Guidestar 02-2012

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be - Jaargang 7 - Februari 201 2

E d i tori aal

Patrick Jaecques

D e e e u wi g e h o n g e r n a a r voed s el , ken n i s , l i efd e, . . .

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Inhoudelijk 04 - Friendship 7 - Amerika's eerste 'echte' bemande ruimtevlucht.

1 0 - Rubriek : Lancering in de kijker.

1 2 - Het Eureka Space Camp mikt opnieuw zeer hoog...

1 3 - Astronomen ontdekken donker dwergsterrenstelsel.

1 4 - Waarom de wereld dit jaar niet zal vergaan...

1 5 - Rubriek : Ik heb een vraag...

1 6 - Rubriek : ESO. 1 8 - Klimaatverandering ? Dat is allemaal een leugen !

1 9 - Rubriek : De boekbespreking.

22 - Mars is de Aarde niet ...

24 - Rubriek : Observatoria wereldwijd.

28 - Oproep om LOFAR waarneemvoorstellen.

32 - Rubriek : Astrofoto van de maand.

34 - Andre Kuipers "belt" met TU Delft en Mark Rutte.

36 - Koude winters veroorzaakt door warme zomers.

37 - Rubriek : Lanceeroverzicht van de maand.

38 - Rubriek : ESA. 42 - Rubriek : Space History - Columbia STS-1 (deel 9).

49 - Astronomen vinden dikste cluster op afstand.

52 - Rubriek : Woord van de maand.

55 - Superzware zwarte gaten breken 'starbursts' af.

56 - Zonnevlekkengroepen zorgen voor heel wat spectakel.

59 - Dwingeloo telescoop levend monument.

60 - Rubriek : De AEG activiteitenkalender.

61 - Schoolkinderen beginnen astronautentraining.

64 - Serie : Roem en ondergang van de Space Shuttle.

68 - Het TNO ruimtelab.

73 - Rubriek : Het AEG kortnieuws ...

74 - Rubriek : Hemelkalender.

78 - Rubriek : Sasteria onder de sterrenhemel.

Kris Christiaens Kris Christiaens Patrick Jaecques ASTRON Patrick Jaecques Redactioneel Rodrigo Alvarez Marcel Hulspas Redactioneel Marlies ter Voorde P. Corneille MSc FBIS NOVA / Red. Geert Vandenbulcke Jacques van Oene Red. / C. Versteeg Kris Christiaens ESA Danny Van Hoecke Roel van der Heijden Dirk Devlies ESO / NOVA Sander Vancanneyt ASTRON Redactioneel NSO Herman Henderickx Roel van der Heijden Redactioneel Marc van der Sluys Filip Feys

Informatief Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF, Flash en iPad bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrieken worden onderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie @aegvzw.be.

De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze

digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Deze digitale publicatie kan genieten van de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden.

Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geĂŻnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart.

Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby.

Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, het jaarlijkse praktijkgerichte 'Starnights' evenement tot dit uitvoerige maandblad. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 1 5,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Op 20 februari is het precies 50 jaar geleden dat John Glenn werd gelanceerd aan boord van de Mercury MA-6 en zo de eerste Amerikaan werd in een baan om de Aarde.

Deze nieuwe opname van de Omega nevel, gemaakt met ESO’s Very Large Telescope (VLT), behoort tot de scherpste die ooit vanaf de aarde zijn gemaakt. De foto geeft een buitengewoon detailrijk beeld van de rokerige, roze gekleurde centrale delen van dit beroemde stervormingsgebied, dat een kosmisch landschap van gaswolken, stof en pasgeboren sterren is. Bron: ESO.

003

Hoofdartikel Kris Christiaens

Friendship 7 - Amerika's eerste 'echte' bemande ruimtevlucht

004

Op 2 april 1 959 werd hij samen met zes andere testpiloten door NASA geselecteerd voor de Mercury Seven, de ruimtevaarders die de eerste Amerikaanse bemande ruimtevluchten zouden gaan uitvoeren in het kader van het Mercuryprogramma.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

005

Glenn werd geboren in Cambridge, Ohio, Verenigde Staten. Hij volgde basisonderwijs en voortgezet onderwijs in New Concord, Ohio. Hij behaalde de graad Bachelor of Science in techniek aan het Muskingum College. Glenn is getrouwd met zijn jeugdvriendinnetje Anna Margaret Castor uit New Concord, Ohio, en heeft twee kinderen en twee kleinkinderen.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

006

Glenn landde in de Atlantische Oceaan na 3 maal om de aarde te zijn gevlogen met een snelheid van 28.000 km per uur, op een hoogte van 1 59 tot 265 km boven het aardoppervlak.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Glenn werd voor de tweede keer gelanceerd op 29 oktober 1 998 aan boord van de Space Shuttle Discovery (STS-95). Met de leeftijd van 77 jaar werd hij de oudste persoon die ooit in de ruimte heeft gevlogen.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

007

Kortnieuws Het enige quasikristal dat ooit in de natuur gevonden is, blijkt onderdeel te zijn van een meteoriet. Er liggen er vast meer op ontdekking te wachten, maar tot nu toe is op aarde maar één enkel quasikristal gevonden, een moleculaire structuur die regelmatig is maar zichzelf toch nooit herhaalt. Paul Steinhardt en collega’s vonden de merkwaardige mix van aluminium, koper en ijzer in 2009 in een steen die ze op hadden geraapt in het Russische Koryakgebergte. De bijzonderste steen ter wereld, zou je kunnen zeggen. Steinhardt vermoedde meteen dat het om een meteoriet ging, maar kon collega’s daar niet van overtuigen. Nu heeft zijn team samen met dat van meteorietenexpert Glenn Macphershon, een van de sceptici, toch aangetoond dat de steen inderdaad uit de hemel is komen vallen.

Hij is zo’n 4,5 miljard jaar oud. In PNAS schrijven de onderzoekers dat het stuk rots de sporen van extreme druk en temperaturen draagt die typisch zijn voor de krachtige botsingen die in de planetoïdengordel tussen Mars en Jupiter plaatsvinden. Ook passen de zuurstofisotopen beter bij die van andere meteorieten dan van aardse stenen. Hoe onder die omstandigheden het quasikristal kon ontstaan, is verre van duidelijk. Maar dat geldt nog meer voor plaatsen in of op de aarde. In een laboratorium lukt het alleen in een vacuümkamer waar een zorgvuldig gekozen metaalmix in gasvorm wordt gebracht en dan rustig kan neerslaan in het karakteristieke patroon van een quasikristal. Daniel Shechtman kreeg vorig jaar de Nobelprijs voor de scheikunde voor zijn toevallige ontdekking van dit proces. 02-01 -201 2.

Onderzoekers van het California Institute of Technology hebben een nieuw computermodel ontwikkeld voor de atmosfeer van de grote Saturnusmaan Titan. In deze atmosfeer vindt een methaankringloop plaats, die vergelijkbaar is met de waterkringloop op aarde - compleet met wolken, mist, regenbuien en meren. Het grote verschil met de aarde is de temperatuur waarbij dit alles zich afspeelt: bijna 200 graden onder nul. Het nieuwe model geeft een verklaring voor een aantal opvallende kenmerken van Titan. Het eerste is dat de meeste meren te vinden zijn rond de polen, en dan met name de noordpool. Het gebied rond de evenaar is doorgaans erg droog, maar uit beelden die in 2005 met de op Titan gelande Huygens-sonde zijn gemaakt bleek al dat er regelmatig grote hoeveelheden vloeistof over het oppervlak stromen. Vier jaar later werd ontdekt dat daar inderdaad 'tropische' buien kunnen optreden. Voor deze eigenschappen zijn verschillende verklaringen bedacht, maar eerdere modellen konden niet alles verklaren.

