Guidestar 01-2013

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be - Jaargang 8 - Januari 2013

Editoriaal

Guidestar | 01-2013

Patrick Jaecques

En het leven gaat door...

002

Info - Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine, ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

De plotse harde knallen van het vuurwerk, uit de richting van de dijk in Oostende, halen mij uit mijn diepe concentratie. Ik leg mijn tablet neer, kijk door het grote raam van mijn bureau en zie boven de huizen aan de overzijde van de straat groene, rode en fel witte lichtflitsen weerkaatsen op het wolkendek. Het vertier van de grote massa, die telkens weer de kou trotseert in de hoop dat het volgend jaar net dat ietsje beter zal worden, is begonnen. Met hopelijk binnenkort nog wat meer mooi weer, meer vakantie, meer loon, meer liefde, meer gezondheid, meer... van alles eigenlijk.

om goederen te ruilen. Of om te paren. Waarna beide partijen, eens het kind zo'n drie jaar oud was, weer uit elkaar gingen. Want ook al wordt monogamie deels genetisch gestuurd door het ADH hormoon, toch bleken we lange tijd andere wegen te bewandelen. Vooral veroorzaakt door externe factoren. Zoals samenwerken ten voordele van de groep. Want niet elk individu is een goede jager, verzamelaar of werktuigkundige. Waardoor het individu eerder op de achtergrond verdween ten voordele van het succes van de groep.

Tegenwoordig moet echter niemand nog een De grootste zorg van mijn kat daarentegen, goede jager, verzamelaar of werktuigkundige die daarnet nog volop genoot op het grote zijn. Want je kan alles gewoon aankopen in de kussen naast mijn bureau, is het zoeken van buurtwinkel. Daardoor verzwakt de groepseen andere warme locatie. Liefst ver weg van band en gaat men voornamelijk weer aan het gedonder daarbuiten. En ik moet zichzelf denken in de eerste plaats. Dat merk concluderen dat mijn partner en ik blijkbaar ik althans wanneer ik rond mij heen kijk. In meer gemeen hebben met onze viervoeter dan onze moderne westerse wereld is zo goed als met onze eigen soortgenoten. alles te koop. En het betaalWant we weigeren te geloven middel, het geld, is bijna het dat de start van een nieuwe belangrijkse aspect van het kalender, van welke beschaleven geworden.

Mensen “You have enemies? ving dan ook, enige positieve kennen hun buren bijna niet Good. That means verandering zal brengen voor meer, terwijl dit vroeger levensyou've stood up for onze soort. Echte verandering belangrijk was. Een overreden something, sometime komt alleen wanneer we het kind blijft uren lang langs de in your life." spreekwoordelijke deksel op kant van de weg liggen voor de neus krijgen. Want ik het opgemerkt wordt. En met geloof niet in de daadkracht een eenvoudige druk op de van een politieke partij, het knop schakelen we over naar kosmische evenwicht of de het gruwelijkste nieuws. Eens ingrijpende hand van gelijk het weerbericht er aankomt Winston Churchill welke godheid naar keuze, die zitten we apatisch voor ons uit waakt over ons welzijn. Die te staren. We krijgen bijna niet bezorgd naar ons omkijkt. de kans om even stil te staan Terwijl we zelf eerder respectloos omgaan met bij wat we net gezien hebben. Na de elkaar, met de andere soorten en zelfs met de meermaals door reclame onderbroken film planeet waarop we leven. Kortom, waarom gaan we doodmoe naar bed. Dus: nee... er zal zouden we verwachten dat iets of iemand niets veranderen, niet het onrecht, niet de onze problemen zou oplossen? oorlog, niet die burenruzie, niet de hongersnood. Ons eigen leven wordt niet beter tot we Strikt antropologisch gezien waren de eerste zelf recht in onze schoenen staan. Tot we mensen eerder egoĂŻstische wezens. Dat blijkt eindelijk veranderen. Niet door geld te storten uit tal van archeologische vondsten. Zo leefvoor een goed doel, maar door zelf iets te den mannen en vrouwen soms zelfs afzondergaan doen voor de groep waartoe wij lijk van elkaar en kwamen ze uitsluitend bijeen behoren.

Inhoudelijk 04 - De sterrenhemel in 2013.

07 - First light voor KMOS. 09 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

10 - A message from Earth ...

11 - Zwitserland als batterij.

12 - Rubriek - European Southern Observatory (ESO).

14 - De apocalyps overleefd ?

15 - Rubriek - Nieuw in de boekenkast - Fermi.

16 - Rubriek - Astrofoto van de maand.

19 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

20 - Rubriek - Lancering in de kijker - Nieuwe ISS bewoners.

22 - De astronomische ontdekkingen van verleden jaar.

24 - Bezoek aan het Kitt Peak National Observatory (USA).

29 - Kortnieuws - Ruimtevaart.

30 - Desertec Industrial Initiative.

31 - Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand.

32 - Bouw van de T-1 observatory.

34 - Rubriek - Woord van de maand - Albert Georges Velghe 37 - Werkgroep kijkerbouw werkjaar 2012-2013.

39 - Kortnieuws - Klimatologie.

40 - Rubriek - Space History - Loena 21.

42 - Opdampklok Stichting De Koepel vond nieuwe thuis.

43 - Meer actieve zwarte gaten dan gedacht.

44 - Amerika lanceert opnieuw onbemand ruimteveer.

47 - Het geluid van de kosmos.

49 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

50 - Het grootste mysterie aller tijden ...

54 - Rubriek - European Space Agency (ESA).

56 - Rubriek - Het AEG nieuws.

59 - Kortnieuws - Sterrenkunde.

60 - Rubriek - Hemelkalender.

65 - Evolutie bij Mars One. 66 - Rubriek - APOD - Curiosity bij rotsnest op Mars.

69 - Kortnieuws - Ruimtevaart.

70 - Commerciële ruimtevaart (2/2).

74 - Rubriek - Sateria onder de sterren.

Joeri De Ro Red. / ESA Div. / Redactioneel Kris Christiaens Redactioneel ESO / Rodrigo Alvarez Redactioneel Redactioneel Leo Van Hoyweghen Div. /Redactioneel Kris Christiaens Kris Christiaens Chris De Pauw Div. /Redactioneel Red. / IPS Kris Christiaens Twan Bekkers Dirk Devlies Jean-Pierre Grootaerd Div. /Redactioneel Redactioneel Jean-Pierre Grootaerd ASTRON Kris Christiaens Patrick Jaecques Kris Christiaens Edwin Louagie ESA / Redactioneel Div. /Redactioneel Redactioneel Marc van der Sluys Redactioneel Rolf Jansen Div. / Redactioneel Herman Henderickx Filip Feys

Informatief Dit digitale magazine, beschikbaar als PDF en Flash bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke, Kris Christiaens, Sander Vancanneyt en Joeri De Ro. De vaste rubrieken worden onderhouden door Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Rolf Jansen. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie@aegvzw.be.

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites.

Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden.

Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

De 'deadline' ligt steeds vast op de 25e van de maand !

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.

Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft baat om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, uitstappen, de jaarlijkse StarNights en Space Night evenementen tot dit uitvoerige magazine. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 15,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Guidestar | 01-2013

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te

voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken. De redactie heeft het recht ingezonden artikels en / of rubrieken te weigeren die niet relevant en / of discriminerend zijn tegen een individu, groep of organisatie. Ook zaken die indruisen tegen de doelstellingen van de vereniging kunnen verwijderd worden. De redactie, onder leiding van de hoofdredacteur, heeft hierbij steeds het laatste woord !

Foto - Ter gelegenheid van de inauguratie van de VLT Survey Telescope van de ESO-sterrenwacht op Paranal, die vandaag (6 december) in Napels heeft plaatsgevonden, is een spectaculaire nieuwe foto vrijgegeven van de Carinanevel. De foto van dit bekende stervormingsgebied is gemaakt met assistentie van Sebastián Piñera, de president van Chili, tijdens diens bezoek aan de sterrenwacht op 5 juni 2012. Bron: ESO.

003

Hoofdartikel

Joeri De Ro

De sterrenhemel in 2013 Info - Ter bestrijding van deze lichthinder is het aan te raden om geschikte armaturen te gebruiken, waarbij het licht naar onder schijnt in plaats van naar boven of horizontaal. Bolle verlichting dient vermeden te worden. Ook moet de vraag gesteld worden of de verlichting echt wel nuttig is. Zo kan verlichting bedoeld om ongewenste bezoekers af te schrikken beter gekoppeld worden aan een bewegingsmelder, zodat deze enkel gaat branden als het nodig is. Lichtreclames en klemtoonverlichting zijn na 23 of 24 uur meestal geheel overbodig. Ook veel wegverlichting kan na middernacht uit, aangezien op veel wegen dan nauwelijks nog verkeer is.

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.preventielichthinder.be

004

Ieder jaar opnieuw sieren verschillende hemelfenomenen de nachthemel. Alles aan de hemel is voortdurend in verandering: de planeten bewegen tussen de sterrenbeelden door terwijl deze sterrenbeelden op hun beurt doorheen de tijd verdwijnen, en na enkele maanden weer verschijnen aan de hemel. De maan vertoont fasen, en het kan wel eens gebeuren dat de maan belandt in de aardschaduw, waardoor wij vanaf de aarde de maan verduisterd zien. In dit artikel zullen we het hebben over wat er allemaal aan de sterrenhemel te zien is in 2013.

Planeten

Mercurius, de planeet het dichtste bij de zon, is van 5 tot en met 25 februari te zien in de avondschemering. De planeet laat zich dan 4 maanden niet meer zien en wordt weer zichtbaar rond 20 mei, waar hij 's avonds na zonsondergang te zien is op de plaats waar de zon is ondergegaan. De planeet blijft zichtbaar tot midden juni en is dan zichtbaar in het noordwesten. Eind juli is de planeet voor zonsopgang zichtbaar in het oostnoordoosten en verplaatst de planeet zich richting noordoosten, om vervolgens midden augustus te verdwijnen. In het midden van de maand november zal de planeet weer 's ochtends zichtbaar zijn, en op 26 november 2013 zal er een samenstand tussen de planeet en de planeet Saturnus plaatsvinden. De planeet verdwijnt in de ochtendschemering begin december. Om de planeet Mercurius waar te nemen, is het aangeraden om een verrekijker te gebruiken en een vrij uitzicht op de horizon te hebben, want Mercurius zal nooit echt hoog boven de horizon staan.

Venus, de helderste planeet aan de hemel, wordt vanaf midden mei zichtbaar aan de avondhemel. In het begin is de planeet moeilijk te ontwaren in de avondschemering, maar de helderheid en de zichtbaarheid van de planeet nemen langzaam toe. Toch zal de planeet niet ver boven de horizon komen doordat de planeet zich op een lage declinatie bevindt. Men kan de planeet in juni 2013 zien boven de noordwestelijke horizon. Op 20 september 2013 staat de planeet in conjunctie (samenstand) met Saturnus. In december is de planeet heel goed te zien waar ze 's avonds in het zuidwesten pronkt. Met een telescoop kan

Info - De baan van de planeet Venus aan het firmament voor de komende maanden. Bron: Martin. J. Powell.

men net zoals bij de maan schijngestalten op het Venusschijfje observeren.

De planeet Mars is in 2013 jaar niet goed zichtbaar. In januari is de planeet 's avonds laag in het zuidwesten te zien. De planeet verdwijnt begin februari in de avondschemering. Eind juni wordt de planeet weer zichtbaar aan de ochtendhemel en staat de rode planeet in conjunctie met de planeet Jupiter. Van de twee planeten is Jupiter het helderst. De planeet is in het oosten te zien en bevindt zich in het sterrenbeeld Cancer (Kreeft). Op het einde van september bevindt Mars zich in het sterrenbeeld Leo (Leeuw), waar hij rond midden oktober met Regulus, de hoofdster van het sterrenbeeld Leo, in conjunctie staat. Op het einde van de maand november trekt de planeet de grenzen van het sterrenbeeld Leo over naar het sterrenbeeld Virgo (Maagd). De planeet wordt ondertussen ook helderder.

In het begin van het jaar kan men Jupiter terugvinden in het wintersterrenbeeld Taurus (Stier), waar de reuzenplaneet vertoeft tussen de heldere ster Aldebaran en de Pleiaden. De planeet zijn helderheid neemt geleidelijk af en zal rond midden mei verdwijnen in de avondschemering. Twee maanden later, in augustus, is Jupiter 's ochtends al weer goed zichtbaar. De helderheid van Jupiter neemt weer toe en de planeet pronkt in het sterrenbeeld Gemini (Tweelingen), waar de planeet zich dicht bij de relatief heldere sterren Castor en Pollux bevindt, de helderste sterren van het sterrenbeeld Gemini. De planeet komt elke dag vroeger op en komt in oktober op rond middernacht. Aangezien de oppositie van de planeet met de zon gebeurt op 5 januari 2014, is de planeet in december bijna de gehele nacht te zien als een helder object in het sterrenbeeld Tweelingen. Met een telescoop kan je de wolkenbanden van de planeet zien, alsook de vier grote manen die omheen de planeet cirkelen.

Saturnus, voor velen de mooiste planeet van ons zonnestelsel, is in januari 's ochtends in het zuidoosten te zien in het vage sterrenbeeld Libra (Weegschaal). De planeet komt elke dag vroeger op en staat in oppositie met de zon op 28 april. Dan is de planeet het helderst en bovendien staat de planeet de

Guidestar | 01-2013

005

gehele nacht boven de horizon. Na de oppositie van de planeet met de zon neemt Saturnus' helderheid af. In juli is de planeet in het zuidwesten 's avonds te zien. In de maand september verdwijnt Saturnus, om in december 's ochtends weer te verschijnen in het zuisoosten. Met een telescoop kan je de ringen van de planeet zien en ook zijn helderste manen.

De planeet Uranus staat in oppositie op de zon op 3 oktober 2013. Rond die periode is de planeet zijn helderheid het grootst en ligt deze een beetje boven de magnitude 6, wat inhoudt dat men deze planeet dan met een verrekijker kan zien. Verwacht echter niet dat je deze planeet van de omringende sterren zal kunnen onderscheiden met een verrekijker.

(Het Muurkwadrant), pieken elk jaar opnieuw rond 4 januari. Dit jaar valt het maximum van de meteorenzwerm op 3 januari 2013, waarbij wel 100 meteoren of in de volksmond 'vallende sterren' kunnen verschijnen op een donkere locatie. Dit jaar is de maan op deze datum echter voor 70% verlicht en zal dus storen bij het waarnemen. Het beste moment om de zwerm waar te nemen is 's ochtends en de radiant is gelegen in het sterrenbeeld Boötes (Ossenhoeder). Kenmerken van de meteoren van deze zwerm zijn meteoren die lange, blauwachtige strepen nalaten aan de hemelbol.

Eclipsen

De eerste eclips van 2013 vindt plaats op 25 april en zal zichtbaar zijn in heel Europa. Het maximum van de eclips vindt plaats rond 22.10u waarbij slechts 1% van de maan verdwijnt in de kernschaduw van de aarde. Bij deze aanraking van de kernschaduw zal de maan op 8° boven de horizon staan, terwijl op een hoogte van 11° staat, zal maan uit de kernschaduw verdwenen zijn. Echter, de bijschaduw zal nog enige tijd waarneembaar zijn. Op dat moment zal het lijken of één deel van de maan helderder is dan het andere.

Tijdens deze eerste eclips staat de planeet Saturnus slechts 5° verwijdert van de maan.

In augustus vinden naar traditie de Perseïden plaats, een meteorenzwerm met een radiant gelegen op de grens van het sterrenbeeld Cassiopeia met het sterrenbeeld Perseus. De maan is voor 35% verlicht en zal niet storen aangezien de maan al onder de horizon is wanneer op 11 augustus de hoofdmacht van de Perseïden zal verschijnen. Het beste moment om te kijken is na middernacht, omdat dan de meeste meteoren te zien zijn.

Normaal zouden er in een redelijk donkere omgeving een 100-tal heldere, snelle meteoren moeten verschijnen.

Een derde belangrijke zwerm zijn de Geminiden. Dit jaar valt het maximum omstreeks 4 uur 's ochtends in de nacht van 13 op 14 december 2013, waarbij 90 meteoren zouden kunnen verschijnen. De maan zal met een verlicht gedeelte van 90% echter sterk storen maar verdwijnt onder de horizon vanaf 5.30u.

Guidestar | 01-2013

Foto - Daar slechts één procent van de Maan zal verduisterd worden lijkt deze verduistering niet de moeite waard. Toch raden we aan deze waar te nemen. Want je weet nooit precies welk effect dit zal geven.

Bron: F. Espanak.

006

De tweede eclips die in 2013 in de BeNeLux te zien zal zijn, vindt plaats op 19 oktober.

Maan bedekt Spica

Op 2 november 2013 zal de maan Spica, de hoofdster van het sterrenbeeld Virgo (Maagd) bedekken. De ster verdwijnt rond 6.30u boven de oostzuidoostelijke horizon aan de verlichte kant van de maan, die slechts 2% bedraagt.

De ster verschijnt weer vanachter de donkere kant van de maan rond 7.07u. Op dat moment is het al aan het schemeren. Gebruik voor de waarneming van dit verschijnsel in ieder geval een verrekijker of telescoop.

Bijzondere samenstand

Dan zal 76% van de maan gehuld zijn in een bijschaduw, waarbij men kan merken dat de zuidelijke kant van de maan minder helder is dan de noordelijke kant. Dit alles zal het best te zien zijn na middernacht.

Meteorenzwermen

De Boötiden of Quadrantiden, naar het voormalige sterrenbeeld Quadrans Muralis

De heldere planeten Venus, Jupiter en Mercurius zijn rond 25, 26 en 27 mei 2013 's avonds na zonsondergang in elkaars nabijheid te zien, laag boven de noordwestelijke horizon. Op 23 mei 2013 staat de planeet Venus dicht bij Mercurius. Doorheen de loop van de dagen nadert Jupiter het duo, terwijl Mercurius ten opzichte van Jupiter en Venus hoogte wint. Zo staan Venus en Mercurius op 24 mei dicht in elkaars buurt, terwijl Jupiter op 28 mei dicht in Venus' buurt staat.

Opmerking: Alle tijdstippen die in bovenstaand artikel zijn gebruikt gelden voor België en Nederland, en is dus geen GMT of UTC. Er is ook rekening met winter- en zomertijd gehouden.

Artikel

First light voor KMOS

De K-band Multi-Object Spectrograph (KMOS), gekoppeld aan de Unit Telescope 1 van de Very Large Telescope (VLT) van de ESOsterrenwacht op Paranal (Chili) heeft zijn eerste licht opgevangen. De afgelopen vier maanden is het 2,5 ton wegende instrument volgens zorgvuldige planning verscheept vanuit Europa, weer in elkaar gezet, getest en geïnstalleerd. Dit was het hoogtepunt van vele jaren van ontwikkeling en constructie door teams in het VK en Duitsland en bij ESO. KMOS is de tweede van de tweede generatie van instrumenten die op de VLT worden geïnstalleerd (de eerste was X-shooter: zie eso0920).

KMOS heeft robotarmen die onafhankelijk van elkaar in de juiste stand kunnen worden gezet om het licht van 24 verre sterrenstelsels, of andere objecten, tegelijk op te vangen. Met elke arm wordt een raster van 14 bij 14 pixels voor het sterrenstelsel gehouden, waarna met elk van de 196 rasterpunten licht van verschillende delen van het stelsel wordt opgevangen en tot zijn samenstellende kleuren wordt ontleed. Dit buitengewoon

‘Ik kan me herinneren dat ik bij het begin van dit project, acht jaar geleden, sceptisch was over de complexiteit van KMOS. Maar nu doen we er waarnemingen mee en functioneert het instrument geweldig,’ zegt Jeff Pirard, die als ESO-staflid verantwoordelijk is voor het instrument. ‘Bovendien was het een groot genoegen om met het KMOS-team samen te werken. Ze zijn heel professioneel en we hebben met plezier samengewerkt.’

KMOS is ontworpen en gebouwd door een consortium van instituten, in samenwerking met ESO. Het betreft: het Centre for Advanced Instrumentation, Department of Physics, van Durham University (VK), de UniversitätsSternwarte München (Duitsland), het UK Astronomy Technology Centre van de Royal Observatory in Edinburgh van de Science and Technology Facilities Council (VK), het MaxPlanck-Institut für Extraterrestrische Physik in Garching (Duitsland) en het Sub-Department of Astrophysics van de University of Oxford (VK).

Foto - Het KMOS-instrument gemonteerd op de Very Large Telescope van de ESO-sterrenwacht op Paranal in Chili. KMOS registreert infrarood licht en heeft de unieke eigenschap dat het 24 objecten tegelijk kan onderzoeken. Dat levert – veel sneller dan tot nu toe mogelijk was – cruciale gegevens op die inzicht moeten geven in de manier waarop sterrenstelsels in het vroege heelal tot ontwikkeling kwamen. KMOS is gebouwd door een consortium van universiteiten en instituten in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, in samenwerking met ESO. KMOS is de zilverkleurige structuur in het midden van de foto, omgeven door de blauwe ringconstructie die hem met Unit Telescope 1 van de VLT (links) verbindt. De grote cilinder rechts bevat de omvangrijke elektronica van KMOS en zorgt ervoor dat deze mee kan draaien met de telescoop.

Meer informatie : www.eso.org

‘Ik verheug me op de fantastische mogelijkheden die KMOS voor het onderzoek van verre sterrenstelsels te bieden heeft. Het vermogen om 24 objecten tegelijk waar te nemen, stelt ons in staat om een ongekend groot aantal sterrenstelsels te onderzoeken. De samenwerking tussen alle partners en ESO liet niets te wensen over en ik ben iedereen die aan de bouw van KMOS heeft bijgedragen zeer dankbaar,’ besluit mede-hoofdonderzoeker Ralf Bender (Universitäts-Sternwarte München en Max-Planck-Institut für Extraterrestrische Physik, Duitsland).

[1] De uitdijing van het heelal maakt de golflengte van het licht dat sterrenstelsels hebben uitgezonden steeds langer. Hierdoor is veel van het licht van de verre stelsels waarin astronomen zijn geïnteresseerd verschoven van zichtbare golflengten naar de langere infrarode golflengten.

[2] Deze techniek, die integraalveldspectroscopie heet, maakt het mogelijk om gelijktijdig de eigenschappen van verschillende delen van een object, zoals een sterrenstelsel, te onderzoeken. Hieruit kan worden afgeleid hoe snel een stelsel roteert en welke massa het heeft.

Ook kunnen de chemische samenstelling en diverse fysische eigenschappen van de verschillende delen van het object worden bepaald.

[3] De meeste complexe onderdelen van KMOS hebben een bedrijfstemperatuur van –140 graden Celsius, wat grote technische uitdagingen met zich meebrengt.

Guidestar | 01-2013

‘KMOS geeft het instrumentarium van ESO’s VLT een spannende nieuwe impuls. Zijn eerste succes is een eerbetoon aan de inzet van een groot team van technici en wetenschappers.

Het team verheugt zich op de vele wetenschappelijke ontdekkingen die met KMOS zullen worden gedaan zodra het instrument volledig in bedrijf is,’ zegt Ray Sharples (University of Durham, VK), mede-hoofdonderzoeker van KMOS. Om de jeugd van sterrenstelsels te kunnen onderzoeken hebben astronomen drie dingen nodig: waarnemingen in het infrarood [1], de mogelijkheid om vele objecten tegelijk waar te nemen en de mogelijkheid om voor elk van deze objecten te onderzoeken hoe hun eigenschappen van plaats tot plaats verschillen [2]. KMOS kan dat allemaal – en tegelijkertijd. Tot nu toe konden astronomen ofwel vele objecten tegelijk waarnemen of één object gedetailleerd onderzoeken. Het kan dan jaren duren voordat een flink aantal objecten onder de loep is genomen. Maar met KMOS kan zo’n survey binnen enkele maanden worden voltooid.

ingewikkelde instrument telt meer dan duizend optische oppervlakken die zeer zorgvuldig moesten worden vervaardigd en uitgelijnd [3].

Red. / ESO

Een krachtig nieuw instrument, KMOS geheten, is met succes getest op de Very Large Telescope van de ESO-sterrenwacht op Paranal (Chili). KMOS registreert infrarood licht en heeft de unieke eigenschap dat het 24 objecten tegelijk kan onderzoeken. Dat levert – veel sneller dan tot nu toe mogelijk was – cruciale gegevens op die inzicht moeten geven in de manier waarop sterrenstelsels in het vroege heelal tot ontwikkeling zijn gekomen.

KMOS is gebouwd door een consortium van universiteiten en instituten in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, in samenwerking met ESO.

007

Kortnieuws De Europese ruimtesonde Venus Express heeft de afgelopen zes jaar een grote variatie gemeten in de concentratie zwaveldioxide in de atmosfeer van Venus.

Wetenschappers denken dat deze schommeling het gevolg kan zijn van actieve vulkanen die grote hoeveelheden van het gas uitspuwen. De concentratie zwaveldioxide in de atmosfeer van Venus wordt geschat op ongeveer een miljoen keer de hoeveelheid op de aarde. Toch wordt er door ruimtesondes zelden een hoge concentratie gemeten in de hogere delen van de atmosfeer. Reden hiervoor is dat de stof binnen enkele dagen wordt afgebroken door zonlicht. Dat er in de afgelopen jaren toch een piek is gemeten in de concentratie zou wel eens het gevolg kunnen zijn van vulkaanuitbarstingen, waarbij de stof tot hoog in de atmosfeer is doorgedrongen. Alle zwaveldioxide op aarde is afkomstig uit actieve vulkanen, waarvan wordt vermoed dat ze ook op Venus aanwezig zijn.

Wetenschappers hebben echter grote moeite met het vinden van harde bewijzen daarvoor. De planeet is omhuld met een extreem hete en dikke atmosfeer. Die maakt het bijvoorbeeld lastig om geavanceerde robots te doen landen, zoals al vaker op Mars is gebeurd.

Ruimtesondes zoals de Venus Express, die sinds 2006 om de planeet cirkelt, kunnen vanwege het dikke wolkendek evenmin direct naar het vaste oppervlak van Venus kijken. Daarom doen ze onder andere radarmetingen en waarnemingen van de bovenste lagen van de atmosfeer. Bron: NU / 04-12-2012.

Er is koolstof op Mars. Maar of het er altijd al was of dat het door de Curiosity-sonde is meegebracht valt nog niet te zeggen, meldt de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie Nasa. Het bericht is een beetje een anticlimax, gezien de hardnekkige geruchten dat er een ‘historische’ mededeling zat aan te komen. Velen hoopten al op de aankondiging dat er leven was ontdekt. Als Nasa de Curiosity voor vertrek niet goed heeft schoongemaakt zou het vooral een historische blunder zijn. Al is al langer duidelijk dat het extreem lastig is om zo’n sonde echt helemaal smetvrij te krijgen. Vast staat dat de gaschromatograaf van de Curiosity de aanwezigheid van organochloorverbindingen aan het licht heeft gebracht. Die GC maakt onderdeel uit van het ‘Sample Analysis at Mars’experiment, afgekort SAM. Hij is voorzien van een oventje dat grondmonsters bij 1.100 graden Celsius laat verdampen, zodat de vluchtige componenten vrijkomen. Naast de GC bevat SAM een massaspectrometer die de componenten identificeert als ze een voor een uit de GC komen, en een laserspectrometer die de isotoopverhoudingen kan bepalen. Volgens Nasa zijn die organochloorverbindingen vermoedelijk ontstaan door chemische reacties in het oventje. De chloor zou dan komen uit perchloraten die door eerdere sondes ook al waren gedetecteerd. En de koolstof kan komen uit anorganische mineralen of uit organische koolwaterstoffen. Of die koolwaterstoffen wel of niet inheems zijn, en of ze dus echt een aanwijzing kunnen vormen dat er leven op Mars is of ooit is geweest, durft men bij Nasa in dit stadium niet te zeggen. Met die isotopen is trouwens ook wat vreemds aan de hand. De laserspectrometer geeft aan dat het deuteriumgehalte van de lokale waterstof een factor 5 hoger is dan op aarde. De enige verklaring die Nasa tot nu toe kan bedenken is dat uv-straling water in de atmosfeer afbreekt, en dat gewone waterstof daarna sneller in het heelal verdwijnt dat het tweemaal zo zware deuterium. Bron: NASA / 04-12-2012.

NASA heeft aangekondigd de komende jaren opnieuw aan een Marsrover te gaan sleutelen en deze in 2020 te willen lanceren. Het is de opmars naar meer: in de jaren ’30 van deze eeuw moet dan een bemande missie naar Mars volgen. En daarmee lijkt heel NASA zich zo langzamerhand op Mars te richten. Niet alleen rijden er op dit moment al twee Marsrovers van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie rond (Opportunity en Curiosity), ook stonden er al enkele missies naar Mars gepland. Zo werkt NASA in samenwerking met Europa aan de Mars Atmosphere and Volatile EvolutioN (MAVEN): een orbiter die in 2013 gelanceerd wordt en de bovenste lagen van de Martiaanse atmosfeer gaat onderzoeken. Daarnaast wordt er hard gewerkt aan missie InSight: een sonde die in 2016 gelanceerd wordt en een kijkje gaat nemen in het hart van de rode planeet. En dan levert NASA ook nog een communicatiemodule aan de ExoMars-missie: bestaande uit een Marsrover en een orbiter. In totaal heeft NASA nu zeven missies lopen die zich allemaal op de rode planeet richten. Het geeft wel aan waar de Amerikanen de komende jaren het zwaartepunt willen leggen. “De Obama-regering richt zich op een robuust programma om Mars te verkennen,” stelt NASA-baas Charles Bolden. Een nieuwe Marsrover mag in dit programma niet ontbreken, ook al rijden er reeds twee wagentjes op Mars rond. “Met deze volgende missie verzekeren we ons ervan dat de VS de wereldleider in het verkennen van de rode planeet blijft en zetten we een belangrijke stap in de richting van een bemande missie in de jaren dertig.” Om de kosten en risico’s van de nieuwe missie zo laag mogelijk te houden, wordt de rover op vergelijkbare wijze als Curiosity ontwikkeld.

Welke instrumenten de nieuwe Marsrover meekrijgt, is nog onduidelijk: de komende jaren zullen verschillende opties de revue passeren en moeten wetenschappers een keuze maken. Het is zeer aannemelijk dat de instrumenten aan boord van de nieuwe Marsrover een heel andere taak zullen hebben dan die van Opportunity en Curiosity. Eerstgenoemde rover moest op zoek naar sporen van water. De missie van Curiosity ligt in het verlengde daarvan: deze rover moet uitzoeken of leven op Mars mogelijk is (geweest). De nieuwe rover zal waarschijnlijk een ander doel krijgen.

Aangezien NASA een dikke tien jaar na de lancering van deze rover mensen naar Mars wil sturen, is het aannemelijk dat deze rover instrumenten meekrijgt waarmee deze informatie kan verzamelen die van cruciaal belang is voor die bemande missie. Bron: CK / 04-12-2012.

Astronomen hebben het jongste zonnestelsel-inwording ontdekt dat ooit is waargenomen. Dat meldt Nature. De ontdekking betreft een kleine ster op 450 lichtjaar van de aarde, die omgeven is door een kolkende schijf van gas en stof. De jonge ster, die L1527 IRS wordt genoemd, heeft nu nog vijf keer zo weinig massa als de zon, maar is nog bezig om gas uit zijn omgeving aan te trekken. Volgens de astronomen zal hij uiteindelijk ongeveer net zo zwaar zijn als de zon. En de schijf die hem omringt bevat genoeg materie voor de vorming van zeven planeten ter grootte van Jupiter. Het zonnestelsel-in-wording is hooguit 300.000 jaar oud. Ter vergelijking: het onze is ongeveer 4,6 miljard jaar geleden ontstaan. Bron: NU / 06-12-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

"Geschiedenis van de bemande ruimtevaart - Van apollo tot ISS" door Arthur Schoeters. Eind augustus 2012 overleed Neil Armstrong, de eerste mens op de maan. In december 1972, dus 40 jaar geleden, had de laatste Apollo-vlucht naar de maan plaats... Een goede gelegenheid om eens terug te blikken - met de nodige anecdotes en beeldmateriaal - op de (bemande) ruimtevaart van Gagarin tot Frimout en van De Winne tot Kuipers.

Datum - Vrijdag 18 januari 2012. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS. Locatie - Forum zaal in de Openbare Bibliotheek Kris Lambert. Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende.

Guidestar | 01-2013

Voordracht : Geschiedenis van de bemande ruimtevaart door Arthur Schoeters

009

Artikel

Guidestar | 01-2013

Kris Christiaens

A message from Earth...

010

Info - De Yevpatoria RT-70 radiotelescoop in de Oekraïne. Een radiotelescoop is een radioantenne en ontvanginstallatie speciaal voor het waarnemen van kortegolf radiosignalen, afkomstig van astronomische objecten. De meeste moderne radiotelescopen bestaan uit één of meer parabolische schotelantennes. Meestal bestaat een telescoop uit een aantal van deze antennes, een 'array', waarvan de signalen gecombineerd worden om het scheidend vermogen te vergroten. Net als bij optische telescopen is het scheidend vermogen recht evenredig met de diameter van de telescoop en omgekeerd evenredig met de gebruikte golflengte. Voor de veel langere golflengtes van radiosignalen (ordegrootte van centimeters) is dus een veel grotere telescoop nodig dan voor waarneming met licht.

Het ‘A Message From Earth’ (AMFE) is een digitaal radiosignaal dat op 9 oktober 2008 de ruimte ingestuurd werd in de richting van de exoplaneet Gliese 581 c. Bijzonder aan dit signaal is dat het maar liefst 501 berichten bevat en dat de inhoud van de berichten afkomstig is van het grote publiek, beroemdheden en politici.

Het idee achter het ‘A Message From Earth’ project werd oorspronkelijk bedacht door de Brit Oli Madgett die op dat moment werkte bij het mediabedrijf RDF Digital. Met dit project wou men jongeren inspireren om na te denken over onze planeet en de invloed van de mens op de Aarde. Daarnaast wou men met dit project een signaal de ruimte insturen dat, indien dit ooit zou onderschept worden door intelligent buitenaards leven, zou bewijzen dat er in het heelal nog een planeet bestaat met daarop intelligent leven.

Uiteindelijk werd het AMFE-project geleid door RDF Digital (dat een onderdeel is van de RDF Media Group) en één van de drijvende krachten achter het project was Dr. Aleksandr Leonidovich Zaitsev. Deze Russische radioingenieur en astronoom is een expert op vlak van interstellaire radiocommunicatie en is ook Chief Scientist van het Radio Engineering and Electronics Institute van de Russian Academy of Science. Dr. Zaitsev lanceerde in 2002 al eens het idee, onder de naam ‘METI@home: Messages to ETI from home’, om radiosignalen de ruimte in te sturen die berichten bevatten afkomstig van het grote publiek.

Wedstrijd

Het project werd uiteindelijk op 4 augustus 2008 gestart in samenwerking met Bebo. Deze sociale netwerksite nodigde op dat moment zijn 12 miljoen gebruikers, beroemdheden en politici uit om berichten, foto’s en illustraties in te zenden die, eenmaal geselecteerd, zouden vertaald worden naar binair formaat.

Via de Bebo-website kon men vervolgens tot 30 september 2008 de 501 berichten selecteren die later deel zouden uitmaken van het AMFE-signaal. De inhoud van de

geselecteerde berichten varieerde enorm. Zo bestonden deze uit persoonlijke teksten, teksten over wereldvrede of onze planeet, foto’s van monumenten zoals de London Eye en foto’s van beroemdheden zoals Hilary Clinton en Cheryl Cole. Al deze berichten, foto’s en illustraties vormden samen een uniek beeld over onze planeet en de mensheid.

Uiteindelijk werkten meer dan een half miljoen mensen mee aan het ‘A Message From Earth’ project en werden 8 000 berichten en foto’s ingestuurd. Enkele van de beroemdheden die meewerkten aan dit project waren de bekende Britse amateur-astronoom Sir Patrick Moore, de Britse zakenvrouw Deborah Meaden en de Amerikaanse actrice Gillian Anderson die internationaal bekend raakte als ‘Special Agent Dana Scully’ uit de televisieserie The XFiles. Het hele AMFE-project werd gefinancierd met behulp van reclame. De kostprijs van 40 000 dollar om de radiotelescoop te mogen gebruiken voor het versturen van het signaal werd bekostigd door RDF Digital.

Lancering en einddoel Het signaal met daarin de 501 berichten werd als ‘digitale tijdscapsule’ op 9 oktober 2008 om 08u00 Belgische tijd de ruimte ingestuurd met behulp van de 70 meter diameter grote Yevpatoria RT-70 radiotelescoop van de National Space Agency of Ukraine. Deze gigantische radiotelescoop speelde in het verleden een heel belangrijke rol tijdens enkele Russische onbemande ruimtemissies en werd voor het AMFE-project ook al gebruikt voor het versturen van ‘interstellaire berichten’. Het versturen van het AMFE-signaal duurde uiteindelijk 4,5 uur. Met de snelheid van het licht passeerde het signaal al na 1,7 seconden de Maan. In minder dan twintig uur had het signaal uiteindelijk ons zonnestelsel verlaten en begon het aan zijn lange reis in de interstellaire ruimte. Het uiteindelijke doel van het signaal is de exoplaneet Gliese 581 c die in april 2007 ontdekt werd en sindsdien een zeer interessant object is voor menig astronoom.

