgen dan dat uw gegevens worden opgenomen. Hoe nauwkeuriger deze pagina, hoe meer promotie we kunnen maken voor onze favoriete hobby !