Het nieuwe model, dat het gedrag van de Titanatmosfeer over een periode van 3000 aardse jaren nabootst, doet dat wel. Het kan de stortbuien rond de evenaar, die vooral in lente en herfst optreden, bijvoorbeeld goed reproduceren. Volgens het model verzamelt vloeibare methaan zich vooral in meren rond de polen, omdat het zonlicht daar gemiddeld het zwakst is, waardoor het methaan minder snel

verdampt. Doordat Saturnus een enigszins langgerekte baan om de zon volgt, is Titan tijdens de zomer op zijn noordelijk halfrond verder van de zon verwijderd dan tijdens de zuidelijke zomer. Hierdoor duurt het noordelijke regenseizoen langer dan het zuidelijke, en vormen zich rond de noordpool gemakkelijker meren. Hoe goed het nieuwe model is, zal de komende jaren moeten blijken. Het voorspelt namelijk dat de methaanspiegel van de meren op het noordelijk halfrond zal stijgen. Ook zou de hoeveelheid bewolking rond de noordpool van Titan moeten toenemen. Bron: NU / 05-01 201 2.

Op verschillende plaatsen in West-Australië is een mineraal gevonden, dat tot voor kort alleen bekend was van maangesteenten. Het mineraal, dat tranquillityiet wordt genoemd, naar de landingsplaats van de Apollo 11 (Mare Tranquillitatis), komt op aarde slechts in minuscule hoeveelheden voor en heeft geen grote economische waarde. Maar wetenschappers kunnen het gebruiken voor het bepalen van de leeftijd van de gesteenten waar het in voorkomt. In de basaltgesteenten die de Apolloastronauten van de maan meebrachten, werden bij analyse op aarde drie onbekende mineralen gevonden. Twee daarvan armalcoliet en pyroxferroiet - werden al vrij kort daarna ook op aarde gevonden. Het derde mineraal, tranquillityiet, bleef echter veertig jaar spoorloos. Tranquillityiet is een roodbruine stof die grotendeels uit ijzer, silicium, zirkoon en titanium bestaat, maar ook schaarse elementen als yttrium bevat. Dat dit mineraal zo schaars is op aarde komt deels omdat het gemakkelijk kan worden aangezien voor een ander mineraal, rutiel, en alleen met nauwgezette analyse kan worden aangetoond. Maar het komt op de maan ook gewoon meer voor dan de aarde, waar het tranquillityiet wordt aangetast door weersinvloeden, levende organismen en platentektoniek. Bron: NU / 05-01 -201 2.

Het nieuwe jaar is nog maar net begonnen, of de eerste ontdekkingen van planeten buiten ons zonnestelsel stromen alweer binnen.

Astronomen van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics hebben met een netwerk van telescopen op aarde (HATNet) vier hete, Jupiterachtige planeten ontdekt die op geringe afstand om even zovele sterren draaien. Ze hebben hun bestaan verraden doordat ze met tussenpozen van slechts enkele dagen vanaf de aarde gezien voor hun moederster langs trekken, waardoor de helderheid van de ster eventjes vermindert. De volgende toevoegingen worden al volgende week verwacht, tijdens de jaarlijkse winterbijeenkomst van de American Astronomical Society in Austin, Texas. Bron: NU / 0601 -201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Sterrenkunde voor iedereen !

De cursus ‘Inleiding in de sterrenkunde’ start op donderdag 9 februari en bestaat uit 1 0 lessen. Tot 1 9 april op donderdagavond van 1 9.30 - 21 .30 uur. Deze cursus is geschikt voor iedereen boven de 1 5 jaar. Er is geen specifieke kennis voor nodig. Het cursusgeld bedraagt 1 30,- incl. cursusbrochure en sterrenschijf. De ‘ Jeugdcursus Reis door het heelal’ start op woensdag 8 februari en bestaat uit 6 lessen. Tot 28 maart op woensdagavond van 1 9.00 – 20.1 5 uur. Deze cursus is geschikt voor kinderen van 8 –1 4 jaar. Een enthousiaste en deskundige medewerker van Sonnenborgh vertelt meer over sterren, planeten en ruimtevaart, met prachtige foto’s en filmpjes over het heelal en verschillende proefjes en knutselactiviteiten. Het cursusgeld bedraagt 80,- incl. cursusbrochure en eigengebouwde- sterren en planetenschijf.

Datum: Zie hierboven. Toegang: 80 en/of 1 30 euro.

Locatie: Sonnenborgh, Zonnenburg 2, 351 2 NL Utrecht, tel. (030) 230 281 8. www.sonnenborgh.nl

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

009

Rubriek

Lan ceri n g i n d e ki j ker

Kris Christiaens

D e m i l i tai re WG S -4 communicatiesatelleit

01 0

Kris Christiaens is al sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Door zijn gedrevenheid en kennis over ruimtevaart werd hij enkele jaren terug medebeheerder van de populaire websites Spacepage en Belgium In Space. Daarnaast schrijft Kris Christiaens ook artikelen voor het maandblad van de Vereniging Voor Sterrenkunde en werd hij in 201 0 secretaris van de Astro Event Group vzw.

Een UAV of Unmanned Aerial Vehicle, ook wel drone genoemd, is een luchtvaartuig zonder piloot aan boord. Een voorbeeld is de MQ-1 Predator. Niet alleen toestellen die op afstand worden bestuurd vallen hieronder, maar ook autonomere toestellen die volgens een geprogrammeerde opdracht handelen.

Een belangrijke toepassing van zulke toestellen is voor militaire doeleinden.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

011

Artikel Patrick Jaecques

H et E u reka S pace C am p m i kt o p n i e u w z e e r h o o g . . .

01 2

Tijdens het Space Camp, in een organisatie van Eureka in samenwerking met volkssterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper, lanceren we diverse raketten. Met water tot vaste brandstof als aandrijfmiddel.

Om een maximale hoogte tot 200 meter te bereiken. Boeiend, spannend, leuk en bijzonder leerrijk !

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Artikel

As tron om en on td ekken d on ker d werg s terren s tel s el ASTRON

In dit onderzoek werkte Vegetti samen met haar voormalige promotor, Prof. dr.

Leon Koopmans van de Rijksuniversiteit Groningen, Dr. David Lagattuta en Prof.

Christopher Fassnacht van de Universiteit van California in Davis, Dr. Matthew Auger van de Universiteit van California in Santa Barbara en Dr. John McKean van ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 3

Artikel Patrick Jaecques

Waarom d e werel d d i t j aar n i et zal verg aan . . .

201 2 is een Amerikaanse film van rampenfilmspecialist Roland Emmerich.

De cast bestaat onder anderen uit John Cusack, Amanda Peet, Chiwetel Ejiofor en Danny Glover. De wereldwijde première vond plaats op 11 november 2009. De film is geproduceerd door Emmerich's eigen bedrijf Centropolis Entertainment.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 4

Rubriek

I k h eb een vraag . . . www.spacepage.be

Redactioneel

Hebt u een vraag rond het thema sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten ! Wij proberen deze dan zo goed mogelijk te beantwoorden in deze rubriek. Hebt u een praktijkgerichte vraag ? Stel deze dan op het forum op...

01 5

Rubriek

E u ropean S ou th ern Obs ervatory

Rodrigo Alvarez

ESO - 50 jaar van nieuwe astronomische hoogtepunten

01 6

De Europese Zuidelijke Sterrenwacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij M端nchen. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT). Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen.

Belgisch contact punt: Rodrigo Alvarez, Koninklijk Planetarium. E-mail: esonbelgium@eso.org.

Op zaterdag 27 oktober organiseert de Astro Event Group vzw opnieuw z'n Space Night activiteit waarbij er uitgebreid aandacht zal worden besteed aan de 50e verjaardag van de ESO. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 7

Artikel Marcel Hulspas

Kl i m aatveran d eri n g ?

D at i s al l em aal een l eu g en !