Deze planeet draait in een baan om de rode dwergster Gliese 581 en bevindt zich op een afstand van 20 lichtjaar van de Aarde. Gliese 581 c maakt deel uit van een planetenstelsel waarin zich nog vijf andere exoplaneten bevinden. Men had deze zogenaamde ‘superaarde’ als eindbestemming van het signaal gekozen omdat Gliese 581 c zich mogelijk in de ‘leefbare zone’ rondom de moederster bevindt. Dit is een zone rondom een ster waar gematigde temperaturen voorkomen zodat er op deze exoplaneten vloeibaar water kan bestaan. Op 1 november 2012 had het AMFE-signaal al 38,4 triljoen kilometer afgelegd (38 400 000 000 000 000 000 kilometer). In 2029 moet het signaal uiteindelijk aankomen bij het planetenstelsel Gliese 581. Indien er ooit op dit bericht geantwoord wordt, zal dit antwoord ons pas na nog eens 40 jaar bereiken.

Artikel

Zwitserland als batterij

Sinds de beslissing voor een geleidelijke afbouw van kernenergie hebben Zwitserland en buurland Duitsland hun blik op hernieuwbare energiebronnen gericht. Duitsland focust daarbij op de productie van zonne-en windenergie terwijl de Zwitserse energiebedrijven vooral inzetten op het vergroten van de opslagcapaciteit in de Alpen.

Ongeveer 11 procent van de elektriciteit in Europa stroomt door Zwitserland. De elektriciteitsindustrie benadrukt de voordelen van de centrale ligging van het land in Europa en van zijn topografie. Op de Europese energiekaart functioneren Zwitserse bergmeren als een enorme batterij en dat zorgt voor hoge inkomsten.

KWO opende 80 jaar geleden zijn eerste krachtcentrale in Grimsel. Onlangs sleepte het bedrijf een licentie in de wacht voor een project ter waarde van 1,2 miljard Zwitserse frank voor de bouw van een extra PSP Grimsel 3. Met een voorziene capaciteit van 660 megawatt zou die de kracht van een gemiddelde Zwitserse kerncentrale benaderen.

Het plan voor Grimsel 3 is echter omstreden, zowel op politiek als op economisch vlak.

Redactioneel

Zwitserse energiebedrijven zijn vastberaden om van het land de batterij van Europa te maken. De Zwitsers blijken daarbij vooral te mikken op waterkracht. De Zwitserse Energievereniging en verschillende milieuorganisaties zijn tegen een verdere uitbreiding van waterkrachtcentrales.

"Zwitserland heeft geen behoefte aan een extra PSP", zegt J端rg Buri, de directeur van De Zwitserse Energievereniging (SES). Milieuorganisaties zeggen dat het vooral de goedkope energie uit steenkool en kerncentrales is die gebruikt wordt voor het oppompen van water.

Oppompen en opslaan

Zowel natuurlijke als kunstmatige bergmeren vormen een essentieel onderdeel van de Zwitserse energievoorziening. Het land haalt 57 procent van zijn energie uit waterkracht.

Het systeem is eenvoudig maar werkt prima: overdag wordt goedkope reserve-elektriciteit opgekocht op de markt en gebruikt om water op te pompen uit een lager gelegen reservoir naar een hogerop gelegen bassin in de bergen. Op het moment dat de vraag naar elektriciteit groot is, laat men het opgeslagen water wegstromen zodat het turbines kan aandrijven en er energie wordt opwekt. Die wordt vervolgens op de markt verkocht aan een hogere prijs.

Grimsel 3

"De symbiose tussen natuur en technologie kenmerkt dit landschap" schrijft het regionale bureau voor toerisme. De persvoorlichter van energiebedrijf KWO, Ernst Baumberger, kijkt op twee manieren naar de Grimselpas: enerzijds prijst hij de schoonheid van het landschap, anderzijds wijst hij op de overvloed aan neerslag, het smeltwater en de enorme hoogteverschillen, allemaal ideale omstandigheden voor waterkracht.

Vraag naar opslag

Volgens de licentie wordt KWO verplicht om Grimsel 3 te laten draaien op zo veel mogelijk duurzame energie als "economisch en technisch mogelijk is". Een vast aandeel wordt echter niet gedefinieerd.

Baumberger benadrukt dat het de bedoeling is dat alle centrales van KMO op termijn op groene stroom draaien. "Maar de primaire zorg blijft de winstgevendheid", zo voegt hij daar nog aan toe.

Baumberger is ervan overtuigd dat in het licht van de boomende wind- en zonne-energie, de vraag naar verdere opslagcapaciteit zal groeien. "En dat kan Zwitserland bieden".

Foto - Waterkrachtcentrales of hydraulische centrales zijn elektriciteitscentrales die stromend of neerstortend water gebruiken om een turbine in beweging te brengen. Ze bevinden zich op stromen en rivieren, met al dan niet een kunstmatige dam. Het verval en het debiet van de stroom zijn bepalend voor de werking. Het gebruik van waterkracht brengt geen vervuiling met zich mee en geen gevaarlijk radioactief afval.

A - Reservoir, B - Krachtcentrale, C Turbine, D - Generator, E - Inlaat, F Leiding, G - Hoogspanningskabels en H - Rivier. Bron: Wikipedia.

Guidestar | 01-2013

Deze pomp-opslag-waterkrachtcentrales (PSP's) functioneren als grote batterijen. Zwitserland telt vandaag 11 PSP's met een gezamenlijke capaciteit van 1400 megawatt. Drie extra PSP's zijn in aanbouw met de bedoeling om de capaciteit tegen 2017 uit te breiden tot 3500 megawatt. Daar bovenop zijn er nog plannen voor twee extra PSP's op de Grimselpas en de Berninapas.

011

Rubriek - European Southern Observatory

Rodrigo Alvarez

A lle lic h t e n o p g r o e n v o o r

Info - De Europese Zuidelijke Sterrenwacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT).

Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen.

Meer informatie :

Guidestar | 01-2013

eson-belgium@eso.org

012

Een van de krachtigste supercomputers ter wereld staat nu helemaal compleet en bedrijfsklaar op zijn afgelegen, hoge locatie in de Noord-Chileense Andes. Daarmee is een van de laatste grote mijlpalen bereikt bij de voltooiing van de Atacama Large Millimeter / submillimeter Array (ALMA), de meest geavanceerde telescoop aller tijden. De speciaal voor ALMA gebouwde ‘correlator’ telt meer dan 134 miljoen processors en kan 17 biljard berekeningen per seconden uitvoeren – een snelheid die vergelijkbaar is met die van de snelste universele supercomputers van dit moment.

De correlator is een cruciaal onderdeel van ALMA, een telescoop bestaande uit een opstelling van 66 schotelvormige antennes verspreid over een afstand van maximaal zestien kilometer. De 134 miljoen processors van de correlator zijn voortdurend bezig om de zwakke kosmische signalen die de antennes opvangen met elkaar te combineren en vergelijken. Hierdoor kunnen de antennes als één enorme telescoop fungeren. De informatie die elke antenne verzamelt, moet met die van elke andere antenne worden gecombineerd.

Op zijn maximale capaciteit van 64 antennes [1] moet de correlator maximaal 17 biljard berekeningen per seconde uitvoeren [2]. De correlator is speciaal voor deze taak ontworpen, maar zijn snelheid doet niet onder voor die van de snelste supercomputers ter wereld [3].

‘Deze unieke rekenuitdaging vroeg om een innovatief ontwerp, zowel voor de afzonderlijke componenten als voor de totale architectuur van de correlator,’ zegt Wolfgang Wild, de Europese ALMA-projectmanager, van ESO.

Het eerste ontwerp van de correlator, en zijn bouw en installatie, stond onder leiding van de Amerikaanse National Radio Astronomy Observatory (NRAO), de belangrijkste NoordAmerikaanse partner in ALMA. Het correlatorproject werd gefinancierd door de

Amerikaanse National Science Foundation, met bijdragen van ESO. ‘De voltooiing en installatie van de correlator is een enorme mijlpaal in de uitvoering van het Noord-Amerikaanse aandeel in het internationale ALMA-constructieproject,’ zegt Mark McKinnon, de Noord-Amerikaanse ALMA-projectdirecteur bij de NRAO. ‘De technische uitdagingen waren enorm, maar het is ons team gelukt.’

Als de Europese partner in ALMA speelde ook ESO een sleutelrol bij de totstandkoming van de correlator: in het eerste NRAO-ontwerp is een compleet nieuw en veelzijdig digitaal filtersysteem van Europees makelij opgenomen. De 550 geavanceerde printplaten voor deze digitale filters zijn ontworpen en gemaakt door de Universiteit van Bordeaux (Frankrijk) [4]. Met deze filters kan het licht dat ALMA opvangt in 32 keer zoveel golflengtegebieden worden gesplitst dan in het oorspronkelijke ontwerp mogelijk was, en elk van deze gebieden kan nauwkeurig worden ingesteld. ‘Deze enorm verbeterde flexibiliteit is fantastisch: zij stelt ons in staat om ons op precies die golflengten te concentreren die we voor een bepaalde waarneming nodig hebben – of dat nu het in kaart brengen van de gasmoleculen in een stervormingsgebied is of het speuren naar de verste sterrenstelsels in het heelal,’ zegt Alain Baudry van de Universiteit van Bordeaux, de Europese teamleider van de ALMA-correlator.

Een andere uitdaging was de extreme locatie.

De correlator staat in het technische hoofdgebouw van de ALMA Array Operations Site (AOS), het hoogste hightechgebouw ter wereld. Daar, op een hoogte van vijfduizend meter, is de lucht zo ijl, dat een twee keer zo sterke luchtstroom nodig is om de machine, die een vermogen van ongeveer 140 kilowatt heeft, te koelen. In die ijle lucht kunnen ook geen draaiende harde schijven worden gebruikt, omdat het ‘kussen’ van lucht dat voorkomt dat de lees/schrijfkop in aanraking

r de ALMA supercomputer komt met de dataschijf te dun is. En omdat de correlator in een aardbevingsgebied staat, moet hij ook bestand zijn tegen hevige trillingen.

Noten

[1] De ALMA-correlator heeft gezelschap. De 66 antennes van ALMA vormen een hoofdarray van 50 antennes (de ene helft van ESO, de andere helft van NRAO) en een aanvullende array van 16 antennes – de Atacama Compact Array (ACA) – die door de National Astronomical Observatory of Japan (NAOJ) is geleverd. Een tweede correlator, gebouwd door de firma Fujitsu en geïnstalleerd door het NAOJ, zorgt voor onafhankelijke correlaties van de 16 ACAantennes, behalve wanneer deze worden gecombineerd met de 50 meer verspreid opgestelde antennes van de hoofdarray.

[2] 17 biljard = 17.000.000.000.000.000.

Foto - Een van de krachtigste supercomputers ter wereld staat nu helemaal compleet en bedrijfsklaar op zijn afgelegen, hoge locatie in de Noord-Chileense Andes. Deze groothoekopname toont enkele van de rekken van de correlator in het technische hoofdgebouwd van de ALMA Array Operations Site. Op de foto is een van de vier kwadranten van de correlator te zien. Alles bij elkaar bestaat het systeem uit vier identieke kwadranten, elk met meer dan 134 miljoen processors, die tezamen 17 biljard berekeningen per seconde kunnen uitvoeren. Bron: ESO.

[3] De huidige recordhouder in de TOP500-lijst van universele supercomputers is de Titan, van de firma Cray, die 17,59 biljard berekeningen per seconde kan uitvoeren. Omdat de ALMAcorrelator maar voor één specifieke taak wordt gebruikt, komt hij niet in aanmerking voor deze lijst.

De wetenschappelijke waarnemingen met ALMA zijn in 2011 van start gegaan met een deel van de antennes. Een stuk van de correlator werd al gebruikt om de signalen van de gedeeltelijke array te combineren, maar nu is het systeem compleet. De correlator is klaar om ALMA met een groter aantal antennes te laten werken, wat de gevoeligheid en beeldkwaliteit van de waarnemingen vergroot.

ALMA is bijna voltooid en zal in maart 2013 feestelijk in gebruik worden gesteld.

ALMA is een internationale astronomische faciliteit, is een samenwerkingsverband van Europa, Noord-Amerika en Oost-Azië, met steun van de republiek Chili. De bouw en het beheer van ALMA worden namens Europa geleid door ESO, namens Noord-Amerika door het National Radio Astronomy Observatory (NRAO) en namens Oost-Azië door het National Astronomical Observatory of Japan (NAOJ). De overkoepelende leiding en het toezicht op bouw, ingebruikname en beheer van ALMA is in handen van het Joint ALMA Observatory (JAO).

Guidestar | 01-2013

[4] Dit werk bouwde voort op nieuwe correlatorconcepten die de Universiteit van Bordeaux heeft ontwikkeld binnen een consortium waartoe ook de Nederlandse stichting ASTRON en de Italiaanse Arcetristerrenwacht behoorden.

013

Artikel

Redactioneel

D e a p o c a ly p s o v e r le e f d ?

Er kwam op 21 december geen apocalyptisch einde aan de ons bekende wereld. Desalniettemin houdt de gedachte aan zo'n apocalyps ons enorm bezig: kijk alleen maar naar het aantal en het succes van bioscoopfilms en tvseries de jongste jaren die als thema zo'n doomsday hebben. 14 procent van ons gelooft dat we het het einde van onze beschaving nog gaan beleven tijdens ons leven blijkt uit verschillende wetenschappelijke studies. Hoe realistisch is dat ? Tijd om de klimaatsverandering eens ernstig onder de loep te nemen.

Guidestar | 01-2013

Iedereen hoort er minstens elke week wel over.

De mensheid zorgt voor een stijgende globale temperatuur. Het klimaat verandert, en de mens is daar verantwoordelijk voor door een slecht gebruik van grondstoffen. De kans dat de mensheid zal uitsterven door enkel en alleen een warmere temperatuur is nihil. Die warmere temperatuur zal echter veel andere fenomenen met zich meebrengen. Die fenomenen tasten zelfs nu al het leven van honderden miljoenen mensen aan, en dat aantal zal alleen maar vergroten. Volgens wetenschappers van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) heeft alles rond global warming nu al jaarlijks 150.000 doden en 5 miljoen ziektes tot gevolg.

De gevolgen van klimaatopwarming heeft momenteel vooral nog een impact op de derdewereldlanden. Ironisch, aangezien die landen het minste bijdragen tot die opwarming. Volgens het wetenschappelijk tijdschrift Nature zijn het vooral de landen aan de Pacifische en Indische Oceaan, en die in SubSaharisch Afrika die de gevolgen aan den lijve ondervinden. Onderzoek dat recent in Nature werd gepubliceerd, toont voorts aan dat opwarming van de aarde mensen op onverwachte manieren bedreigt. Zo wordt de verspreiding van infectieziektes zoals malaria en dengue versneld, wat zonder adequate zorgen dodelijke aandoeningen zijn.

014

Laten we het dan ook eens over de echt zichtbare gevolgen hebben. Zo smelten de ijskappen aan de polen aan het erg hoog tempo, en ook de gletsjers beginnen wereldwijd te verdwijnen. Dat zorgt ervoor dat de waterspiegel van onze zeeĂŤn en oceanen maar blijft stijgen, en miljoenen zonder watervoorziening komen te zitten. Niemand kan voorlopig een exacte schatting geven hoeveel de zeespiegel zal stijgen, maar zeker is dat grote hoeveelheden land onder de waterspiegel komen te liggen. We denken dan meteen aan dichtbevolkte steden aan de kust, zoals de Amerikaanse wereldsteden.

Wetenschappers verwachten dus dat landoppervlakte schaarser zal worden. Vele kustbewoners zullen landinwaarts moeten verhuizen, veelal naar vruchtbare landbouwgebieden.

Bijgevolg is er weer minder ruimte om onze gewassen te planten en dieren te laten grazen, waardoor de wereldwijde voedselcrisis alleen

maar erger zal worden. Dat laatste zal nog eens verder in de hand gewerkt worden door meer regenval, waardoor oogsten verwoest kunnen worden. Hogere temperaturen overal ter wereld zorgt namelijk voor meer waterdamp, wat zorgt voor meer wolkenvorming. Die extra neerslag brengt dan weer overstromingen met zich mee, die vele mensen doden maar vooral ziektes vrij spel geven door een gebrek aan hygiĂŤne. Er zijn ook nog onzichtbare moordenaars op komst. De hoeveelheid koolstofdioxide en aantal andere smogdeeltjes in de lucht blijft maar stijgen. Zeker als de wereldbevolking zo blijft toenemen als nu.

Vanaf er in de atmosfeer zo'n 450 ppm CO2 zit, zullen bepaalde plantensoorten afsterven. Ook riffen, zoals het Australische Great Barrier Reef, kunnen die hogere zuurtegraad niet aan. Vanaf een bepaald punt zullen er zo veel kleine deeltjes in de lucht ronddwarrelen dat ze ons met ziektes zullen opzadelen. Kijk maar naar Aziatische wereldsteden zoals Peking of Shangai, waar er veel meer inwoners ademhalingsziektes hebben dan in andere delen van de wereld.

Naast die effecten op langere termijn zal de wereldbevolking vooral getroffen worden door zware natuurfenomenen. We zien nu al langere hittegolven in grote delen van de wereld. De voorbije zomer was de heetste ooit in de Verenigde Staten, en als gevolg daarvan hebben bosbranden grote delen vruchtbare grond vernield. Dat begint trouwens een globaal probleem te worden, niet alleen voor landbouwgronden, ook omdat de mens steeds grotere delen land inpalmt met uitdijende steden. Bovendien zullen orkanen en stormen onze grote steden steeds vaker bedreigen. Door de opwarming van oceanen kunnen orkanen zich makkelijker vormen, en kunnen ze ook andere trajecten volgen waarop ze vroeger zouden zijn uitgedoofd. Kijk maar naar de Verenigde Staten, die steeds meer te maken krijgen met extremere orkaanseizoenen. In het Atlantisch gebied was dat volgens VNdeskundigen voor het derde jaar op rij extremer dan normaal. Deze stormen doden, ondanks hun kracht en omvang, geen hoog aantal mensen, maar de gevolgen die ze meebrengen zijn wel gigantisch. In het CaraĂŻbisch gebied is er een zware voedselcrisis door mislukte oogsten, de VS heeft dan weer miljarden extra kosten, en dat in tijden van economische crisis.

De enige manier waarop de mensheid klimaatverandering niet zou kunnen overleven, is als die uitmondt in een nieuwe ijstijd, een hypothese waar helemaal geen wetenschappelijk consensus over bestaat in tegenstelling tot al het voorgaande. Deze hypothese beweert dat oceanen zullen ontzouten door het smelten van de polen. Dat smeltwater zorgt ook voor kouder water in de oceanen, wat de stromingen zal veranderen. Die stromingen regelen overigens ons volledige ecosysteem...

Rubriek

Nieuw in de boekenkast...

Elke maand stellen wij u een digitaal of traditioneel klassiek papieren boek voor dat beslist uw aandacht verdiend zoals...

Door Bert Amesz

Eindelijk een boek over klimaatverandering dat voor iedereen begrijpelijk is! Op een aansprekende en toegankelijke wijze maakt dit boek een rondreis door de intrigerende wereld van de klimaatwetenschap. Bert Amesz neemt u mee van het heden naar het verleden, om te eindigen in de toekomst. - Alle factoren die van invloed zijn op het klimaat komen aan bod, menselijke én natuurlijke - Klimaatprocessen worden inzichtelijk beschreven en duidelijk geïllustreerd aan de hand van duidelijke infographics - Met antwoorden op veelgestelde vragen als: Wat zijn de belangrijkste oorzaken van de mondiale opwarming?

Zijn de gevolgen werkelijk zo desastreus als ons wordt voorgehouden? Hoe moeten wij omgaan met klimaatverandering? Wat is de zin en onzin van klimaatbeleid?

Fermi

Door De Maria Michelangelo

Een geniaal fysicus in een duivels dilemma door de Tweede Wereldoorlog. Met een Nobelprijs voor natuurkunde in 1938 werd Enrico Fermi (1901-1954) door zijn tijdgenoten als de 'paus' van de natuurkunde beschouwd. Hij was een geniaal theoretischfysicus én een buitengewoon experimentator de laatse universele natuurkundige.

In de chaos van de Tweede Wereldoorlog emigreerde hij naar de Verenigde Staten. Daar werkte hij mee aan de ontwikkeling van de

Deze Amerikaan was nochtans niet echt voorzien om één van de belangrijkste wetenschappers te worden. Als jongste van drie kinderen, zoon van een spoorwegingenieur en een onderwijzeres, bloeide hij echter uit tot een bijzonder natuurkundige... Hij stond mee aan de wieg van de eerste kernreactor, wist te werken aan de kennis van het bètaverval en werkte ook mee aan de ontwikkeling van de kwantumtheorie... De gulden regel die zijn naam draagt bewijst trouwens ook dat zijn Nobelprijs die hij in 1938 kreeg niet zomaar toeval was... Helaas overleed de man veel te vroeg aan kanker... Een genie die doorheen zijn benaderingen en beschrijvingen wel degelijk een aanvulling wist te geven aan de theorie van Einstein, waarbij hij wel degelijk op een uitzonderlijke wijze een beeld wist te geven aan de ontwikkeling van de kwantumtheorie. Het wordt wel degelijk een moeilijke en complexe materie, maar zoals gewoonlijk krijgen we hier toch wel een toegankelijke materie beschreven, en je zou zowaar gaan denken dat je het allemaal vat, maar natuurlijk is het niet zomaar een evidente materie, maar toch is het een interessante beschrijving die je wel een helderheid brengt in een anders ontoegankelijke materie. Opmerkelijke reeks en een aanrader voor wie graag eens verdiept in een wetenschappelijke kennis die niet echt vaak tot de leek wordt gebracht.

Info - Zin om een door ons aangeleverd sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met onze reactie...

Meer informatie : redactie@aegvzw.be

Guidestar | 01-2013

Bert Amesz (1948) studeerde hydrologie en waterbeheer aan de TU-Delft. Gedurende zijn internationale loopbaan heeft hij zich verder verdiept in aardwetenschappen, milieu, energie en klimaat. Hij is van mening dat water - oceaan, waterdamp en ijskappen - een dominante factor vormt voor het klimaat op onze planeet. De auteur heeft tientallen publicaties op zijn naam staan, in onder meer internationale wetenschappelijke tijdschriften en vakbladen. Hij doceerde grondwaterbeheer aan UNESCO-IHE te Delft en adviseerde de Tweede Kamer omtrent de te verwachten zeespiegelstijging bij de Nederlandse kust.

Een reeks van boeken die hun gewicht in goud waard zijn, en waar steeds opnieuw ontdekkingen doen van mensen die op hun manier in hun vak uitblonken en van belang zijn geweest voor wetenschappelijke ontwikkelingen die ook ons leven comfortabeler maakten. Weerom een knap werk, in de reeks van wetenschappelijke biografieën die deze uitgeverij brengt onder een aantrekkelijke vorm, waarbij je wel degelijk een fraaie beschrijving krijgt van een belangrijke wetenschapper, onder woorden en beelden, en je tevens toch ook een verantwoorde duiding krijgt van het werk van deze persoon, doorheen een toegankelijke beschrijving van zijn oeuvre en het belang van dit werk voor de wetenschappelijke kennis, in zijn kader van tijd en specialiteit. Deze keer maken we kennis met Enrico Fermi, een man die leefde in de eerste helft van de vorige eeuw, en die op de halve eeuw dat hij leefde wel degelijk een statuut wist uit de bouwen van één van de meest illustere wetenschappers aller tijden...

Redactioneel

Het hele verhaal over de opwarming van de Aarde

eerste atoombom (waarvan hij hoopte dat die niet gebruikt zou worden).

015

Rubriek

Guidestar | 01-2013

Astrofoto van de maand

016

Info - Leo was een actief lid bij de toenmalige sterrenkundige vereniging Antares als onderdeel van de Vereniging Voor Sterrenkunde.

Ontdek alvast z'n vele prachtige foto's op onderstaande website. Doen !

Meer informatie : http://users.telenet.be/leovh/

Een prachtige foto van M27 vastgelegd door Leo Van Hoyweghen. Gebruik makend van een Canon EOS 350D (modified) en Intes MK-69 PhotoMak. 19 x 6 minuten belicht met ISO 800 en IDAS LPS filter alsook 10 x 10 minuten met ISO 800 met Astronomik Ha (12 mm) filter.

Tip ! Door gebruik te maken van filters, zowel hardware (zoals de hierboven gebruikte IDAS LPS en Astronomik filters) als software (achteraf via PC / Mac) haalt u meer uit uw foto's. Ervaring doet u op door veel te experimenteren of een cursus te volgen. Zoals deze van Edwin Pottillius op 22 februari in de Astro Event Group vzw - Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Deelname is gratis !

Wat is M27 ?

De Halternevel, in het Engels de Dumbbell nevel, werd in 1764 ontdekt door Charles Messier en was tevens de eerste planetaire nevel die werd ontdekt. Messier beschreef het als een ovale nevel zonder sterren.

We kijken vanaf de zijkant tegen M27 aan.

Hierdoor zien we dus geen ronde nevel, zoals bij de Ringnevel (M57). Zouden we M27 net zo zien als M57, dan zouden we waarschijnlijk een symmetrische ring zien. Ook een andere

Deze planetaire nevel is een van de helderste planetaire nevels. De magnitude bedraagt 7,4 en de helderste - de Helixnevel heeft een magnitude van 7,3. De objecten zijn relatief groot en daardoor zijn ze kleiner vergroot beter zichtbaar. Helaas zijn er dan ook minder details zichtbaar. Veel waar-nemers zijn het ermee eens dat de Halternevel enorm goed te zien is door een goede verrekijker (10x50).

Aangezien de nevel zich uitbreidt met een snelheid van 6,8 boogseconden per eeuw, wordt de leeftijd geschat op 3000 tot 4000 jaar. Toch ligt er veel druk op deze leeftijd. Zo berekende Burman dat de nevel met 1,0 boogseconde per eeuw uitdijt, waardoor de leeftijd rond de 48 000 jaar ligt.

Guidestar | 01-2013

De Halternevel (M27) is een planetaire nevel in het sterrenbeeld Vosje (Vulpecula). Het is de eerste planetaire nevel die ooit waargenomen werd. Zoals de meeste planetaire nevels zend de halternevel zijn zichtbare licht voornamelijk in een enkele spectraallijn uit, 500,7 nm.

planetaire nevel, M76, zien we van de zijkant.

Deze wordt - toepasselijk - de kleine Halternevel (Little Dumbbell) genoemd.

017

Kortnieuws Astronomen zijn op het spoor gekomen van honderden 'starburst'-stelsels – sterrenstelsels die in hoog tempo nieuwe sterren produceren. Dit zijn astronomen te weten gekomen door gegevens van de Europese infraroodsatelliet Herschel en twee telescopen op Hawaï. De galactische volkstelling bevestigt dat er vroeger veel meer sterren werden geboren dan nu. In starburst-stelsels ontstaan honderden tot duizenden nieuwe sterren per jaar. Ter vergelijking: ons Melkwegstelsel zit momenteel op een jaargemiddelde van één ster. Door die snelle productie van nieuwe sterren zouden starburst-stelsels vele malen helderder moeten zijn dan normale sterrenstelsels. Maar bij het ontstaan van nieuwe sterren komen enorme hoeveelheden stof vrij, die zichtbaar licht absorberen.

Hierdoor lijken de stelsels veel minder licht te produceren dan ze in werkelijkheid doen.De absorptie van het sterlicht zorgt er echter ook voor dat het stof in de stelsels opwarmt. En de daarbij opgenomen energie zendt het stof vervolgens weer uit als infraroodstraling.

Vandaar dat een satelliet als Herschel een belangrijke rol speelt bij het opsporen van starburst-stelsels. De Keck-telescopen zijn ingezet om de afstanden van de ontdekte stelsels te bepalen. Dat er vroeg in geschiedenis van het heelal veel meer starburst-stelsels waren dan nu, staat inmiddels wel vast. Maar onduidelijk is nog hoe deze stelsels zijn ontstaan. Bron: NU / 05-12-2012.

Saturnus’ maantje Titan is nog veel ijziger dan wetenschappers altijd dachten. Nieuw onderzoek wijst erop dat de buitenste ijzige korst van de maan twee keer dikker is dan gedacht. De onderzoekers trekken die conclusie nadat ze Titan met behulp van ruimtesonde Cassini bestudeerden. “Titan heeft waarschijnlijk een kern die bestaat uit ijs en steen,” vertelt onderzoeker Howard Zebker. De kern is bedekt met een oceaan en ijsachtige korst. De oceaan bevriest waarschijnlijk niet doordat de kern van Titan radioactieve elementen bevat. Wanneer deze vervallen, ontstaat hitte en die houdt de oceaan vloeibaar. Cassini heeft onderzoekers nu een goed beeld gegeven van de opbouw van Titan. “Het beeld dat wij van Titan krijgen, is een ijzige, rotsachtige kern met een straal van iets meer dan 2000 kilometer, een oceaan die ergens tussen de 225 en 300 kilometer dik is en een ijslaag die gemiddeld 200 kilometer dik is.” Overigens wijst het onderzoek er ook op dat die ijslaag niet overal even dik is: op de polen is deze gemiddeld 3000 meter minder dik dan de gemiddelde 200 kilometer, terwijl deze bij de evenaar juist 3000 meter dikker is. Die variatie in dikte zou alles te maken hebben met de baan die Titan rond Saturnus maakt: die is niet perfect rond. Al met al blijkt de ijslaag gemiddeld twee keer dikker te zijn dan onderzoekers dachten. Dat wijst erop dat de kern minder hitte afgeeft dan wetenschappers vermoedden. Mogelijk komt dat doordat de kern minder steen en meer ijs bevat dan onderzoekers eerder dachten. Bron: AA / 05-12-2012.

Nieuwe satellietopnamen geven een ongekend beeld van de natuurlijke en (vooral) kunstmatige lichtbronnen die de nachtzijde van onze planeet doen oplichten.

Wetenschappers hebben deze tijdens de najaarsbijeenkomst van de American Geophysical Union gepresenteerd. Uit een selectie van wolkeloze opnamen is ook een gedetailleerde wereldkaart van de nachtelijke aarde samengesteld. De opnamen zijn gemaakt door de Suomi National Polar-orbiting Partnership-satelliet (NPP) van NASA en de National

Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). Deze nieuwe satelliet heeft een speciale sensor aan boord om atmosfeer en oppervlak van de aarde ook ’s nachts te kunnen bestuderen. De sensor is gevoelig genoeg om de natuurlijke nachtgloed van de aardatmosfeer en het licht van schepen op zee te registreren. Bron: NU / 06-12-2012.

De Britse astronoom en televisiepresentator Sir Patrick Moore is zondag op 89-jarige leeftijd overleden. Dat melden Engelse media. Moore overleed in zijn huis in het Britse Selsey in West Sussex. Moore had al geruime tijd te maken met een slechte gezondheid. Afgelopen week werd hij korte tijd opgenomen in een Brits ziekenhuis vanwege een infectie. Daar werd vastgesteld dat geen verdere medische behandeling mogelijk was. Moore besloot daarop zijn laatste dagen thuis door te brengen bij familie en vrienden. Moore genoot met name in Groot-Brittannië grote bekendheid als astronoom die hele generaties enthousiast wist te maken voor zijn vakgebied. Hij presenteerde onder meer het BBC-programma The Sky at Night dat al 55 jaar lang op de Britse televisie wordt uitgezonden. Het is daarmee het langstlopende televisieprogramma ooit.

Moore schreef rond de zestig boeken over astronomie.

Resultaten van diverse onderzoeken die hij verrichtte werden gebruikt in onder meer de ruimtevaartprogramma's van de VS en Rusland. Behalve door zijn kennis en gave om die kennis over te brengen, is hij beroemd geworden door het in kaart brengen van het maanoppervlak en het consequent dragen van zijn monocle. Bron: NU / 09-12-2012.

De wetenschappers bij de deeltjesversneller van onderzoeksinstituut CERN en de Britse natuurkundige Stephen Hawking hebben een prijs gekregen van een stichting van een Russische miljardair. Aan de bekroning door de Yuri Milner's Fundamental Physics Prize Foundation is een bedrag van ruim 2,3 miljoen euro verbonden. Hawking heeft de prijs gekregen voor zijn werk over zwarte gaten en kwantummechanica.

CERN krijgt de prijs voor onderzoek naar het zogenoemde Higgs-deeltje, dat mogelijk verklaart waarom dingen in het heelal massa hebben. De prijs gaat naar de wetenschapper die de leiding had over de bouw van de deeltjesversneller en zes natuurkundigen die twee teams van drieduizend wetenschappers bij CERN aansturen. Bron: ANP / 11-12-2012.

Op een van de manen van de planeet Saturnus is een 400 kilometer lange rivier ontdekt. Die mondt uit in een grote zee. Het is de eerste keer dat zo'n groot rivierensysteem buiten de aarde is gezien. Dat meldde de Europese ruimtevaartorganisatie ESA woensdag.

Water stroomt er niet. Op het oppervlak van de maan Titan, waar de rivier is gevonden, zijn ethaan en methaan. Op aarde zijn dat gassen, maar op Titan worden de stoffen vloeibaar door de extreme kou.

Titan is de enige plek buiten de aarde waar vloeistoffen zijn gevonden. De rivier werd ontdekt met de Europees-Amerikaanse satelliet Cassini. Die draait sinds 2004 in een baan rond Saturnus. Bron: ANP / 12-122012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Met een spectaculaire multimediavoorstelling duiken we samen met Frank Deboosere de wondere wereld van de kometen binnen. Deze 'staartsterren' spreken al van oudsher tot de verbeelding van de mensheid, maar tegenwoordig gaan we die hemelverschijnselen gelukkig niet meer in verband brengen met naderend onheil.

Guidestar | 01-2013

Datum - Vrijdag 22 februari 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro.

Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be.

019

Voordracht : Komeet in zicht door Frank Deboosere

De Europese satelliet Giotto passeerde in maart 1986 op slechts enkele honderden kilometer van de kern van de komeet van Halley en maakte indrukwekkende foto's. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft in 2014 nog grootser plannen: in dat jaar zal immers de satelliet Rosetta komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko bezoeken en grondig bestuderen, het is zelfs de bedoeling dat een klein landingstoestelletje op het oppervlak wordt neergezet.

Rubriek - Lancering in de kijker

Kris Christiaens

N ie u w e I S S b e w o n e r s Info - Kris Christiaens is al sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Door zijn gedrevenheid en kennis over ruimtevaart werd hij enkele jaren terug medebeheerder van de populaire websites Spacepage en Belgium In Space. Daarnaast schrijft Kris Christiaens ook artikelen voor het maandblad van de Vereniging Voor Sterrenkunde en werd hij in 2010 secretaris van de Astro Event Group vzw.

Op woensdag 19 december 2012 werd vanop de legendarische Bajkonoer lanceerbasis in Kazachstan een Russische Sojoez raket gelanceerd met aan boord drie ruimtevaarders. De Sojoez TMA-07M ruimtecapsule vertrok om 13u12 Belgische tijd vanop het historische LC1 lanceercomplex en werd negen minuten later succesvol uitgezet in een lage baan om de Aarde. Bij de lancering, die plaatsvond tijdens een ijskoude zonsondergang (plaatselijke tijd), had de 50 meter lange Sojoez-FG draagraket een gewicht van 305 ton. Elke Sojoez-FG raket wordt gebouwd door het Russische staatsbedrijf Progress State Research and Production Rocket Space Center in Samara en dit lanceermiddel werd voor het eerst gebruikt in 2001. De Sojoez-FG is een gemoderniseerde versie van de Sojoez-U raket die door de Sovjet-Unie in 1973 voor het eerst gebruikt werd. Sojoez-FG draagraketten bestaan uit vier boosterraketten die vastgehecht zijn aan de onderste rakettrap met daarbovenop de tweede rakettrap. Zoals steeds werd de Sojoez TMA-07M ruimtecapsule negen minuten na de start van de lancering uitgezet in een lage baan om de Aarde. Vandaag de dag is de Sojoez raket en het bijhorende ruimtetuig het enige transportmiddel dat mensen van en naar het ISS kan brengen.

Guidestar | 01-2013

Drie ervaren ruimtevaarders

020

Aan boord van het Sojoez TMA-07M ruimtetuig bevonden zich de Russische kosmonaut Roman Romanenko, de Canadese ruimtevaarder Chris Hadfield en de Amerikaanse astronaut Thomas Marshburn.

Roman Romanenko (41), zoon van Sovjetkosmonaut Yury Romanenko en gewezen gevechtspiloot, ging in 2009 samen met ondermeer de Belgische ruimtevaarder Frank De Winne een eerste maal de ruimte in. De Rus verbleef toen 188 dagen aan boord van het internationaal ruimtestation ISS. Tijdens de Sojoez TMA-07M ruimtevlucht is Romanenko gezagvoerder over het Russische Sojoez ruimtetuig tijdens de reis naar en van het ISS. Voor de Canadese ruimtevaarder Chris Hadfield (53) is dit zijn derde ruimtemissie.

Foto - De eerste Sojoezraket werd in 1966 gebouwd en was gebaseerd op de R7-raket, die ook al werd gebruikt voor het lanceren van de Vostokruimtevaartuigen. De eerste versies bestonden uit drie trappen.

De latere Molniyavariant bestond uit vier trappen, waardoor een grotere hoogte kon worden bereikt. In het begin van de jaren 80 rolden er jaarlijks zo'n 60 Sojoezraketten van de band.