01 8

Creationisme is de religieus ge誰nspireerde opvatting dat het universum en de Aarde maar ook alle planten en dieren alsmede de mens hun ontstaan te danken hebben aan een bijzondere scheppingsdaad. Deze scheppingsdaad impliceert een schepper en kan gezien worden als een vrij plotseling en eenmalig gebeuren dan wel als een geleidelijk en voortgaand proces. In engere zin wordt met creationisme gedoeld op de opvatting dat schepping als concurrerend verklaringsmodel mag worden gezien voor de verzamelde gangbare wetenschappelijke inzichten op de gebieden van kosmologie, geologie en biologie, met name voor de evolutietheorie. Creationistische wetenschap, een tak van het creationisme, probeert met onderzoek en de theorievorming het ontstaan van de aarde en het ontstaan van het leven te verklaren als scheppingsdaad en de gangbare wetenschap te ontkrachten.

Dit wordt in de wetenschappelijke wereld algemeen opgevat als pseudowetenschap.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Rubriek

D e boekbes preki n g Redactioneel

Zin om een door ons aangeleverd gloednieuw sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met de redactie via redactie@aegvzw.be.

01 9

Kortnieuws Een jonge Russische vrouw is een militaire fabriek net buiten Moskou binnengedrongen.

Ondanks bedreigingen van de overheid post ze haar verslag en foto's toch online. Lana Sator slaagde erin binnen te glippen bij een van de fabrieken van NPO Energomash. Dat bedrijf is volgens zijn website wereldleider in het ontwerp en de fabricage van krachtige raketmotoren die gebruikt worden in ruimtevaartuigen. Sator is echter geen geheim agent of een spion, wel een urban explorer. Sator ondervond geen hinder bij het betreden van het terrein. Ze ging er gewoon heen, klom over het hek en begaf zich naar het hart van het complex via een reeks tunnels en pijpen. Zeer verrassend, want in tegenstelling tot wat je zou vermoeden is de motorenfabriek nog steeds in gebruik. Bovendien is ze eigendom van een wereldleider in de fabricage van vloeibarebrandstofraketten. Hun motoren drijven de moderne Soyuz, de Zenit 3SL en de lanceervoertuigen Angara en Baikal aan. De RD-1 80-motor drijft zelfs de eerste trap van de Atlas V aan, een Amerikaanse raket.

NPO Energomash heeft vooral sterke banden met het leger. En toch kwam Sator niemand tegen. Geen wachters, geen beveiligingsmensen. Alleen bewakingscamera’s hier en daar, in kamers waar grote machines stonden.

De foto’s boezemen dan wel ontzag in, de Russische overheid is veel minder blij met Sators avonturen. Ze stuurden haar meerdere brieven waarin staat dat haar situatie ‘veel slechter’ zal worden als ze foto’s van de fabriek op het internet blijft publiceren. Maar Lana trekt zich er weinig van aan: je vindt de brieven en hogeresolutiefoto’s op haar website. Bron: J. Geuens / 09-01 -201 2.

Twee Amerikaanse satellieten zijn aangekomen bij de maan. De Grail-A en de Grail-B zullen de komende maanden de zwaartekracht van het hemellichaam meten. Wetenschappers kunnen daarmee een kijkje onder het oppervlak nemen.

De Grail-A kwam op oudejaarsavond in een baan rond de maan. In de nacht van zondag op maandag volgde tweelingbroer Grail-B. De samenstelling van de maan moet duidelijk maken hoe hij ooit is ontstaan. Dat is nog steeds een mysterie, ondanks 1 09 eerdere missies. De beide sondes waren in september gelanceerd. Ze zijn zo groot als een wasmachine en hebben in totaal bijna 400 miljoen euro gekost. Bron: ANP / 02-01 -201 2.

De directeur van het Russische ruimtevaartbureau Roscosmos, Vladimir Popovkin, heeft vandaag geopperd dat buitenlandse mogendheden misschien de oorzaak kunnen zijn van de serie mislukkingen die de Russische ruimtevaart het laatste jaar heeft meegemaakt.

Vorig jaar heeft Moskou 33 ruimtetuigen gelanceerd. Vijf keer faalde de poging. In een interview met de Russische krant Izvestija legt Popovkin uit dat hij niet snapt waarom meerdere lanceringen van ruimtetuigen misliepen precies op het ogenblik dat die tuigen niet binnen het zicht van de Russische radars waren. "Het is niet geweten waarom de incidenten met onze ruimtetuigen zich juist voordoen wanneer zij de voor Rusland

'donkere' kant van de Aarde overvliegen, waar wij de tuigen niet zien en waar wij geen telemetrische data ontvangen", zei de topman van Roscosmos. "Ik wil niemand beschuldigen, maar er zijn tegenwoordig zeer krachtige middelen om van op de Aarde invloed te hebben op ruimteschepen en waarvan het gebruik niet uit te sluiten is", voegde Popovkin eraan toe in een klaarblijkelijke allusie op de VS. Die zijn met Rusland de grootste ruimtevaartmogendheid ter wereld. Eén van de grootste mislukkingen is het feit dat de Marssonde Phobos-Grunt niet uit een lage baan rondom de Aarde is geraakt. Volgens Popovkin weten de deskundigen nog steeds niet waarom de motoren van het tuig niet zijn aangefloept. Bron: AFP / DPA / ADB / 1 0-01 201 2.

Mae Jemison, de eerste zwarte vrouw in de ruimte (1 992), is gekozen om de leiding op zich te nemen voor het voorbereiden van een honderdjarige missie die de grenzen van ons zonnestelsel moet overschrijden. De 55-jarige astronaut speelde dan ook al een sleutelrol in het grote symposium dat in 201 0 door NASA en het Pentagons 'Defense Advanced Research Projects Agency' (DARPA) georganiseerd werd in Florida. Haar werk werd dan ook beloond met een award uitgereikt door DARPA met een prijskaartje van 500.000 dollar. Met dit geld moet ze een onderzoek uitvoeren naar alles wat noodzakelijk is voor deze langdurige, interstellaire ruimtemissie. Samen met haar team, ondergebracht in de Dorothy Jemison Foundation for Excellence in Houston, gaat ze de uitdaging aan om een honderdjarig programma op poten te zetten en uiteraard een ruimteschip te ontwikkelen. Daarvoor werken ze samen met 'Icarus Interstellar' en de 'Foundation for Enterprise Development'.

Directeur van Icarus Interstellar, Adam Crowl, ziet het zo: "Tijdens Project Icarus zal het basisonderzoek worden gevoerd voor ons gemeenschappelijk doel: het bouwen van een technische basis voor een succesvolle vlucht naar een ander zonnestelsel. We werken dan ook samen aan een organisatie die 1 00 jaar zal duren en voordelen zal hebben voor het hele menselijke ras". Bron: LF / 09-01 -201 2.

Het internationale ruimtestation ISS moest vrijdag 1 3 januari laatstleden uitwijken voor ruimtepuin. Dat maakte het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA bekend. Aan boord van het ruimtestation is onder anderen de Nederlandse astronaut André Kuipers. De bemanning van het ISS gebruikt de motoren op één van de modules om het ruimteschroot te ontwijken. Dat heeft een diameter van circa 1 0 centimeter. Amerikaanse media meldden dat het gaat om de restanten van twee satellieten, die in 2009 op elkaar botsten. Bron: ANP / 1 301 -201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Ingenieur vanaf ...

RVO-Society organiseert ook dit jaar weer het Zomerkamp “Ingenieur vanaf 1 3” van 1 6 tot 20 juli 201 2 en van 6 tot 1 0 augustus 201 2. Jongeren die starten in het 6de leerjaar tot het 2de middelbaar mogen er LEGO-treintjes elektronisch manipuleren, zodat de trein zijn lichten in het donker aansteekt, voor een obstakel stopt of toetert naar een object op het spoor. Tussendoor staan er ook leuke randactiviteiten op het programma, zoals zelf een luidspreker leren maken, solderen, een spannende schattenjacht, een avontuurlijke vlottentocht, ...

Voor jongeren die starten in het 3de middelbaar tot het 5de middelbaar is er een Zomerkamp “Ingenieur vanaf 1 5” van 20 tot 24 augustus. De jongeren leren - aan de hand van LEGO-treintjes via software echt programmeren.

Datum: 1 6 t/m 20 juli en 6 t/m 1 0 augustus. Prijs: 90,00 euro.

Locatie: ESAT, Katholieke Universiteit Leuven, Kasteelpark Arenberg 1 0, B-3001 Heverlee.

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

021

Artikel Marlies ter Voorde

M ars i s d e Aard e n i et. . .

Of er water op Mars is (en was), is de vraag niet. Er zijn mineralen op Mars gevonden die uit water afkomstig zijn, en er is water ontdekt door satellieten.

Radarbeelden wijzen uit dat de zuidpoolkap van Mars uit bijna puur ijs bestaat. Bovendien heeft ĂŠĂŠn van de op Mars rondwandelende robots, de Phoenix, water aangetroffen in de poolcirkel, op een diepte van 5 cm.

Nadat het water omhoog was gehaald verdampte het overigens binnen een dag.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

022

De Amerikaanse Oppertunity rover aan de rand van de Vistoria krater op 28 augustus 2007. Bron: NASA / JPL. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

023

Rubriek

Obs ervatori a werel d wi j d

Philip Corneille MSc FBIS

3 , 5 8 m TN G o p L a P a l m a

024

Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

De auteur op de toegangsbrug van het 2.360 m hoog gelegen TNG-gebouw op de ORM sterrenwacht van het Canarische eiland La Palma. Bron: Philip Corneille.

De 3,58 Telescopio Nazionale Galileo, een actieve optiek Ritchey-ChrĂŠtien reflector op alt-azimutale montering.

Bron: Philip Corneille.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

025

De auteur nabij de 3,58 m Telescopio Nazionale Galileo. De centrale zwarte kap voorkomt strooilicht op de ellipsvormige tertiaire spiegel die beide nasmyth foci voedt. Bron: Philip Corneille.

De auteur nabij de onderkant van de 3,58 TNG, waarbij de 3 steunpunten en de 75 computer gestuurde pneumatische actuatoren van het actieve optiek systeem zichtbaar zijn. Bron: Philip Corneille.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

026

027

Artikel NOVA / Redactioneel

Oproep om LOFAR waarn eem voors tel l en

028

Het LOFAR station van Effelsberg met op de achtergrond de welbekende 1 00 meter radio-telescoop die we afgelopen jaar, tijdens de vier jaarlijkse opendeurdag, met enkele leden van de Astro Event Group vzw bezocht hebben en waarvan u de talrijke foto's kan terugvinden op de Flicr pagina via ...

www.aegvzw.be

LOFAR (LOw Frequency ARray ofwel 'Lage Frequentie Reeks') is een radiotelescoop met het centrale punt in Noord-Nederland en 'zijtakken' in Duitsland, Frankrijk, Zweden en GrootBrittanniĂŤ. In januari 2011 werden voor het eerst LOFAR antennes in verschillende landen (Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk) gekoppeld, zodat een radiotelescoop met grote gevoeligheid en een zeer hoog oplossend vermogen (ongeveer 0,2 boogseconden) ontstond. Hiermee zijn voor het eerst gedetailleerde opnamen gemaakt van de radio-quasar 3C1 96, op ongeveert 6,9 miljard lichtjaar afstand. Een station in Zweden is nog in aanbouw en wordt, naar verwachting binnen enkele maanden in gebruik genomen.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

029

Kortnieuws Planeetdeskundigen en geologen nemen aan dat er circa. 3,8 miljard jaar geleden een hevig 'oerbombardement' plaatsvond in het zonnestelsel - ruim 700 miljoen jaar na het ontstaan van de planeten. Dit 'Late Heavy Bombardment' zou onder andere verantwoordelijk zijn voor de vorming van de grote inslagbekkens op de maan, die met het blote oog zichtbaar zijn als de donkere vlekken op de maan. Nieuw onderzoek van maandeskundige Paul Spudis van het Lunar and Planetary Institute zet echter vraagtekens bij deze theorie. Dat er sprake was van een heftig bombardement met veel gigantische inslagen in een relatief korte periode van hooguit anderhalf miljoen jaar, blijkt uit leeftijdsbepalingen van de inslagbekkens op de maan. Die leeftijdsbepalingen zijn mede gebaseerd op geologisch onderzoek aan de maanstenen die door de Apollo-astronauten mee terug naar de aarde zijn genomen. Uit onderzoek van foto's die gemaakt zijn door de Amerikaanse Lunar Reconaissance Orbiter concluderen Spudis en zijn collega's in een artikel in Journal of Geophysical Research dat de Apollo-bodemmonsters mogelijk uit materiaal bestaan dat bij de vorming van het Imbrium-inslagbekken is weggeworpen. Het Imbrium-bekken is het jongste grote inslagbekken op de maan. In dat geval zouden andere inslagbekkens aanzienlijk ouder kunnen zijn dan is geconcludeerd op basis van de Apollo-metingen, en is er misschien helemaal geen sprake geweest van een kortdurend, hevig bombardement. Overigens bestaat er wel een overtuigende verklaring voor het Late Heavy Bombardment: het zou zijn opgetreden toen de reuzenplaneten langzaam maar zeker van baan veranderden, en daarbij sterke zwaartekrachtsverstoringen veroorzaakten in de planetoïdengordel tussen de banen van Mars en Jupiter en in de Kuipergordel van ijzige objecten buiten de baan van Neptunus. Bron: NU / 07-01 -201 2.

Uit metingen van de Sloan Digital Sky Survey III blijkt dat sterren in de zogeheten 'dikke schijf' van het Melkwegstelsel allemaal relatief arm zijn aan 'metalen' - elementen zwaarder dan waterstof en helium. Daarbij is er geen verschil tussen sterren dicht bij het centrum van het Melkwegstelsel en sterren in de buitengebieden. In de centrale dunne schijf van het Melkwegstelel, waarin ook de meeste gasnevels en stervormingsgebieden voorkomen, is die afhankelijkheid er wél: sterren op grote afstand van het centrum bevatten minder zware elementen dan sterren in de buurt van de Melkwegkern. Dat doet vermoeden dat de buitendelen van de dunne schijf jonger zijn dan de binnendelen, omdat het metaalgehalte van sterren binnen een bepaalde populatie pas in de loop van de tijd langzaam toeneemt. De nieuwe resultaten zijn verkregen in het kader van het SEGUE-2 programma (Sloan Extension for Galactic Understanding and Exploration), waarbij van 11 8.000 sterren in het Melkwegstelsel nauwkeurig de positie, ruimtelijke beweging en scheikundige samenstelling is onderzocht. De resultaten zijn gepresenteerd op de 21 9e bijeenkomst van de American

Astronomical Society in Austin, Texas. Volgens Judy Cheng van de Universiteit van Californië in Santa Cruz zijn er twee mogelijke verklaringen voor de waargenomen eigenschappen van de dikke schijf: òf de schijf is in korte tijd ontstaan, waardoor alle delen van de schijf dezelfde leeftijdsopbouw hebben, òf de verschillende delen van de schijf zijn op een efficiënte wijze dooreengeroerd, waardoor de leeftijdsverschillen niet langer waarneembaar zijn. Dat zou bijvoorbeeld het gevolg kunnen zijn geweest van botsingen met kleinere dwergstelsels. Bron: NU / 09-01 -201 2.