Meer informatie : www.starsem.com

Nadat Hadfield in juni 1992 geselecteerd werd als Canadese ruimtevaarder ging hij in november 1995 als Mission Specialist 1 aan boord van het Amerikaanse ruimteveer Atlantis een eerste maal de ruimte in. Tijdens deze STS-74 missie hechtte het ruimteveer zich voor de tweede maal vast aan het Russische ruimtestation Mir. Hierdoor werd Chris Hadfield de enige Canadees die ooit werkte en leefde aan boord van het ruimtestation Mir. In april 2001 ging Chris Hadfield aan boord van het Amerikaanse ruimteveer Endeavour een tweede maal de ruimte in tijdens de STS-100 ruimtevlucht. De Canadese ruimteveerder bracht toen voor de eerste maal een bezoek

aan het ISS ruimtestation en voerde tijdens deze ruimtevlucht twee ruimtewandelingen uit. Hierdoor werd Chris Hadfield ook de eerste Canadees ooit die een ruimtewandeling uitvoerde. De derde ruimtevaarder aan boord van de Sojoez TMA-07M was de Amerikaanse astronaut Thomas Marshburn (52). Voor Marshburn is dit zijn tweede ruimtevlucht nadat hij in 2009 deel uitmaakte van de STS127 crew aan boord van het Amerikaanse ruimteveer Endeavour. Tijdens deze ruimtevlucht voerde Marshburn drie ruimtewandelingen uit in het kader van de verdere uitbouw van het ISS-ruimtestation. Alvorens Thomas Marshburn in mei 2004 geselecteerd werd als Amerikaans astronaut werkte hij ondermeer verschillende jaren als spoedarts voor de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. In mei 2012 maakte de Amerikaan ook, samen met Chris Hadfield, veertien dagen deel uit van de NEEMO 14 crew aan boord van het onderwater laboratorium Aquarius. Thomas Marshburn is ook de 25ste NASA astronaut die met een Russisch Sojoez ruimtetuig in de ruimte gebracht werd.

Eerste Canadese gezagvoerder

Nadat het Sojoez TMA-07M ruimtetuig zich op vrijdag 21 december 2012 vasthechtte aan de Rassvet module van het Russische segment van het ISS maakten de drie ruimtevaarders officieel deel uitmaken van de Expedition 34 crew. Samen met de drie huidige bewoners, Fevin Ford, Oleg Novitskiy en Evgeny Tarelkin, zullen zij nog enkele maanden de 34ste permanente bemanning vormen van het internationaal ruimtestation ISS. Vanaf maart 2013 zullen Roman Romanenko, Chris Hadfield en Thomas Marshburn ook deel uitmaken van de 35ste permanente ISSbemanning. Van half maart 2013 tot mei 2013 zal Chris Hadfield, als eerste Canadees, ook gezagvoerder worden van het ISS. Voor het Canadese ruimtevaartagentschap, die een belangrijke partner is in het ISS-project, is dit dan ook een zeer belangrijke missie. Dit is de tweede maal in de geschiedenis van het ISS (na Frank De Winne in 2009), dat een nietAmerikaan en niet-Rus gezagvoerder wordt van het internationaal ruimtestation.

Gedurende hun verblijf aan boord van het ISS gaan Romanenko, Hadfield en Marshburn ongeveer 130 wetenschappelijke experimenten uitvoeren en zullen zij getuige zijn van de komst van zowel Russische, Europese alsook Amerikaanse bevoorradingstuigen. Zo zal Europa in februari 2013 voor de vierde maal een Automated Transfer Vehicel (ATV) lanceren richting ISS en zal het Amerikaanse commerciĂŤle ruimtevaartbedrijf SpaceX in het kader van het Commercial Resupply Services (CRS) programma een maand later voor de tweede maal een Dragon bevoorradingstuig lanceren naar het ruimtestation.

Guidestar | 01-2013

021

Artikel

Guidestar | 01-2013

Kris Christiaens

De astronomische ontdek

012

Het jaar 2012 was voor astronomen opnieuw een fantastisch jaar vol met bijzondere ontekkingen. Dankzij deze ontdekkingen wordt het opnieuw duidelijk dat we het heelal nog steeds niet helemaal kennen en dat er nog heel wat bijzonders te ontdekken valt. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de meest spraakmakende en belangrijkste astronomische ontdekkingen van 2012.

dichtst bij ons zonnestelsel bevindt. Doordat de exoplaneet planeet, die de naam Alpha Centauri Bb kreeg, zich op een afstand van slechts zes miljoen kilometer van zijn moederster bevindt en de temperatuur hierdoor veel te hoog is, is leven op deze planeet vrijwel onmogelijk. Ter vergelijking: de Aarde draait op een afstand van 150 miljoen kilometer rondom de Zon.

In november 2012 werd met behulp van de 9,2 meter Hobby-Eberly-telescoop in Texas in de kern van het spiraalvormig sterrenstelsel NGC 1277 een gigantisch zwart gat aangetroffen. Het sterrenstelsel bevindt zich in het sterrenbeeld Perseus en bevindt zich op een afstand van 220 miljoen lichtjaar van de Aarde. Een zwart gat is een bijzonder astronomisch object waaruit geen licht of materie kan ontsnappen als gevolg van zijn sterk zwaartekrachtsveld. Het zwarte gat in NGC 1277 is zeventien miljard keer zo zwaar als de Zon waardoor het verantwoordelijk is voor ongeveer 14% van de totale massa van het sterrenstelsel. Astronomen werden door deze ontdekking met verstomming geslagen aangezien de meeste zwarte gaten verantwoordelijk zijn voor amper 0,1% van de massa van een sterrenstelsel.

De Amerikaanse Kepler ruimtetelescoop ontdekte in januari 2012 ondermeer drie kleine planeten rondom de ster KOI-961. Deze ster bevindt zich op een afstand van 126 lichtjaar van de Aarde en is slechts 70% groter dan de planeet Jupiter. Eén van de drie kleine exoplaneten heeft de omvang van de planeet Mars. De andere twee exoplaneten rondom KOI-961 zijn iets kleiner dan Aarde. De moederster, die ook de naam ‘Kepler-42’ kreeg, bevindt zich in het sterrenbeeld Zwaan en heeft een massa van slechts 0,13 maal die van de Zon. Astronomen omschrijven dit planetenstelsel als het meest compacte stelsel ooit ontdekt.

Monsterachtig zwart gat

Meest nabije exoplaneet

Het jaar 2012 was opnieuw een fantastisch jaar op vlak van exoplaneten (planeten rondom andere sterren). Zo ontdekten Europese astronomen met behulp van ESO’s High Accuracy Radial Velocity Planet Searcher (HARPS) spectrograaf een exoplaneet die ongeveer even groot is als de Aarde en zich in onze ‘kosmische achtertuin’ bevindt. De rotsachtige planeet werd ontdekt rondom de ster Alpha Centauri op een afstand van ‘slechts’ 4,3 lichtjaar van de Aarde. De dubbelster Alpha Centauri vormt samen met de veel zwakkere Proxima Centauri een drievoudig stelsel dat zich van alle sterren het

Kleinste exoplaneet

Verste sterrenstelsel

Elk jaar worden recordcijfers in de sterrenkunde aangepast. Eén van de meest verbazingwekkende en opvallende records die sneuvelden in 2012 was dat van het verste sterrenstelsel. Een internationaal team van astronomen ontdekte een sterrenstelsel dat zich op een recordafstand van 13,2 miljard lichtjaar bevindt. Het licht van dit sterrenstelsel werd dus verzonden toen het heelal nog maar 500 miljoen jaar oud was. Het sterrenstelsel, dat de aanduiding UDFj-39546284 kreeg, werd ontdekt op een opname die gemaakt werd door de Amerikaans/Europese Hubble Space Telescope en zou volgens astronomen minder dan 1/100ste van de massa hebben van ons eigen sterrenstelsel. De opname zelf werd gemaakt in nabij infraroodlicht en werd maar liefst 87 uur belicht. UDFj-39546284

k k in g e n v a n v e r le d e n ja a r heeft een roodverschuiving van 10,3 en is tot op heden het enige stelsel op de Hubble Ultra Deepfield opname met een roodverschuiving groter dan 10. Daarnaast werden nog enkele tientallen andere sterrenstelsels op afstanden van iets meer dan 13 miljard lichtjaar (roodverschuiving 8) ontdekt.

Kleinste planetenstelsel

De ster KOI-500 in het sterrenbeeld Lier heeft vijf planeten om zich heen draaien die samen het kleinste planetenstelsel vormen dat ooit werd ontdekt. De vijf exoplaneten, die tussen de 1,3 en 2,6 keer zo groot zijn als de Aarde, draaien stussen de 1 en 9,5 dagen om hun moederster. Dit wil dus zeggen dat één jaar op exoplaneet KOI-500f slechts één dag duurt. De korte omlooptijden om hun moederster verraden ook het feit dat de vijf planeten in een gebied om KOI-500 draaien dat 150 keer kleiner is dan de baan van de Aarde om de Zon. De ontdekking werd bekend gemaakt in oktober 2012 en werd mogelijk gemaakt door NASA’s Kepler ruimtetelescoop. De naam ‘KOI’ staat voor ‘Kepler Object of Interest’ en wordt gegeven aan sterren die geobserveerd werden door de Kepler ruimtetelescoop en waarvan men vermoed dat deze exoplaneten bezitten.

Met een massa van meer dan 2 000 maal de massa van ons Melkwegstelsel is de cluster SPT-CLJ2344-4243 een nieuwe recordhouder.

Sterrenstelsels bevinden zich niet alleen in het universum maar maken vaak deel uit van een groep die men een cluster heet. De cluster SPT-CLJ2344-4243 werd in 2010 voor het eerst waargenomen met behulp van de South Pole Telescope maar na observaties met NASA's Chandra X-ray Observatory werd het pas echt duidelijk welke gigantische groep van sterrenstelsels dit is. Zo zou SPT-CLJ23444243, ook gekend als de Phoenix cluster, bestaan uit duizenden sterrenstelsels. Deze cluster produceert ook meer röntgenstralen dan eerder welke andere gekende cluster. In

Ster met sterkst magnetisch veld

Een team van internationale sterrenkundigen ontdekten in 2012, in het sterrenbeeld Perseus, een ster op een afstand van 20 000 lichtjaar van de Aarde met een magnetisch veld dat 20 000 maal zo sterk is dat van de Zon. De ster, genaamd ‘NGC 1624-2’, is 35 maal zo zwaar als onze eigen ster en is een zogenaamde ‘blauwe hoofdreeksster’. Het magnetisch veld van deze ster is tien keer zo sterk als dat van enig andere ster. Door zijn sterk magnetisch veld rijkt de sterrewind (in ons zonnestelsel gekend als de zonnewind) van NGC 1624-2 tot 11,4 maal de straal van de ster. Bij andere vergelijkbare sterren is de sterrenwind viermaal zo groot.

Foto - Volgens de algemene relativiteitstheorie is een zwart gat een gebied waaruit niets, zelfs licht niet, kan ontsnappen, vanwege de extreme vervorming van de ruimtetijd door de zwaartekracht van een zeer compacte enorme massa. Rond een zwart gat is er een denkbeeldig oppervlak dat als grens optreedt, de waarnemingshorizon, vanwaar licht nog net aan de zwaartekracht van het zwarte gat kan ontsnappen.

Grootste kaart van het heelal

Astronomen zijn er in 2012 in geslaagd om de grootste kaart tot op heden van het heelal te maken. Op de kaart, die gemaakt werd op basis van data afkomstig van de Sloan Digital Sky Survey III, zijn maar liefst één miljoen sterrenstelsels te zien. De 3D kaart zelf beslaat een volume van 70 miljard vierkante lichtjaren (één lichtjaar = de afstand dat licht aflegt gedurende één jaar of 9,46 biljoen kilometer).

Het Sloan Digital Sky project is een consortium van tientallen wetenschappelijke onderzoeksinstellingen en heeft als doel om het huidige heelal in kaart te brengen met behulp van een 2,5 meter telescoop die zich op het Apache Point Observatory in New Mexico bevindt. De eerste twee fasen van het project werden in 2005 en 2008 afgerond en in 2014 zal de derde fase afgerond worden.

Met het maken van de kaart hopen astronomen meer te leren over donkere materie en donkere energie.

Guidestar | 01-2013

Zwaarste cluster van sterrenstelsels

het centrum van SPT-CLJ2344-4243 bevindt zich een superzwaar zwart gat dat elk jaar met ongeveer zestig zonmassa’s uitbreidt.

Momenteel heeft dit zwarte gat een massa dat gelijk is aan twintig miljard maal de massa van de Zon.

013

Artikel

Chris De Pauw

Bezoek aan het Kitt Peak National Observatory (USA) Foto - Het noordelijk gedeelte van de KPNO met uitzicht op de Sonorawoestijn. Bron: Chris De Pauw.

Meer informatie : www.noao.edu

Arizona is een staat in het zuidwesten van de Verenigde Staten, met een erg droog klimaat en ongeveer 300 heldere nachten per jaar.

Geen toeval dus dat in de jaren vijftig van vorige eeuw deze staat werd gekozen voor de bouw van een nationaal observatorium. De toenmalige observatoria in de VS waren allen verbonden met een bepaalde universiteit of onderzoeksinstelling. Door de bouw van een nationale sterrenwacht wou men onderzoekers van alle onderwijsinstellingen, ook de kleinere universiteiten, toegang verlenen tot degelijke astronomische waarneming. Amerika wou internationaal een vooraanstaande rol spelen in wetenschappelijk onderzoek. Voor astronomie was een goede samenwerking van talrijke universiteiten absoluut nodig.

Guidestar | 01-2013

Na het evalueren van heel veel locaties bleek de keuze te vallen op een 2000m hoge bergtop ongeveer 90 km ten zuidwesten van de stad Tucson. Omgeven door de Sonora woestijn is Kitt Peak een plaats met goede seeing en zeer lage luchtvochtigheid. De stad Tucson was toen nog een onbeduidende bron van lichtvervuiling. Nu is die lichtpollutie wel groter geworden, maar wettelijke bepalingen begrenzen dat stoorlicht tot een aanvaardbaar niveau. De nabijheid van die stad was ook een voordeel. De campus van de University of Arizona in Tucson had veel geschoolde mensen die konden worden ingeschakeld.

024

Een heus verdrag tussen de regering van de Verenigde Staten en de indiaanse stam van de Tohono O'odham was noodzakelijk om de bouw van de sterrenwacht mogelijk te maken.

Kitt Peak ligt immers midden in een indianenreservaat. Meer nog: de berg is een heilige berg in de religie van deze native Americans. Aanvankelijk waren de oudsten van de stam de bouw van een sterrenwacht niet genegen. Wetenschappers hebben in 1956 een groep opperhoofden uitgenodigd om te komen kijken door de telescoop van de universiteit in Tucson. De indianen waren onder de indruk van de onderzoeksintenties van de astronomen. Hun religie is eveneens erg met de natuur verbonden. Toen hebben ze hun toestemming gegeven onder een aantal voorwaarden. Geen grootschalig toerisme op de bergtop, een alcoholverbod op de sterrenwacht en het bij voorkeur aanwerven van stamleden als medewerkers. In 1958 is Kitt Peak National Observatory (KPNO) officieel opgericht.

De ochtend van 10 oktober 2012 vertrekken we met 6 Volksterrenwacht A. Pien-leden in een huurwagen vanuit Tucson richting Kitt Peak. Via het visitors center van KPNO hebben we twee waarnemingsnachten gereserveerd met een 50cm RC telescoop. Ook hebben we een uitgebreide dagtour van de telescopen en gebouwen aangevraagd. De verwachtingen zijn hoog gespannen en het weer is

schitterend. De Sonorawoestijn is een vlakte met droog struikgewas en de zeer typische Saguaro cactussen. Deze kunnen meer dan 10 meter hoog worden. Reeds van op 70 km afstand merken we aan de horizon de Kitt Peak bergtop, met een herkenbare witte telescoopkoepel. Langs de weg zien we overal verspreide bebouwing. Maar wanneer we de grens van het indianengebied overschrijden, is er plots geen bebouwing meer te bespeuren.

Voor ons ligt een ongerept en zeer wijds landschap. Geen spoor meer van menselijke aanwezigheid behalve de weg en die telescoopkoepel in de verte. Vervolgens verlaten we de vlakte en kronkelt de weg steeds hoger door een alpine aandoend landschap. Anderhalf uur na ons vertrek rijden we de parking op van de bergtop met de grootste verzameling telescopen in de wereld.

De Mayall telescoop

Er bevinden zich op KPNO 22 optische telescopen en 2 radiotelescopen. De meeste kijkers staan onder het beheer van de National Optical Astronomy Observatories (NOAO).

Het visitors center van de sterrenwacht heeft een gids geregeld voor de dagtour. Zijn naam is Alan, een gepensioneerde advocaat.

Natuurlijk kunnen we niet alle kijkers bezoeken, maar we beginnen meteen wel met de grootste: de 4m Mayall telescoop. Op het hoogste punt van de bergtop heeft deze kijker een dominante positie in de omgeving. Toen deze kijker in 1971 in dienst werd gesteld, was het de tweede grootste kijker in de VS. Het gebouw waarin de telescoop zich bevindt ademt de tijdsgeest van de jaren 60, de periode van de maanlandingen. Een 500 ton zware koepel met een diameter van 32 meter (!) bevindt zich op een cilindrisch torengebouw met een hoogte van 35 meter. De telescoop heeft een gewicht van 340 ton (spiegel 15 ton) en staat op een gigantische equatoriale horseshoe montering. Wanneer men binnentreedt in de koepel kan men alleen een gevoel van respect hebben voor deze technische prestatie. Deze koepel doet denken aan het gewelf van een kathedraal. We bezoeken de controlekamer. Er is hier om 10 uur in de ochtend niemand aanwezig. Aan de rechterzijde van de controlekamer zit normaal de verantwoordelijke van de telescoop. Het bedieningspaneel heeft er nog de looks van de jaren 60. Aan de linkerzijde zitten normaal de astronomen met een hele reeks moderne computerschermen. Uiteraard is de focale apparatuur up-to-date. De imaging camera is nu een ccd mozaïek met 8192 x 8192 pixels. In de lente van 2013 komt er een uitgebreide vernieuwing van de camera’s en spectrografen.

Alan wil met ons naar de uitgang gaan wanneer we de joviale NOAO hoofdtechnicus Mike Hawes zien verschijnen. Hij lijkt blij

verrast ons te zien. Onze komst was immers aangekondigd via een ex-collega die tot voor kort voor KPNO werkte, maar nu in Belgie werkt en verblijft. Zij had Mike gevraagd ons een uitgebreide tour behind the scenes te bezorgen.

Met hem doorkruisen we het volledige gebouw met zijn vele verdiepingen.

We zien optische laboratoria, darkrooms, een vacuümklok, de montageplaats met de kostbare focale apparatuur die wellicht in januari 2013 onder de hoofdspiegel wordt gemonteerd enz. Mike laat de grote koepel roteren en beweegt de telescoop. De koepelbeweging is matig luidruchtig, maar de telescoop beweegt geluidloos! Onze gids Alan loopt nu achteraan de groep. Hij luistert verbaasd naar de uitleg van Mike in ruimten waar hij zelf nog nooit geweest is.

melkwegstelsels te zien. Het zijn echter geen wazige vlekjes. Ze hebben spiraalarmen met stervormingsgebieden als heldere knoopjes erin. Dit heeft eerder het uitzicht van een opname met de Hubble Space Telescope.

Het is half twaalf geworden. Mike belooft ons een bezoek te regelen aan de moderne WIYN telescoop na de lunchpauze. We zijn verrast en erg tevreden. Deze kijker heeft tegenwoordig een vooraanstaande positie in astronomisch onderzoek en zou normaal nooit toegankelijk zijn voor bezoekers. Alan maakt met ons nog een rondrit langs de verschillende koepels. Hij vertelt over hun ontstaansgeschiedenis en huidige activiteiten. We maken mooie panoramafoto’s. Ten slotte krijgen we een KPNO lunchpakket en kunnen we deze middagbroodjes nuttigen in de aangename middagzon op het terras voor het visitors center. Een half uur later verschijnt de grote pick-up truck van Mike Hawes. Hij neemt ons mee naar de WIYN telescoop.

Daarna rijden we vlug naar de McMath-Pierce zonnetelescoop, momenteel nog het grootste observatorium voor de zon in de wereld. Via een heliostaat met drie spiegels op een 33 m hoge toren wordt het zonlicht in een schuine tunnel geprojecteerd, tot diep onder de grond. Daar bevindt zich het laboratorium voor de studie van de zon. In dit laboratorium wordt vooral gebruik gemaakt van spectrografie. Er staat een gastenboek met de handtekeningen van onder andere Armstrong, Aldrin en Collins. Voor de astronauten de eerste bemande maanlanding uitvoerden, hebben ze met behulp van de zonnetelescoop hun landingsplaats op de maan bekeken. De kijker is immers ook bruikbaar voor maan- en planetenobservatie.

De WIYN telescoop

De 3.50m WIYN telescoop is een modernere telescoop. Het is een initiatief van een consortium van universiteiten (Wisconsin, Indiana, Yale) en de NOAO zelf. Alle technologische innovaties sinds de jaren 70 zijn toegepast. De brandpuntsafstand van de primaire spiegel is veel korter dan de Mayall.

Dit resulteert in een kortere telescoop.

Bovendien is de montering azimutaal en compact. Dit resulteert dan weer in een veel kleiner gebouw. Deze kijker produceert veel scherpere beelden dan gelijk welke kijker op Kitt Peak. Actieve ventilatie van de open telescooptubus en de koepel brengen de apparatuur snel gelijk aan de omgevingstemperatuur.

66 actuatoren duwen en trekken aan de primaire spiegel om het beste optische beeld te bereiken. Met de tip-tilt module en adaptieve optiek streeft men naar een resolutie van 0.005 boogseconde. Voor Multi object spectroscopie worden tientallen glasvezels door een robot in een groot beeldveld geplaatst.

Uiteindelijk zullen 64 ccd chips samen een beeldveld vormen met meer dan een miljard pixels. De enorme datastroom die deze camera voortbrengt, wordt verwerkt door Indiana University. Daar kunnen de astronomen de finale resultaten dan downloaden. Het gewicht van de camera bedraagt 1270 kg en bevindt zich aan een Nasmyth focus, aan de zijkant van de montering, dus niet aan de telescooptubus zelf. De activering van ODI is het hoogtepunt van jarenlange voorbereiding door ingenieurs, technici en wetenschappers.

McMath-Pierce Solar Telescope

Advanced observing program

KPNO heeft een Education & Public Outreach programma.

Dit omvat niet enkel rondleidingen van de sterrenwacht overdag, ook iedere avond ontvangen enkele gidsen een groepje van ongeveer 25 mensen die willen kennis maken met de sterrenhemel boven op de bergtop. Deze geïnteresseerden kunnen dan ook even door een middelgrote telescoop kijken. Deze rondleiding eindigt omstreeks 22 uur. Een busje brengt de bezoekers dan terug naar Tucson.

Er is echter ook een Advanced observing program. Men kan met een beperkt aantal mensen een telescoop huren voor een volledige nacht. Dit is inclusief een ervaren telescoopoperator. Voor de kostprijs van 550 dollar per nacht hadden we voor twee opeenvolgende nachten de 50 cm RitcheyChretien telescoop van het visitor center gereserveerd. Deze kijker is uitgerust met een SBIG ST6303 camera met groot beeldveld. De montering is een Paramount ME. Wanneer men dit programma volgt kan men ook op de sterrenwacht verblijven. Kamer en drie maaltijden kosten dan 75 dollar per dag. De tweepersoonskamers zijn sober, maar met alle nodige comfort.

Om 4 uur in de namiddag melden we ons aan bij de receptie. De verantwoordelijke voor de 50 cm kijker is nog niet aangekomen. We krijgen wel de magneetkaartjes om de deuren te kunnen openen van drie tweepersoonskamers in dormitory 2. We brengen onze bagage naar de kamers en melden ons in het restaurant voor een warme maaltijd.

Meer informatie : www.noao.edu/wiyn/

Guidestar | 01-2013

Optical engineer Charles ontvangt ons hartelijk. In tegenstelling tot de Mayall is de controlekamer hier volledig bemand.

Medewerkers zijn druk bezig met software en beeldbewerking. Enkele weken geleden is de One Degree Imager (ODI) geïnstalleerd. De eerste beelden met de ODI zijn bemoedigend.

In een heel groot beeldveld zijn overal

Daarna fotograferen we de zonsondergang.

We hebben een schitterend uitzicht op de omringende vlakte. Terug in de buurt van het visitors center ontmoeten we amateurastronoom Dean Salman. Hij maakt deel uit van de staf van vrijwilligers van KPNO. Hij is opgeroepen voor een groep bezoekers van het gewone nightly observing programma. Het is nog even voor duisternis invalt. Meteen toont hij ons het roll-off roof observatorium met een 16 inch RC kijker en de koepel met de 50 cm kijker. Dean is een gedreven astrofotograaf. Je kan zijn werk zien op zijn websites sharplesscatalog.com en ccdimages.com. Van Dean Salman vind je ook heel regelmatig opnamen in Astronomy magazine en ook af en toe in Sky&Telescope.

Dan komt de hoofdverantwoordelijke van het visitors center vertellen dat onze nachtoperator niet komt,

Foto - Mike Hawes toont de nieuwe focale apparatuur voor de 4 meter Mayall telescoop. Bron: Chris De Pauw.

025

dit om onduidelijke redenen. Meteen beslist hij dat de waarnemingsnacht geannuleerd wordt en de volgende nacht ook omwille van slechte weersvoorspellingen. We reageren stomverbaasd. Het argument dat we helemaal van Europa zijn gekomen voor deze nacht maakt weinig indruk. Ook Dean is geschrokken van wat zich afspeelt. Hij zegt: “wait a moment I’ll try something” Hij voert beneden een telefoongesprek. Na twee minuten is hij terug in de koepel. Hij is bereid de nachtdienst van zijn collega over te nemen. Daarvoor heeft hij verlof genomen de volgende dag bij zijn werkgever in Tucson. We zijn heel erg dankbaar en opgelucht.

Foto - Deelnemers aan het bezoek van Kitt Peak waren, van links naar rechts, Edwin De Ceuninck, Guy Wauters, Marc Baetens, Dirk Van Den Branden, Chris De Pauw en Angelo Van Daele. Bron: Chris De Pauw.

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.noao.edu

026

Foto - Wanneer we onze opname van de Helixnevel nader bekijken is er aan de rand van de nevel een mooi achtergrond melkwegstelsel te zien. Het is een “edge-on” spiraalstelsel. Na opzoeken aan de hand van de positie in Simbad astronomical database Université de Strasbourg en Nasa Extragalactic Database (NED) vinden we de naam van het stelsel: 2MFGC 16944.

Positie R.A. 22h29min 09sec en decl -20° 47min 17sec. De magnitude is 13.1 met K filter. Redshift en afstand is nog niet gemeten. Inschatting: gezien het kleine formaat van 0.433x0.165 boogminuten lijkt het me een stelsel op een afstand van ongeveer 500 miljoen lichtjaar. De Helixnevel staat echter op 450 lichtjaar. Dit stelsel staat dus een miljoen keer verder

De volgende uren maken we statieffoto`s van de sterrenhemel. We hebben enkele verrekijkers meegebracht en een kleine parallactische montering voor fotografie. De sterrenhemel is schitterend en super transparant. We genieten van de zuidelijke sterrenhemel. Om 22 uur start Dean de waarnemingen met de 50 cm kijker. Intussen is de temperatuur dichtbij het vriespunt en is er een stevige wind komen opzetten. Wanneer we niet naar het noordoosten richten geeft de koepel echter voldoende afscherming voor de rukwinden. We starten onze opnamen met de Helixnevel in het sterrenbeeld Aquarius. Het is een erg grote en kleurrijke planetaire nevel.

Vanuit Belgie staat dit object te laag, maar hier op slechts 32 graden noorderbreedte staat deze nevel gunstig. Het programma MaximDL wordt geprogrammeerd om talrijke belichtingen te maken met diverse kleurfilters.

De kijker kan nu anderhalf uur autonoom werken. Dean stopt mij een walkietalkie in de handen. Hij vraagt me de operaties gade te slaan, op tijd de koepel bij te draaien en problemen te melden. Hij is van plan om een tweede observatorium op te starten. Om deze reden vertrekt hij met mijn reisgenoten naar de 16 inch kijker 600m verder. Daar wil men visueel waarnemen en enkele DSLR opnamen maken. Alle communicatie op de bergtop gebeurt met deze radioverbindingen of met vaste telefoon. Gebruik van een GSM is verboden. Dit omwille van gevaar voor interferentie met de radiotelescopen. De

walkietalkies werken met frequentie die niet kan storen.

een

andere

De apparatuur werkt uitstekend. Een Takahashi refractor staat piggy-back op de grote kijker. Ook daar heb ik mijn DSLR bevestigd om de ruime omgeving van het object vast te leggen. Ik hoef enkel de sluiter van deze camera te bedienen en af en toe de koepel bij te draaien. Wanneer Dean rond middernacht terug is, zijn de opnamen klaar en richten we de kijker westwaarts naar het melkwegstelsel NGC7331 in Pegasus. In het oosten zijn immers nogal wat wolken verschenen. We belichten dit stelsel in totaal twee uur. Om tijd te besparen neemt Dean darkframes uit een bestand in de computer.

Dean is ook een expert in remote observing.

Terwijl hij nu op Kitt Peak twee kijkers laat draaien voor ons, kijkt hij af en toe via internet naar de vorderingen in het waarnemingsprogramma van zijn persoonlijke sterrenwacht in Benson, Oost-Arizona. Iedere namiddag stuurt hij de instructies door naar de computer ter plaatse. Alle opnamen gebeuren dan automatisch zoals ingegeven met het programma CCD-Commander. Rond drie uur in de ochtend, terwijl we opnamen maken van NGC 891 in Andromeda, horen we Dean zeggen “we’re toasted”. Inderdaad, dikke wolken bedekken de hemel, wat hier een zeldzaam fenomeen is. Gezien de omstandigheden zijn we toch erg tevreden. Bovendien hebben we veel bijgeleerd over waarnemingstechnieken. Omstreeks vier uur in de ochtend genieten we van een welverdiende nachtrust.

Wanneer we de volgende dag om 9 uur ontwaken is het terug zonnig. In de vallei zien we een dik wolkendek. Na het ontbijt bezoeken we de shop van het visitors center.

In de namiddag hebben we een afspraak met NOAO ingenieur Will Goble. We vernemen heel wat over de projecten en ook over de zorgelijke toekomst van KPNO. De nieuwe projecten in Chili waaronder LSST nemen veel financiële middelen in beslag. De 3 grote kijkers op Kitt Peak: de Mayall 4m, WIYN 3.5m en de McMath-Pierce Solar Telescope zouden vanaf 2017 op vrijwel geen overheidsgeld kunnen rekenen. (zie Sky&Telescope dec.

2012) Ten slotte bezoeken we uitgebreid de solar telescope met het ondergronds labo. `s Avonds komt er een zeer hevige wind. De AOP wordt afgelast. Mike Hawes bezorgt ons echter een goede waarnemingsplaats. Niet ver van de onderhoudsateliers van Kitt Peak is er minder wind. We gebruiken onze verrekijkers en maken opnamen met de kleine parallactische montering. We zien een glasheldere sterrenhemel. In de richting van de stad Phoenix is er aan de horizon een dik wolkendek met daaronder talrijke bliksemontladingen, een merkwaardig schouwspel.

Omstreeks 2 uur stoppen onze waarnemingen wanneer wolken en regen ook onze bergtop bereiken.

De volgende dag nemen we afscheid en rijden we naar Phoenix voor de terugvlucht naar Brussel. Het verblijf in Arizona was vermoeiend, maar we keren terug naar huis met onuitwisbare indrukken.

Guidestar | 01-2013

027

Kortnieuws Rusland heeft weer een lancering zien mislukken. Een communicatiesatelliet is niet in de goede baan rond de aarde gekomen. Dat heeft de Russische ruimtevaartorganisatie Roskosmos zondag toegegeven tegenover staatspersbureau RIA Novosti. De raket met de satelliet Jamal-402 werd zaterdagmiddag gelanceerd vanaf de ruimtebasis Bajkonoer in Kazachstan, de plek waar de Nederlandse astronaut André Kuipers vorig jaar begon aan zijn ruimtereis. De satelliet werd 4 minuten te vroeg losgelaten. Daardoor kwam hij niet op de goede plek terecht. Rusland hoopt dat de satelliet toch te gebruiken is. De Russische ruimtevaart kampt de laatste jaren met grote problemen. Veel onbemande lanceringen gaan mis. Zo verging de peperdure Marssonde Phobos-Grunt in januari in de dampkring van de aarde. Brokstukken stortten in de Grote Oceaan.

Door een programmeerfout kon de vluchtleiding het vaartuig niet de opdracht geven om richting Mars te vliegen. De Phobos-Grunt kwam niet weg uit zijn baan rond de aarde. Bron: ANP / 09-12-2012.

Onderzoekers van het Netherlands Institute for Space Research (SRON) gaan de komende jaren gebruik maken van de Europese XMM-Newton-röntgensatelliet om clusters van sterrenstelsels en zwarte gaten te bestuderen. Clusters zijn verzamelingen van honderden sterrenstelsels die door de zwaartekracht bij elkaar worden gehouden. Daartussen zit vaak een ijl, heet gas dat röntgenstraling uitzendt. De astronomen hopen met hun metingen uit te vinden in welke concentraties elementen als zuurstof, silicium en ijzer daarin voorkomen en waar ze van afkomstig zijn. Daarnaast gaan de astronomen inzoomen op een zeer zwaar zwart gat in het centrum van het sterrenstelsel NGC 5548. Om preciezer te zijn: op de snel draaiende gaswolk die het zwarte gat omhult. Door de zeer sterke röntgenstraling van invallend gas, wordt een deel van deze ring steeds weggeblazen. Met XMM-Newton kan men meer te weten te komen over dit explosieve proces. De metingen worden als het goed is in 2013 en 2014 gedaan en nemen in totaal vier weken in beslag.

XMM-Newton werd in 1999 gelanceerd. Aan boord heeft het 3800 kilo zware gevaarte drie röntgentelescopen. Hoewel de officiële missie van de satelliet maar twee jaar duurde is hij nog steeds operatief. Bron: AA / 11-12-2012.

Met behulp van de Hubble-ruimtetelescoop hebben ze een zevental sterrenstelsels ontdekt op afstanden van meer dan 13 miljard lichtjaar. Daaronder bevindt zich mogelijk ook het verste sterrenstelsel dat tot nu toe is waargenomen. Het licht van de potentiële recordhouder vertoont een roodverschuiving van 11,9. Deze roodverschuiving wordt veroorzaakt door de uitdijing van het heelal: hoe groter het getal, des te sterker zijn de lichtgolven uitgerekt voordat ze de aarde bereiken en des te groter is de afstand die het licht heeft afgelegd. In dit geval moet die reistijd ongeveer 13,3 miljard jaar zijn geweest. Dat wil zeggen dat het sterrenstelsel al bestond toen het heelal amper 400 miljoen jaar oud was. De kleine 'volkstelling' onder verre sterrenstelsels laat verder zien dat het aantal stelsels tussen 350 miljoen en 600 miljoen jaar na de oerknal gestaag toenam. Dat bevestigt dat de vorming van de eerste sterrenstelsels een geleidelijk proces was: ze verschenen niet plotseling op het kosmische toneel, maar bouwden hun stellaire bevolking in een relatief rustig tempo op. Bron: NU / 13-12-2012.

De twee Amerikaanse satellieten Eb en Vloed hebben

hun missie maandag op destructieve wijze volbracht.

De satellieten stortten met een snelheid van ruim 6.000 kilometer per uur neer op de maan, die ze het afgelopen jaar hadden onderzocht. Ruimtevaartorganisatie NASA meldde dat de geplande crash goed is verlopen. De plaats waar de apparaten zijn ingeslagen heeft NASA daarna vernoemd naar astronaute Sally K. Ride, die in 1983 de eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte werd. Eb en Vloed hebben de zwaartekracht van de maan in kaart gebracht en daarnaast duizenden foto's gemaakt die onder meer door het onderwijs worden gebruikt. Met de informatie die ze hebben verzameld, kunnen wetenschappers bepalen welke materialen er onder het maanoppervlak zitten. Hun missie zat erop en de brandstof was bijna op, vandaar dat NASA besloot ze te laten neerstorten. ''We zullen onze maantweeling missen, maar de wetenschappers zeggen mij dat het jaren zal duren om alle geweldige data die ze hebben verzameld te analyseren'', zei projectmanager David Lehman. ''Dat was per slot van rekening de reden om naar de maan te gaan.'' Bron: ANP / 18-12-2012.

De drie astronauten die eergisteren met de Russische Sojoezcapsule de ruimte in zijn geschoten, zijn veilig aangekomen in het internationale ruimtestation ISS. De bemanning bestaat uit de Rus Roman Romanenko, de Amerikaan Thomas Mashburn en de Canadees Chris Hadfield. De komende 4 maanden zullen zij tientallen experimenten uitvoeren in het ISS. Er werken nu in totaal zes mensen in het ruimtestation. Bron: AD / 2112-2012.