Astrofysici van de Universiteit van Texas te Arlington willen de discussie over de recent ontdekte planeet bij de dubbelster Kepler-1 6 een bijzonder vervolg geven. Volgens de wetenschappers zou zich in hetzelfde stelsel ook een leefbare wereld kunnen bevinden - niet als zelfstandige planeet, maar als maan van de grote gasplaneet Kepler-1 6b. De ontdekking van Kepler-1 6b deed in september 2011 nogal wat stof opwaaien. Het feit dat de planeet om een dubbelster draait, deed namelijk denken aan de fictieve planeet Tatooine - de geboortewereld van Luke Skywalker, hoofdpersoon van de Star Wars-films. Volgens de Texaanse astrofysici zouden er in het dubbelstersysteem in principe twee leefbare zones kunnen zijn gebieden waar planeten een zodanige temperatuur kunnen hebben dat er vloeibaar water kan bestaan én een stabiele baan kunnen volgen. De ene is de zone buiten de baan van Kepler-1 6b, maar in dat geval zou de atmosfeer van een eventuele planeet aanzienlijke hoeveelheden broeikasgas moeten bevatten om de juiste temperatuur te hebben.

De andere leefbare zone is de directe omgeving van Kepler-1 6b zelf.Als er om deze grote gasplaneet manen wentelen, zouden ook dat leefbare werelden kunnen zijn. Bron: NU / 09-01 -201 2.

Brokstukjes van Mars zijn in het zuiden van Marokko neergekomen. Dit hebben wetenschappers van Meteoritical Society (Meteoritische Vereniging) woensdag in Washington laten weten. Het is voor zover bekend slechts de vijfde keer dat dergelijke stukjes Mars op Aarde vallen. Nomaden zagen in juli 2011 een vuurbal neerkomen en wisten stukjes van de meteoriet van 7 kilo te traceren. Ze verkochten de stukjes en later wisten musea ze te traceren en van handelaren te kopen voor prijzen tussen de 350 en circa 700 euro per gram. Een van de betrokkenen, Carl Agee van de Universiteit van New Mexico, noemde de aanwinst ''enorm belangrijk vanwege de kwaliteit van het materiaal''. Bron: ANP / 1 8-01 -201 2

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Op weg met ExoMars door Sofie Delanoye (BIRA) Mars heeft nog lang niet al zijn geheimen onthuld. Daarom besloten ESA en NASA de handen in elkaar te slaan voor een gezamenlijk exploratieprogramma. ExoMars was geboren. Het ExoMars programma bestaat uit twee missies. De eerste missie met lancering voorzien in 201 6 bestaat uit een orbiter met een lander module. De tweede missie is een rovermissie met lancering in 201 8. Het doel is een antwoord te vinden op vragen zoals: “Is er leven (geweest) op Mars?”, “Waar komt het onlangs gedetecteerde methaan vandaan?”, enz. Bovendien zal de missie ook een aantal nieuwe technologieën uittesten die het mogelijk moeten maken om tegen de jaren 2020 stalen van Mars naar de Aarde te brengen. België heeft de eer als enige Europees land een instrument te ontwikkelen voor de 201 6 missie. De overige vier instrumenten aan boord van de ExoMars Orbiter zijn Amerikaans.

Datum: Vrijdag 03 februari - 20.30 uur tot 22.00 uur. Gratis toegang !

Locatie: Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B).

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

031

Rubriek G. Vandenbulcke

As trofoto van d e m aan d

032

033

Artikel Jacques van Oene

An d re Ku i pers " bel t" m et TU D el ft en M ark Ru tte AndrĂŠ Kuipers (Amsterdam, 5 oktober 1 958) is een Nederlands ruimtevaarder van de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA. Hij is na Lodewijk van den Berg en Wubbo Ockels de derde in Nederland geboren ruimtevaarder, en na Wubbo Ockels de tweede ruimtevaarder met de Nederlandse nationaliteit die de ruimte in ging. Kuipers' eerste ruimtevlucht vond plaats in het kader van de DELTA missie in 2004.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

ESA astronaut Frank de Winne verteld over zijn vlucht. Bron: ESA.

034

Premier Rutte praat met Andre Kuipers in Delft. Bron: J. Van Oene.

035

Artikel Redactioneel / Chiel Versteeg

Kou d e wi n ters veroorzaakt d oor warm e zom ers In 1 81 5 barst na 1 600 jaar rust in het toenmalige Nederlands-IndiÍ de vulkaan de Tambora uit. Deze uitbarsting met een kracht van VEI-7 veroorzaakt het trieste jaar zonder zomer in 1 81 6.[7] Later, in 1 883, zou de Krakatau uitbarsten met minder ernstige gevolgen dan de uitbarsting van de Tambora. De Krakatau zou volgens historische bronnen ook in 535 uitgebarsten zijn. De uitbarsting van Mount Pinatubo in 1 991 op de Filipijnen veroorzaakte een wereldwijde temperatuurdaling van gemiddeld 0,5 °C. Dat is niet extreem en nauwelijks direct merkbaar, maar evenmin verwaarloosbaar en bovendien goed meetbaar.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

036

Rubriek

Lan ceeroverzi ch t van d e m aan d Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

09-01 -1 2

03.1 7 uur

CZ-4B

Taiyuan

1 3-01 -1 2 20-01 -1 2 25-01 -1 2

00.56 uur 00.38 uur 23.06 uur

CZ-3A Delta-M+(5,4) Sojoez-U

Xichang Cape Canaveral Bajkonoer

Ziyuan-3A (ZY-3A) VesselSat-2 Feng Yun-2F (FY-2F) WGS 4 Progress-M 1 4M

2.648 Kg 29 Kg 1 .380 Kg 5.990 Kg 7.250 Kg

China Luxemburg China USA Rusland

LEO LEO GEO GEO LEO

Aardobservatie Communicatie Meteorologie Mil. Com. ISS bevoorrading

Kris Christiaens

Datum

Verklarende woordenlijst GEO LEO Mil. Com.

Geostationary Earth Orbit Low Earth Orbit Militaire Communicatiesatelliet

â– Mislukte lancering

037

Rubriek

E u rop e a n S p a ce Ag e n cy

D e verbon d en h ei d tu s s en de ruimte en... muziek De Europese Ruimtevaartorganisatie ESA houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde technologieĂŤn en de bevordering van de Europese economie.

Door bundeling van financiĂŤle en intellectuele bronnen is de ESA in staat projecten te realiseren die voor afzonderlijke lidstaten onbereikbaar zijn.

De ESA werkt ook nauw samen met Europese (DLR, NLR, CNES etc.) en internationale ruimtevaartorganisaties (waaronder de NASA, Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) en de Indian Space Research Organisation (ISRO)).

De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht.

De ESA is in 1 975 ontstaan uit de European Space Research Organization (ESRO) en de European Launcher Development Organisation (ELDO). De ESRO leverde aanvankelijk raketten en satellieten voor deelnemende landen en had haar eerste lanceringen op 6 en 9 juli 1 964.

038

Voorstelling van de op 21 oktober 2011 gelanceerde eerste twee Galileo satellieten in een baan om de Aarde. Bron: ESA. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

039

Kortnieuws Afgelopen nieuwjaarsnacht was al de warmste sinds 1 883, en nu blijkt ook 2011 officieel het warmste jaar sinds het begin van de metingen in 1 833. Dat zegt weerman Eddy De Mey. Vorige week zei collega-weerman David Dehenauw al dat het zo zou uitdraaien. De gemiddelde temperatuur in ons land bedroeg in 2011 maar liefst 11 ,6 graden. Dat is twee graden warmer dan 201 0, het koudste jaar sinds 1 996. Daarmee zijn de drie warmste jaren in ons land de voorbije vijf jaar genoteerd: 2006, 2007 en 2011 . Computermodellen die de periode tot midden januari overlappen, duiden nog steeds op zachter tot iets zachter weer dan normaal. Nog opmerkelijk is dat het nu in vrijwel geheel Europa zacht is voor de tijd van het jaar. Het ziet er dus niet meteen naar uit dat die winterbanden hun nut zullen bewijzen...

Bron: Belga / EDP / 01 -01 -201 2.

De klimaatverandering zorgt ervoor dat het uitzicht van alpenweiden de komende decennia drastisch kan veranderen, onder meer door struikgroei. Dat schrijven biologen in het wetenschappelijk tijdschrift 'Nature Climate Change', na een eerste grootschalig vergelijkend onderzoek op zestig bergen in dertien Europese landen.De biologen vergeleken 867 vegetatiestalen in 2001 en 2008 uit gebergtes van Schotland tot Kreta. Zo vonden ze overal sterke aanwijzingen dat koudeminnende planten in alpenweiden onder druk komen van meer warmteminnende soorten. "We verwachtten een groter aantal warmteminnende planten op grotere hoogte, maar hadden nooit op zo'n korte termijn gerekend". Dat meldt Michael Gottfried van het Oostenrijkse Global Observation Research Initiative in Alpine Environments (Gloria). Gottfried trekt aan de alarmbel: "Verschillende koudeminnende soorten verdwijnen uit de bergen en in sommige Europese laaggebergtes zullen alpenweiden de komende decennia ingenomen worden door struikgewas." De impact van de klimaatverandering op de alpiene plantengroei was al bekend, maar die blijkt nu groter te zijn dan verwacht en voor het eerst gelijktijdig ook op grote schaal gemeten. Het effect werd zowel op de boomgrens als in bergtoppen waargenomen. De biologen die aan het onderzoek deelnamen, gebruikten een geijkte methode om de impact in kaart te brengen en herhalen de meting in 201 5. Bron: Belga / ADHA / 09-01 -201 2.

Er kwamen vorig jaar meer dan 80 nieuwe windmolens bij in ons land, waardoor er momenteel 498 staan. Dat blijkt uit cijfers van Edora, een federatie van hernieuwbare energie, en APERe, dat hernieuwbare energie promoot. De totale capaciteit van de molens bedraagt meer dan 1 .080 MW. Dat komt overeen met het jaarlijkse elektriciteitsverbruik van 650.000 gezinnen. Van de windmolens staan er 246 in Wallonië, 1 91 in Vlaanderen en 61 op zee. Bron: Belga / ADHA / 11 -01 -201 2.

Na de zeer povere overeenkomsten die werden gesloten op de klimaatconferenties van Kopenhagen, Cancun en Durban, lijkt de strijd

tegen de opwarming van de aarde een steeds hopelozere strijd te worden. Maar er is ook goed nieuws: een aantal eenvoudige en vaak goedkope maatregelen kunnen helpen om de opwarming van onze planeet tegen te gaan.

Een dik dozijn slimme ingrepen moet volstaan om de opwarming van onze planeet tegen te gaan, zo stelt een groep van 24 wetenschappers uit verschillende landen in vakblad 'Science'. Die ingrepen kunnen van start gaan zonder bindende internationale klimaatakkoorden, omdat ze andere broeikasgassen aanpakken en niet op C02-uitstoot focussen.

Daarmee zou de opwarming van onze planeet tegen het midden van de eeuw met ongeveer één graad Celcius kunnen worden teruggedrongen, met tal van positieve gevolgen voor de wereldbevolking en oogsten. Naast CO2 zijn onder maar methaan en roet factoren die bijdragen tot klimaatopwarming, die kunnen relatief eenvoudig worden aangepakt. Boeren in ontwikkelingslanden die nu nog vaak hun landbouwafval verbranden, kunnen dat afval bijvoorbeeld in de grond ploegen. Vuilnisbelten kunnen worden ingekapseld zodat er geen methaan meer uit ontsnapt. Het zijn maar enkele voorbeelden van in totaal veertien manieren om efficiënt de strijd met het broeikaseffect aan te gaan. "Het is geweldig nieuws, en op het vlak van klimaatbescherming kon het op geen beter moment komen", zegt Durwood Zaelke van het Institute for Governance and Sustainable Development.

"Deze voorstellen zijn vooral belangrijk voor kwetsbare regio's zoals de poolgebieden en voor de Himalaya, die de voorbije decennia veel sneller opwarmden dan de rest van de wereld." Hoewel het voorgestelde pakket goedkoop en efficiënt is, zijn er nog heel wat hindernissen te nemen. Zo is de politieke wil momenteel nog erg beperkt, heeft de implementatie van de maatregelen technisch heel wat voeten in de aarde en zijn zelfs de goedkopere methodes voor heel wat ontwikkelingslanden financieel onhaalbaar.

"Laat ons ook niet in de val trappen om deze maatregelen in de plaats van CO2-reductie te zetten", waarschuwen experts. "Die is en blijft cruciaal om global warming tegen te gaan."

Bron: TW / 1 3-01 -201 2.

Natuurrampen kostten in 2011 bijna 30.000 mensenlevens en 366 miljard dollar (ongeveer 285 miljard euro). Dat hebben rampenexperts van de Verenigde Naties gemeld. Het meest dodelijke waren aardbevingen, ze maakten vorig jaar bijna 21 .000 slachtoffers. De meeste doden vielen in Japan, als gevolg van een zware aardbeving. Die veroorzaakte een tsunami en er vond ook een kernramp plaats.

De VN registreerden vorig jaar in totaal 302 natuurrampen. Het jaar daarvoor, in 201 0, werden er slechts 385 geteld. De kosten zijn in 2011 bijna verdriedubbeld: in 201 0 bedroeg de schade 'slechts' 96 miljard euro. De schade in Japan alleen al kostte 1 64 miljard euro, aldus de VN. Bron: ADHA / 1 8-01 -201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Planeten bij andere sterren door Frank Deboosere "Planeten bij andere sterren", daarover handelt de multimediavoorstelling die Frank Deboosere deze maand tijdens de Astroclub aan het publiek voorstelt. Er werd al wel langer gedacht dat er ook bij andere sterren dan de Zon planeten zouden zijn, de zogenaamde exoplaneten, maar aanvankelijk waren de telescopen waarover astronomen beschikten niet in staat om deze objecten ook daadwerkelijk te ontdekken. Maar de technologische evolutie zorgde dat dit sinds het begin van de jaren 1 990 wel mogelijk werd. We zijn nu ruim twintig jaar verder en momenteel zijn er al meer dan 700 exoplaneten gedetecteerd. Wat voor objecten zijn het? Wat leren ze ons over ons eigen zonnestelsel? En vooral de vraag intrigeert: kunnen we weldra misschien een tweede Aarde ontdekken?

Datum: Vrijdag 24 februari - 1 9.30 uur tot 22.00 uur.

Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 6,00 euro.

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

041

Artikel

As tron om en vi n d en d i ks te cl u s ter op afs tan d www.spacepage.be

Roel van der Heijden

Letterlijk staat ‘El Gordo’ voor dikkerd in het Spaans. En dat mag ook wel gezegd worden voor deze sterrencluster. Bron: ESO / SOAR / NASA. Meer weten over dit thema ?

049

Kortnieuws De reusachtige kaart van de sterrenhemel die de afgelopen jaren is samengesteld op basis van metingen van de Sloan Digital Sky Survey is een goudmijn voor kosmologen die meer te weten willen komen over de samenstelling en de evolutie van het heelal. De Sloan-kaart beslaat ruim één biljoen pixels, en toont vele miljoenen sterren en sterrenstelsels, waarvan de helderheden in vijf verschillende kleuren zijn opgemeten. Op de 21 9e bijeenkomst van de American Astronomical Scoiety in Austin, Texas, zijn vandaag enkele kosmologische resultaten gepresenteerd op basis van onderzoek aan de manier waarop 900.000 sterrenstelsels zijn samengeschoold in clusters.

Door de mate van clustering van deze relatief heldere en nabijgelegen stelsels te vergelijken met de cluster-eigenschappen van het heelal op grotere afstanden, kon informatie verkregen worden over de uitdijingsgeschiedenis van de kosmos. Die wordt onder meer bepaald door de relatieve hoeveelheden gewone materie, donkere materie, donkere energie en neutrino's in het heelal. Op basis van de Sloan-gegevens concluderen sterrenkundigen dat 73 procent van de totale materie/energie-inhoud van het heelal voor rekening komt van donkere energie.

Bovendien blijkt uit de Sloan-metingen dat de (zeer geringe) massa van het neutrino niet groter kan zijn dan 0,3 elektronvolt. De kosmologische resultaten worden binnenkort gepubliceerd in the Astrophysical Journal. Bron: NU / 11 -01 -201 2.