Zouden ze bij NASA al eens over Toy Story gehoord hebben? De organisatie onthulde een protoype van een nieuw ruimtepak voor haar astronauten en de gelijkenis met Buzz Lightyear, een figuur uit de Pixarfilm, is toch wel treffend. Het pak zou veel lichter en flexibeler zijn dan wat de astronauten de voorbije jaren hebben gedragen. Mogelijk zal de mens in dit soort pakken terugkeren naar de maan of voor het eerst de voet op Mars zetten. De grootste vernieuwing is een gat in de achterkant van het pak, waardoor astronauten in één keer kunnen instappen. De pakken kunnen ook aan de buitenkant van ruimtetoestellen bevestigd worden, zodat astronauten zich in het pak enkel moeten loskoppelen. Het nieuwe pak zou volgens NASA ook minder gevaarlijk zijn voor blessures. De komende jaren gaat het onderzoek naar de pakken verder en tegen 2015 kunnen ze normaal in gebruik worden genomen. We zijn benieuwd of er nog veel zal veranderen aan de Buzz-outfit. Bron: The Huffington Post / 22-12-2012.

Rusland gaat de komende 7 jaar ruim 52 miljard euro besteden aan ruimtevaartprojecten, meldt premier Dmitri Medvedev. Het budget moet ervoor zorgen dat Rusland tot de kopgroep blijft behoren voor ruimtevaarttechnologie. Het geld wordt gestopt in het internationale ruimtestation ISS en studies naar de maan, Mars en andere hemellichamen. Volgens Dmitri Paison van het Skolkovo-instituut voor wetenschap en technologie wordt het geld ook gebruikt voor lanceerplatforms, technische vernieuwing en verbetering van het Glonass-systeem, de Russische tegenhanger van gps. Bron: AA / 27-12-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Een astronoom is al lang niet meer die kluizenaar, opgesloten in zijn grote koepel. Het zijn mannen en vrouwen die internationaal samenwerken en met de modernste technieken de hemel afspeuren. Elk stukje van de elektromagnetische puzzel helpt ons om ons beeld van het universum te vervolledigen. Al deze informatie wordt opgeslagen in een astronomisch archief.

Ook jij kan dit raadplegen en zo helpen om de mysteries van het universum te ontsluieren. We eindigen de 360° projectie met de sterrenhemel van de avond: Bij dit live gepresenteerde gedeelte komt de kracht van de Cosmodrome ten volle tot zijn recht. Op de koepel tonen we de sterrenhemel van de avond zoals we die kunnen bewonderen zonder hinder van licht of wolken.

De AstroRanger laat eerst de zon opkomen en ondergaan tegen de horizon van Genk.

Datum - Zondag 6 en 13 januari 2013. Van 16.00 uur tot 17.30 uur. Toegang: Onbekend.

Locatie - Cosmodrome, Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be. cosmodrome@genk.be.

Guidestar | 01-2013

Vertoning : We are astronomers

029

Artikel

Red. / IPS

Desertec Industrial Initiative Foto - Desertec of het The Desertec Industrial Initiative (DII) is een project opgericht door een consortium van banken, bedrijven en verzekeringsmaatschappijen, aanvankelijk van Duitse origine, inmiddels uitbreidend met deelnemers uit verschillende landen in Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika verenigd in DII GmbH. Bedoeling is om in zonrijke gebieden zoals de Sahara, het Midden-Oosten gigantische zonthermische centrales, windparken of zonnepanelen te bouwen en zo de voorzien in een deel van de energiebehoefte van Europa. De meeste energie zou komen van de zonthermische centrales. Dit megaproject werd in juli 2009 voorgesteld in München.

Meer informatie : www.desertec.org

Het Desertec Industrial Initiative (DII), een alliantie van 21 grote Europese bedrijven die een project voor hernieuwbare energie in de Afrikaanse Maghreb willen opzetten om Europa van energie te voorzien, loopt vertraging op omdat Spanje weigert mee te werken.

Met een combinatie van thermische zonneenergie, fotovoltaïsche energie en windenergie in de Maghreb moet tegen 2050 zo'n 100 gigawatt opgewekt kunnen worden. Het project vroeg een aanvankelijke investering van 400 miljard euro.

In een studie die afgelopen zomer verscheen, voorspelt Desertec dat een geïntegreerd energiesysteem voor Europa, het MiddenOosten en Noord-Afrika, Europa de mogelijkheid geeft de CO2-uitstoot in de energiesector met 95 procent terug te dringen. Twintig procent van de energie zou uit de Maghreb kunnen komen en daarmee wordt 33 miljard euro per jaar bespaard. Het Midden-Oosten en Noord-Afrika hebben ook baat bij de zonne-energie. Zij kunnen met hernieuwbare energie in de komende jaren een reductie van 50 procent van de CO2uitstoot bereiken, ondanks een sterke groei van de vraag naar energie. De regio profiteert dan bovendien van een exportindustrie die jaarlijks 63 miljard euro opbrengt. Drie jaar na de aankondiging van het project, is de euforie echter verdwenen en klinken er beschuldigingen van incompetentie en slecht bestuur.

Guidestar | 01-2013

Volgens DII is het potentieel aan hernieuwbare energie in Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika, veel groter dan de huidige vraag. Op grond van cijfers van Duitse onderzoeksinstituten en de Club van Rome, schat DII in het rapport dat op elke vierkante kilometer woestijngrond, jaarlijks 250 gigawatt elektriciteit "geoogst" kan worden met geconcentreerde zonne-energie, waarbij zonnestralen door middel van spiegels worden samengebracht op een klein oppervlak.

030

Elke vierkante kilometer kan zo een hoeveelheid zonne-energie opwekken die overeenkomt met 1,5 miljoen vaten ruwe olie. Een geconcentreerd zonne-energiecollectorveld met een oppervlakte van het Nassermeer in Egypte, dat zo'n 6000 vierkante kilometer meet, kan een hoeveelheid energie opwekken die overeenkomt met de volledige olieproductie in het Midden-Oosten.

Marokko, gastland van het proefproject, ziet dit het liefst zo snel mogelijk van start gaan.

De onderneming is van groot belang voor de plaatselijke economie, vooral omdat er veel banen worden gecreëerd in de energiesector.

In 2009 werden 'groene netwerken' opgezet in verschillende steden. Kleine bedrijven, meestal gerund door jonge professionals, moesten de

infrastructuur voor het project ontwikkelen.

"We hebben bedrijven opgezet en trainingen gegeven, maar er is nog niets van de grond gekomen", zegt Abdellah Benjdi, directeur van een van de bedrijven.

Op 7 november ontstonden de eerste grote problemen voor Desertec, tijdens de officiële presentatie in Berlijn van de eerste hernieuwbare energiecentrale in de Marokkaanse provincie Ouarzazate. Die energiecentrale moet in 2014 operationeel zijn. Hoewel de bouwplannen technisch gezien rond zijn, wachten ze op Spaanse goedkeuring. Spanje is de primaire partner in het project, die moet toestaan dat de opgewekte energie naar Europa wordt getransporteerd. De Spaanse regering, die te kampen heeft met ernstige gevolgen van de wereldwijde economische crisis, heeft tot nu toe nog geen toestemming gegeven voor het de centrale in Ouarzazate.

En dat zal waarschijnlijk zo blijven, zo lang Spanje een netto-exporteur van elektriciteit naar Marokko is. Door een succesvol project in Ouarzazate, raakt Spanje een markt kwijt, zeggen experts.

Tot de DII-alliantie behoren ook de Deutsche Bank en het Spaanse netwerkbeheerder TSO Red Eléctrica. "We hebben het project in de afgelopen twee jaar uitgebreid besproken met Spaanse bedrijven, TSO Red Eléctrica en de Europese Commissie en het is uitvoerbaar", zei ceo Paul van Son tijdens de presentatie in Berlijn. "Er zijn investeerders gevonden, er zijn startsubsidies beschikbaar en de industrie wil meedoen." Maar Spanje weigerde afgevaardigden te sturen naar de presentatie in Berlijn en weigerde tot nu toe het project in Marokko goed te keuren. Van Son is ervan overtuigd dat de andere partners in het project in staat zullen zijn Spanje te overtuigen. "De Spaanse overheid profiteert ook van dit project."

De Spaanse weigering is slechts één voorbeeld van de enorme politiek, technische en financiële hindernissen die het project moet overwinnen. Eind oktober trok de Duitse elektronicagigant Siemens, een van de initiatiefnemers van DII in 2009, zich terug uit de alliantie. Die stap werd alom gezien als een teken dat Desertec aan het mislukken is.

Volgens Friedrich Fuehr, lid van de Raad van Bestuur, volgt DII "een verkeerde strategie."

Fuehr zegt dat de belangrijkste taak van DII sinds 2009 het uitwerken van een politieke routekaart was, om internationale coördinatieproblemen te voorkomen en dringende vragen op het gebied van subsidies en belastingen op te lossen. "Een coalitie met krachtige en capabele bedrijven zoals Deutsche Bank, UniCredit, RWE en SCHOTT Solar, had in staat moeten zijn binnen drie jaar het benodigde politiek raamwerk te formuleren dat nodig is om Desertec te laten slagen.", zegt Fuehr.

Rubriek - Lanceeroverzicht van de maand

D e c e mb e r 2 0 1 2 Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

02-12-2012

02.02 uur

Sojoez-2-1a Fregat

Kourou

Pléiades-HR 1B

970 Kg

Frankrijk

LEO

Aardobservatie

03-12-2012

20.43 uur

Zenit-3SL

Sea Launch

EutelSat 70B

5.250 Kg

Internat.

GEO

Communicatie

08-12-2012

13.13 uur

Proton-M Briz-M

Baikonoer

Yamal 402

5.250 Kg

Rusland

GEO

Communicatie

11-12-2012

18.03 uur

Atlas-5 (501)

Cape Canaveral

OTV-3 (USA 240)

5.400 Kg

USA

LEO

Onbemand ruimteveer

12-12-2012

00.49 uur

Unha-3

Sohae

Kwangmyongsong 3-2

100 Kg

N. Korea

LEO

Aardobservatie

18-12-2012

16.13 uur

CZ-2D

Jiuguan

Göktürrk 2

450 Kg

Turkije

LEO

Spionage

19-12-2012

12.12 uur

Sojoez-FG

Baikonoer

Sojoez-TMA 07M

7.150 Kg

Rusland

LEO

Bemand

19-12-2012

21.49 uur

Ariane 5 ECA

Kourou

Skynet 5D

4.700 Kg

UK

GEO

Mil. Communicatie

MEXSAT 3

3.050 Kg

Mexico

GEO

Kris Christiaens

Datum

Communicatie

Guidestar | 01-2013

Ve rkl a re n d e wo o rd e n l i j s t

GEO LE O M i l . Com .

G e osta ti on a ry E a rth O rb i t Low E a rth O rb i t M i l i ta i re Com m u n i ca ti e sa te l l i e t

■ M i sl u kte l a n ce ri n g

031

Artikel

Bouw van de T-1 Observatory Introductie

Guidestar | 01-2013

Twan Bekkers

Hallo Allemaal, eerst wil ik een kleine introductie over mij schrijven en daarna over de bouw van mijn eerste sterrenwacht!

032

Ik ben Twan Bekkers, 15 jaar oud en ben in Rosmalen geboren en ondertussen woon ik het donkere Berlicum. In groep 6 zo’n 5jaar geleden ben ik naar sterrenwacht Halley gegaan voor een openjeugdmiddag. Ik was gelijk besmet met het astrovirus! Zo geweldig dat ik mij gelijk had aangemeld als Lid bij sterrenwacht Halley. Heb kort na de aanmelding meerdere cursussen gevolgd.

2/3jaar later had ik al een telescoopje en was ik al vele male actiever bij sterrenwacht Halley.

Foto - SketchUp is een computerprogramma waarmee men in 3D kan tekenen. Het is eind twintigste eeuw ontworpen om mensen simpeler 3D dingen te laten tekenen dan de toenmalige 3D-programma's, welke vaak een zeer ingewikkelde cursus vereisten. Enkele van zijn functies zorgen ervoor dat ontwerpers met hun ontwerpen kunnen "spelen", iets wat onmogelijk is bij CAD-programma's. Het is mogelijk om met behulp van Sketchup gebouwen te tekenen en deze gebouwen te tonen in Google Earth als driedimensionale objecten. Het programma bevat onder andere een heliodon maar de grootste doorbraak heeft dit programma te danken aan de PushPull techniek, waarmee men vlakken van een 3D-model eenvoudig kan induwen of uittrekken. Er bestaan twee varianten van het programma: Google SketchUp en Google SketchUp Pro. SketchUp Pro bevat meer functies dan SketchUp, maar de Provariant is niet gratis.

Meer informatie : www.sketchup.com

Ook JWG heeft bij mij om de hoek gekeken, en ben naar een 8 aantal kampen geweest van de JWG. In 2011 heb ik een Heq 5 pro gekocht en even later heb ik een 207mm F5,6 Newton van Arie Nagel overgenomen. Het blijkt dat de hoofdspiegel van hoge kwaliteit is. Na de aanschaf van de telescoop ben ik zeer actief geworden! Ik was elke week zo’n 2x bij sterrenwacht Halley te vinden. Een site werd dus noodzakelijk om alles bij te kunnen houden! www.twanbekkers.nl Uiteindelijk heb ik er ook een lezing over mijn hobby gehouden bij sterrenwacht Halley. Enkele dagen na mijn lezing kreeg ik een telefoontje dat ik de Hugo van Woerden prijs heb gewonnen! Een aanmoedigingsprijs voor jongeren die iets hebben gepresteerd in deze hobby. Dat was natuurlijk een hele waardering! En natuurlijk het astrofotograferen! Meer lezen ga dan naar mijn site.

Een eigen sterrenwacht?

Op 6 maart 2012 kreeg ik het idee om een sterrenwacht te bouwen. 14jaar net 1jaar bezig en dan al van een sterrenwacht willen dromen! Ik heb op het astroforum dus een topic gestart wat de mogelijkheden konden zijn. Het moest een iets simpel worden en niet te duur. En of dat het mocht van mijn ouders?

Ik ken mijn ouders, als ik met een goed plan kom aan waaien wat al een beetje is uitgewerkt, maak ik de meeste kans.

Ouders…

Mijn grootste angst was natuurlijk dat het niet mocht van mijn Ouders, het heeft dus ook maanden geduurd voordat het zover was. In het beging zei ik dat ik met een sterrenwachtje bezig was, gewoon om te laten horen dat ik ermee bezig was. Later hebben we een keer gepraat en heb ik vooral het principe laten zien van een Roll-off roof. Mijn ouders wilde een tekening van wat ik nu in de gedachten had. Dus even google-skecthup gedownload en mijn sterrenwacht in 3D getekend. Later weer gepraat, maar geen toestemming gekregen. Maar ik ben gewoon verder gegaan met het verdiepen van een sterrenwacht. Op 17-5-12 hebben we weer gepraat, en heb ik ook alle voordelen genoemd die je nu bij een sterrenwacht hebt.

Mijn ouders zagen nu waarschijnlijk een “lichtje branden” op 21-8-12 hebben ik en mijn ouders besloten dat het een 2x2,5m roll off roof zal komen en de plaats bepaald.

Ontwerp

Omdat nu de plaats was bepaald en hoe groot kon het mocht zijn kon mijn 100% richten op het definitieve ontwerp. Ik wilde zo veel mogelijk zicht hebben! En aangezien dat ik het oosten bijna tot de horizon kan moest dus een stuk van oostwand meegenomen worden, dan ook maar gelijk de westwand.

Knik-zuil

Op 2 september 2012 ben ik naar het bedrijf Metaal Wonders gegaan. Dat is een metaal bedrijf wat bij mij in de straat zit. Ik kwam daar vragen of dat hij misschien voor mij een zuil voor mijn sterrenwacht wou sponsoren.

Hij zei tegen mij: “Als jij de tekening maakt dan kan ik iets voor jou regelen.” Mijn tegen presentatie was dat hij uiteraard een bezoek mocht brengen na voltooiing van mijn sterrenwacht. En dat ik zijn bedrijf als sponsor op mijn site zal zetten.

Hierdoor kan bijna elke montering op deze zuil worden gebruikt.

Bouw in de herfstvakantie

De gehele herfstvakantie 13 tot 20okt hebben papa en ik het huisje in elkaar gezet. Maar vanaf 2 september zijn er allemaal werkzaamheden gebeurd voor de herfstvakantie, zoals: Stroomkabels in de tuin leggen, boom weggehaald, witzand, stoep randen, gat gegraven, frame met draadstangen, beton tegel geboord, hout besteld, beton gehaald, beton gestort, ect.

Ik dacht als ik dan toch zo vrij ben in het ontwerpen van de zuil maak ik er gelijk een knik-zuil van! Een knik zuil is een zuil die gelijk staat aan de aardas. Zodat je met 2 telescopen tegelijkertijd kunt gebruiken en dat je door de meridiaan kan!

Hieronder een tekening. Dit idee schoot mij als eerst in gedachten. Tekening is uitgewerkt bij Metaal Wonders naderhand van mijn schets tekening met de maten. 20 september heb ik de zuil opgehaald.

Zoals je ziet gaat mijn zuil gelijk naar links. Een productie knik-zuil gaat recht omhoog en knikt op het laatste pas. Door dit ontwerp kan je dus twee grote telescopen eraan hangen.

Tevens is de bovenkant weer vlak. Omdat elke montering toch op 52 graden te zetten is.

Dem ontering staat hier ook niet pal boven op. Maar 150 mm meer naar rechts. Zodat de aardas als het ware door de poolzoeker gaat en dan door de zuil en niet over de zuil.

Ik wil de mensen bedanken die mij de afgelopen twee jaar hebben geholpen met van alles en nog wat! Zonder jullie steun en hulp was dit niet mogelijk! Hartelijk bedankt !

Op mijn site kan mijn laatste astrofoto’s zien.

Ook is er een leuke video te zien van de bouw van mijn sterrenwacht.

Guidestar | 01-2013 033

Rubriek - Woord van de maand

Dirk Devlies

Albert Georges Velghe

Info - Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van bestuur. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Foto - De cyclische variatie van het aantal zonnevlekken werd voor het eerst waargenomen en vastgelegd door Heinrich Schwabe tussen 1826 en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf er toe om vanaf 1848 regelmatige waarnemingen te doen. Het wolfgetal is een maat voor het aantal afzonderlijke zonnevlekken en groepen. Er is gebleken dat er een verband is met een aantal andere zonnevariabelen.

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.digilife.be/club/franky.dubois

034

Deze maand een Belgische sterrenkundige die zowel op nationaal als internationaal vlak een rol speelde. Hij had ook oog voor de wereld van amateursterrenkundigen want hij was tweemaal voorzitter van een Vlaamse sterrenkunde vereniging.

Personalia

Hij is geboren in Gent op 22 september 1916 en overleed in Mariakerke (bij Gent) op 27 oktober 1986. Hij liet een vrouw en twee kinderen na.

Opleiding

De middelbare school doorliep hij in Gent waar hij ook zijn licentiaat in de wiskunde behaalde in 1940 aan de Rijksuniversiteit van Gent (grote onderscheiding). In 1941 behaalde hij zijn aggregaat voor het secundair onderwijs. Hij ging voor zijn doctoraatstudies vanaf 1942 als assistent werken op de Koninklijke Sterrenwacht van België, zijn promotor was Henri Vanderlinden (1892 – 1983). Hij was net als zijn promotor geïnteresseerd in stellaire statistiek. Hij behaalde in 1945 het doctoraat in de wiskunde met de grootste onderscheiding. In 1951 behaalde hij aan de Universiteit van Leuven de graad van geaggregeerde van het hoger onderwijs. Zijn belangstelling ging echter vooral uit naar de sterrenkunde.

Werk en leven

In 1942 werd hij aan de Koninklijke Sterrenwacht tot assistent benoemd. In 1951 werd hij tot adjunct-sterrenkundige gepromoveerd en in 1952 tot sterrenkundige. Op 1 april 1963 werd hij directeur benoemd, in opvolging van Paul Bourgeois (1898 – 1974). Onder zijn beleid werd het instrumentarium te Ukkel aanzienlijk gemoderniseerd en uitgebreid en werd de multiantenne-interferometer, opgesteld op het radiosterrenkundige station van de sterrenwacht te Humain, in 1956 voltooid en begint het waarnemingen van de zonneflux. Het waren de enige radiotelescopen in België voor sterrenkundig onderzoek en van die omvang. Ook in Dourbes richtte hij een post van de KSB op. Bij zijn afscheid op 1 oktober 1983 ontving hij de titel van eredirecteur en hij bleef de activiteiten van de sterrenwacht volgen.

Gelijk met zijn sterrenkundige carrière bouwde hij ook een academische carrière op. Hij was buitengewoon docent (1960 – 1963) en buitengewoon hoogleraar (1963 – 1981) aan de Universiteit van Leuven en doceerde er statistische sterrenkunde. Vanaf 1966 was hij docent aan het Rijksuniversitair Centrum Antwerpen (RUCA).

Dankzij een beurs van het NFWO kon hij van 1946 tot 1947 onderzoek verrichten aan de Universiteit van Uppsala (Zweden). Vanaf 1954 tot 1955 was hij Acting Superintendant aan het

Boyden Observatory (Zuid-Afrika) en daarna twee jaar onderzoeker. In 1960 keerde hij naar dit observatorium van de Harvard College Observatory terug en werd directeur voor twee jaar. Nadien hield zijn werk hem enkele jaren in België tot hij in 1976 terugkeerde naar ZuidAfrika. Hij verbleef daar aan verschillende universiteiten en aan het Nationaal Centrum voor Wetenschappelijke Navorsing. In 1983 was hij gastprofessor aan de Oranje-Vrijstaat Universiteit in Bloemfontein.

In 1945 was hij laureaat van de Klasse der Wetenschappen aan de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor wetenschappen en kunsten. In 1966 werd hij corresponderend lid, in 1973 werkend lid en in 1977 bestuurder van de Klasse Wetenschappen.

Hij zetelde in de commissie van het J. Gillisfonds (dat de J. Gillisprijs uitreikt), in het Vanderlindenfonds, in de Bestendige commissie voor de geschiedenis van de wetenschappen en in de Bestuurscommissie als afgevaardigde van de Klasse Wetenschappen. Hij werd in hetzelfde jaar ook voorzitter van de Academie. Daarnaast was hij erelid van het Nationaal Comité voor Sterrenkunde.

Aan het NFWO was hij ondervoorzitter (1975 – 1980) en voorzitter (1980 – 1985) van de Wetenschappelijke Commissie Sterrenkunde en geofysica.

Hij was ook lid van verschillende internationale wetenschappelijke genootschappen waaronder de Internationale Astronomische Unie en de Astronomical Society of Southern Africa (waar hij erelid was). Hij was corresponderend lid van de Academie van de Universiteit van Coïmbra (Portugal) en buitenlands lid van de Koninklijke Wetenschapsmaatschappij (Uppsala, Zweden).

Van 1963 tot 1975 was hij lid van de raad van bestuur van de European Southern Observatory in Chili. In 1979 werd hij bestuurslid van de sterrenwachten Jungfraujoch en Gornergrat.

In 1943 verscheen in het tijdschrift van de Koninklijke Sterrenwacht zijn artikel ‘Détermination de longueurs d’onde effectives’.

Het was het eerste van een reeks fotometrische studies van zijn hand. Hij hield zich meer dan tien jaar met het onderzoek naar het onderwerp bezig.

Hij publiceerde een verbeterde methode voor de bepaling van de afstanden en de uitgestrektheid van het lichtabsorberend vermogen van donkere nevels (1950, met J. Denoyelle en A. de Kersgieter). Hij bestudeerde ook donkere nevels door te kijken naar onderbrekingen in de verdeling van sterren (Astronomical Journal, 1956). Hij publiceerde over de kleuren en helderheden van het Draaikolkstelsel (M51) (1945).

Guidestar | 01-2013

035

Een uitgebreide studie wijdde hij aan de lage dispersie-spectra in het gele en rode deel van het spectrum. Tevens gaf hij meerdere werken uit over het onderzoek naar en van sterren met emissies in waterstof alfa (in twee geselecteerde gebieden aan de zuidelijke sterrenhemel). In samenwerking met Jason J. Nassau (Warner en Swasey Observatory (Ohio)) maakte hij een classificatie van bijzondere koude sterren op basis van spectra verkregen met behulp van een objectiefprisma in het nabije infrarood.

Prijzen, eerbewijzen en naamdragers

Hij ontving verschillende onderscheidingen waaronder Officier in de Orde van Leopold II (1958), Commandeur in de Kroonorde (1968) en Grootofficier in de Leopoldsorde (1989).

Daarnaast kreeg hij burgerlijke medailles voor 25 en 35 jaar openbaar dienstbetoon. Er is blijkbaar geen planetoïde naar hem genoemd.

Hij gaf de openingstoespraak naar aanleiding van een internationaal colloquium over de evolutie van dubbelsterren, dat in Brussel werd gehouden.

Uitgelicht: belang voor de amateursterrenkunde.

Hij was op 26 maart 1942 medestichter van de Vereniging voor Sterrenkunde, waarvan hij tweemaal voorzitter was: van 1952 tot 1955 en van 1965 tot 1968. Hij legde contacten met de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (sinds 2001 de Koninklijke NVWS).

Daardoor werd het maandelijkse ledenblad Heelal vervangen door Hemel en Dampkring met ingang van 1 januari 1953.

Literatuur en bronnen

Hij schreef in het bulletin van de sterrenwacht onder andere over de totale Maansverduistering van 13 april 1968 (in 1969) en over de zonsverduistering van 20 mei 1966 (in 1968, in België een gedeeltelijke zonsverduistering).

Velghe schreef een overzicht over stellaire statistiek naar aanleiding van de 70e verjaardag van Ernst J. Öpik in 1963 (1893 – 1985). Öpik is vooral bekend van zijn veronderstelling dat er ver buiten de banen van de planeten een reservoir van kometen bestond. Zelf publiceerde Velghe ook over kometen. Verder wijdde hij verschillende publicaties aan de classificatie van rode sterren voor statistisch onderzoek.

Hij gaf een overzicht van de Koninklijke Sterrenwacht in Ciel et Terre in 1971: over de sterrenwacht, de geschiedenis, de afdelingen, de instrumenten en de verschijningsjaren van de verschillende publicaties. Hij schreef ook over de eerste directeur van de sterrenwacht: Adolphe Quetelet.

Foto - Astronoom Albert Velghe legde aan Armand Pien de werking van de telescoop uit in het programma ' De televisie kijkt naar de maan ' op 1 december 1958. Bron: VRT.

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.vrt.be

036

Foto - Luchtfoto genomen van de Koninklijke Sterrenwacht in 1926.

Bron: KSB. Meer informatie : www.observatoire.be

In zijn tweede termijn realiseerde hij onder andere een popularisering voor sterrenkunde via radio en televisie. Wijlen weerman Armand Pien (1920 – 2003) bracht vanaf 1965 de rubriek ‘Kijk omhoog’, waar menig amateurastronoom herinneringen aan heeft.

Hij werd verkozen tot erelid van de VVS en werd als voorzitter opgevolgd door Harry De Meyer.

Hij beschreef het leven van Marcel Minnaert (1893 – 1970), die zich tot Nederlander naturaliseerde, in de Biographie Nationale en had het in het jaarboek van 1983 van de KVAB over het leven en werk van Henri Louis Vanderlinden.

A. Van Hoof schreef over hem een In Memoriam in het Jaarboek 1986 van de KVAB en sprak ook tijdens de uitvaartplechtigheid.

L. Houziaux schreef voor het boek ‘Geschiedenis van de wetenschappen in België, 1815 – 2000’ het onderdeel sterrenkunde en hierin wordt hij vermeld.

Artikel

Werkgroep kijkerbouw w e r k ja a r 2 0 1 2 - 2 0 1 3 Individuele projecten

Ook hier verloopt alles heel vlot ! Marc Schuyesmans werkte zijn 33 cm kofferdobson af, Maxim Dewulf een 20 cm f 5 buisdobson en vier cursisten werden begeleid op AstroLAB en werkten op de S9 ook hun project af.

Driemaal een 30 cm f5 plus een 27 cm f 4,5.

Het loopt gesmeerd …

Een evaluatie

Eind december 2012 : een 12tal projecten zijn volledig afgewerkt ! Waaronder twee projecten waar scholen (studenten en / of leerkrachten) bij betrokken zijn. Niek Lucas; Hogere zeevaartschool Antwerpen en AEG lid kon net voor de kerstvakantie zijn compleet afgewerkte telescoop mee naar huis nemen.

Foto - De werkgroep kijkerbouw is een initiatief van de VSRUG met een locale werkgroepen op diverse locaties zoals ook te Oostende. Daar steunt de Astro Event Group vzw de werkgroep waardoor locale studenten en / of scholen een financiele steun in de rug krijgen bij de bouw van een telescoop.

Meer informatie : www.kijkerbouw.be

Jean-Pierre Grootaerd

Traditioneel start ons werkjaar na de zomervakantie; eerste woensdag van september. Bij de start hadden we zowat een 50 tal projecten op ons ‘ todo ‘ lijstje staan. Veertien schoolprojecten, waarvan tien in Vlaanderen en vier in Nederland. Een pak individuele cursisten, de bouw van een 15 cm Kuttertelescoop, een resem vlakke spiegels voor Heliostaten. Eentje voor onze Volkssterrenwacht VSRUG, een set voor Huyghens sterrrenwacht Papendrecht en een set voor Sterrenwacht Orion in Bovenkarspel. En zoals steeds genieten de schoolprojecten onze speciale aandacht.

De Kutter

Een 30 cm f5,5 buis dobsontelescoop. Mooi afgewerkt en schitterende optiek. Nu nog hopen op enkele heldere nachten voor het testen ervan. Tweede project betreft een 27 cm cursustelescoop van een docent van het Wellantcollege uit Rotterdam. Alles is klaar om op 3 januari te worden geassembleerd. Casper en Sjoerd: twee knapen uit Staring College Lochem. Optiek klaar en de complete telescoop moet zijn afgewerkt begin februari !

En dan is er nog Thijs Tydtgat uit Sr. Joriscollege Menen. Ook hier liggen alle onderdelen klaar. Assemblage begin januari.

Guidestar | 01-2013

En ja, het moest er eens van komen… de bouw van een 15 cm Kuttertelescoop. Een 15 cm f 28. Momenteel in de testfase ! Optiek is af, behuizing ook. Enkel nog fijntunen en wat correcties aan de bolle secundaire. Een project dat toch niet zo eenvoudig is als het over het algemeen wordt beschreven ! Ook hier staan twee schoolprojecten op stapel. Eentje in Bree en een ander in Rotterdam. Op de foto de eerste test. Meer volgt in het volgend nummer van de Guidestar !

037

Kortnieuws In het nieuwste klimaatrapport van de Verenigde Naties komt wellicht de erkenning dat de zon een veel grotere invloed heeft op het klimaat, dan eerst werd aangenomen. Er is een versie uitgelekt van het vijfde klimaatrapport, waarin de zin is opgenomen dat de variatie in de hoeveelheid zonlicht die op aarde komt vermoedelijk onvoldoende is om de invloed van de zon op het klimaat te verklaren. Dit wordt door klimaatsceptici al een jaar of vijftien verkondigd. De opwarming van de aarde (zo’n 0,7 graad in de afgelopen honderd jaar) werd door het IPCC (het Intergovernmental Panel on Climate Change) bovenal toegeschreven aan de invloed van de mens (het versterkte broeikaseffect). De kritiek dat de zon via de zogeheten zonnevlekkencyclus sterker zou zijn, werd altijd weggewimpeld door er op te wijzen dat de hoeveelheid zonlicht op aarde maar weinig schommelt.

In het concept-rapport dat nu via de Amerikaanse website Watts Up With That en het Nederlandse Climategate is gelekt, staat dat de zonnevlekkencyclus wellicht de hoeveelheid wolken op de aarde kan beïnvloeden. Als dit vermoeden (dat voor het eerst is gesuggereerd door de Deense natuurkundige Henrik Svensmark) zou kloppen, dan is de invloed van de zon op het aardse klimaat veel groter dan het IPCC in het verleden aannam. Bron: AA / 14-12-2012.

De Amerikaanse president Obama ziet de strijd tegen de klimaatverandering als een van de drie topprioriteiten voor zijn tweede ambtstermijn, zegt hij deze week in een interview met het weekblad Time.

Obama is als 'Person of the Year' uitvoerig geïnterviewd door het magazine. Hij zegt dat de economie, immigratie en de klimaatverandering de drie belangrijkste thema's voor zijn tweede ambtstermijn zijn. Dat is een grote verandering ten opzichte van zijn eerste termijn in het Witte Huis, toen hij opvallend stil bleef over het klimaat. Hij kreeg daardoor veel kritiek van milieuverenigingen. Volgens Obama zijn het zijn dochters die hem hebben beïnvloed om de strijd tegen de klimaatverandering meer aandacht te geven. "Het is een cliché, maar het is absoluut waar dat elke ouder die zijn kinderen ziet opgroeien, beseft dat alles wat je doet invloed heeft op hun toekomst. Je hoopt met heel je hart dat ze je overleven, dat de wereld beter is voor hen als je er niet meer bent. Je begint na te denken over hun kinderen", zegt hij in het interview. "Rond thema's zoals de klimaatverandering, denk ik dat dit land en de wereld moeten nadenken over wat ze achterlaten." Kinderen kunnen zelf nog genoeg foute keuzes maken, meent Obama. "Je wilt niet dat ze jouw foute keuzes erven. We moeten daarover nadenken met de maatschappij als geheel. Als het gaat om onze fiscale huishouding, over de klimaatverandering, over de economie en de kansen die ze krijgen, dan pleit ik altijd voor een visie op lange termijn. Maar dat is bijzonder moeilijk in deze baan, waar er altijd crisissen op je afkomen." Profetische woorden, want het interview vond plaats voor de schietpartij in de Sandy Hook Elementary School in Newtown, Connecticut, een incident dat de wapenwetgeving op de agenda van de president zette. Bron: IPS / 20-12-2012.

Voor het eerst zijn langetermijn-gevolgen van droogte in de Amazone in kaart gebracht. De resultaten zijn maandag beschreven in PNAS. Tijdens twee droogtes, in 2005 en 2010, stond het water in de Rio Grande zo laag dat het een nieuw laagterecord zette sinds de eerste metingen een eeuw geleden begonnen. De directe effecten hiervan waren al wel opgemerkt, zoals

een groter aantal bosbranden en stervende bomen.

Maar nu blijkt dat deze periodes een nasleep van enige jaren hebben. Het internationale team van onderzoekers bekeek satellietgegevens en nam metingen op locatie. Het blijkt dat 70 miljoen hectare aan bos last had van de droogte in 2005. Maar verrassend genoeg bleef het effect ervan zichtbaar tot aan de volgende droogte in 2010, ondanks een terugkeer naar normale regenval in de tussentijd. Vooral de toppen van de bomen, het bladerdak, hadden al die tijd last van een lagere vochtigheidsgraad. Het bladerdak is een belangrijk onderdeel van het bos, en kan bijna gezien worden als een eigen ecosysteem. De onderzoekers stellen dat bossen wel herstellen van de droogte, maar dat dit meer dan vier jaar duurt. Als de frequentie van droogtes doorzet met eens per 5 tot 10 jaar, dan kan het herstel weleens te langzaam zijn. Er zou dan een langzaam verval in kunnen treden. Bron: NU / 24-122012.

Het Rekenhof toont zich in een rapport kritisch voor de Vlaamse ecologiepremie, de premie waarmee de Vlaamse overheid ecologie-investeringen bij bedrijven ondersteunt. Zo heeft het Rekenhof vragen bij de veelvuldige aanpassingen aan het premiesysteem en is het onduidelijk wat de precieze impact is van de premie. Het Rekenhof dringt aan op duidelijke economische en ecologische doelstellingen en adviseert om het "stimulerend" effect van de maatregel na te gaan. De invoering van de ecologiepremie dateert uit 2004. Met de premie wil de Vlaamse regering een financieel duwtje geven aan bedrijven die ecologische investeringen doen. De overheid wil daarmee ondernemingen stimuleren om hun productieproces te vergroenen door een deel van de bijkomende investeringskosten voor haar rekening te nemen. Sinds 2004 is de premieregeling verschillende keren aangepast. Ook de budgetten schommelden fors.

"Die continue aanpassingen aan het kader van de premie ondergroeven de voorspelbaarheid ervan", stelt het Rekenhof. Maar het Rekenhof stoort zich vooral aan de onduidelijkheid rond de precieze impact van de premie. Omdat er geen meetbare economische en ecologische doelstellingen zijn vastgelegd, is het volgens het hof moeilijk om na te gaan in hoeverre de premie bijdraagt tot de beleidsdoelstellingen. Het is volgens het Rekenhof ook onduidelijk of de maatregel een voldoende "stimulerend effect" heeft. Met andere woorden, het is niet zeker of de betrokken bedrijven de investeringen niet zouden uitvoeren zonder de premie.

Zo blijkt uit een bevraging van het Rekenhof dat bij 32 procent van de aanvragen van de ondernemingen die bij de derde call in 2010 de premie ontvingen, de investeringen ook zonder de premie zouden zijn uitgevoerd. "Dat wijst erop dat, alvast tijdens de derde call 2010, van de premie waarschijnlijk een eerder beperkt stimulerend effect uitgaat", aldus het Rekenhof.

Bron: Belga / 27-12-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Dagcursus Sterrenkunde: deze dagcursus geeft een algemeen overzicht van de sterrenkunde en richt zich naar volwassenen die overdag vrij zijn, waaronder (jong)gepensioneerden. De nadruk ligt op het beschrijvend aspect van de sterrenkunde. De cursus beslaat 11 lessen van 13u30 tot 16 uur, en gaat door op maandagnamiddag. De cursus start op maandag 7 januari.

Guidestar | 01-2013

Datum - Vanaf 7 januari 2013. 13.30 uur t/m 16.00 uur. Toegang: Onbekend.

Locatie - Volkssterrenwacht Urania, Jozef Mattheesensstraat 60, 2540 Hove. www.urania.be.

039

Cursus : Dagcursus sterrenkunde en weerkunde

Basiscursus Weerkunde: als aanverwante wetenschap, komt ook de weerkunde aan bod. Deze cursus geeft een overzicht van de weerkunde in 12 lessen van 2 uur. De lessen worden geïllustreerd aan de hand van de meettoestellen, het materiaal en de overige apparatuur aanwezig in het weerstation van Urania, en er is ook een bezoek aan het KMI. De lessen gaan door op donderdagavond van 20 tot 22u10 en de cursus start op donderdag 10 januari.

Rubriek

Guidestar | 01-2013

S p a c e h i st o r y / 0 8 - 0 1 - 1 9 7 3

040

Het onbemande ruimteschip Loena 21 landde op 8 januari 1973 op de maan en bracht de tweede Sovjet maanwagen mee, de Loenochod 2. Het belangrijkste doel was: beelden verzamelen van het maanoppervlak; het omringende lichtniveau meten om te beoordelen of astronomische waarnemingen van de maan af mogelijk zijn; experimenten doen met lasers die vanaf de aarde op de maan gericht worden; rรถntgenstralen van de zon bestuderen, plaatselijke magneetvelden meten en de mechanische eigenschappen van het materiaal aan de oppervlakte bestuderen.

Loena 21 bracht de tweede succesvolle Sovjetmaanwagen, Loenochod naar de Maan, minder dan een maand na de laatste Apollolanding op de Maan. De SL-12/D-1 draagraket bracht het scheepje in een parkeerbaan rond de aarde, van waaruit het in de richting van de maan werd gestuwd. Op 12 januari 1973 remde Loena 21 af en kwam in een baan van

100 tot 90 km boven het maanoppervlak; met een inclinatie van 60 graden. Op 13 en 14 januari werd het laagste punt verlaagd tot 16 kilometer. Na 40 omlopen werd de remraket aangezet en kwam Loena 21 in een vrije val tot op een hoogte van 750 de stuwraketten vuurden, waardoor de val vertraagd werd tot Loena 21 op een hoogte van 21 meter was gekomen. Op dit punt gingen de belangrijkste stuwers uit en namen de reservestuwers het over. Hierdoor vertraagde de val verder tot het schip 1,5 meter boven de Maan was en men de motor afzette. Loena 21 landde om 23:35 UR in Le Monnier-krater tussen de Mare Serenitatis en de Montes Taurus, op 25,85 graden NB en 30,45 graden OL. Minder dan 3 uur later, 16 januari 01:14 UT, reed de maanwagen het maanoppervlak op. Deze Loenochod 2 woog 840 kg en was een verbeterde versie van de Loenochod 1. Het wagentje was voorzien van een derde televisiecamera, een verbeterde achtwiel-

Het Russische Loena project, dat loopte van januari 1959 tot augustus 1976, was de

voorloper van het Zond-serie. De eerste Loena sondes misten de Maan of sloegen erop neer.

Zo ook de Loena 2, in 1959, dat gezien wordt als één van de eerste landingen op de Maan alhoewel het toestel eigenlijk niet veel meer was dan een bal met daarop wat Sovject emblemen. Pas in 1966, met Loena 9, werd een zachte landing uitgevoerd. En werden er enkele panorama foto's genomen van de regio.

Terwijl de Amerikanen astronauten gebruikten om aan maan-grond te geraken bracht de Loena 16 zo'n 100 gram terug mee naar de Aarde. Loena 17 bracht in 1970 de eerste Loenochod rover mee naar de Maan. Gevolgd door de Loenochod 2 in 1973. De laatste Loena bracht opnieuw wat bodem-stalen mee terug naar de Aarde. Bron: Wikipedia / Roskosmos.

Guidestar | 01-2013

aandrijving, en extra wetenschappelijke apparatuur. Aan het slot van zijn eerste dag had Loenochod 2 al meer afstand afgelegd dan Loenochod 1 in zijn hele bestaan. Op 9 mei rolde de wagen helaas in een krater en raakten zijn radiators en zijn zonnepanelen defect, waardoor de temperatuur ontregelde.

Pogingen om het wagentje te redden mislukten en op 3 juni maakte het Sovjetpersbureau bekend dat de missie voorbij was.

Voor dit laatste contact had Loenochod 80.000 televisieopnamen en 86 panoramaopnamen gemaakt en had honderden mechanische en chemische proeven met de grond gedaan. Bij het besturen van de wagen had men gebruikgemaakt van foto’s die de Apollo 17 had gemaakt.

041

Artikel

O p d a m p k lo k S t ic h t in g D e Koepel vond nieuwe thuis

Jean-Pierre Grootaerd

Enkele weken terug was er een draadje op Astroforum.nl: ‘Opdampklok zoekt nieuwe thuis’. Het bleek hier om de klok van Stichting De Koepel uit Utrecht te gaan ! Een toestel met een geschiedenis van een vereniging met een geschiedenis !

Want, geef toe, welke amateursterrenkundige en zelfs professioneel sterrenkundige kent niet De Koepel ? En al zeker zowat ALLE spiegelslijpers uit de Lage Landen ! En dit bleek ook bij een kleine rondvraag… "Die klok ? Aja !

Daar werd ook mijn spiegel opgedampt in mijn studentenjaren". Een uitspraak van een professor. Ook zowat iedereen die in Vlaanderen een spiegel sleep tussen 1980 en 2005 zeg maar, liet die spiegel voorzien van een aluminiumlaag in De Koepel. En zo ontstond al heel snel m'n idee om contact met die mensen op te nemen. Niet zozeer omdat deze opdampklok zo uitmuntend is, maar vooral voor z'n grote emotionele en historische waarde. De redenen waarom Stichting De Koepel van deze klok af wou: de meeste amateurs hebben tegenwoordig spiegels die een stuk groter zijn dan 20 cm. En dan is er het feit dat de man die deze klok bediende eerder dit jaar is overleden.

Foto - Het afgelopen jaar heeft Martin van Ingen de opdamper gebruikt. En sinds een paar weken staat die klok nu op de S9 in Gent.

Contacten verliepen langs de heer Edwin Mahlener.

Een stukje geschiedenis

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.sonnenborgh.nl

042

(wekelijks), maar de laatste jaren liep de vraag sterk terug. Joop is in 2011 gestopt - hij was toen bijna 80 - en overleed helaas dit voorjaar.

Edwin Mahlener was directeur van Stichting De Koepel van december 2009 tot en met mei 2012. Toen heeft het bestuur besloten om de banden aan te halen met Sonnenborgh en is Bas Nugteren, die sinds januari 2012 directeur van Sonnenborgh is, ook directeur van De Koepel geworden. Bas kende de organisaties al goed, aangezien hij daarvoor vele jaren bestuurslid van Sonnenborgh is geweest. En per 1 september is Aline Harkink aangetreden als zakelijk leider (of hoofd bedrijfsvoering) van Sonnenborgh en Stichting De Koepel.

Deze veranderingen maakt dat Edwin minder tijd kwijt is met het managen en meer met de inhoud aan de slag kan. En daar ook meer tijd voor krijgt. Zo is hij m.i.v. het net verschenen januari nummer hoofdredacteur van Zenit geworden. Maar omdat hij meer publicaties verzorgt is zijn job title 'manager publicaties'.

Hij maakt overigens al sinds 1988 deel uit van de redactie van Zenit en was al eerder (19931996) hoofdredacteur. Daarnaast is hij sinds het begin in 1989 betrokken bij Sonnenborgh.

Tot 2004 als bestuurslid en daarna als vrijwilliger voor rondleidingen en kijkavonden.

Stichting De Koepel werd trouwens gesticht in 1973 in een kamer van het Sterrenkundig Instituut van de Universiteit Utrecht. Sinds de zomer van 1988 is de Stichting gehuisvest in de gebouwen van Sterrenwacht Sonnenborgh.

Ook in 1973 vond de samensmelting plaats van de tijdschriften ‘Hemel en Dampkring’ en ‘Macro’. ZENIT werd geboren… En geef toe: wie kent dit niet ?

Van glasschijf tot telescoop

Deze klok is tot begin jaren '90 in gebruik geweest bij de Universiteit Utrecht. Bij de afdeling Elektronen Microscopie (o.a. voor Biologie). Er werden allerlei preparaten mee veraluminiseerd opdat ze met een elektronenmicroscoop bekeken konden worden. Daar werd deze gebruikt door Joop Pieters. Joop was zelf ook amateurastronoom en dampte soms ook spiegels op. Toen hij begin jaren '90 met vervroegd pensioen mocht kromp zijn afdeling ook in, en mocht hij de opdamper een nieuw tehuis geven. Dat werd toen Stichting De Koepel, die enige jaren eerder was ingetrokken op Sterrenwacht Sonnenborgh. Joop heeft vooral in de jaren '90 en begin van deze eeuw veel spiegels opgedampt

…was de titel van het eerste schoolproject kijkerbouw VSRUG (VTI Oostende 2009-2010).

Maar eerst en vooral is het de titel van het werk van Piet Kuit uit 1993 ! Het boek beschrijft hoe je een spiegel moet slijpen en corrigeren, hoe je moet polijsten en een Newtontelescoop moet bouwen. Ook werd beschreven hoe je een Kuttertelescoop kon bouwen. De jaren ’70 en ’80 tot diep in de jaren ’90 van de vorige eeuw waren de hoogdagen van de kijkerbouwers ! Daarna was er een pak minder animo hieromtrent. De laatste jaren echter gaat het weer de goede kant op, en daar zullen onze schoolprojecten wel niet vreemd aan zijn. In die periode waren spiegels van 20 cm diameter al zeer omvangrijk. En de meesten daarvan werden opgedampt in de klok van Stichting De Koepel. Voor ons (kijkerbouw VSRUG) was dit een goede reden om die klok richting Gent te halen. De mensen van Stichting De Koepel kunnen ervan overtuigd zijn dat wij die klok zeker in ere zullen houden ! Het heeft nu eenmaal zijn waarde ! Tot slot: Sterrenwacht Sonnenborgh is zeker een bezoek waard !

Artikel

M e e r a c t ie v e z w a r t e g a t e n d a n g e d a c ht

Ook in op het eerste gezicht normale sterrenstelsels blijken zwarte gaten aanwezig te zijn die materie verorberen en daardoor gestaag groeien. De felle, exotische straling die gewoonlijk het resultaat is van deze zogenaamde accretieprocessen blijkt volledig te zijn verduisterd in de sterrenstelsels. Alleen een netwerk van zeer gevoelige radiotelescopen kan deze processen detecteren, zo concluderen de Nederlandse astronomen. Het vermoeden dat de zwakke radiostraling die vele sterrenstelsels in het verre, vroege heelalvertonen voor een deel het gevolg is van accretie door hun zwarte gaten, is daarmee bewezen.

Zuid-Korea, overleed aan de gevolgen van een ernstige ziekte in het jaar dat hij de doctorstitel in Groningen zou behalen. "Deze publicatie verschijnt dus postuum, mede in zijn nagedachtenis", aldus Barthel en Garrett, destijds de begeleiders van promovendus Chi.

Artikel: De publicatie 'Deep, wide-field, global VLBI observations of the Hubble Deep FieldNorth and the Hubble Flanking Fields' door S. Chi, P.D. Barthel en M.A. Garrett verschijnt begin 2013 in Astronomy & Astrophysics.

ASTRON

Recordbrekende waarnemingen met een wereldwijd netwerk van radiotelescopen hebben laten zien dat zwarte gaten in de kernen van verre sterrenstelsels vaker actief zijn - en daardoor groeien - dan werd gedacht.

Dit is het resultaat van onderzoek van de astronomen Chi, Barthel en Garrett uit Groningen en Dwingeloo, dat binnenkort verschijnt in Astronomy & Astrophysics.

Traditionele radiotelescopen zoals die in Westerbork kunnen de precieze aard van die radiostraling niet bepalen. Daarvoor is de techniek van Very Long Baseline Interferometry (VLBI) nodig, waarbij een netwerk van radiotelescopen in verscheidene landen of continenten simultaan naar een en hetzelfde object kijkt. De vele gigabytes aan gegevens van de afzonderlijke telescopen worden later samengevoegd. Deze techniek simuleert op een digitale manier een radiotelescoop met een afmeting van duizenden kilometers in diameter, en daardoor met een zeer grote beeldscherpte en gevoeligheid.

"We weten dat veel sterrenstelsels zwarte gaten hebben. Die moeten natuurlijk wel groeien tot wat ze zijn en het lijkt erop dat we dankzij deze VLBI-waarnemingen van de sterrenstelsels in het noordelijke Hubble Deep Field die groei nu echt waarnemen", zeggen de hoogleraren prof. Peter Barthel van het Kapteyn Instituut van de Groningse Rijksuniversiteit en prof. Michael Garrett van ASTRON in Dwingeloo.

Barthel voegt daar aan toe: "We zijn trots op deze resultaten, maar wat ons vooral bijblijft, is dat degene die het grootste aandeel in deze studie had niet meer onder ons is".

Promovendus Seungyoup Chi, afkomstig uit

ASTRON Netherlands Institute for Radio Astronomy is het Nederlands instituut voor radioastronomie, een organisatie die zich bezighoudt met onderzoek en ontwikkeling op astronomisch gebied. ASTRON houdt zich vooral bezig met de ontwikkeling van instrumentatie en faciliteiten voor de radioastronomie en het bouwen van de infrastructuur daarvoor. Het is een vrij internationaal gerichte organisatie en zij heeft nauwe contacten met het bedrijfsleven.

Guidestar | 01-2013

Gebruikmakend van zo'n VLBI-netwerk van zestien radiotelescopen op twee continenten Europa en de Verenigde Staten - kon een tot voor enkele jaren geleden onmogelijk geachte recordgevoeligheid en -afbeeldingsscherpte worden bereikt, waarmee de accretie-activiteit van de verre sterrenstelsels ondubbelzinnig werd aangetoond.

043

Artikel

Kris Christiaens

Amerika lanceert opnieuw o n b e m a n d r u im t e v e e r Op dinsdag 11 december 2012 is vanop de Cape Canaveral lanceerbasis in Florida voor de derde keer een klein militair onbemand ruimteveer gelanceerd.

Een Atlas V draagraket, met aan boord het Orbital Test Vehicle (OTV-2), vertrok om 19u03 Belgische tijd vanop het SLC-41 lanceercomplex en zette het kleine onbemande ruimteveer succesvol uit in een lage baan om de Aarde.

Centaur voor het lanceren van zware lasten en een éénmotorige Centaur voor het lanceren van geostationaire satellieten. Elke Centaur rakettrap werkt op vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof en beschikt over RL-10 raketmotoren die geproduceert worden door het Amerikaanse bedrijf Pratt & Whitney. Het vrachtruim, bovenop de Centaur rakettrap, kan een diameter hebben van vier of vijf meter en is 20,7 of 26,5 meter lang.

Elke Atlas 5 raket wordt gelanceerd door het Amerikaanse commerciële lanceerbedrijf United Launch Alliance (ULA) dat in 2006 opgericht werd door Lockheed Martin en Boeing. De eerste lancering van de Atlas 5 vond plaats in augustus 2002. Sindsdien werd deze raket al 26 maal gelanceerd.

Guidestar | 01-2013

Het Amerikaanse OTV-ruimteveer is bijna 9 meter lang en heeft bij de lancering een gewicht van 4,9 ton. De OTV werd zo ontworpen dat het in een lage baan om de Aarde gebracht wordt door middel van een traditionele draagraket en vervolgens, na een geheime missie van enkele maanden, terug naar op Aarde kan landen als een Space Shuttle.

044

De Atlas 5 is een zogenaamd ‘Expendable Launch System’ en wordt gebouwd door het Amerikaanse lucht- en ruimtevaartbedrijf Lockheed Martin. Deze 58 meter lange krachtige draagraket heeft bij het lanceren een gewicht van 334 ton en bestaat uit twee trappen. De onderste rakettrap beschikt over een door Rusland geproduceerde RD-180 raketmotor die een stuwkracht heeft op grondniveau van 3.826 kN. Om de Atlas 5 meer stuwkracht te geven bij het lanceren, kan de raket ook uitgerust worden met maximaal vijf, op vaste branadstof werkende, boosterraketten.

De tweede rakettrap is een Centaur. Hiervan bestaan twee versies: een tweemotorige

Aan boord van dit onbemande ruimteveer bevindt zich een zonnepaneel dat voor energie moet zorgen, batterijen, een laadruim voor geheime vrachten en raketmotoren die gebruikt worden voor baanmanoeuvres. Het ontwerp van de OTV werd gebaseerd op dat van het X-37 ruimtetuig dat NASA in 1999 ontwierp. Het Amerikaanse Defense Advanced Research Project Agency (DARPA) en het Pentagon namen het ontwerp van NASA's X37 ruimtetuig in 2004 over na budgettaire problemen. Uiteindelijk kreeg de Amerikaanse luchtmacht in 2006 het project in handen en werd het Amerikaanse lucht- en ruimtevaartbedrijf Boeing er bij betrokken om het ruimteveer af te werken. Sinds de overgave van het project van NASA aan het Pentagon is het Orbital Test Vehicle één van de best bewaarde Amerikaanse militaire geheimen.

Net zoals tijdens de eerste twee OTV-missies in 2010 en 2011 werd ook ditmaal geen informatie gelost over het doel van de missie.

Volgens officiële persberichten van de Amerikaanse luchtmacht wordt de OTV gebruikt om nieuwe technologieën uit te testen in een baan om de Aarde. Volgens waarnemers kan het OTV ook gebruikt worden voor spionagedoeleinden of het in de ruimte brengen van kleine satellieten.

Guidestar | 01-2013

045

Artikel

Het geluid van de kosmos ondertussen al zo'n tweeëntwintig albums heeft uitgebracht.

Naast z'n eigen albums schrijft hij ook specifieke nummers voor planetaria's, de reclame-industrie, websites en andere media.

En is hij ook auteur van het digitale ' Empulsiv ' magazine. Z'n passie gaat echter uit naar het educatieve aspect van sterrenkunde. Waar hij jong en oud in wil onderdompelen. En hij elke maand opnieuw, met z'n ' Sound of sky ' show, de hemelkalender in het planetarium te Bochum (en anderen) muzikaal ondersteund.

Foto - Het allerlaatste album van Stefan Erbe is sinds kort te koop. Via z'n eigen website alsook, en exclusief voor België, via de Eureka shop.

Bezoek alvast z'n website, waar u een hoop nummers kan beluisteren en sommigen zelfs kosteloos mag downloaden. Zeker de moeite waard.

Ook al is de glorietijd van de sfeervolle synthesizer voorbij, toch zijn er nog hier en daar lichtpuntjes in de gietzware duisternis.

Denk maar aan het Zweedse Carbon Based Lifeforms, dat sinds verleden jaar een vaste plaats op m'n MP3 speler heeft gekregen.

Maar ook aan Nattefrost uit Denemarken of Stefan Erbe uit Duitsland. Niet toevallig één van de vele artiesten uit het land van Kraftwerk. Waar overigens nog steeds, elk jaar opnieuw, met Phobos het grootste synthesizer evenement in de wereld wordt georganiseerd.

Meer informatie : www.erbemusic.com

Het is dan ook logisch dat we beiden, sinds onze kennismaking enkele jaren geleden, contact blijven houden. Omdat we elk op onze eigen manier dromen over wat er zich hierboven af speelt. Dus raad ik iedereen aan, die eveneens deze passie deelt, om eens nader kennis te maken met z'n sfeervolle muziek.

Plaats neemt op een bankje in tuin of park. Z'n MP3 speler aan zet op één van de vele albums van Stefan Erbe, of een andere gelijkaardige artist, en naar boven tuurt. Het wordt beslist een boeiende ervaring !

Guidestar | 01-2013

Ik ben dus lang niet de enige die nog steeds kan genieten van een wat digitale klanken. Ze worden zelfs, ook tegenwoordig nog, gretig gebruikt in planetaria's en sterrenwachten. Zo slenterde ik enkele jaren geleden door de gangen van de ATT messe (Essen / Duitsland), de grootste sterrenkundige beurs in Europa, toen ik plots een bekend in de oren klinkend deuntje hoorde uit één van de vele ruimtes.

Een deuntje die me terug deed denken aan een bezoek aan de sterrenwacht van Bochum.

Heel wat jaren geleden... en uit de synthesizer van Stefan Erbe bleek te komen. Een bijzonder vriendelijke kerel die inderdaad al een eind werkt aan z'n kosmische symfoniën. En

Patrick Jaecques

Toen ik voor de eerste keer, ergens midden jaren '80, het populair wetenschappelijke programma ' Wondere wereld ' zag viel me meteen de bijzonder energieke begingeneriek op. Na lang zoekwerk, in een periode waar er van het internet nog geen spake was, belandde ik tussen de uitgebreide platencollectie van de Openbare Bibliotheek. Zo ontdekte ik het betreffende nummer als heel wat andere groepen en genres. Zoals hedendaagse klassieke muziek, alternatieve rock tot sfeervolle synthesizer muziek. Van baanbrekende artiesten als Vangelis, Tangerine Dream, Kraftwerk, Jean-Michel Jarre, enz... tot hun invloeden in de toenmalige popmuziek.

Denk maar aan Gary Numan, Visage, Ultravox, Eurythmics, Depeche Mode, enz... Meer nog.

Wat zou de hedendaagse muziek zijn zonder de synthesizer ?

047

Kortnieuws Alle meetresultaten die de satelliet WMAP tussen 2001 en 2010 heeft verzameld zijn nu verwerkt. Ter gelegenheid daarvan hebben wetenschappers een nieuwe detailrijke 'babyfoto' van het heelal gepresenteerd.WMAP was een satelliet die de kosmische achtergrondstraling in kaart bracht, het 'afgekoelde' restant van de extreem energierijke straling die het heelal kort na zijn ontstaan vulde. Door de uitdijing van het heelal is de golflengte van deze straling ongeveer duizend keer zo groot geworden en verandert in microgolfstraling.Door heel nauwkeurig de verdeling van dit 'oerlicht' te meten, kunnen de kleine temperatuursverschillen in kaart worden gebracht zoals die ongeveer 375.000 jaar na het ontstaan van het heelal bestonden. Deze minimale fluctuaties worden in verband gebracht met de 'klonterigheid' van de kosmische materie, die uiteindelijk heeft geleid tot de vorming van clusters en superclusters van sterrenstelsels.WMAP heeft die klonterigheid nauwkeuriger onderzocht dan ooit tevoren. De meetresultaten laten onder meer zien dat het heelal 13,77 miljard geleden is ontstaan uit een zeer compacte, hete toestand (doorgaans 'oerknal' genoemd), en vervolgens is uitgedijd en afgekoeld.

Ook kan uit de WMAP-resultaten worden afgeleid dat de eerste sterren begonnen te stralen toen het heelal ongeveer 400 miljoen jaar oud was. De James Webb Space Telescope, die zoals het er nu naar uitziet in 2018 wordt gelanceerd, is speciaal ontworpen om deze voorspelling te toetsen. Bron: EE / 21-12-2012.

Aan de vooravond van de Sterrenkijkdagen heeft minister van Innovatie en Wetenschapsbeleid Ingrid Lieten de nieuwe overeenkomst met de zes Vlaamse Volkssterrenwachten voor de periode 2013-2017 ondertekend. “De Vlaamse Volkssterrenwachten zijn uitgegroeid tot unieke expertisecentra waar iedereen kan kennismaken met sterrenkunde, ruimtevaart, aanverwante wetenschappen en technologieën. Sterrenwachten behandelen ook actuele en maatschappelijk relevante thema’s zoals de verandering van het klimaat. De Vlaamse Volkssterrenwachten hebben een belangrijke rol als brug tussen de wetenschap en het grote publiek. Wetenschap is voor velen een ver-vanmijn-bed-show. Daar wil ik verandering in brengen.

Want wetenschap is spannend en uitdagend voor iedereen.” Vlaams minister Ingrid Lieten onderschrijft de sensibiliserende rol van de Vlaamse Volkssterrenwachten en investeert voor de komende vijf jaren in de zes Vlaamse volkssterrenwachten: Mira te Grimbergen, Urania te Hove, Beisbroek te Brugge, de Cosmodrome te Genk, de UGent-Volkssterrenwacht Armand Pien en AstroLAB Iris te Ieper.

We zouden het door al het gedoe rond de Maya’s en het einde van de wereld bijna vergeten zijn: afgelopen vrijdag vond (op het noordelijk halfrond) ook de winterwende plaats. Het Solar Dynamics Observatory herinnert ons daar nu op onnavolgbare wijze aan. Het observatorium maakte namelijk een foto van de zon op het moment van de winterwende. En het kiekje is prachtig. De winterwende markeert het begin van de winter op het noordelijk halfrond: de dag is dan het kortst. De winterwende vond plaats om iets na het middaguur (Nederlandse tijd). En precies op dat moment maakte het SDO deze foto. En behalve de wetenschap dat deze foto juist op dat moment werd gemaakt, is er nog heel wat meer op deze foto te zien.

De foto laat ons namelijk ook zien wat we het komend jaar een beetje van de zon mogen gaan verwachten:

onrust. De zon is steeds actiever aan het worden en dat is ook op deze foto goed te zien. Komend jaar verwachten onderzoekers dat de zon het meest actief is: dan vindt het zonnemaximum plaats, een moment in de elf jaar durende cyclus van de zon waarop deze de meeste activiteit vertoont. Bron: AA / 25-12-2012.

Opnieuw doen astronomen een beroep op het grote publiek om te helpen bij het analyseren van de ontelbare hemelopnamen die tegenwoordig worden gemaakt. Ditmaal gaat het om opnamen van de infraroodsatellieten Herschel en Spitzer, waarop gaten in interstellaire stofwolken moeten worden aangewezen.Donkere plekken in interstellaire gaswolken worden vaak gezien als donkere stofwolken die zich vóór het gloeiende interstellaire gas bevinden. Maar vaak blijkt uit verder onderzoek dat het juist gaten in de gaswolk zijn, waar de donkere hemelachtergrond doorheen schemert.Dat onderscheid is minder makkelijk te maken dan het lijkt. Interstellaire stofwolken hebben nu eenmaal geen specifieke vormen. Dat maakt ze moeilijk herkenbaar voor computersoftware, en door de grote aantallen opnamen is het voor de astronomen onbegonnen werk om de klus zelf te klaren.De foto's die je bij The Milkyway Project voorgeschoteld krijgt bestaan uit Spitzer-opnamen waar Herschel-opnamen overheen zijn gelegd. De Herschel-satelliet ziet langere golflengten dan Spitzer en kan daardoor kouder materiaal detecteren. Aan de hand van de gecombineerde beelden kan worden vastgesteld of een door Spitzer opgespoorde donkere plek een gat of een donkere stofwolk is. Bron: EE / 2512-2012.

Als we enkele toonaangevende wetenschappers mogen geloven, zullen astronomen volgend jaar de eerste 'Aarde' buiten ons eigen zonnestelsel ontdekken.

Dat werd vandaag meegedeeld aan space.com. Het is van 1995 geleden dat wetenschappers de eerste planeet buiten ons zonnestelsel hebben ontdekt.

Sindsdien zijn daar meer dan 800 bijgekomen. Een cataloog van de speciale Kepler-telescoop van de NASA heeft daarbovenop nog meer dan 2.300 potentiële kandidaten aangevlagd. Mikko Tuomi van de Universiteit van Hertfordshire schat 'voorzichtig' dat er in onze Melkweg alleen al 200 miljard sterren kunnen zijn met minstens 50 miljard planeten. Als 1 op 10.000 op onze Aarde gelijkt, komen we op 5.000.000 dergelijke exoplaneten. Bron: AA / 28-12-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

We starten aan een nieuwe jaargang, tijd dus om een balans op te maken van hetgeen het voorbije jaar te bieden had op gebied van sterrenkunde en ruimtevaart. Er was de passage van Venus over de Zon op 6 juni, er zijn de lotgevallen van Curiosity op Mars, er werden weer een boel interessante want mogelijk levensvatbare planeten ontdekt bij andere sterren. En natuurlijk moet er ook iets verteld worden over de ontdekking van het lang gezochte Higgsdeeltje, misschien geen zuivere sterrenkunde, maar zonder Higgsdeeltje, geen universum. Dus een verband is er wel degelijk.

Guidestar | 01-2013

Datum - Vrijdag 25 januari 2013. 19.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: 6 euro.

Locatie - Abdijstraat 22 te 1850 Grimbergen (B). Tel. : 02/269.12.80. E-mail : info@mira.be.

049

Voordracht : Astronomische terugblik op 2012 door Frank Deboosere

Artikel

Erwin Louagie

Het grootste myst Foto - De Lunniy Korabl (LK) was de Russische tegenhanger van de Amerikaanse Lunar Module (LM).

Onlangs blokletterde de site van het laatste nieuws : ‘curiosity vindt tekenen van leven op mars’. Dit naar aanleiding van het feit dat de marsrover water, chloor en zwavel had gevonden in een bodemmonster op de planeet mars. Daarenboven zou ook een ‘methaan’-achtige stof gevonden zijn waarvan nog niet zeker was of ze effectief van mars afkomstig was, dan wel of ze met de marsrover was meegekomen.

Dergelijke moleculen kunnen inderdaad als bouwstenen van het leven (zoals we dat kennen op aarde) beschouwd worden, maar het is op zijn minst kort door de bocht, om daaruit te besluiten dat dit ‘tekenen van leven’ op mars zijn. Het is immers al langer gekend dat in kometen en meteorieten dergelijke bouwstenen aanwezig kunnen zijn en op die manier op hemellichamen terecht kunnen komen.

Guidestar | 01-2013

Hoe de combinatie van dergelijke bouwstenen uiteindelijk tot leven aanleiding kan geven, is het grootste mysterie alle tijden. Met andere woorden : hoe kan uit dode materie leven ontstaan.

050

Wetenschappers spreken van abiogenese. Wie deze vraag kan beantwoorden, staat iets dichter bij het antwoord op de vraag : ‘hoe groot is de kans op buitenaards leven, hoe ziet het er uit en waar moeten we zoeken ?’

De wetenschap van de ‘astrobiologie’ of ‘exobiologie’ (= de studie van buitenaards leven) is een fictieve of hypothetische wetenschap. Inderdaad , buiten op aarde, is nog nooit met zekerheid, leven aangetoond.

Niet slecht dus voor een wetenschap waarmee ondertussen tal van wetenschappers en schrijvers hun brood verdienen.

En het enige voorbeeld van leven, waaruit we enorm veel kunnen leren, en waardoor we de kans op buitenaards leven eventueel beter kunnen inschatten, vinden we dus hier op aarde. Is aards leven representatief voor

‘buitenaards leven’ ? Misschien niet, maar we hebben niets beter.

Water en koolstof

En dat aards leven in essentie gebaseerd is op vloeibaar water en koolstof, lijkt geen toeval.

Beide bouwstenen hebben zulke unieke chemische en fysische eigenschappen dat ze, met de huidige kennis van zaken, het meest geschikt lijken als bouwstenen voor leven. Je zou kunnen denken dat wij zijn als een kind dat opgroeit in een boomgaard dat gaandeweg overtuigd is van het feit dat alle kinderen een boomgaard nodig hebben om op te groeien.

Maar laten we eens de unieke eigenschappen van water bekijken! Chemische reakties verlopen het best binnen een temperatuursbereik van 0 tot 100°C en laat dit nu net het traject zijn waarbinnen water in vloeibare fase is. De vaste vorm van water, ijs dus, blijft drijven. Indien het net andersom was, dan zouden bij extreme koude, alle oceanen volledig van onder tot boven dichtvriezen. Nu vormt het oppervlakteijs een isolerend deken dat het onderliggende water beschermt tegen bevriezing. Tijdens ijstijden zou een omgekeerde situatie vlug leiden tot een ‘sneeuwbal aarde’.

Doordat water ‘polair’ is (molecule is als geheel neutraal, maar er zitten tegengestelde ladingen op de twee uiteinden), lossen eiwitten, aminozuren, suikers en zouten, heel makkelijk op in water. Vetten daarentegen lossen heel moeilijk op.

Is er een alternatief voor water mogelijk dat leven zou kunnen gebruiken elders in ons heelal?

Laten we eens kijken naar titan, de grootste maan van saturnus. Bij een temperatuur van -200°C is water zo hard als rots. Maar op titan vinden we methaanmeren op het oppervlak en wetenschappers denken dat onder het

t e r ie a lle r t ijd e n . . . oppervlak zeeën van ammoniak en water terug te vinden zijn. Methaan en ammoniak zijn juist vloeibaar bij deze lage temperaturen.

Het grote verschil met water is echter dat deze stoffen apolair zijn, met andere woorden vetten lossen daar juist heel makkelijk in op.

Aangezien aardse celmembranen hoofdzakelijk uit vetten bestaan, zouden deze desintegreren in ammoniak en methaan, waardoor de inhoud van aardse cellen weg zou lekken. Niet ideaal dus, tenzij leven op titan gebaseerd zou zijn op vetten in plaats van eiwitten en aminozuren.

Naast water, vormt koolstof de ‘ruggegraat’ van het leven op aarde. Silicium wordt regelmatig naar voor geschoven als alternatief element voor koolstof. Nochtans is ook hier koolstof weer de eerste optie gezien het gemak waarmee koolstof bindingen aangaat met tal van andere elementen. Denken we maar aan CO2, een belangrijk broeikasgas.

Terwijl CO2 heel mobiel is, ligt SiO2 als ‘kiezel’ te zonnen op het strand. Reactief is anders…

bestaande uit één proton in de kern. Het is dit waterstof die zich in donkere moleculaire gaswolken samentrekt en een ster laat geboren worden, die gedurende enkele miljarden jaren straling uitzendt door een kernfusiereactie waarbij helium wordt gevormd. Tijdens de doodstrijd van de ster, miljarden jaren later, zal de temperatuur in de stervende ster zodanig oplopen dat zwaardere elementen zoals koolstof worden geproduceerd.

Afhankelijk van de begingrootte van de ster, zullen ook stoffen als zuurstof en ijzer worden gevormd. In die zin mogen we stellen dat het calcium in onze botten, het ijzer in ons bloed én het koolstof overal aanwezig in ons lichaam, gevormd werd in ontplofte sterren.

‘We are made in heaven’.

Maar wat is ‘leven’ ?

Oorspronkelijk bevatte de kosmos trouwens alleen het eenvoudigste element : waterstof,

Voortplanting vraagt een ‘blauwdruk’, een ‘code’ waarin alle kenmerkende eigenschappen vervat zitten, die op een of andere manier aan de nakomelingen moeten worden doorgegeven. Die code van aards leven zit vervat in het DNA of RNA. En zo is bepaald dat alles wat geen DNA of RNA bevat, niet valt onder de term ‘leven’. Van de primitiefste bacterie tot de mens, allen hebben DNA of RNA als informatiedrager. Het voorspelt de vorm van onze neus en de kleur van onze ogen.

Daarvoor moeten we even kijken naar de tabel van Mendeljev, het periodiek systeem van elementen, een verzameling van alle gekende en theoretisch mogelijke stoffen die in ons heelal kunnen voorkomen. De elementen zijn er van links naar rechts gerangschikt volgens toemenend atoomgetal, dat betekent dat ze telkens 1 proton in de kern meer hebben. Met andere woorden, ze worden zwaarder van links naar rechts. En wat blijkt : in die volgorde vertonen ze een intrinsieke systematiek : de verticale rijen vertonen gelijke chemische en fysische eigenschappen. Zo zal het element silicium onder dat van koolstof komen te staan en als alternatief in aanmerking komen.

Een voorwaarde die we echter in alle definities terugvinden is ‘voortplanting’. Zonder zich te vermenigvuldigen, kan geen enkel organisme zich handhaven. Alles vergaat tot stof en as, en hoe primitief ook, alles vervalt uiteindelijk tot zijn samenstellende atomen.

Guidestar | 01-2013

Hoe komen wetenschappers er trouwens bij om bepaalde elementen naar voor te schuiven als alternatief voor deze die op aarde als bouwstenen voor leven gebruikt worden ?

We vinden in de betere wetenschappelijke literatuur tal van voorwaarden waaraan leven zou moeten voldoen. Geen enkele definitie is sluitend én is door het leven zelf (mensen dus)gemaakt, en dus niet onbevooroordeeld.

En altijd zal er wel ergens een ‘levensvorm’ zijn die er van tussenvalt, juist omdat ze (zelfs op aarde) zo ‘exotisch’ is.

- Desoxyribonucleïnezuur, afgekort als DNA, is een biochemisch macromolecuul dat fungeert als belangrijkste drager van erfelijke informatie in alle bekende organismen, met uitzondering van RNAvirussen. Een DNA-molecuul bestaat uit twee lange strengen van nucleotiden, die in de vorm van een dubbele helix met elkaar vervlochten zijn. De twee strengen zijn met elkaar verbonden door zogenaamde baseparen, die steeds twee tegenover elkaar liggende nucleotiden verbinden. DNA bevat vier verschillende nucleotiden met de nucleobasen adenine, thymine, guanine en cytosine, die afgekort worden met respectievelijk de letters A, T, G en C. De beide strengen zijn complementair doordat de basen alleen in de paren AT en GC kunnen voorkomen.

Foto

051

DNA codeert voor eiwitten in ons lichaam.