Nieuwe maankaarten, gemaakt met een uvinstrument van de Lunar Reconnaissance Orbiter, tonen een glimp van het inwendige van kraters nabij de noord- en zuidpool van de maan. De bodem van deze kraters is permanent in duisternis gehuld, omdat de zon nooit hoog genoeg aan de hemel komt te staan. Dankzij de zwakke ultravioletgloed van waterstofatomen in de interplanetaire ruimte die ultraviolette zonnestraling verstrooien en het zwakke uv-schijnsel van sterren, worden de kraterbodems op ultraviolette golflengten echter toch een beetje 'aangelicht'. De kaarten laten zien dat veel permanent beschaduwde gebieden donkerder zijn op ver-ultraviolette golflengten en 'roder' dan het omliggende oppervlak dat wel door de zon wordt verlicht.

De donkere gebieden wijzen op een poreuze bodemstructuur, en de roodverkleuring op de aanwezigheid van bevroren water in de vorm van een rijplaagje. Waar het water in de ijskoude, donkere maankraters vandaan komt, is nog onduidelijk. Het kan gaan om moleculen die ontstaan zijn door de inwerking van de zonnewind op het maanoppervlak, maar water kan ook met meteorieten en (brokstukken van) kometen op de man terechtkomen. Hoe dan ook: volgens de wetenschappers die de kaarten hebben samengesteld, wordt de rijplaag in de kraters veel minder snel afgebroken dan tot nu toe werd gedacht. Bron: NU / 1 3-01 -201 2.

De Europese ruimtetelescoop Planck heeft zijn onderzoek aan de kosmische achtergrondstraling voltooid. De koelvloeistof van het High

Frequency Instrument (HFI) van de geavanceerde ruimtetelescoop, die in het voorjaar van 2009 werd gelanceerd, raakte afgelopen zaterdag (zoals verwacht) op. De gevoelige detectoren van HFI moesten tot vlak boven het absolute nulpunt worden gekoeld om precisiemetingen te kunnen verrichten aan minieme variaties in de temperatuur van de kosmische achtergrondstraling - het afgekoelde overblijfsel van de energie waarmee het heelal kort na de oerknal was gevuld. Sinds de lancering heeft HFI de gehele sterrenhemel in totaal vijf maal opgemeten, waardoor de resultaten nog nauwkeuriger zullen zijn dan oorspronkelijk was verwacht. Voordat ze gepresenteerd en gepubliceerd worden, moet echter nog een zeer uitgebreide analyse worden uitgevoerd. Planck-wetenschappers verwachten de eerste resultaten begin 201 3 te kunnen presenteren. Bron: NU / 1 6-01 -201 2.

De 11 -jarige Tijmen van Kraaij uit het Gelderse dorp Winssen krijgt een satelliet naar zich vernoemd. De Tijmen wordt een van de sondes in het nieuwe Europese navigatienetwerk Galileo. Als alles volgens plan gaat, draait de Tijmen vanaf 201 4 in een baan rond de aarde.

De satelliet krijgt die naam omdat Tijmen van Kraaij een tekenwedstrijd voor 9- tot 11 -jarigen heeft gewonnen. Dat is zaterdag bekendgemaakt in het Europese ruimtevaartcentrum in Noordwijk. De wedstrijd was uitgeschreven door de Europese Unie, de drijvende kracht achter Galileo. Tussen 1 september en 1 5 november stuurden bijna 200 Nederlandse kinderen een tekening over de ruimte op, aldus een woordvoerder van de organisatie. Galileo zal de komende jaren uitgroeien tot een netwerk van 27 satellieten. Elk van die sondes wordt vernoemd naar een kind uit een EUlidstaat. In oktober vorig jaar werden de eerste twee satellieten gelanceerd. Die heetten Thijs (België) en Natalia (Bulgarije). In Slovenië werd onlangs de naam Tara gekozen en in Estland viel Milena in de prijzen. Galileo is het grootste ruimtevaartproject uit de Europese geschiedenis. Het moet een alternatief worden voor het overal gebruikte gps-netwerk van het Amerikaanse leger. Galileo helpt straks niet alleen auto’s en schepen om van A naar B te komen. Reddingsdiensten kunnen de nauwkeurige gegevens gebruiken bij zoekacties, en legers bij aanvallen. In de verre toekomst moeten zelfs vliegtuigen veilig op de automatische piloot kunnen landen dankzij Galileo. Op het project is echter veel kritiek. Het kost ruim 4 miljard euro om alle satellieten te bouwen en in een baan rond de aarde te brengen. Daarna kost de exploitatie ongeveer 800 miljoen euro per jaar. Tegenstanders vinden dat een verspilling van belastinggeld.

1 5-01 -201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Reis : Ijsland Aurora borealis tour door Volkssterrenwacht Urania In 201 2 reizen we opnieuw richting IJsland, op zoek naar het poollicht. De kansen om er poollicht te zien, zijn immers even groot als in Alaska, Canada of het noorden van Scandinavië. Hierbij komt nog dat de temperaturen er veel milder zijn dan in het hoge noorden, wat het waarnemen een heel stuk comfortabeler maakt. Wie ooit ’s nachts het noorderlicht heeft bekeken vanuit een warm zwembad, zal dat immers niet snel vergeten. De kans om het poollicht te zien in de periode dat we daar zijn, bedraagt meer dan 75%. Urania zorgt voor de nodige begeleiding: een syllabus met theoretische en praktische informatie over het poollicht, een voorreisvergadering, dagelijkse briefings over het weer en de kans op poollicht, en begeleiding tijdens de waarnemingen.

Datum: Zondag 1 9 t/m Zondag 26 februari.

Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 3.295,00 euro.

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

051

Rubriek

Woord van d e m aan d

Dirk Devlies

S ch ri kkel j aar

052

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer.

Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

De drie belangrijkste kalenders die de Maya gebruikten, waren de Lange telling voor historische doeleinden, de Haab als burgerlijke kalender en de Tzolkin als religieuze kalender. Alle drie de kalenders telden de dagen als in serie op elkaar volgend, zonder feitelijke synchronisatie met de Zon of Maan.

Door dit puur op het tellen van dagen gebaseerde systeem is vooral de Lange telling wel vergelijkbaar met moderne tellingen zoals de Juliaanse dag, of de datumtelling in computersystemen. Ook "modern" lijkt het feit dat elke telling begint bij nul en niet bij 1 zoals in de meeste andere kalendersystemen.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

053

054

Een maankalender of lunarkalender is een kalender die is gebaseerd op de cyclus van de schijngestalten van de maan. Van dergelijke kalenders zijn er in de loop der tijd wereldwijd verschillende gemaakt. De enige maankalenders die vandaag de dag nog in gebruik zijn, zijn bijvoorbeeld de islamitische kalender en joodse kalender.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Artikel

S u perzware zwarte g aten breken ' s tarbu rs ts ' af ESO / NOVA

Volgens de algemene relativiteitstheorie is een zwart gat een gebied waaruit niets, zelfs licht niet, kan ontsnappen, vanwege de extreme vervorming van de ruimtetijd door de zwaartekracht van een zeer compacte enorme massa. Rond een zwart gat is er een denkbeeldig oppervlak dat als grens optreedt, de waarnemingshorizon, vanwaar licht nog net aan de zwaartekracht van het zwarte gat kan ontsnappen.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

059

Artikel Sander Vancanneyt

Zonnevlekkengroepen zorgen voor heel wat spectakel Zonnevlekken zijn relatief donkere vlekken op het oppervlak van de Zon. Het oppervlak van de Zon vertoont geregeld donkere vlekken. De zonnevlekken hangen samen met koelere plekken op de Zon. Hun aantal is een maat voor de activiteit van de Zon: hoe meer er te zien zijn, hoe actiever de Zon. Een actieve Zon produceert korte explosies van energie waarbij geladen deeltjes vrijkomen. Als die deeltjes de aardse atmosfeer binnendringen kunnen ze poollicht veroorzaken. De kans op poollicht is het grootst in jaren met veel zonne-activiteit.