Inderdaad wordt alles in ons lichaam beheerst door eiwitten : onze weefsels zijn opgebouwd uit eiwitten van allerlei aard, hormonen zijn eiwitten die ons lichaam reguleren, enzymes zijn eiwitten die chemische reacties in gang zetten en onderhouden of onze voeding helpen verteren.

Suikers en vetten kunnen via chemische reakties, geregeld door die eiwitten, aangemaakt worden of we nemen ze op via onze voeding. Eiwitten zijn gemaakt uit kleinere onderdelen: de aminozuren, kleinere legoblokjes die in verschil-lende ‘kleuren en formaten’ bestaan. En doordat ze in verschillend aantal en volgorde samen een eiwit vormen, zijn talloze combinaties mogelijk. Een eiwit kan je ook niet zomaar beschouwen als een korte of lange keten aminozuren: het heeft ook een driedimensionele structuur, door de verschillende ladingen rolt de streng zich op als een soort kluwen en onder andere die driedimensionele structuur zal voor zijn uniek karakter en werking zorgen.

En nu wordt het onvermijdelijk een beetje technisch, maar we doen ons best om het ook voor de leken onder ons verstaanbaar te houden !

U ziet dat DNA en RNA complexe structuren zijn en dat de hele fabriek van het leven waarop de voortplanting is gebaseerd, niet zo simpel is. En toch : de meest primitieve bacteriën op aarde gebruiken DNA. Het vreemde is dat er op aarde geen echt simpeler voorstadium van DNA of RNA bij levende wezens te vinden is. Waar is de ‘missing link’ Waren de goden dan toch kosmonauten ?

Hoe kan zo’n ingewikkeld systeem van voortplanting in godsnaam uit het niets zijn ontstaan?

Urey Miller voegde waterstofgas, methaan, water en ammoniak (stoffen die geacht werden de samenstelling te vormen van de aardse primitieve atmosfeer) samen in zijn labora-torium, verwarmde dit en liet daarop elektrische ontladingen los. Hij kreeg suikers, vetten en bepaalde simpele eiwitten, maar geen DNA ! Het lijkt erop dat het triljoenen keer simpeler is een auto te demonteren in zijn allerkleinste onderdelen, die in een container te stoppen, eens goed te schudden om uiteindelijk een perfect werkend voertuig te hebben. Misschien zijn de voorwaarden die leven mogelijk maken, nooit op aarde aanwezig geweest en is leven inderdaad elders ontstaan ?

Of gebruikt buitenaards leven een andere code ? En is er überhaupt een code nodig ?

Exotisch leven op aarde

Zo ontdekte men in 1959 in bij een kannibalenstam in Papoea- New- Guinea een onbekende ziekte waarbij stamleden op vroege leeftijd stierven en waarbij dementie en stoornissen in de motoriek de symptomen waren. Het was bij deze stam gebruikelijk de hersenen van de overledenen op te eten, in de hoop de wijsheid over te nemen. Het bleek echter dat er op die manier ook iets besmettelijks werd over-gedragen dat oorzaak van de ziekte was. Uiteindelijk kwam aan het licht dat dit besmettelijk ‘organisme’ een simpel eiwit was ! Iets wat weliswaar als bouwsteen van leven wordt beschouwd, maar in wezen gewoon dode materie is.

Guidestar | 01-2013

Het bewuste eiwit zet zicht vast op een ander menselijk eiwit in de hersenen en ‘vervormt’ het normaal eiwit in dezelfde configuratie van het abnormale. Het vervormde eiwit wordt op zijn beurt besmettelijk en zal andere gezonde eiwitten ‘aanvallen’. Na een tijd zullen de hersenen niet meer normaal functioneren…..

052

Info - Ribonucleïnezuur, vaak afgekort tot RNA, is een van drie macromoleculen (met DNA en proteïnen) die essentieel zijn voor alle bekende levensvormen. RNA lijkt qua chemische structuur sterk op DNA, en net als DNA is RNA opgebouwd uit een lange keten van nucleotiden. RNA dient voor het kopiëren van genetische informatie die is opgeslagen in het DNA. Het wordt in organismen geproduceerd tijdens de transcriptie: het proces waarbij DNA wordt gekopieerd naar RNA. De volgorde van de nucleotiden bepaalt de genetische informatie waarvoor het RNA codeert.

Alle cellulaire organismen gebruiken boodschapper RNA (mRNA) voor het overbrengen van de genetische informatie die de eiwitsynthese regelt. Daaraast bevindt RNA zich in veel virussen als genetisch materiaal in plaats van DNA .

DNA codeert dus voor die eiwitten die een bacterie, een spons of ons lichaam nodig heeft. DNA ziet eruit als een ladder, waarbij de zijsteunen gemaakt zijn van bepaalde moleculen, namelijk een suiker- en fosfaatgroep. Dit zorgt voor de stabiliteit van de molecule, anders valt ze uiteen. De sporten van de ladder zijn de ‘basen’ en zij zullen telkens per drie coderen voor een aminozuur.

Elke base kunnen we voorstellen als een letter, en zo zal de combinatie U A G bijvoorbeeld staan voor een bepaald aminozuur, en zo wordt de hele DNA ladder afgelezen in een gespecialiseerd ‘orgaantje’ in de cel en uiteindelijk omgezet in alle aminozuren die dan aan elkaar gelijmd worden tot het specifiek eiwit.

Het aflezen van de code en vertalen in aminozuren en uiteindelijk eiwitten, is al een hele ingewikkelde machinerie op zich ! Er is zelfs een ‘afdeling’ in die celfabriek voorzien die het eiwit in zijn juiste driedimensionele structuur ‘plooit’ !

Het DNA zit in de kern van de cel en er wordt een soort eenstrengige copie gemaakt , die men RNA noemt, en dat in een ander deel van de cel wordt afgelezen. Als ik belangrijke papieren naar een of ander ministerie moet opzenden, dan houd ik de originelen bij en zend een copie op… ze zouden maar eens verloren moeten gaan. Zo ook gaat dit binnen de cel.

Deze abnormale eiwitten worden prionen genoemd en er zijn reeds verschillende ziekten gekend die overgedragen worden door deze prionen, een ervan is de ‘dolle koeziekte’.

Prionen worden niet als leven beschouwd… toch hebben ze er alle schijn van en kunnen ze zich (weliswaar op hun manier) ‘voortplanten’.

Zouden we trouwens ‘buitenaards’ leven als ‘leven’herkennen als ze zich op zo’n bizarre manier zou manifesteren ?

Aardse virussen bestaan gewoon uit een streng DNA of RNA omgeven door een capsule van eiwit en hebben een cel nodig om zich voort te planten. Ze ‘injecteren’ hun genetisch materiaal in een bacterie of een dierlijke cel, net zoals een koekoek eieren in het nest legt van een andere vogel.

De cel is zich van geen kwaad bewust en begint naar hartelust het geïnjecteerde DNA te copiëren en vertaalt dat naar de eiwitten van het virus. De cel maakt dus virussen aan, en tekent daardoor zijn eigen doodsvonnis en dat van andere cellen van het lichaam. Een verhaal dat zijn plaats vindt in de betere SF-film ! Ook virussen vallen niet onder ‘leven’ omdat ze zich niet onafhankelijk kunnen voortplanten.

Virussen balanceren tussen dode en levende materie !

Kwam leven van elders ?

En als het leven nu eens niet op aarde is ontstaan, maar elders, zoals reeds gesuggereerd?

In1984 werd in het zuidpoolgebied de fameuze marssteen ALH84001 gevonden. Daar

werd in 1996 een ‘gefossileerde’ bacterie in aangetroffen, een bewering die later terug in twijfel werd getrokken.

Volgens wetenschappers zou die steen bij een inslag van een meteoriet op mars 16 miljoen jaar geleden weggecatapulteerd zijn geweest, een zwervend bestaan hebben geleid, om dan 13000 jaar geleden op aarde te belanden.

Vroeger dacht men dat een dergelijke steen onmogelijk de druk en hitte van de inslag kon overleven, laat staan dat hij de wrijving van de aardse atmosfeer kon trotseren. Nu weet men dat het inwendige van meteorieten ter grootte van een kiezelsteen niet volledig smelt als ze onder een gepaste hoek de atmosfeer binnentreden. Wellicht kunnen thermofielen dus deze trip overleven ! (thermofielen zijn bacteriën die heel hoge temperaturen kunnen weerstaan, meer zelfs, ze voelen er zich kiplekker bij).

Even vermelden dat in dat opzicht de maan het grootste nabijgelegen museum is ! Talloze brokstukken van de vroege aarde, die op die manier tijdens het ‘late heavy bombardment’ van het aardoppervlak zijn weggeblazen, zijn wellicht ongeschonden op de maan terug te vinden. Te meer omdat de maan geen atmosfeer heeft en omdat de maan vroeger veel dichter bij de aarde stond. Misschien vinden we daarin bewijs van nog primitievere levensvormen dan diegene die we momenteel op aarde kennen. Ken jij een betere reden om terug naar de maan te gaan ?

Maar niet alleen bacteriën kunnen onder de thermofielen gerekend worden ! Wat te denken van het beerdiertje… een beestje van 0,5 tot 1,5mm, met kop en poten… dat temperaturen kan overleven tussen -250 en + 250°C, waarbij het diertje als het ware ‘verschrompelt’ en in een soort winterslaap, cryptobiose genoemd, gaat. Deze beertjes hebben in 2007 deelgenomen aan een ruimteexperiment waarbij ze grotendeels in staat waren het vacuum, de koude en de straling van de ruimte te overleven. Beschut in een ijzige komeet zouden deze organismen aan panspermia kunnen doen !

Terug naar ons DNA… of hoe zou leven op aarde uit dode materie kunnen zijn ontstaan ?

Eerst en vooral denken geleerden dat niet DNA, de dubbele streng, maar eerder RNA, de enkelvoudige streng oorspronkelijk als opslag werd gebruikt voor de code van het leven. En dit omwille van volgende reden… zoals reeds vermeld fungeren eiwitten ook als katalysatoren van chemische reakties : ze steken chemische reakties in gang, versnellen of vertragen ze… naargelang de behoefte in ons lichaam. Om DNA te maken zijn een heleboel van die chemische reakties nodig, waarbij die specifieke eiwitten een rol spelen.

Om dus DNA te maken, hebben we eiwitten nodig, maar om die eiwitten te maken,

Nu blijkt het RNA (het eenstrengige, ietwat gemodificeerde DNA) zowel de functie van informatiedrager àls van katalysator van tal van chemische reakties te kunnen vervullen.

De vroege aarde zal dus wellicht een RNAwereld zijn geweest. Dat maakte het RNA natuurlijk kwetsbaarder. Het is veiliger het DNA als informatiedrager, veilig te bewaren in de celkern, en daarvan een copie te maken (het RNA) dat dan kan afgelezen worden, om te weten hoe de eiwitten moeten gefabriceerd worden.

Maar hoe ontstond dan RNA ?

RNA kan ontbonden worden in ‘nucleotiden’, deeltjes bestaande uit een suiker-en fosfaatgroep en een base. Dat hebben we al besproken. Nu blijkt dat bepaalde kleisoorten heel goed, van nature uit, deze nucleotiden kunnen binden. Op die manier zouden ze dicht bij elkaar kunnen komen om een lange keten nucleotiden te vormen, dus een RNA keten.

Maar de vorming van nucleotiden vergt enorm veel energie…dus hoge temperaturen, maar dat zal bij de vroege aarde wellicht niet het probleem geweest zijn. Nadeel is dan weer dat verbindingen die veel energie vergen, ook onstabiel zijn, zeker in een wereld waar nog geen ozonlaag gevormd was door zuurstofvormende bacteriën (De ozonlaag beschermt ons tegen de UV-straling). Koren op de molen dus voor de wetenschappers die beweren dat het leven ontstond ter hoogte van de ‘black smokers’, warmwatergeisers van 400°C in de diepzee…in een héét én beschermd milieu.

Ter hoogte van deze hydrothermale bronnen zijn kokers ontstaan door de neerslag van mineralen.

Rond deze kokers floreert een heel ecosysteem. Onderaan de ladder staan primitieve bacteriën die hun energie halen uit de oxidatie van zwavel: chemische energie.

Het zijn de extremofielen. Deze bacteriën zijn in de loop van miljarden jaren niet geëvolueerd !

Na verloop van tijd zouden dus talloze korte en langere RNA-ketens gevormd kunnen zijn, bestaande uit nucleotiden. Die RNA-ketens coderen voor ‘willekeurige’ eiwitten, want alles is toevallig en in willekeurige volgorde op zijn plaats gekomen. Maar dan begint de natuurlijke selectie te spelen ! Als bijvoorbeeld sommige van die geproduceerde eiwitten de vorming van ‘vetdruppeltjes’ triggeren, waarbinnen het RNA zich veilig voelt, dan is de eerste oercel mét celmembraan geboren.

Stel dat dus bepaalde van die eiwitten nu net die chemische reakties katalyseren die nodig zijn daarvoor ! Dan is het selectiemechanisme van Darwin een feit geworden. Net die RNAketens die ‘toevallig’ coderen voor de ‘juiste’ eiwitten, blijven zich handhaven op de vroege aarde. De evolutie-wedloop is begonnen… en we zijn er met zijn allen het resultaat van.

Mooi niet ? Neen…toch niet, ook hier rammelt dit verhaal. Ten eerste: het woord toevallig blijkt zo toevallig te zijn, dat ik er me niet goed bij voel… maar ik kan hier nog mee leven, want we kijken niet op een miljoen jaar min of meer op de geologische tijdschaal van de aarde. Maar wat erger is, we zijn iets essentieels uit het oog verloren: hoe is die complexe machinerie ontstaan die de code op het RNA omzet in aminozuren en dus eiwitten? Is die machinerie los van het ontstaan van RNA ontstaan ? Net zoals een virus gewoon een pakketje RNA of DNA is, en een cel nodig heeft voor de omzetting naar eiwitten ? Tijd voor een extra hypothetisch, ongelofelijk ‘toevallig’ verhaal ?

Zullen we er God toch maar bijroepen ?

Foto - Beerdiertjes, mosbeertjes of waterberen (Tardigrada) zijn een stam (phylum) van de dieren.

Het zijn kleine, gesegmenteerde diertjes die leven in een vochtige omgeving. Ze komen overal op de wereld voor in zout of zoet water, maar ook in vochtige omgevingen op het land, bijvoorbeeld in mossen.

Ze zijn te vinden op grote hoogte in de Himalayas (boven 6.000 m), tot in de diepzee (beneden 4.000 m) en van de polen tot aan de evenaar. De grootte varieert van minder dan 0,1 tot circa 1,5 mm. Ze hebben vijf segmenten met vier paar poten.

Hoewel ze minimaal zijn, hebben de diertjes ogen, een mond, poten, spijsvertering enz.

Guidestar | 01-2013

Toen ik klein was, en aan mijn ouders vroeg waar de kindjes vandaan kwamen, bleven ze mij het antwoord schuldig en ontweken handig de vraag… Ik kan U geruststellen, ik weet het ondertussen al, maar… op dezelfde manier reageren wetenschappers op de vraag hoe het leven en dus DNA is ontstaan. In eerste instantie draaien ze rond de pot, brengen enkele vage hypothesen naar voor die aan alle kanten rammelen, om uiteindelijk toe te geven dat ze het eigenlijk niet weten. Toch is het interessant enkele beschouwingen dienaangaande te maken.

hebben we het DNA nodig dat de instructies geeft hoe die eiwitten moeten opgebouwd worden. We zitten met een kip of het eiprobleem.

053

Rubriek - European Space Agency

ESA

Geslaagde lancering van incuba

Info - De Europese Ruimtevaartorganisatie (European Space Agency, ESA) houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde technologieën en de bevordering van de Europese economie. De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht.

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.esa.int

054

België blijft groot inzetten op de stimulering van innovatie en technologie. Na de opening van het eerste Belgische ESA Business Incubation Centre (BIC) in Redu op 11 december, opende slechts drie dagen later het tweede centrum in België, het ESA BICFlanders.

Toekomstgerichte ondernemers worden hier ondersteund om ruimtevaartideeën om te zetten in levensvatbare bedrijven. De komende vier jaar zal ESA BICFlanders ongeveer tien ruimtevaart-start-ups begeleiden.

Het nieuwe ESA BIC Flanders is een initiatief van ESA, BELSPO en de Vlaamse Regering en wordt beheerd door Innotek, het kenniscentrum voor innovatie en technologie in de provincie Antwerpen. De officiële inauguratie van het centrum vond op vrijdag 14 december plaats, in het bijzijn van de Vlaamse ministerpresident Kris Peeters en Franco Ongaro, ESA-directeur en hoofd van de grootste ESA-vestiging ESTEC in Noordwijk.

ESA BIC-Vlaanderen is gehuisvest in twee bedrijfsruimtes van Innotek, een in Geel en de andere in Mol, waar kantoor- en laboratoriumruimtes beschikbaar zijn voor de nieuwe ondernemers. Innotek is tevens een samenwerking aangegaan met de gerenommeerde Vlaamse onderzoeksinstellingen VITO, SCK, CEN en IMEC. Hun wetenschappelijke en commerciële expertise vormt een aanvulling op die van ESA. Samen stuwen zijn de technische ontwikkeling van de start-ups voort op het gebied van elektronica, nanotechnologie, telecommunicatie, navigatie, nucleaire wetenschap, biochemie, radiologie, life sciences en aardobservatie.

"Alle ESA BIC’s werken zoveel mogelijk samen met lokale partners”, legt Franco Ongaro uit.

“Onze ruimtevaarttechnologie is vaak ook heel geschikt voor intelligente oplossingen in andere sectoren. De weg van creatief idee tot succesvol bedrijf is echter best pittig.

De ESA BIC’s verhogen het slagingspercentage aanzienlijk. Zo creëren onze ruimtevaartprogramma’s naast hun initiële doelstellingen, zoals telecommunicatie, meteorologie, navigatie en andere voordelen voor de burgers van Europa, ook nieuwe aardse ondernemingen en werkgelegenheid op lokaal niveau.”

Andere keynote sprekers tijdens de inauguratie waren Frank de Winne, ESAastronaut en hoofd van het European Astronaut Centre en Jacques Nijskens, hoofd van de BELSPO ruimtevaartafdeling.

"Vlaamse bedrijven en onderzoeksinstellingen hebben een indrukwekkende technologische en commerciële staat van dienst in de ruimtevaartindustrie," zei Peeters in zijn speech. “Dit is een logische nieuwe stap. Met de steun voor ESA BIC-Flanders krijgen nieuwe ruimtevaartondernemingen de kans tot bloei te komen. "

ESA BIC Vlaanderen is het nieuwste incubatieinitiatief van ESA's Technology Transfer Programme Office. Op dit moment zijn er centra in Duitsland, Nederland, GrootBrittannië, België en Italië. Komende jaren is het plan om uit te breiden naar nog meer ESAlidstaten en de voordelen van de spin-off van de ruimtevaart in heel Europa ‘uit te rollen’.

atiecentrum ESA BIC Vlaanderen Vernieuwde ESA website

De website van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA is helemaal vernieuwd: meer beeld, geoptimaliseerd voor mobiele apparaten zoals smartphones en tablets en... een stuk socialer!

Foto - Het Concordia poolstation gelijkt

goed op de kleinere MDRS (Mars Desert Research Station) modules die bedoeld zijn om als basis te dienen voor toekomstige kolonies op Mars.

De kerntaak van de nieuwe website is natuurlijk onveranderd gebleven. Nog steeds is dit dé plek voor de meest actuele informatie over de Europese ruimtevaart en de activiteiten van ESA. Ruimte en ruimtevaart staat steeds meer centraal in ons dagelijks leven. En als een van de weinige organisaties die actief is in alle sectoren van de ruimtevaart heeft ESA veel informatie te delen. Met het nieuwe websitedesign willen we dat nog directer en sneller doen.

De vernieuwde portal van ESA is helemaal toegespitst op het internet van nu. En dat uit zich in intuïtieve navigatie. Maar ook in een socialere website. ESA is als organisatie de afgelopen jaren steeds opener en transparanter geworden. Ook dat willen we uitstralen met deze nieuwe site. Artikelen, afbeeldingen, video's en andere publicaties kunnen gemakkelijk en snel gedeeld worden met vrienden via sociale media als Facebook, Twitter, Tumblr, Google+ en Reddit. Door onderaan het artikel op de bijbehorende logo's te klikken, is het delen van je favoriete ruimtefoto een eitje.

Vanaf nu kunnen ook bezoekers meepraten over de Europese ruimtevaart. Niet via een forum, maar door artikelen, afbeeldingen, video's en andere publicaties een score te geven. Aan de hand van het aantal sterren dat uitgedeeld wordt door de bezoekers kan ESA afleiden welke onderwerpen het meest gewaardeerd worden. Daardoor kunnen we de communicatie rondom onze projecten nog beter afstemmen op de wensen van onze bezoeker. Op jouw wensen dus!

In die twaalf jaar lazen bezoekers bijvoorbeeld alles over de eerste Europese missies naar Mars en Venus, het werk dat Europese astronauten verrichtten aan het internationale ruimtestation ISS en de landing van de Huygens-sonde op de Saturnus-maan Titan.

Sinds de lancering van de vorige versie van de ESA-portal is er veel veranderd. Zo is ESA steeds verder doorgegroeid. Tegelijkertijd is het internet ook geëvolueerd. Het aantal mensen dat internet gebruikt is bijvoorbeeld meer dan vervijfvoudigd in het afgelopen decennium. En dankzij de opkomst van draadloos en mobiel internet zitten we allang niet meer gekluisterd aan desktops met inbelverbindingen. We zijn overal en altijd online.

Meer informatie : www.esa.int

Guidestar | 01-2013

De vorige portal van ESA was twaalf jaar lang Europa's online venster naar het universum. De site groeide uit tot een gezaghebbend en onmisbaar kanaal voor iedereen die op zoek was naar informatie over de Europese ruimtevaart.

055

Rubriek - Het AEG nieuws

Redactioneel

O p n a a r e e n o n g e t w ijf e ld b o Foto - Een deel van de AEG leden, samen met schepen Yves Mirroir en burgemeester Jean Vandecasteele, tijdens de 10e verjaardag van onze vereniging (2010). Ondertussen, enkele jaren later, tellen we al bijna 60 leden. We gaan erop vooruit...

Meer informatie : www.aegvzw.be

Kortnieuws

Eerst en vooral willen we al onze leden (en sympathisanten) van harte bedanken voor hun inzet, groot of klein, aan onze dynamische vereniging. Net daarom dat we, naast de traditionele jaarlijkse BBQ (zomer) vanaf heden ook een nieuwjaarsreceptie (winter) voorzien.

Waarop we de leden in de bloemtjes kunnen zetten. En samen, met een lekker hapje en drankje, een blik kunnen werpen op wat komen zal in het nieuwe jaar ...

Guidestar | 01-2013

Sinds deze maand hebben we een samenwerking met APOD oftewel de Astronomical Picture Of the Day (Benelux editie).

056

Vorige maand hebben we, voor het eerst, een algemeen informatief bericht de wereld in gestuurd met betrekking tot de bouw van onze eigen sterrenwacht. Een project waar we al meer dan twee jaar, achter de schermen, intensief aan het uitwerken zijn. En het de bedoeling is om tegen de zomer van 2015 de deuren te kunnen openen. Het wordt doelbewust géén volkssterrenwacht maar - net zoals onze vereniging - een onafhankelijke sterrenwacht met een flinke knipoog naar ruimtevaart. Waar echt iedereen terecht zal kunnen. Zowel het publiek als amateursterrenkundigen. Voor workshops, lezingen, tentoonstellingen, kijkavonden, uitstappen, enz ...

Onze meest succesvolle website, zijnde www.poollicht.be (en z'n meertalige interna-

tionale editie), heeft dit jaar meer dan 400.000 bezoekers bereikt. Een nieuw record !

Onze 25-delige professionele (Engelstalige) tentoonstelling, over de geschiedenis van de ESO (European Southern Observatory), is sinds vandaag te huur voor alle sterrenkundige verenigingen en organisaties van het land. Via deze wijze kunenn we elkaar ietwat ondersteunen. De huurprijs, per maand, bedraagt overigens slechts 50 euro per week (+ 200 euro borg) voor de gehele tentoonstelling. Een PDF folder over deze tentoonstelling zal binnenkort beschikbaar zijn via onze website.

Hebt u interesse ? Neem dan contact met ons op via info@aegvzw.be.

Door de opstart van de werkgroep Astropolis, die zich zal bezighouden met de invulling van onze sterrenwacht, zal er geleidelijk aan meer nieuws over dit project verschijnen op onze website (en magazine).

De resultaten van de voorbije bestuursvergadering zijn naar alle leden gestuurd en kunnen ook steeds, via onze Google Docs pagina, geraadpleegd worden.

Er zijn opnieuw enkele beelden geplaatst op onze Flickr pagina. Te bereiken via het fotoalbum vanaf onze website.

Vanaf dit jaar werken we nog nauwer samen met onze sterrenkundige buren (JVS Quasar).

En dat voor al onze publieke activiteiten ...

Aandacht !

De redactie, ondersteund door de leden alsook het voltallige bestuur, zou graag al onze sponsoren van harte willen bedanken voor hun logistieke en / of financiële steun. Dat de realisatie mogelijk maakt van heel wat gratis AEG diensten ten voordele van een breed publiek. Gaande van onze maandelijkse publieke voordrachten, onze diverse websites alsook dit magazine. U steunt hiermee heel wat vrijwilligerswerk. En promoot, samen met ons, sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart bij een breed publiek. Van harte dank hiervoor ! Wil u ons blijven steunen ? Neem dan contact op via redactie@aegvzw.be.

oeiend sterrenkundig jaar...

Activiteitenkalender

VR 04-01 - Vanaf heden voorizen we een jaarlijkse nieuwjaarsreceptie voor alle leden met deze onderdelen : 20.00 uur - Deuren open.

20.30 uur - Voorwoord vd voorzitter.

20.45 uur - Voorstelling jaarkalender (KC).

21.00 uur - Financieel overzicht (DJ).

21.10 uur - Drink met versnaperingen !

21.30 uur - Presentatie : Astropolis (PJ).

22.00 uur - Drink met versnaperingen !

22.30 uur - Einde.

Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 11-01 - Project & practica : Tijdens deze maandelijkse thema-avond werken we gezamenlijk aan een specifiek project ter ondersteuning van de werking zijnde : Mediatheek.

Breng dus zeker uw laptop mee ! Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

VR 25-01 - Geen specifieke activiteit !

VR 01-02 - Voordracht - " Klimaatsverandering

VR 08-02 - Geen specifieke activiteit !

VR 15-02 - Op vrijdagavond 15 februari brengen we een exclusief groepsbezoek aan de gloednieuwe KMI weerradartoren te Jabbeke.

We spreken ter plaatse af onder de toren om 19.45 uur. Je geraakt er door vanaf de autostrade de dienstuitrit van de Federale Politie te nemen. Om 20.00 uur begint de rondleiding in de 45 meter hoge toren. We raden aan om mensen uit uw buurt mee te laten rijden. Dit spaart brandstof, het milieu en is ook veel leuker ! Opgelet ! Er is gĂŠĂŠn lift, wel 230 treden. Deze uitstap is dus niet geschikt voor wie slecht te been is ! Door de beperkte ruimte in de toren is het verplicht zich in te schrijven voor deze uitstap. Er kunnen maximaal 15 personen hieraan deelnemen. Heb je interesse ? Stuur dan een persoonlijk bericht naar de voorzitter. Snel inschrijven is dus de boodschap !

VR 22-02 - Cursus - Digitale astrofotografie planeetfotografie door Edwin Pottillius. Info: In deze cursus - voordracht gaan we de complete workflow zien van ruwe opname's tot afgewerkt RGB beeld van planeten. De meest populaire technieken zullen besproken worden die ook de meest ervaren planeet fotografen ter wereld gebruiken. Hoe deftige opname's bekomen? Hoe gaat stacking in z'n werk? Waarom derotatie via Winjupos? Post processing in Photoshop en Astraimage.

Publicatie en online zetten van beeldmateriaal.

Locatie: Astro Event Group vzw, Ooststraat 29 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur tot 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

Zie onze website voor alle activiteiten !

Info - Wilt u meer te weten komen over onze boeiende vereniging ?

Raadpleeg dan onze website waar u eveneens, in beknopte vorm, alle informatie kan terugvinden in onze downloadbare PDF kleurenfolder.

Meer informatie : www.aegvzw.be

Guidestar | 01-2013

VR 18-01 - Voordracht - " Geschiedenis van de bemande ruimtevaart - Van het Apollo-maanproject tot het Internationaal Ruimtestation ISS " door Arthur Schoeters. Info : Eind augustus 2012 overleed Neil Armstrong, de eerste mens op de maan. In december 1972, dus 40 jaar geleden, had de laatste Apollo-vlucht naar de maan plaats... Een goede gelegenheid om eens terug te blikken - met de nodige anecdotes en beeldmateriaal - op de (bemande) ruimtevaart van Gagarin tot Frimout en van De Winne tot Kuipers. Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later).

Gratis toegang !

en de effecten hiervan in de Benelux" door gastspreker Matthias Demuzere (KULeuven).

Info: ... Locatie : Forum zaal in de Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B). Van 20.30 uur t/m 22.30 uur (of later). Gratis toegang !

057

Kortnieuws Een internationaal team van astronomen heeft ontdekt dat de ster Tau Ceti, een van de meest nabije buren van onze zon, vijf planeten heeft. Een van die planeten zou zich in de leefbare zone rond de ster kunnen bevinden – de gordel rond de ster waar de omstandigheden min of meer aangenaam kunnen zijn.

Van alle enkelvoudige sterren is Tau Ceti de meest nabije die veel op de zon lijkt. Zijn vijf planeten zijn naar schatting twee tot zes keer zo zwaar als de aarde.

Daarmee behoren ze tot de categorie 'superaardes'. De potentieel leefbare planeet is ruwweg vijf keer zo zwaar als onze planeet.Ondanks hun betrekkelijk kleine massa's veroorzaken de vijf planeten kleine schommelbewegingen bij hun moederster. Normaal gesproken zouden deze bewegingen met de huidige instrumenten niet of nauwelijks meetbaar zijn. Maar door de gegevens van telescopen in Chili (ESO), op Hawaï (Keck) en in Australië (AAT) met elkaar te combineren – wat in een tweemaal zo grote meetnauwkeurigheid resulteerde – is dat nu toch gelukt. Bron: EE / 19-122012.

Interferometry (VLBI) nodig, waarbij een netwerk van ver uit elkaar staande radiotelescopen simultaan naar een en hetzelfde object kijkt. De vele gigabytes aan gegevens van de afzonderlijke telescopen worden later samengevoegd. Deze techniek simuleert op een digitale manier een radiotelescoop met een diameter van duizenden kilometers, wat in een zeer grote beeldscherpte en gevoeligheid resulteert. Gebruikmakend van zo’n VLBI-netwerk van zestien radiotelescopen in Europa en de VS kon een tot voor enkele jaren geleden onmogelijk geachte recordgevoeligheid en -afbeeldingsscherpte worden bereikt. Daarmee is de accretie-activiteit van de verre sterrenstelsels nu ondubbelzinnig aangetoond. Bron: NU / 20-12-2012.

Waarnemingen met een wereldwijd netwerk van radiotelescopen hebben laten zien dat de zwarte gaten in de kernen van verre sterrenstelsels vaker actief zijn – en daardoor groeien – dan werd gedacht. Dit is het resultaat van onderzoek van de astronomen Seungyoup Chi, Peter Barthel en Michael Garrett uit Groningen en Dwingeloo, dat binnenkort in Astronomy & Astrophysics verschijnt. Ook in op het eerste gezicht normale sterrenstelsels blijken zwarte gaten aanwezig te zijn die materie verorberen en daardoor gestaag groeien. De intense straling die gewoonlijk het gevolg is van deze zogeheten accretieprocessen blijkt echter volledig aan het zicht te zijn onttrokken. Alleen een netwerk van zeer gevoelige radiotelescopen kan deze processen detecteren, zo concluderen de Nederlandse astronomen. Daarmee is het vermoeden bewezen dat de zwakke radiostraling die veel sterrenstelsels in het verre, vroege heelal vertonen, voor een deel het gevolg is van accretie door hun zwarte gaten. Traditionele radiotelescopen zoals die in Westerbork kunnen de precieze aard van die radiostraling niet bepalen.

Daarvoor is de techniek van Very Long Baseline

Slecht nieuws voor doemdenkers: de 140 meter grote planetoïde 2011 AG5 zal in 2040 niet in botsing komen met de aarde. Dat blijkt uit nieuwe positiebepalingen met twee telescopen op Hawaï. Aanvankelijk leek er een kleine, maar niet verwaarloosbare kans van 1 op 500 te bestaan dat die catastrofale ontmoeting wél zou plaatsvinden.Als een object van deze omvang inslaat op onze planeet, komt daarbij een hoeveelheid energie vrij die duizenden keren zo groot is als die van een ontploffende atoombom. Geschat wordt dat de aarde gemiddeld eens in de tienduizend jaar inderdaad door zo'n forse planetoïde wordt getroffen.De waarnemingen die in de loop van oktober met de 8-meter Gemini-telescoop en de 2,2-meter telescoop van de universiteit van Hawaï zijn gedaan, laten echter zien dat het met 2011 AG5 voorlopig zo'n vaart niet zal lopen. In 2040 zal het kosmische rotsblok ons op een veilige afstand van 890.000 kilometer passeren. Bron: EE / 21-12-2012.

De theorie die verklaart waarom de extreem snelle draaiing van pulsars af en toe versnelt moet misschien aangepast worden. Dat stellen wetenschappers van de Universiteit van Southampton aan de hand van een computermodel. Pulsars zijn zogenoemde neutronensterren die kunnen ontstaan nadat een zware ster is opgebrand en haar kern instort tot een extreem compacte en hete ster. Aan haar polen schijnen twee sterke bundels van elektromagnetische straling het heelal in. Sommige van deze draaiende neutronensterren nemen we op aarde waar als een pulserende radiobron, zoals een schip op zee een vuurtoren ziet. Af en toe zien astronomen echter dat de tempo van pulsars kortstondig versnelt. Een 40 jaar oude theorie verklaart dat met snel roterende supervloeibare materie binnenin de pulsar. Die materie zou in staat zijn haar draaiingsenergie over te brengen aan de buitenkant van de pulsar. De wetenschappers toonden echter met hun model aan dat de versnellingen te groot zijn om verklaard te worden door materie binnenin de ster. Er is simpelweg te weinig materie, aldus de wetenschappers. Astronomen moeten dus op zoek naar een alternatieve theorie om de oplevingen van pulsars te kunnen verklaren. Bron: NU / 19-122012.

De ontdekking van wat vermoedelijk het Higgs-boson is, is door het Amerikaanse natuurwetenschappelijke tijdschrift Science uitgeroepen tot het wetenschappelijke hoogtepunt van 2012. Het bestaan van het elementaire deeltje, dat alle andere deeltjes massa geeft, werd in juli vrijwel zeker aangetoond door het Europees Centrum voor Kernonderzoek (CERN). Het deeltje is vernoemd naar de Britse natuurkundige Peter Higgs, die in 1964 met de theorie kwam dat een dergelijk deeltje moet bestaan. Het Higgs-boson is zo belangrijk, dat het ook wel het God-deeltje wordt genoemd. Massa beïnvloedt hoe deeltjes zich gedragen. Higgs-bosonen bepalen dus uiteindelijk wat wij om ons heen zien, van de kleinste levende wezens tot de grootste sterrenstelsels. Het is nog niet helemaal zeker dat het gevonden deeltje ook daadwerkelijk het Higgs-bosondeeltje is, maar wetenschappers zijn daarvan wel overtuigd. Het gevonden deeltje heeft namelijk dezelfde massa als een Higgs-boson.

Natuurkundige Fabiola Gianotti noemde het een ''duidelijk teken''. CERN zelf beschreef de ontdekking als ''een mijlpaal in ons begrip van de natuur''. De ontdekking gebeurde in de deeltjesversneller in de buurt van Genève. Tweede op de lijst van wetenschappelijke hoogtepunten in 2012 staat Curiosity, de robot die in augustus op de planeet Mars landde. Op de derde plaats staat de ontdekking dat het menselijk genoom is opgebouwd uit meer actieve dan inactieve onderdelen. Volgens de conclusies van het project is rond de 80 procent van het menselijk genoom, de cel die erfelijke informatie opslaat, actief. Bron: ANP / 2012-2012.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Gerard Mercator is vooral bekend van zijn Atlas, maar daarnaast vervaardigde hij ook aard- en hemelglobes. Hij was dus niet alleen geograaf maar ook kosmograaf. Maar voor Mercator waren dit geen onderscheiden onderzoeksgebieden maar een deel van een alomvattend filosofisch wereldbeeld.

Guidestar | 01-2013

Datum - Zaterdag 26 januari 2013. 14.30 uur t/m 16.30 uur. Toegang: Gratis.

Locatie - Volkssterrenwacht Armand Pien. Rozier 44 te 9000 Gent. www.rug-a-pien.be - Info@armandpien.be.

059

Voordracht : De kosmos van Mercator door Ronny Martens

In welke mate was Mercator hiervan op de hoogte ? Hoe stond hij daar tegenover ? Aan de hand van zijn hemelglobe in het Mercatormuseum te Sint-Niklaas worden de heersende astronomische opvattingen van zijn tijd besproken evenals de ontwikkeling van hemelglobes in de geschiedenis.

Rubriek -Hemelkalender

Marc van der Sluys

D e z e m a a n d t e z ie n . . .

Info - Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regel-matig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website.

Meer informatie : http://hemel.waarnemen.com

Di. 01 jan. (01.31 uur) - De ster ω Leonis, een ster met een helderheid van +5,5m in het sterrenbeeld Leeuw, wordt bedekt door de Maan. Om 01:31 wordt de ster bedekt door de verlichte maanrand en om 02:40 komt deze weer tevoorschijn van achter de dunne onverlichte rand. De Maan staat bij de intrede 41° boven de horizon, bij de uittrede is dat 46°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 88% verlicht.

Di. 01 jan. (12.42 uur) - De planetoïde 9 Metis is in oppositie. De planetoïde, die in het sterrenbeeld Tweelingen staat, heeft tijdens de oppositie een schijnbare magnitude van +8,5m. Er is een telescoop nodig om het object te kunnen zien. Metis bereikt een maximale hoogte boven de horizon van circa 66°. Dit gebeurt rond 00:48 uur, en geldt strikt genomen voor een waarnemer in Utrecht. De kaart (zie hiernaast) toont de positie van de planetoïde en sterren tot een helderheid van +9,5m.

Guidestar | 01-2013

Wo. 02 jan. (00.16 uur) - Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. De overgang begint om 0:16 uur, op het moment dat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 3:11 uur, wanneer Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (01:00 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (om 02:26 uur).

060

Foto - De Galileïsche manen zijn de vier grootste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Galileo Galilei op 7 januari 1610. Deze manen zijn zichtbaar zonder een krachtige telescoop.

Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogelijk om Callisto met het blote oog te zien.

Wo. 02 jan. (05.46 uur) - De Aarde is in het perihelium van haar baan. De afstand tot de Zon is nu klein en bedraagt 0,983AE, ofwel 147,098 miljoen km. Vanaf de Aarde gezien is de Zon nu groter dan gemiddeld, en daarnaast ontvangt de Aarde door de kleinere afstand bijna 3,5% meer zonlicht en zonnewarmte. De zomers op het zuidelijk halfrond zijn dan ook meetbaar warmer dan die op het noordelijk halfrond, maar ook korter! Op dit moment staat de Aarde ongeveer 5 miljoen km dichter bij de Zon dan in het aphelium, in juli.

Do. 03 jan. (18.00 uur) - De meteorenzwerm Boötiden bereikt zijn maximum. Rond 09:00 uur staat de radiant van de zwerm in het hoogste punt (op 83°) aan de hemel. Onder ideale omstandigheden zijn er van deze zwerm zo'n 133 meteoren per uur te verwachten. De meteoren hebben lange sporen en zijn zwak en blauwachtig. Rond 08:00 uur gaat het schemeren en om 08:48 uur komt de Zon op. Het beste moment om Boötiden waar te nemen is hierdoor rond 07:30 (zie het kaartje). De radiant van de zwerm staat dan ongeveer 71° boven de oostzuidoostelijke horizon. De Maan is voor ongeveer 70% verlicht en kan storen. De piek van deze zwerm is relatief hoog, maar de lengte van het maximum is met 1 dag vrij kort,

waardoor het totaal aantal meteoren in deze zwerm toch niet al te groot is. Meteoren waarnemen kan zonder speciale instrumenten.

Wanneer het helder is, volstaat het blote oog, terwijl een ligstoel en warme kleding voor extra comfort kunnen zorgen.

Do. 03 jan. (18.42 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De overgang begint om 18:42 uur, wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en duurt tot 21:40 uur, op het moment dat Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 19:28 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (20:53 uur). Tussen 19:40 en 20:53 uur zijn Io, Io's schaduw en Ganymedes' schaduw gelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van 52° boven de zuidoostelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 32° onder de horizon en het is goed donker.

Io's schaduw en Ganymedes' schaduw zichtbaar op Jupiter's schijfTussen 20:53 en 21:40 uur zijn Io's schaduw en Ganymedes' schaduw zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat in het zuidzuidoosten op een hoogte van 57°; de Zon staat 41° onder de horizon.

Vr. 04 jan. (00.11 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 12,0” ten noorden van Ganymedes. Voor het waarnemen van de Galileïsche manen is een goede, stabiele verrekijker genoeg.

Vr. 04 jan. (03.51 uur) - De Galileïsche maan Io staat op 14,4” ten noorden van Ganymedes. Om de manen van Jupiter te bekijken is een verrekijker op statief al voldoende.

Vr. 04 jan. (04.00 uur) - Mercurius is in het aphelium van zijn baan. De afstand tot de Zon is nu groot en bedraagt 0,467AE, ofwel 69,818 miljoen km. Vanaf Mercurius lijkt de Zon circa 2,1 maal zo groot als vanaf de Aarde. De planeet ontvangt door de geringere afstand tot de Zon ongeveer 4,4 maal meer licht en warmte dan de Aarde.

Za. 05 jan. (04.58 uur) - De Maan is in de fase van Laatste Kwartier. De linker helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de late nacht en vroege ochtend zichtbaar. Om de Maan te zien door een verrekijker of telescoop is de tijd rond (en met name na) Laatste Kwartier zeer geschikt. Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan gaat de Zon net onder. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en de Maan is daarmee, bekeken door een verrekijker of telescoop, duidelijk meer dan een gladde schijf.

Za. 05 jan. (17.25 uur) - Van 17:25 tot 2:25 uur (6 januari) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. Van binnen naar buiten: Europa, Io, Ganymedes en Callisto.

Jupiter staat op een hoogte van 59° boven de zuidelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 46° onder de horizon en het is goed donker. Voor het waarnemen van de manen van Jupiter is een stabiele verrekijker voldoende.

Za. 05 jan. (20.20 uur) - De Maan staat 1,1° ten zuiden van Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd (+1,0m). De dichtste nadering gebeurt voor een waarnemer in onze streken onder de horizon. De samenstand is te zien op 6 januari rond 3:15 uur. Het tweetal staat dan zo'n 8° boven de oostzuidoostelijke horizon, 4,6° van elkaar verwijderd. De Maan is voor 40% verlicht.

Zo. 06 jan. - Dit is een goed moment in het jaar om de open cluster M50 op te zoeken.

M50 staat in het sterrenbeeld Eenhoorn, heeft een magnitude van 5,9m en zijn schijnbare afmeting bedraagt 16,0’. De opkomst van dit object is om 19:24 uur, de ondergang om 05:59 uur en het bereikt zijn grootste hoogte om 00:44 uur, op 30° boven de horizon. Voor het waarnemen van deepsky-objecten is de precieze datum minder belangrijk dan een donkere, liefst maanloze, hemel. Zoek een donkere waarneemplaats en kijk rond Nieuwe Maan, bijvoorbeeld in de dagen rond 11 januari. Voor het waarnemen van een relatief helder en scherp deepsky-object als deze open cluster is een verrekijker (op een statief) al voldoende, al geeft een (kleine) telescoop meer details weer.

Zo. 06 jan. (23.32 uur) - De Maan staat 4,2° ten zuidwesten van Saturnus (+0,8m). De dichtste nadering gebeurt onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen. De samenstand is te zien op 7 januari rond 5 uur.

Het tweetal staat dan boven de zuidoostelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 11°, op een onderlinge afstand van 5,4°. De Maan is voor 28% verlicht. Naar het begin van deze pagina.

Ma. 07 jan. (21.29 uur) - In de nacht van 7 op 8 januari zijn overgangen van Europa en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 21:29 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Europa de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 1:35 uur, op het moment dat Europa's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 23:10 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (23:52 uur).

Wo. 09 jan. - Deze tijd van het jaar is prima geschikt om de nevel NGC2359 op te zoeken.

De nevel is te vinden in het sterrenbeeld Grote Hond en zijn schijnbare afmeting bedraagt 8,0’. De opkomst van dit object is om 19:54 uur, de ondergang om 05:36 uur en het bereikt zijn grootste hoogte om 00:47 uur, op 25° boven de horizon. Bij het waarnemen van een zwak en contrastarm object als deze nevel is een behoorlijke telescoop nodig om iets te kunnen zien.

Do. 10 jan. (02.26 uur) - Tussen 2:26 en 5:10 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 15° boven de westnoordwestelijke horizon. De Zon staat 44° onder de horizon en het is goed donker.

Do. 10 jan. (12.19 uur) - De Maan staat 1,8° ten noorden van Venus (-3,3m). De dichtste nadering vindt bij ons plaats op een hoogte van 15°, maar bij daglicht. De samenstand is alleen met veel moeite zichtbaar rond 8:15 uur. De twee objecten staan dan zo'n 5° boven de zuidoostelijke horizon, 2,6° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 5° onder de horizon. De Maan is voor 3% verlicht.

Foto - Een occultatie of bedekking is een astronomische gebeurtenis die men kan waarnemen wanneer een niet-lichtend hemellichaam tussen de waarnemer en een verdergelegen lichaam – lichtend door ofwel straling ofwel weerkaatsing van licht – passeert. Als dit verdergelegen lichaam slechts gedeeltelijk of periodiek wordt verborgen, noemt men dit rakelingse of scherende occultatie (Engels: grazing occultation).

Men spreekt van het verschijnsel (immersie) bij het verdwijnen van een ster bij bedekking door de maan, of van een satelliet bij bedekking door de planeet.

Do. 10 jan. (17.32 uur) - Tussen 17:32 en 20:04 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Ganymedes, Io, Europa en Callisto. Jupiter staat in het oostzuidoosten op een hoogte van 45° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 17° onder de horizon en het is goed donker.

Do. 10 jan. (20.04 uur ) - In de nacht van 10 op 11 januari is een overgang van de Jupitermaan Ganymedes en van Ganymedes' schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De overgang begint om 20:04 uur, op het moment dat Ganymedes de schijf van Jupiter betreedt, en eindigt om 1:53 uur, wanneer Ganymedes' schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Ganymedes de Jupiterschijf verlaat (om 22:07 uur) en Ganymedes' schaduw voor de schijf van Jupiter verschijnt (23:41 uur).

Do. 10 jan. (20.29 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. Om 20:29 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 23:35 uur, op het moment dat Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is te zien hoe Io's schaduw de schijf van Jupiter betreedt (om 21:24 uur) en Io de Jupiterschijf weer achter zich laat (om 22:40 uur). Voor het bekijken van een overgang of een schaduwovergang is een telescoop met redelijk grote opening nodig.

Voor meer details en andere verschijnselen, zie deze tabel. Van 20:29 tot 21:24 uur zijn Io en Ganymedes gelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van 58° boven de zuidzuidoostelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 37° onder de horizon en het is goed donker.

Tussen 21:24 en 22:07 uur zijn Io, Io's schaduw en Ganymedes zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van 59° boven de zuidelijke horizon; de Zon staat 44° onder de horizon. Tussen 22:07 en 23:35 uur zijn Io en Io's schaduw zichtbaar op Jupiter's schijf.

Do. 10 jan. (22.23 uur) - De Galileïsche maan Io staat 10,7” ten noorden van Ganymedes.

Vr. 11 jan. (12.23 uur) - De Maan staat 4.8° ten noorden van Mercurius (-0.7m). De dichtste nadering vindt bij ons plaats op een hoogte van 16°, maar bij daglicht. De samenstand is vanuit de Benelux niet of nauwelijks zichtbaar.

Vr. 11 jan. (20.44 uur) - Het is Nieuwe Maan.

Vanaf de Aarde gezien staat de Maan in dezelfde richting als de Zon, zodat de verre kant van de Maan wordt verlicht en de donkere kant van de Maan naar de Aarde gekeerd is. Daarnaast staat de Nieuwe Maan alleen bij daglicht boven de horizon. Vanwege deze twee oorzaken kunnen we de Maan op dit moment niet waarnemen. Doordat de Maan zowel minimaal verlicht is, als 's nachts onder de horizon staat, zijn de dagen rond Nieuwe Maan een goed moment om deepsky-

Guidestar | 01-2013

Wo. 09 jan. (02.02 uur) - Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 2:02 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 5:06 uur, op het moment dat Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (02:55 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (04:13 uur).

Do. 10 jan. (11.27 uur) - De Maan is in het punt van zijn baan dat het dichtst bij de Aarde ligt: het perigeum. De afstand tussen de Aarde en de Maan bedraagt 360048 km. Door de geringere afstand lijkt de Maan nu groter aan de hemel te staan dan gemiddeld: 33’11,3”.

De Maan is krimpend, voor 2% verlicht en is kort voor zonsopkomst, dus tegen het einde van de nacht, zichtbaar. Het kaartje toont de Maan om 08:05 uur in het sterrenbeeld Boogschutter, op een hoogte van slechts 5,4° boven de zuidoostelijke horizon.

061

objecten waar te nemen. Er vindt in onze streken geen zonsverduistering plaats, doordat de Maan 3,8° ten noorden langs de Zon beweegt.

Za. 12 jan. (22.33 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 13,4” ten zuiden van Europa.

Zo. 13 jan. - Dit is een goed moment in het jaar om het sterrenstelsel NGC2403 te zien.

NGC2403 is te vinden in het sterrenbeeld Giraffe, heeft een magnitude van 8,4m en zijn schijnbare afmeting bedraagt 17,8’. Dit is een circumpolair object en staat om 00:50 uur aan het hoogste punt, op een hoogte van 76°, dus vrijwel in het zenit. Om detail te kunnen zien in een zwakker en contrastarm hemellichaam als dit sterrenstelsel is een redelijke telescoop nodig.

Zo. 13 jan. (09.12 uur) - De Maan staat 5,2° ten noorden van Mars (+1,4m). De dichtste nadering gebeurt bij ons 3° onder de horizon en bovendien bij daglicht. De samenstand is met veel moeite te zien rond 17:15 uur. De twee objecten staan dan in het zuidwesten, circa 14° boven de horizon, 6,6° van elkaar vandaan. De Zon staat slechts 3° onder de horizon. De Maan is voor 5% verlicht.

Ma. 14 jan. - De maand januari is zeer geschikt om de open cluster M46 te bekijken.

De open cluster staat in het sterrenbeeld Achtersteven, heeft een helderheid van 6,1m en zijn schijnbare afmeting bedraagt 27,0’. De opkomst van dit object is om 20:07 uur, de ondergang om 05:31 uur en het bereikt zijn grootste hoogte om 00:51 uur, op 23° boven de horizon.

Ma. 14 jan. (23.50 uur) - In de nacht van 14 op 15 januari is een overgang van de Jupitermaan Europa en van Europa's schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. Om 23:50 uur zien we het begin van de overgang op het moment dat Europa voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 4:11 uur, op het moment dat Europa's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Europa's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 01:46 uur) en Europa de Jupiterschijf weer achter zich laat (02:13 uur).

Do. 17 jan. (21.09 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 10,5” ten noorden van Ganymedes.

Guidestar | 01-2013

Do. 17 jan. (22.18 uur) - In de nacht van 17 op 18 januari zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter in zijn geheel waar te nemen. De overgang begint om 22:18 uur, op het moment dat Io de schijf van Jupiter betreedt, en duurt tot 1:31 uur, wanneer Io's schaduw de Jupiterschijf weer achter zich laat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw

062

op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 23:19 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (om 00:28 uur). Tussen 23:35 en 0:28 uur zijn Io, Io's schaduw en Ganymedes gelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat in het westzuidwesten op een hoogte van 44° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 57° onder de horizon en het is goed donker. Voor het bekijken van een (schaduw)overgang is een telescoop met redelijk grote opening nodig.

Io's schaduw en Ganymedes zichtbaar op Jupiter's schijfVan 0:28 tot 1:31 uur zijn Io's schaduw en Ganymedes zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van 36° boven de westzuidwestelijke horizon, de Zon staat 58° onder de horizon.

Vrijdag 18 jan. (09.56 uur) - Mercurius is in bovenconjunctie en beweegt achter de Zon langs. De binnenplaneet is nu onzichtbaar, doordat deze zich te dicht bij de Zon bevindt.

Mercurius, de Zon en de Aarde staan nu op één lijn. De planeet wordt niet bedekt door de zonneschijf, maar beweegt er vanaf de Aarde gezien langs, 2,0° ten zuiden ervan. Dit is een moment waarop een binnenplaneet ver (1,421 AE, ofwel 212,6 miljoen km) van de Aarde staat en een kleine schijnbare diameter heeft (4,7”). Mercurius verruilt hiermee de ochtendhemel voor de avondhemel.

Vr. 18 jan. (17.43 uur) - Tussen 17:43 en 19:37 uur nemen we alle grote Jupitermanen ten westen van de planeetschijf waar. In toenemende afstand van de planeet staan Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 48° boven de zuidoostelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 14° onder de horizon.

Vr. 18 jan. (21.38 uur) - De Maan bedekt π Piscium, een ster van magnitude +5,5 in het sterrenbeeld Vissen. Om 21:38 wordt de ster bedekt door de onverlichte maanrand en om 22:44 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan 34°, respectievelijk 25° boven de horizon.

De Maan is voor 49% verlicht.

Za. 19 jan. (00.45 uur) - De Maan is in de fase van Eerste Kwartier. De rechter helft van de Maan is nu verlicht en de Maan is vooral in de avond en vroege nacht zichtbaar. Rond, en vooral voor Eerste Kwartier is een goed moment om het maanoppervlak waar te nemen; Op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan komt de Zon net op. De lange schaduwen van de bergen en kraterranden brengen een extra diepte-effect met zich mee en het maanoppervlak krijgt daarmee, bekeken door een kijker, een duidelijk driedimensionaal karakter.

Za. 19 jan. (18.56 uur) - Tussen 18:56 en 4:28 uur (20/01) staan alle Galileïsche manen ten westen van Jupiter. Van binnen naar buiten:

Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Jupiter staat op een hoogte van 46° boven de westzuidwestelijke horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 55° onder de horizon en het is goed donker.

Zo. 20 jan. (00.42 uur) - Jupiter's satelliet Io staat 12,6” ten zuiden van Europa.

Di. 22 jan. (00.15 uur) - De Maan bedekt ω 1 Tauri, een ster met een helderheid van +5,5m in het sterrenbeeld Stier. Om 00:15 uur verdwijnt de ster achter de onverlichte rand van de Maan en om 01:20 komt deze weer tevoorschijn, nu aan de verlichte maanrand. In Utrecht staat de Maan dan 38°, respectievelijk 28° boven de horizon. De Maan is voor 77%

Di. 22 jan. (05.00 uur) - De Maan staat 1,2° ten zuidoosten van Jupiter (-2,2m). De dichtste nadering vindt plaats op 2° onder de horizon. De samenstand is te zien rond 4 uur.

Het tweetal staat dan boven de westnoordwestelijke horizon, op een hoogte van ongeveer 6°, 1,3° van elkaar verwijderd.

De Maan is voor 78% verlicht.

Di. 22 jan. (11.22 uur) - De Maan staat 3,2° ten noorden van Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier (+0,9m). De dichtste nadering gebeurt onder de horizon voor een waarnemer in de Lage Landen en bovendien bij daglicht. De samenstand is te zien rond 4 uur, of op 22 januari rond 17:45 uur. Het tweetal staat in het eerste geval zo'n

Di. 22 jan. (11.52 uur) - De Maan staat in het apogeum; het punt van zijn baan om de Aarde dat het verst van de Aarde ligt. De afstand tussen de Aarde en de Maan bedraagt 405311 km. Door de grotere afstand lijkt de Maan nu kleiner aan de hemel te staan dan gemiddeld: 29’28,9”. De Maan is wassend, voor 78% verlicht en is met name 's avonds (in het zuiden) en in de vroege nacht (in het westen) goed te zien. Het kaartje toont de Maan om

21:25 uur in het sterrenbeeld Stier, op 58° boven de horizon, in het zuiden. Met een verrekijker op een statief zijn kraters te zien, met name op de grens tussen het verlichte en het donkere deel van de Maan.

Do. 24 jan. (01.07 uur) - De ster SAO 94942, een ster met een helderheid van +6,0m in het sterrenbeeld Orion, wordt bedekt door de Maan. De ster wordt bedekt door de dunne onverlichte rand van de Maan om 01:07 uur.

Om 02:14 uur wordt deze weer zichtbaar aan de verlichte maanrand. De Maan staat bij de intrede 44° boven de horizon, bij de uittrede is dat 35°, voor een waarnemer in Utrecht. De Maan is voor 91% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking er niet gemakkelijker op maakt.

Foto - De bovenstaande hemelkaart toont de sterrenhemel, met planeten, voor de huidige maand. Met dank aan Orion Optics voor het gebruik van deze kaart. Bron: Orion.

Guidestar | 01-2013

verlicht.

5° boven de westnoordwestelijke horizon, op een onderlinge afstand van 5,7°. In het tweede geval staan de twee hemellichamen in het oostzuidoosten, op zo'n 37° boven de horizon, zo'n 4,7° van elkaar vandaan. De Maan is voor ongeveer 80% verlicht.

063

Do. 24 jan. (02.36 uur) - De ster 57 Orionis, een ster met een helderheid van +5,9m in het sterrenbeeld Orion, wordt bedekt door de Maan. Om 02:36 wordt de ster bedekt door de dunne onverlichte maanrand en om 03:34 komt deze weer tevoorschijn van achter de verlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan 31°, respectievelijk 23° boven de horizon. De Maan is voor 91% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen.

Do. 24 jan. (10.16 uur) - Mars is in het perihelium van zijn baan. De afstand tot de Zon is nu klein en bedraagt 1,381AE, ofwel 206,668 miljoen km. Vanaf Mars lijkt de Zon circa 1,4 maal zo klein als vanaf de Aarde. De planeet ontvangt door de grotere afstand tot de Zon ongeveer 2,0 maal minder licht en warmte dan de Aarde.

Do. 24 jan. (23.45 uur) - Callisto is in bovenconjunctie met Jupiter. De satelliet beweegt vanaf de Aarde gezien achter Jupiter langs, maar wordt niet bedekt. Callisto staat 5,6” ten noorden van Jupiter's noordpool.

Voor meer details, zie deze tabel. Alle manen staan ten oosten van JupiterTussen 23:45 en 0:07 uur (25/01) nemen we alle grote Jupitermanen ten oosten van de planeetschijf waar. Van binnen naar buiten: Io, Callisto, Ganymedes en Europa. Jupiter staat in het westzuidwesten op een hoogte van 41° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 55° onder de horizon en het is goed donker.

Vr. 25 jan. (00.07 uur) - Vannacht zijn overgangen van Io en haar schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig waar te nemen. De overgang begint om 0:07 uur, wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 3:27 uur, op het moment dat Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (01:15 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (om 02:18 uur).

Vr. 25 jan. (03.10 uur) - Tussen 3:10 en 3:27 uur zijn Io's schaduw en Ganymedes gelijktijdig zichtbaar op Jupiter's schijf. Jupiter staat op een hoogte van 11° boven de westnoordwestelijke horizon, dus kies een waarneemplaats met een vrije blik op de horizon. De Zon staat 46° onder de horizon en het is goed donker. Voor het bekijken van een (schaduw)overgang is een redelijk grote telescoop nodig.

Guidestar | 01-2013

Vr. 24 jan. (23.24 uur) - De ster SAO 96985, een ster van magnitude +5,5 in het sterrenbeeld Tweelingen, wordt bedekt door de Maan. De ster verdwijnt om 23:24 achter de zeer dunne onverlichte maanrand en komt om 00:13 uur weer tevoorschijn aan de verlichte kant van de Maan. Bij het begin van de bedekking staat de Maan te Utrecht 54° boven de horizon, bij het einde 54°. De Maan is voor 98% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen.

064

Za. 26 jan. (18.35 uur) - Vanavond is een overgang van de Jupitermaan Io en van Io's schaduw over de planeetschijf van Jupiter volledig te zien. Om 18:35 uur zien we het begin van de overgang wanneer Io voor de Jupiterschijf verschijnt, en eindigt om 21:55 uur, wanneer Io's schaduw het Jupiteroppervlak weer verlaat. In de tussentijd is waar te nemen hoe Io's schaduw op het oppervlak van Jupiter verschijnt (om 19:44 uur) en Io de schijf van Jupiter weer verlaat (om 20:46 uur).

Zo. 27 jan. (05.38 uur) - Het is Volle Maan.

De Maan staat tegenover de Zon aan de hemel. Hierdoor is de Maan vrijwel de hele nacht zichtbaar. De verlichte kant van de Maan is naar de Aarde gekeerd. Hoewel de Volle Maan veel opvallender is dan iedere andere maanfase, is dit niet het beste moment om de Maan waar te nemen. Voor een waarnemer in het midden van het deel van de Maan dat naar de Aarde toe gekeerd is staat de Zon in het zenit, en doordat het zonlicht vanuit de richting van de Aarde komt zien we vanaf de Aarde geen schaduwen, zodat er nauwelijks

contrast is. Daarnaast is de Volle Maan een stoorzender bij het waarnemen van zwakkere objecten aan de sterrenhemel.

Zo. 27 jan. (21.00 uur) - De ster κ Cancri, een ster met een helderheid van +5,2m in het sterrenbeeld Kreeft, wordt bedekt door de Maan. Om 21:00 wordt de ster bedekt door de verlichte maanrand en om 22:03 komt deze weer tevoorschijn van achter de zeer dunne onverlichte rand. In Utrecht staat de Maan dan 24°, respectievelijk 33° boven de horizon. De Maan is voor 99% verlicht, wat het waarnemen van de bedekking erg lastig maakt.

Ma. 28 jan. (19.03 uur) - Vanavond is een verduistering in de schaduw van Jupiter en een bedekking van Ganymedes voor een groot deel te zien. De verschijnselen beginnen om 19:03 uur met het einde van de bedekking, op het moment dat Ganymedes van achter de planeet tevoorschijn komt, en eindigt om 23:51 uur, op het moment dat Ganymedes weer tevoorschijn komt vanuit Jupiter's schaduw. Tussen beide gebeurtenissen in is te zien hoe Ganymedes in Jupiter's schaduw verdwijnt (21:35 uur).

Di. 29 jan. (07.32 uur) - De ster 19 Sextantis, een ster van magnitude +5,8 in het sterrenbeeld Sextant, wordt bedekt door de Maan. Vanuit Utrecht is alleen het begin van de bedekking zichtbaar; de ster verdwijnt om 07:32 achter de verlichte maanrand, 11° boven de horizon. De Maan is voor 95% verlicht, wat het niet gemakkelijker maakt om de bedekking waar te nemen.

Wo. 30 jan. (12.37 uur) - Jupiter is stationair in ecliptische lengte. De planeet keert zijn bewegingsrichting langs de ecliptica om en gaat weer in de gangbare richting bewegen.

Dit is het einde van Jupiter's oppositielus en de planeet wordt nu langzaam minder goed zichtbaar. De planeet is op dit moment met name 's avonds goed zichtbaar, maar iedere dag een beetje korter doordat de planeet steeds vroeger ondergaat. Jupiter is met het blote oog als een opvallend heldere “ster” aan de hemel zichtbaar. Al met een verrekijker (op statief) zijn de vier grote Galileïsche manen te zien. Met behulp van een telescoop kunnen de bandenstructuur en de Grote Rode Vlek van de reuzenplaneet worden waargenomen. Ook zijn dan overgangen, verduisteringen en bedekkingen van de jupitermanen te zien. De helderheid van Jupiter bedraagt -2,1m, zijn schijnbare diameter is 43,1”. We vinden de planeet in het sterrenbeeld Stier. Gebruik deze hemelkaart om de planeet op te zoeken. Voor meer informatie over de positie en zichtbaarheid van de planeet, zie het hoofdstuk Jupiter.

Wo. 30 jan. (22.51 uur) - In de nacht van 30 op 31 januari zijn een bedekking door de planeetschijf van Jupiter en verduistering van Europa bijna helemaal waar te nemen. De bedekking begint om 22:51 uur, op het moment dat Europa achter de schijf van Jupiter verdwijnt, en duurt tot 3:44 uur, wanneer Europa weer tevoorschijn komt vanuit Jupiter's schaduw. Tussen beide gebeurtenissen in is waar te nemen hoe Europa van achter de planeet tevoorschijn komt (01:17 uur).

Do. 31 jan. (18.05 uur) - Tussen 18:05 en 1:58 uur (01/02) staan alle Galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Van binnen naar buiten: Io, Ganymedes, Europa en Callisto.

Jupiter staat in het zuidwesten op een hoogte van 52° boven de horizon en de planeet is gemakkelijk te vinden. De Zon staat 42° onder de horizon en het is goed donker.

Op zoek naar meer efemiriden, sterrenkaarten, baangegevens, deep-sky objecten, enz... Raadpleeg dan de uitgebreide Deep-sky interactief rubriek op de welbekende Spacepage website.

Artikel

E v o lu t ie b ij M a r s O n e Sinds de lancering van de website in juni 2012 heeft Mars One meer dan 850.000 unieke bezoekers gehad. De organisatie ontving duizenden e-mails, waaronder meer dan duizend aanmeldingen van mensen die naar Mars willen gaan – terwijl het selectieprogramma nog helemaal niet gestart is. Ook kreeg Mars One honderden e-mails van mensen die hulp aanbieden, of een donatie willen doen om Mars One te helpen haar doel te bereiken. Verder wordt Mars One belangeloos geholpen door een grote groep adviseurs en ambassadeurs, onder wie een astronaut, een Nobelprijswinnaar en wetenschappers van de NASA.

astronauten als ze trainen voor de missie en wanneer ze op Mars zijn.

Arno Wielders, medeoprichter en technisch directeur van Mars One: “Al twintig jaar droom ik ervan mensen naar Mars te brengen.

Uit het succes van Mars One blijkt dat ik hier niet alleen in sta; we kregen e-mails van mensen uit 50 verschillende landen. Mensen uit 37 verschillende landen hebben onze merchandise gekocht om te laten zien dat ze Mars One steunen. Wat hun achtergrond ook is, mensen kijken uit naar een evenement dat we allemaal kunnen ondersteunen, een optimistisch moment dat alle mensen op aarde een beetje dichter bij elkaar brengt.”

Redactioneel

Mars One heeft besloten haar bedrijfsvorm om te zetten naar een stichting en zal daarom zonder winstoogmerk mensen naar Mars brengen. In 2023 wil Stichting Mars One de eerste vier mensen op Mars laten landen. Elke twee jaar daarna landt nog een groep van vier.

Deze spontane betrokkenheid van mensen van over de hele wereld inspireerde Mars One als stichting verder te gaan. Bas Lansdorp, medeoprichter en directeur van Mars One: “Een stichting representeert veel beter hoe het hele Mars One-team dit project beleeft en hoe mensen van over de hele wereld ons plan hebben omarmd, zelfs in dit vroege stadium.

We ontvangen dagelijks zoveel enthousiaste en hartverwarmende e-mails, mensen die ons een donatie willen aanbieden, of mensen die ons op andere manieren willen helpen. Als stichting laat Mars One zien dat de reis naar Mars een avontuur is waar iedereen bij betrokken kan zijn en iets aan kan bijdragen.”

Mars One heeft al sponsors van over de hele wereld. Vanaf vandaag accepteert Stichting Mars One ook donaties zodat mensen kunnen bijdragen aan de volgende grote stap van de mensheid. De donaties worden gebruikt voor de dagelijkse gang van zaken bij Mars One, voor contracten met de leveranciers van Mars One en om de astronautenselectie voor te bereiden.

Foto - Autonome rovers, zoals hierboven weergegeven, zouden gebruikt worden voor de verkenning van het omliggende landschap, het nemen van stalen alsook voor het transporteren van goederen voor de astronauten.

Meer informatie : www.mars-one.com

Guidestar | 01-2013

In de eerste helft van 2013 start Mars One de astronautenselectie, een zoektocht naar de beste kandidaten voor de missie naar Mars.

Het wordt een wereldwijde zoektocht, waarvoor mensen van over de hele wereld zich kunnen aanmelden. Stichting Mars One zal eigenaar worden van de basis op Mars en de trainingsfaciliteiten op aarde. Daarnaast zal Mars One de werkgever zijn van de

065

Rubriek

APOD - Curiosity bij rotsnest op Mars

Guidestar | 01-2013

APOD - Astronomy Picture Of the Day

066

Info - Rolf Jansen werkt aan de School of Earth and Space Exploration van de Arizona State University (College of Liberal Arts & Sciences) waar hij werkt aan hoge-resolutie Halpha en UV-R beeldmateriaal van nabijgelegen sterrenstelsels verkregen door GALEX, HST en Spitzer. Hij is tevens, sinds 2005, de vertaler van de Nederlandse APOD editie.

Meer informatie : www.apod.nl

Wat bevindt er zich in deze gladde bodem op Mars? Eind oktober stopte NASA's rollende laboratorium Curiosity op zijn ontdekkingsreis in de Galekrater bij een plek die Rotsnest werd gedoopt.

Rotsnest is de groep stenen die links bovenin de bovenstaande afbeelding zichtbaar is — net links van Curiosity's mast. Een bijzonder glad stukje bodem, Zandverstuiving genaamd en eveneens links van het mobiele laboratorium, had de aandacht getrokken als het waarschijnlijke gevolg van door de straffe Marswind voortgeblazen stof dat in de luwte achter Rotsnest neerdwarrelde.

De bovenstaande afbeelding, een digitaal aaneengeregen mozaïek van 55 afzonderlijke opnamen waaruit een uitgestrekte robotarm digitaal werd verwijderd, toont een deel van

Mt. Sharp rechts op de achtergrond, en, vreemd genoeg, vrijwel het hele laboratorium zelf. Curiosity schepte meerdere zandmonsters uit Zandverstuiving in zijn Chemistry and Mineralogy Experiment (CheMin) en Sample Analysis at Mars (SAM) laboratorium voor een gedetailleerde analyse.

Aanvankelijk leek in de bodem een kleine hoeveelheid één koolstofatoom bevattend organisch materiaal aanwezig te zijn, waarvan de oorsprong onduidelijk is. Hoewel dat organische signaal wellicht gewoon van de Aarde afkomstige verontreinigingen betreft in het instrument, leidde de mogelijkheid dat het van Mars zelf afkomstig was tot aanzienlijke ophef en een voortijdige persconferentie.

Bron: NASA, JPL Caltech, MSSS en MAHLI.

Wat is Curiosity ?

De lancering stond oorspronkelijk gepland in oktober 2009. Wegens diverse problemen bij de ontwikkeling werd de lancering uitgesteld.

De lancering vond plaats op 26 november 2011 vanaf het Cape Canaveral Air Force Station in Florida.

De Curiosity heeft zes wielen, een robotarm en camera's die op manshoogte geĂŻnstalleerd zijn.

Het kan zich 5 tot 20 kilometer van zijn landingsplaats verwijderen. Het is de bedoeling dat het een Mars-jaar in bedrijf blijft.

Guidestar | 01-2013

Het Mars Science Laboratory (MSL) is een rover (onbemande verkenner) die onderzoek doet op Mars. Meestal wordt de naam Curiosity gebruikt. De Curiosity gaat bodemmonsters analyseren op het mogelijke voorkomen van leven in het verleden. De landingsplaats is uitgekozen op basis van recente satellietfoto's die in die omgeving sporen van water laten zien. Het voertuig is ongeveer drie keer zo groot als de twee Mars Exploration Rovers die in 2004 een succesvolle missie uitvoerden.

Op 6 augustus 2012 rond 7.30 uur MiddenEuropese Tijd landde Curiosity op Mars. De landingsplaats was gekozen in de contouren van een rivierbedding, op een plaats waar deze zich verbreedt. Verder was de landingsplaats in de buurt van een vulkaan gekozen, omdat daar de kans om sporen van leven te vinden het grootst wordt geacht. Op 27 september 2012 stuurde de Curiosity foto's naar de Aarde, waaruit bleek dat er eens op Mars water moet hebben gestroomd: kiezelstenen waren op een manier geĂŤrodeerd die erop wees dat zij lang in stromend water hadden gelegen.

067

Kortnieuws Naast Facebook is Twitter ongetwijfeld ’s werelds meest bekende en gebruikte sociaalnetwerksite. Via deze internetdienst kunnen gebruikers berichten gratis de wereld insturen van maximaal 140 tekens lang. Doordat men via Twitter zeer makkelijk op de hoogte kan blijven van het laatste nieuws wordt deze dienst ook intensief gebruikt door ruimtevaartorganisaties, ruimtevaarders en zelfs ruimtesondes. Wereldwijd zijn er meer dan 500 miljoen gebruikers van de sociaalnetwerksite Twitter. De grote voordelen van deze dienst is dat het helemaal gratis is, je op zeer korte tijd een grote groep gebruikers kan bereiken en het heel gebruiksvriendelijk is. Om mee te blijven met hun tijd en om iedereen op de hoogte te kunnen brengen van hun laatste ontwikkelingen en activiteiten hebben ook alle grote ruimtevaartorganisaties en ruimtevaartbedrijven hun eigen Twitteraccount. Daarnaast sturen ook tal van ruimtevaarders, wetenschappers en zelfs ruimtesondes ‘tweets’ de wereld in zodat iedereen op de hoogte kan blijven van hun missies, werkzaamheden of ontdekkingen. Zo kan je ruimtevaarders op de voet volgen via Twitter die leven en werken aan boord van het internationaal ruimtestation ISS en kan je op de hoogte blijven van de laatste ontdekkingen afkomstig van tal van onbemande ruimtesondes of satellieten in een baan om de Aarde.

Onderstaand overzicht bevat meer dan 100 links naar interessante Twitter-account met als centraal thema ‘ruimtevaart’. Het enige wat je moet doen is inloggen met je eigen account op Twitter en je abonneren (Volgen) op diverse links via www.spacepage.be !

De Japanse ruimtesonde Akatsuki, die door 'motorpech' in december 2010 zijn reisdoel – de planeet Venus – miste, krijgt wellicht een herkansing. Met behulp van zijn kleine stuurraketten kan hij over drie jaar alsnog in een omloopbaan om Venus worden gemanoeuvreerd.Of de 300 miljoen kostende ruimtesonde tegen die tijd nog functioneert, is overigens nog maar de vraag. Sinds Akatsuki twee jaar geleden langs Venus vloog, volgt hij een baan die hem dichter bij de zon brengt dan de bedoeling was. Dat resulteert in temperaturen die schadelijk kunnen zijn voor zijn apparatuur.Mocht Akatsuki de komende zes naderingen van de zon weten te overleven, dan kan hij in november 2015 alsnog in een omloopbaan om Venus worden gebracht. Dat zal dan niet de aanvankelijk geplande ellipsbaan met een omlooptijd van dertig uur zijn, maar een veel langgerektere baan met een omlooptijd van een week. Bron: EE / 27-12-2012.

In samenwerking met Uitgeverij Moon, heeft de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA) een Nederlandstalige iPad-game voor kinderen uitgebracht: Planetenreis. De educatieve game voert kinderen mee op een spannende ontdekkingsreis langs de planeten van ons zonnestelsel.De speler reist via een schaalmodel van ons zonnestelsel van planeet naar planeet om er objecten te verzamelen. De objecten zijn nodig om opdrachten te kunnen uitvoeren op de acht steen- en gasplaneten, de maan én dwergplaneet Pluto. Spelenderwijs leert het kind over de eigenschappen van de planeten en de afstanden in het zonnestelsel. Einddoel van de missie: breng ijs van Pluto naar de aarde!De game is gebaseerd op de NOVA-digibordles Zon & Planeten en op de kinderboeken over het zonnestelsel van sterrenkundejournalist Govert Schilling. De game biedt niet alleen een spannende reis door het heelal, maar ook een encyclopedie met daarin interessante weetjes over onze planeten. Het spel is geschikt vanaf zes jaar.

Een krachtige Europese Ariane 5 draagraket heeft op 19 december 2012 vanuit Frans-Guyana in ZuidAmerika met succes twee communicatiesatellieten in de ruimte gebracht. Dit was de zevende maal dat Europa in 2012 een Ariane 5 raket lanceerde en was meteen ook de tiende maal dat er in 2012 vanuit Frans-Guyana een raket werd gelanceerd. De 53 meter lange Ariane 5 ECA draagraket vertrok om 22u49 Belgische tijd vanop het ELA 3 lanceercomplex op het Centre Spatial Guyanais. Tijdens de eerste minuten van de lancering verbruikt elke Ariane 5 raket meer dan vijf ton brandstof per seconde. Zoals tijdens elke lancering werden de twee booster-raketten twee minuten en twintig seconden na de start van de lancering afgestoten waarna de raket met zijn twee satellieten steeds hoger begaf met behulp van zijn Vulcain 2 raketmotor van de onderste rakettrap. Ongeveer zeven minuten na de start van de lancering werd de onderste trap afgestoten en nam de Etage Supérieur Cryogénique-A (ESC-A) rakettrap het over. Deze tweede trap maakt gebruik van van een cryogene brandstofmix van vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof. Bovenop deze tweede rakettrap bevindt zich het vrachtruim met daarin de twee satellieten. Alles samen bracht deze Ariane 5 ECA raket 8,6 ton aan vracht in de ruimte (inclusief adapter die zich tussen de twee satellieten bevindt). De eerste satelliet werd zoals voorzien 24 minuten na de start van de lancering uitgezet in een tijdelijke baan om de Aarde. Dit was de 211de maal dat een Europese Ariane raket gelanceerd werd vanuit Frans-Guyana. Sinds december 2002 was dit ook de 53ste succesvolle missie van een Ariane 5 raket. De eerste satelliet die werd uitgezet, was de Britse Skynet5D kunstmaan. Deze 4,7 ton zware satelliet werd in opdracht van het Britse ministerie van defensie gebouwd door het ruimtevaartbedrijf Astrium op een Eurostar-3000S platform. Skynet-5D zal de volgende vijftien jaar gebruikt worden voor militaire communicatiedoeleinden voor zowel het Britse leger alsook voor strijdkrachten van Portugal, Australië en de Verenigde Staten. Het Britse Skynet-5 programma bestaat uit vier communicatiesatellieten waarvan de eerste drie tussen maart 2007 en juli 2008 in de ruimte gebracht werden door eveneens Europese Ariane 5 raketten. De tweede satelliet, MEXSAT 3, werd twaalf minuten na de Skynet-5D kunstmaan uitgezet. MEXSAT 3, ook wel 'Mexsat Bicentenario' genoemd, werd in opdracht van het Mexicaanse Secretaria de Communicaciones y Transportes gebouwd door het Amerikaanse ruimtevaartbedrijf Orbital Sciences Corporation (OSC) op een Star-2.4 platform. Deze 3 ton zware satelliet werd uitgerust met 12 C-band en 12 Ku-band transponders en zal in Mexico de volgende vijftien jaar gebruikt worden voor tal van communicatiedoeleinden. Het volledige MEXSAT programma bestaat uit twee communicatiesatellieten bestemd voor mobiele telefonie en één kunstmaan voor algemene communicatiedoeleinden. Het Amerikaanse lucht- en ruimtevaartbedrijf Boeing zal de twee satellieten voor mobiele telefonie bouwen. Het complete MEXSAT programma moet tot 2028 operationeel blijven. Beide satellieten die tijdens deze lancering in de ruimte gebracht werden, werden uitgezet in een tijdelijke geostationaire overdrachtbaan (249 km x 35 777 km). De volgende dagen/weken moeten de kunstmanen zich op eigen kracht tot in een geostationaire baan begeven.

Meer up-to-date nieuws : www.spacepage.be

Van zondag 16 december 2012 tot en met zondag 6 januari 2013 kan je een Kerst cosmodrome arrangement boeken: geniet eerst van een Cosmodromeshow en laat je daarna verwennen in het "Eetcafé Kattevenia"!

Guidestar | 01-2013

Datum - Tot 6 januari 2013. Vanaf 13.00 uur. Toegang: Onbekend.

Locatie - Cosmodrome - Planetariumweg 18-19 te 3600 Genk. www.cosmodrome.be - cosmodrome@genk.be.

069

kerst- en nieuwjaarsarragement : Cosmodrome

Maak jouw keuze uit de beschikbare data, uren en Cosmodromeshows. Eetcafé Kattevenia vind je rechts van de parking binnen het Blosodomein. Ze zijn gesloten op 24, 25 en 31/12 en op 1/1 zijn ze geopend vanaf 13u. Je kan kiezen uit warme chocomelk of koffie met versnapering, of voor glühwein met een worstenbroodje.

Serie

Commerciële ruimtevaart (2/2)

Guidestar | 01-2013

Herman Henderickx

Mensen per commercieel voertuig naar het ISS.

070

Info - Herman Henderickx versloeg 40 jaar lang de ruimtevaart voor de BRT, dan BRTN, tenslotte VRT, eerst als freelance correspondent in Houston en New York, dan als personeelslid van de radioredactie van de openbare omroep. Sinds 1 september 2007 is hij met pensioen, maar volgt de buitenaardse activiteiten van de mens nog altijd op de voet. Hij publiceerde ”Mens op de Maan” en met zijn collega’s Boudewijn Van Spilbeeck en Tijs Mauroo “Het Ruimtedagboek van Frank De Winne”

Foto - De Dream Chaser is een commerciële Amerikaanse ruimteveer in ontwikkeling. Het ruimtevaartuig zal naar verwachting primair gebruikt worden om passagiers en vracht te vervoeren van en naar het internationale ruimtestation ISS. Daarnaast zal de Dream Chaser mogelijk ook gebruikt worden voor transport naar andere ruimtevaartuigen in een baan rond de Aarde, zelf dienen als ruimtestation, of gebruikt worden voor ruimtetoerisme. Bron: SNCSPACE. Meer informatie : http://sncspace.com

Terwijl het vrachtvervoer naar en van het ISS op commerciële basis stilaan vorm krijgt, wil de NASA verder gaan. Drie bedrijven kregen geld van de NASA om mensen naar en van het ISS te brengen.

Het zal niet verbazen dat SpaceX één van de drie is. De Dragon, met zijn drukcabine is van begin af ontworpen om tot 7 mensen te vervoeren. Verder werkt Boeing, uit de deelstaat Washington, ook aan een cabine, de CST-100. De eerste bemande vlucht wordt gepland naar het einde toe van 2016.

De derde firma is Sierra Nevada Corporation in de deelstaat Nevada. Sinds het einde van de jaren ’90 heeft het bedrijf belangstelling voor de bemande ruimtevaart. Sierra Nevada werkt aan de “Dream Chaser”, die wat weg heeft van een mini-shuttle en gelanceerd zal worden met één van de bestaande raketten uit de Amerikaanse inventaris.

De “Dream Chaser” is een “lifting body”, een vliegtuig waarvan de romp zo gemaakt is dat er bij de terugkeer in de atmosfeer lift ontstaat, dus zeg maar zuigkracht , waardoor de Dream Chaser als een zweefvliegtuig op een vliegveld kan landen. Het is niet bekend wanneer het zijn eerste vlucht zal maken.

Ondermeer de NASA heeft al met dergelijke “lifting bodies” geëxperimenteerd, maar het is bij experimenten en proefvluchten gebleven.

De shuttle daarentegen was geen “lifting body”.

Behalve die drie is er nog “Blue Origin” dat ook geld van de NASA krijgt, zij het in een andere context. Het mysterieuze “Blue Origin” uit de deelstaat Washington is opgericht door de stichter van de Internet-winkel “Amazon”.

Bij “Blue Origin” wordt in de allergrootste discretie gewerkt aan “New Shepherd” een volledig herbruikbaar ruimteschip voor bemande suborbitale vluchten te lanceren vanop een eigen basis in het westen van Texas.

Als “Blue Origin” in zijn opzet slaagt dan wordt zonder meer een revolutie in de ruimtevaart. “New Shepherd” wordt een "VTVL” of “Vertical Take-off &Landing Vehicle”, dus Vertkaal vertrekken en - Landen”. Zowel de raket als de cabine, die samen “New Shepherd” vomen, zullen opnieuw kunnen gebruikt worden. Helemaal nieuw is dat idee niet. Rond het midden van de jaren ’90 werkte het toenmalige McDonnell Douglas aan de DC-X of Delta Clipper Experimental. Maar verder dat project kwamletterlijk haast niet van de grond.

Blue Origin heeft in het najaar van 2012 zoner veel details enkele vorderingen bekend gemaakt. Een raketmotor op vloeibare waterstof en zuurstof voor de VTVL en de reddingsmotor voor de bemande cabine zijn met succes getest. Maar hoe ver het staat met het globale project is voor de buitenwereld alles behalve duidelijk. De firma werkt ook aan een cabine voor vracht en astronauten (tot 7 man samen) die de vorm heeft van twee kegels die tegen elkaar zijn geplakt. Eventueel kan die cabine ook dienen als reddingssloep voor de bemanning van het ISS. Maar meer is er niet over geweten.

Een Almaz wordt gekoppeld aan een Saljoet om voor wat ruimte en comfort te zorgen, De driekoppige bemanning zit bij de lancering en de landing in Almaz. Tijdens de vlucht stappen ze over naar de ruimere Saljoet. Op die manier wil de firma betalende klanten rond de maan en terug naar de aarde laten vliegen. De terugkeer in de atmosfeer tegen 40.000 km/u zou Almaz moeten aankunnen, want indertijd heeft de voorloper van de huidige Sojoez – onder de naam “Zond” - een paar keer een geslaagde duik in de atmosfeer gemaakt na een (onbemande) reis om de maan.

Wel is bekend dat Blue Origin niet mee dong tnaar de financiering voor de tweede fase van subsidies van de NASA voor bemande vluchten. SpaceX, Boeing en Sierra Nevada kregen wel geld toegewezen. Of Blue Origin desondanks verder blijft werken aan New Shepherd is niet bekend.

Mogelijk levert Blue Origin zijn reddingsmotor aan SpaceX, Boeing of Sierra Nevada. De reddingsmotor van Blue Origin is in zoverrre speciaal dat het geen trek-reddings raket is zoals bij Sojoez, Mercury of Apollo, maar een duw-reddingsraket die onder de cabine zit, zoals bij het het Gemini-programma. Zo’n duw-reddingsraket heeft het voordeel dat ie ook kan gebruik worden als lanceertrap, m.a.w. tijdens de eerste seconden van de vlucht is het een reddingstrap, eens buiten de atmosfeer kan een duw-reddingsraket gebruikt worden als een tweede trap van de raket. Dubbel gebruik, dus besparing.

Foto - Excalibur Almaz, het ruimtevaartbedrijf van het Engelse Isle of Man, heeft een vloot van zes Russische ruimtetuigen waar het binnen enkele jaren mensen mee naar de ruimte wil sturen. Je moet er slechts 100 miljoen pond voor betalen. Het plan is om de RRV’s - in principe niets meer dan een ruimtetaxi - te laten docken met een ruimtestation in Low Earth Orbit. Die combinatie wordt dan gebruikt als een transportsysteem naar de maan, naar asteroïden en naar open ruimte. Bron: Excalibus Almaz.

Meer informatie : www.excaliburalmaz.com

Opvallend in het hele verhaal tot nu toe is dat alleen Amerikaanse ondernemingen concrete plannen hebben. Alleen het Duits-Franse EADS heeft intenties om zich aan commerciële bemande ruimtevaart te wagen, maar verder dan de tekenplank is het lucht- en ruimtevaart bedrijf nog niet gekomen.

Met Excalibur Almaz rond de Maan ?

Voor de mensen met een flinke bankrekening is een sprong naar de grens van de ruimte of een bezoekje aan het ISS op termijn misschien wat saai. Waarom niet rond de maan vliegen, zoals Apollo 8 in 1968 deed?

Een Britse onderneming op het Eiland Man, “Excalibur-Almaz Incorporated” (EAI) heeft twee afgedankte exemplaren van het Soviet ruimtelab Saljoet op de kop kunnen tikken, technologie uit de jaren ’80; en vier nooit gebuikte Almaz ruimtecabines, de militaire versie van de Sojoez cabine, al heeft de Sojoez in de loop der jaren een aantal verjongingskuren ondergaan die Almaz niet heeft gekend.

De eerste vertrekdatum zou in 2015 vallen voor wie 150 miljoen dollar neertelt. Maar er is een minuscuul probleem: EAI heeft zelf op het Eiland Man geen raket voor de lancering en de firma bewaart het diepste stilzwijgen over waar het een geschikte raket kan vast krijgen.

Guidestar | 01-2013 071

En, zoals het gezegde gaat, er is altijd wel iemand die meer biedt. Het Amerikaans bedrijf Golden Spike wil namelijk mensen op de maan laten landen (en weer terugbrengen...). De aankondiging kwam er uitgerekend één dag voor de 40 ste verjaardag van de lancering van Apollo 17, de laatste bemande landing op de maan tot nu toe.

Hoe je aan mijnbouw kan doen op een hemellichaam met bijzonder kleine zwaartekracht, is nog niet toegelicht. Landen op een planetoïde is op zich al geen klein bier, het is nog maar twee keer (op Eros door NEAR van de NASA en op Itokawa door de Japanse Hayabusa) geprobeerd en zonder groot succes. En hoe “de opbrengst” op – of zelfs maar in de buurt – van de aarde zal worden gebracht, wordt ook bedekt met de mantel der discretie.

Wat te denken?

De voorbije paar jaar en zeker de voorbije maanden doken bedrijven en ideeën haast uit het niets op om de ruimte commercieel te gelde te maken. Bovenstaand overzicht heeft dan ook niet de pretentie volledig te zijn.

Het ruimtetoerisme kan voor veel geld, veel persoonlijke tevredenheid opleveren. Maar in welke mate het zal bijdragen tot de exploratie van de ruimte is zeer de vraag, al sloven de initiatiefnemers zich uit om ook het potentieel voor wetenschappelijk onderzoek te onderstrepen, maar zonder of hooguit een minimale concrete invulling.

En wat als er iets dramatisch verkeerd gaat?

Hoe lang zou dat project nog kunnen voort gezet worden?

Behalve intenties heeft Golden Spike weinig concreets te tonen. Het wil de raketten voor de vlucht kopen bij de huidige fabrikanten.

Maar een maanlander en ruimtepakken voor een excursie op het maanoppervlak moeten nog gemaakt worden. Dat zou tegen 2020 kunnen tegen een ontwikkelingskost van 7 tot 8 miljard dollar. Golden Spike wil drie proefvluchten maken om dan bij elke nieuwe vlucht twee mensen op de maan te laten landen.

Guidestar | 01-2013

Foto - OTRAG werd in 1975 gesticht door Lutz Kayser. Zijn doel was het ontwikkelen en produceren van een andere en goedkopere manier om satellieten in een baan om de aarde te brengen. Een bekende medewerker was Kurt Debus. Deze man heeft meegewerkt aan het ontwikkelen van de V2. Hij was ook verantwoordelijk voor het Apolloprogramma. OTRAG kreeg steun van de Duitse overheid om een alternatief te bedenken voor de dure systemen van de NASA en de ESA. Er was een bijzondere band tussen het bedrijf en de toenmalige president van Zaïre, Mobutu Sese Seko. In 1977 kreeg OTRAG van Mobutu namelijk het recht om een gebied in Zaïre van wel honderdduizend vierkante kilometer groot te gebruiken als experimenteerruimte.

072

Zo’n vlucht zou beginnen met het plaatsen van de onbemande maanlander in een baan om de maan en een rakettrap in een baan om de aarde. Een cabine met de twee passagiers volgt en koppelt zich in een baan rond de aarde aan de rakettrap voor de vlucht naar de maan en een rendez-vous met hun maanlander. De reizigers stappen over op de maanlander, dalen af naar het oppervlak, drukken hun laarzen in het maanstof en keren terug naar hun ruimtetuig voor de vlucht naar de aarde.

Eigenlijk is alleen het COTS programma van de NASA voor de bevoorrading van het ISS een initiatief dat kans op slagen heeft en dat de kostprijs voor dergelijke vluchten zal drukken.

Alle andere projecten zijn – tot het bewijs van het tegendeel - veel geblaat, weinig wol. Of anders geformuleerd: ze bieden fraaie websites, maar met weinig inhoud.

Opvallend toch dat de meeste initiatieven uitgaan van bedrijven in de VS. Dat wijst niet noodzakelijk op een doorbraak of op een groeiende overtuiging dat er in en met de ruimte zaakjes te doen zijn. De Amerikanen hebben de mogelijkheid om hun belastingen te drukken door risicovolle investeringen in hoog technologische projecten. Als het lukt dan pikken de geldschieters een dikke bonus mee, als het mislukt is hun belastingaanslag een stuk lager.

De twee passagiers hoeven geen beroepsastronauten te zijn, de hele vlucht wordt geautomatiseerd en gecontroleerd vanop de aarde. De prijs van één ticket heen-en-terug zou 750 miljoen dollar bedragen. Hoe het afloopt weten we in 2020, of later, of nooit....

En de commercie kijkt al verder dan de maan.

Van de zomer (2012) maakte de Amerikaanse Stichting B612 bekend dat het vanaf 2017 2018 “Sentinel” ruimtetelescopen wil lanceren om planetoïden op te sporen die de aarde kunnen bedreigen.

De onderneming – Amerikaans, wat dacht U – “Planetary Resources” (oorspronkelijk “Arkyd”) uit de deelstaat Washington, gaat nog een heel eind verder. Vanaf 2014 zouden opeenvolgende versies “Arkyd” ruimtesondes worden gelanceerd. Eerst om uit te zoeken of er in de buurt van de aarde planetoïden voorbij komen die waardevolle grondstoffen bevatten. De volgende reeks “Arkyd” zou dan planetoïden van nabij onderzoeken om uiteindelijk aan mijnbouw te doen op een planetoïde, zo rond 2020.

“Planetary Resources” denkt in de eerste plaats aan het winnen van... water. De bestanddelen kunnen namelijk gebruikt worden als raketbrandstof. Maar de firma heeft ook belangstelling voor edele en / of zeldzame metalen zoals ruthenium, rhodium, palladium, osmium, iridium en platina.

En mooipraters die een flinke “return on investment” voorspiegelen, vinden altijd wel geïnteresseerden. Zo iets hebben we in de jaren ’80 van de vorige eeuw al een keer meegemaakt, maar dan in Europa en meer bepaald met Duitse geldschieters. Wie herinnert zich OTRAG nog? Door het bundelen van enkele oer-simpele raketten wou OTRAG satellieten kunnen lanceren. Er is zelfs een proeflancering (maar zonder kunstmaan) geweest vanuit het Congolese (toen “Zaïrese”) Katanga. Maar uiteindelijk heeft het niks opgeleverd.

Het Vlaams gezegde “Eerst zien en dan geloven” lijkt in deze materie aangewezen.

Guidestar | 01-2013

073

Rubriek -Sasteria onder de sterren

Filip Feys

Sterrenkaart programma's Een onmiskenbare upgrade

Info - Geboren in het jaar 1961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mijn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwd in 1981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid.

Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mij thuis hier op Kreta en ben ik één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

Meer informatie : www.sasteria.com

Astronomie en sterrenkaarten zijn onafscheidelijk van elkaar. Die gene onder ons die zich verder willen verdiepen in astronomie, zullen onvermijdelijk geconfronteerd worden met software programma's over allerhande items.

Een daarvan is het bereken en weergeven van sterrenkaarten voor een gegeven datum en uur.

Op het Internet zijn tegenwoordig heel wat sterrenkaart programma's te downloaden.

Zowel gratis als betalende. De ene al beter dan de andere maar dit is dan persoonlijk gebonden aan de noden van de gebruiker. Dus voor mij was die aanpassing onvermijdelijk.

Als ik verder het heelal wilde binnendringen, en de wonderen die vele lichtjaren weg waren aanschouwen, was een degelijke sterrenkaart een nood.

Jaren terug, ergens in 1985 heb ik mijn eerste sterren atlas aangekocht. Software pakketten zoals nu waren nog niet zo veelvuldig aanwezig.

Voor ik de Sky-Atlas aankocht van Will Tirion, was de enige hulp de astronomische verenigingen en de bibliotheken. De bibliotheek was vooral handig (nu nog) daar er enkele astronomische tijdschriften voor handen waren en als ook heel wat literatuur over astronomie. Dus kopiëren was in bij het vinden van observeerbare objecten en de daar bijhorende sterrenkaartjes met hun locatie.

Onderling werd er ook via brief wisseling schetsen en kaartjes uitgewisseld zo dat we toch op de hoogte bleven van wat reilde en zeilde onder de amateur astronomen. Het gebruik van de Sky-Atlas opende een nieuw venster op het heelal, de 11cm Newton van toen werd ten volle benut.

upgrade te denken. De pc had zijn intrede gedaan en volgens dat ik mij nog herinner, in 1993 kocht ik mijn eerste software programma. Na wat opspeur werk botste ik op de Sky-Atlas van “Megastar” net wat ik op het oog had en betaalbaar. Wanneer je kiest voor een software pakket, hier dus voor sterrenkaarten is het goed eens alle noden op een rijtje te plaatsen.

Aan welke eisen moet het programma voldoen. Is het voor binnenshuis te gebruiken of doorgaans altijd aan de telescoop. Voor binnenshuis, mag het pakket grafisch mooier afbeeldingen voorzien met levensechte foto's en een bewegende hemel en noem maar op.

Dit helpt wel allemaal bij het opstellen van een observatie lijst maar het houdt je eigenlijk weg van het doel om te observeren. Het programma moet er zijn om je te ondersteunen en niet om de telescoop te vervangen. Dus, waarom heb ik gekozen voor “Megastar”.

1-Grafisch heel eenvoudige maar heel correcte voorstelling van objecten, volgens hun positie en onderlinge hoek ten opzichte van de sterren.

Guidestar | 01-2013

2-Heel eenvoudig om mee te werken en zeer snel resultaat.

074

3-Data gegevens, object kenmerken en layout, kunnen allemaal naar persoonlijke voorkeur ingesteld worden.

4-De grensmagnitude gaat tot magnitude 15.5 wat ik toch een must vind voor een gedreven amateur astronoom.

Het leren starhopen aan de hemel gaf mij veel voldoening en veel kennis. Al vlug werd er gedroomd van een grotere telescoop om al die zwakke neveltjes te kunnen waarnemen.

Om u te waarschuwen, weerstaan aan een dosis apparatuur koorts is heel ongezond!

Na vele jaren de Sky-Atlas te gebruiken was het moment aangebroken om aan een

5-Komeet en asteroïde gegevens moeten kunnen geüpdatet en ondersteund worden via het internet, bv bij het MPC.

6-Manueel gegevens van objecten invoeren moet mogelijk zijn. Deze moeten heel correct berekent en weergegeven kunnen worden om later als steunpunt te gebruiken bij observaties.

7-Voldoende exotische objecten bezitten om eens door het dak te gaan.

Laten we eens wat verder in detail gaan wat het programma aanbiedt en voor welk doel deze kunnen aangewend worden. U vind vele voorbeelden van afbeeldingen terug in “Guidestar” die gemaakt werden met Megastar.

Heel belangrijk voor velen onder ons, “Megastar” is compatibel met Windows 7 en het is verkrijgbaar op CD met uitgebreide handleiding.

De eerste belangrijke instelling is de tijd en locatie. Verschillende verblijf locaties kunnen worden opgeslagen en opgeladen naar keuze.

Na deze instelling uit te voeren wordt er automatisch de locale sterrentijd berekent. Dit is een handig iets om te bepalen of een object ten oosten of ten westen ligt van de centrale meridiaan. De CM is een denkbare lijn vanuit de noordelijke pool richting zuid waar ze de hemel equator snijd en doorloopt naar de zuidelijke pool. Deze lijn blijft perfect zuid daar deze zich mee verplaatst met de berekende sterrentijd. Voor fotografisch werk geel goed te gebruiken. Zo kun je weten als de telescoop zal veranderen van positie tussen oost en west. Het zit namelijk zo, een grotere rechte klimming van een object dan de aangeven sterrentijd betekent dat het object ten oosten ligt van de CM. Dus wanneer het object heel dicht bij de CM ligt is het soms aangeraden enkele minuten te wachten. Als de telescoop net aan de verkeerde zijde staat van de montering, zul misschien de opname moeten onderbreken. Het is beter te starten met een opname waar de telescoop kan volgen zonder dat deze moet veranderen van oost naar west of omgekeerd. Al hoewel een montering die de CM gepasseerd is de mogelijkheid biedt om nog steeds verder te volgen, zal dit niet voorkomen dat bijvoorbeeld de telescoopbuis, draden of allerhande materiaal tegen de montering of zuil aanloopt. Ik maak ook nog gebruik van de sterrentijd om de montering waar de grote Newton opgesteld staat uit te lijnen. Daar deze ongeveer maar 15' kan verder volgen dan de sterrentijd aanduid of dus CM voorbij.

Moet ik sterren zoeken die heel dicht aanleunen bij de CM om te werken met de meridiaan delay methode. De meridiaan delay methode werkt als volgt. Ik zoek een ster ergens rond de 55° hoog. Deze staat dan zo goed als haaks op de uur as. (35° noorderbreedte – 90°= 55°) Met de grote kijker moet dit binnen een gebied liggen van 10' van de meridiaan, daar deze anders tegen de montering zal aanlopen. Door een handige ingreep in de software van Astro-Physics kunnen we de montering eigenlijk 1uur op het verkeerde spoor zetten. Door dit afwisselend te gaan invoeren, gaat de kijker telkens naar dezelfde ster. Een maal aan de oostelijke zijde en dan aan de westelijke zijde van de montering. Dit betekent een swap van 180° naar telkens de zelfde ster. Door deze beweging meerdere malen uit te voeren is het mogelijk de montering heel correct bij te regelen met aanpassing aan beide assen. Je kunt dit meerdere malen uitvoeren na elkaar.

Dit tot de ster perfect langs beide zijden van de montering zich vertoont op dezelfde plaats in het oculair. Dus opnieuw een pluspunt die sterrentijd voorziet.

Tot negen verschillende kijkers kunnen ingevoerd worden en tot 20 oculairen kunnen berekend worden en ingevoegd. Het berekende beeldveld verschijnt dan als een cirkel op de geprojecteerde sterrenkaart.

Enorm handig bij het zoeken van heel zwakke objecten, bewegende objecten , het schatten van afmetingen en het schetsen van waarnemingen. Door perfect het beeldveld van het gebruikte oculair op het scherm te zien, is men instaat sterrenpatronen gemak-

Het roteren van het beeld door een handige pijl die ook de positie hoek aangeeft van uit noord, laat je toe de sterrenkaart perfect te plaatsen volgens de waarneming. Het helpt je ook de PA hoek bepalen van een eventuele waar genomen komeetstaart(en). Natuurlijk is inverteren en spiegelen van het beeld ook aanwezig.

Lokaliseren van een object kan op verschillende wijze ingevoerd worden. Ofwel via de catalogus naam of coördinaten of bijvoorbeeld door een welbepaalde bestaande naam bv.“The blue snowball”. Daar niet alles in de database aanwezig is, kan men gewoon de opgegeven coördinaten ingeven en deze worden dan automatisch gecentreerd op de sterrenkaart. Zo ontdek je soms een andere naam gegeven door een andere cataloog.

Foto - De baan van komeet HaleBopp met een interval van tien dagen. Bron: Willbell.

Meer informatie : www.willbell.com

Wat sterren aangaat, meestal zijn er tussen 4 a 5 wijzen om een bepaalde ster op te zoeken.

Ofwel via naam, coördinaten of een of ander catalogus nummer.

Na het opzoeken van het object zijn er tal van bruikbare mogelijkheden. Men kan gegevens of een kleine afbeelding opvragen. Ik herinner mij nog vorig maal toen er een SNR te observeren was in de M51. Deze was visueel zichtbaar en kon goed vergeleken worden met het fotootje op het scherm waar de SNR niet op stond. Inzoomen of roteren, dit helpt allemaal om het object zo te plaatsen dat het overeenstemt met de werkelijkheid. Een groot pluspunt om al die extreem zwakke objecten toch waarneembaar te maken. Denk maar eens aan galaxy (Gx) clusters, multi Gx systemen en eigenaardig gevormde ARP systemen. Allen kunnen in detail hun ligging en hoek tonen ten op zichtte van elkaar, een weelde aan details die slaagkansen op waarnemen enorm vergroten. Door links te klikken op het object krijgt men enkele handige mogelijkheden. Ten eerste kan men het object onderlijnen zodat dit beter opvalt op de sterrenkaart. Ter zelfde tijd kan men het object toevoegen aan een observatie lijst. Dit kan een lijst zijn met eigen gekozen naam of de naam van het sterrenbeeld waar het object thuis hoort. Via kladblok kan men dan allerhande details aan toevoegen die het programma niet voorziet. Heel handig als je tips krijgt van collega's over nieuwe objecten enz... Zo heb ik een uitgebreide observatie lijst te samen gesteld per sterrenbeeld met alle interessante en haalbare objecten. De lijst kan tijdens het observeren als zwevend tabblad bekeken worden. Gewoon dubbelklikken op

Guidestar | 01-2013

Ten tweede, is het invoeren van data van de telescopen en eventueel andere toebehoren die je bezit. Dit maakt het mogelijk om het beeldveld van een zoeker of telrad te projecteren op het scherm. Als ook natuurlijk het gebruik van verschillende oculairen of CCD camera. Dit wordt brekend aan de hand van de ingevoerde gegevens van de gebruikte telescopen.

kelijker te onderscheiden. Het beeldveld denkmatig onderverdelen om schattingen te maken over grote en hoek van het object is zo veel eenvoudiger. Het weergeven van de omvang van het beeldveld op een A4 print heeft ook veel voordelen. Op deze wijze schets ik kometen, DSO of wat je ook maar observeert op hun perfecte grote en positie op papier.

075

een object uit de lijst en viola, het staat centraal op de kaart. Eens deze observatie lijsten bestaan zijn ze gemakkelijk te kopi谷ren en zo op een ander pc te plaatsen. Megastar kan op meerdere PC ge誰nstalleerd worden zonder problemen.

Allerhande werkbalken en uitklapvensters kunnen geraadpleegd worden. Deze verschaffen info over wat allemaal zichtbaar is op het scherm. Dit is heel handig om te kunnen filteren in de gegevens die getoond worden.

Heel handig bij het zoeken van de juiste tijden bij bijvoorbeeld: planeet bedekkingen, occultaties, of het proberen observeren van een bewegende astero誰den! Door dat het programma specifiek ingesteld staat voor jou locatie, kunnen deze heel perfect berekend worden.

Een noodzaak is dat je kunt kiezen uit verschillende scherm helderden. Om je nachtzicht te bewaren biedt het programma verschillende stappen aan om het scherm in een kleur te plaatsen. Keuze tussen zwarte achtergrond met ofwel 2 rood tinten of wel 2 grijstinten ofwel gewoon wit. Alle objecten worden dan als draad model weergeven op zwart.

Voor de gene die graag dubbelsterren observeert zijn de mogelijkheden onuitputtelijk. Een filtersysteem is ingebouwd om zo alle parameters die je verkiest in te stellen.

Dan kan gaan over: de magnitude die ofwel de primaire of secundaire ster beschrijft, onderlinge afstand, vermelding type cataloog enz... We mogen ook de mensen niet vergeten die graag variabelen bestuderen. Opnieuw een ingenieus systeem die je instaat stelt om enkel af te beelden wat je wilt observeren.

Foto - De 'Eyepiece view' en CCD framer van MegaStar. Bron: Willbell.

Guidestar | 01-2013

Meer informatie : www.willbell.com

076

Bijvoorbeeld: getoonde labels voor sterren kunnen oplopen tot 5 gegevens. De magnitude van de sterren kan automatisch volgens de grote van het beeldveld of manueel ingesteld worden. Heel handig om het aantal sterren na te bootsen in je beeldveld van je telescoop. Het schatten van helderheden van sterren of objecten zoals kometen, gaat op deze wijze veel beter. Idem met Deep-Sky objecten (DSO), kies een grensmagnitude voor het zwakste DSO die je wilt observeren. Onmiddellijk wordt het veld aangepast en observeren is het enige waar je nog aan denkt. Waarom zwakke stelsel of objecten tonen als je telescoop deze toch niet aankan? De zwakste magnitude die kan ingesteld worden voor DSO is 25.0. Goed voor Astrofotografie om het beeldveld te vergelijken met de genomen foto. Of kies een bepaalde cataloog uit de vele die voorhanden zijn en observeer zo exact wat je wilt.

Een reeks sneltoetsen maakt dit alles heel toegankelijk en bevorderd zo het observeren.

Nu we toch het programma naar onze hand aan zetten zijn, kunnen we al zowel ook de grensmagnitude bepalen voor het tonen van kometen en astero誰den. Een must anders wordt het beeldscherm overwoekerd door van alles wat zich afspeelt boven je hooft. Je kan ook kiezen of je de baan van een bewegend object wil zien op het scherm. Een heel handig tabblad geeft je de keuze om allerlei instellingen te maken, zoals tijd, datum en duur van het afgelegde traject. Dit geeft je de mogelijkheid om alles op voorhand te plannen. Geef gewoon de tijd en datum in van wat moet komen. Geef het aantal stappen in, in uren of dagen dit per knooppunt van het te projecteren traject en bestudeer het scherm.

Zoals reeds vermeld maar niet echt nodig kan het programma ook animaties vertonen. Hier kan men, of wel de sterrenachtergrond laten bewegen en het gekozen object stationair laten. Ofwel net anders om, gewoonweg de tijd, datum en stappen instellen en daar beweegt het universum. Wel plezant om eens te zien als je binnenshuis aan het werk bent.

Dit kan wel nuttig item zijn voor voordrachten of projectie om je stelling duidelijk te maken.

Voor sommigen onder jullie zal dit een belangrijk gegeven zijn. Megastar bezit een interface voor verschillende systemen aan te sturen. Tot 11 verschillende systemen worden ondersteund en kunnen dus via pc bediend worden. Hier op de sterrenwacht wordt daar voorlopig geen gebruik van gemaakt. De kabels en de pc komen veel te veel in de weg te staan om met mensen te werken aan de telescoop. Het is onbegonnen werk om alle eigenschappen te beschrijven van wat het pakket aanbiedt. De meest gebruikte items bij het observeren heb ik eens aangehaald om je een idee gegeven wat een grote hulp een sterrenkaart programma kan zijn. Zie ook enkele voorbeelden die ik bewerkt heb. Wat ik mis aan het programma is bijvoorbeeld een nog zwakkere magnitude bij sterren. Hopelijk is de volgende upgrade een grotere sterren database tot bijvoorbeeld mag.18 of 20.

Als ook een grafische voorstelling waar de maantjes zich bevinden bij de planeten in ons zonnestelsel. Een grafische voorstelling van dubbelsterren, projectie van af te leggen baan.

Nu, er zal wel nog altijd iets zijn, maar na al die jaren van gebruik ben ik nog altijd heel tevreden. Voor wie op zoek is kan ik dit veelvuldig programma zeker aan raden. Wie weet, een mooi cadeau voor tijdens de feestdagen of verjaardag. Het zal je zeker helpen om je hobby op een hoger pijl te brengen.

Aan allen de beste wensen voor het nieuwe jaar en hopelijk een goede gezondheid.

Groeten, en wie weet ontmoeten we elkaar hier op het mooie Kreta !

Guidestar | 01-2013

077