Gemiddeld om de elf jaar verwisselt de Zon haar magnetische polen van plaats, de "actieve" periode. De laatste keer was in 2001 en de polen zullen zo blijven tot 201 2, wanneer de polen opnieuw van plaats wisselen. Deze poolverschuiving gebeurt altijd op het hoogtepunt van de toename in het aantal zonnevlekken, elke 11 jaar.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

056

Het poollicht is een lichtverschijnsel in de aardatmosfeer dat bij duisternis kan worden waargenomen. Men ziet het vooral op hoge geografische breedtes en dat betekent dat het verschijnsel vooral 's winters zichtbaar is. Andere namen zijn noorderlicht (aurora borealis) en zuiderlicht (aurora australis). Als het poollicht zich voordoet zien we vaak een lichte gloed of is het licht zichtbaar als bewegende bogen, stralenbundels of gordijnen van licht en heel zelden is het zelfs vlammend. Soms staat aan de noordelijke horizon een boog waaruit de lichtstralen als zoeklichten omhoog schieten.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

057

Poollicht in Franekeradeel op 22 januari 201 2. Bron: Vincent van Leijen.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

058

Rubriek

D wi n g e l o o t e l e s c o o p l e ve n d m o n u m e n t ASTRON

ASTRON of ASTRonomisch Onderzoek in Nederland is het Nederlands instituut voor radioastronomie (in het Engels: Netherlands Institute for Radio Astronomy), een organisatie die zich bezighoudt met onderzoek en ontwikkeling op astronomisch gebied. ASTRON houdt zich vooral bezig met de ontwikkeling van instrumentatie en faciliteiten voor de radioastronomie en het bouwen van de infrastructuur daarvoor. Het is een vrij internationaal gerichte organisatie en zij heeft nauwe contacten met het bedrijfsleven. Het grootste gedeelte van de kantoren bevindt zich nabij Dwingeloo op de locatie van de Dwingeloo Radio Telescoop, gemeente Westerveld, in noordoost Nederland.

ASTRON opereert onder de paraplu van NWO de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Bron: Bas Dekker.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

059

Rubriek

De AEG acti vi tei ten kal en d er In deze rubriek kan u een selectie van onze uitgebreide activiteitenkalender terugvinden. De gehele kalender, die steeds loopt tot op het einde van het jaar, kan u terugvinden op de welbekende website zijnde ...

www.aegvzw.be

060

Artikel

Sch ool ki n d eren beg i n n en astron au ten trai n i n g NSO

Space Expo is een permanente ruimte-vaarttentoonstelling in Noordwijk, tegen Katwijk aan. De tentoonstelling ligt op het terrein van de ESTEC aan de Keplerlaan.

De tentoonstelling is in 1 990 geopend door Koningin Beatrix en Prins Friso. In oktober 2004 ontving de expositie haar miljoenste bezoeker. In het weekend en tijdens vakanties kan tegen een meerprijs gebruik worden gemaakt van de 'Space Train'. Dit is een rondleiding van vijf kwartier door ontwikkeling- en testruimtes in enkele gebouwen van de ESTEC, het technische 'hart' van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. In verband met de beveiliging van deze gebouwen moet voor de Space Train een legitimatiebewijs getoond worden.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

061

Kortnieuws Astronomen hebben met de Fermi-satelliet een zeldzaam soort dubbelster ontdekt, die een bron van energierijke gammastraling is. Anders dan andere gammadubbelsterren, die bij toeval werden ontdekt, is deze ontdekking het gevolg van een gerichte zoekactie (Science, 1 3 januari). Naar verwachting zullen dergelijke zoekacties de klasse van gammadubbelsterren op termijn minder zeldzaam worden. Gammadubbelsterren bestaan uit een normale ster en compact object dat een neutronenster of een zwart gat kan zijn. De exemplaren die tot nu toe werden opgespoord, stralen zowel gamma- als röntgenstraling uit en werden aan de hand van die laatste, minder energierijke vorm van straling opgemerkt. Pas later bleek dat ze ook (veel moeilijker detecteerbare) gammastraling uitzenden. Met de ontdekking van het object 1 FGL J1 01 8.6-5856 is daar verandering in gekomen. Deze gammadubbelster is ontdekt aan de hand van de gammastraling die hij uitzendt. Achteraf bleek overigens dat het object ook een bron van röntgenstraling is.

1 FGL J1 01 8.6-5856 bestaat waarschijnlijk uit een snel roterende neutronenster en een extreem hete, heldere ster die met een periode van ongeveer zeventien dagen om hun gezamenlijke zwaartepunt wentelen. Normaal gesproken zendt zo'n rondtollende neutronenster pulsen van straling uit, maar dat is hier niet het geval. De astronomen vermoeden dat dit komt doordat deze pulsen worden gemaskeerd door de intense sterrenwind van de begeleidende ster. 1 2-01 -201 2.

Twee Amerikaanse satellieten die rond de jaarwisseling in een baan rond de maan kwamen, hebben een nieuwe naam. Grail-A en Grail-B heten voortaan Ebb (eb) en Flow (vloed). Dat heeft de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA dinsdag bekendgemaakt. De beide satellieten meten de komende maanden de zwaartekracht van de maan. Die zorgt voor de getijden op aarde, waar de nieuwe namen naar verwijzen. Door de zwaartekracht te meten, hopen wetenschappers te ontdekken uit welke elementen de maan bestaat en hoe hij ooit is ontstaan. Dat is nog steeds een mysterie, ondanks 1 09 eerdere missies. Bron: ANP / 1 701 -201 2.

Hoe breng je een zwart gat in beeld?

Sterrenkundigen van over de hele wereld spreken daar deze week over op een bijeenkomst in Tucson, Arizona, waar de plannen worden uitgewerkt voor de virtuele 'Event Horizon Telescope' (EHT). In feite gaat het om een reusachtig netwerk van onderling gekoppelde millimeter- en submillimetertelescopen, waaronder de Submillimeter Telescope op Mount Graham, Arizona, de CARA-array in Californië, en, in de toekomst, de internationale Atacama Large Millimeter Array (ALMA) in Chili. Submillimetertelescopen kunnen op dezelfde wijze onderling gekoppeld worden als radiotelescopen, zoals de afzonderlijke radioschotels die deel uitmaken van de Very Large Baseline Array in de Verenigde Staten of van het European VLBI

Network. Voor de kortere submillimetergolflengten is de techniek weliswaar moeilijker te realiseren, maar inmiddels niet langer onmogelijk. Door op deze manier een interferometer zo groot als de aarde te creëren, kan een extreem hoge gezichtsscherpte worden bereikt. De EHT kan op die manier de gloed in beeld brengen van gas dat in een zwart gat wordt gezogen. Op die manier moet het zwarte gat zelf zichtbaar worden: vanuit het gebied binnen de zogeheten 'gebeurtenishorizon' (event horizon) kan geen licht ontsnappen, waardoor het zwarte gat zichtbaar moet zijn als een zwarte, ronde vlek in het centrum van de gloeiende gaswolk. Door in de komende jaren steeds meer submillimetertelescopen in het netwerk op te nemen, zal de Event Horizon Telescope langzaam maar zeker steeds gevoeliger worden. Bron: NU / 1 7-01 201 2.

Op 4 juli 2011 werd met de zonnesatelliet SOHO voor de zoveelste keer een kleine komeet ontdekt die op het punt stond de atmosfeer van de zon in te duiken. Zoiets gebeurt om de paar dagen wel een keer, maar anders dan zijn vele voorgangers kon komeet C/2011 N3 met een instrument van een andere zonnesatelliet - het Solar Dynamics Observatory - tot op het laatste moment worden gevolgd. Een internationaal team van astronomen, onder wie de Nederlander Karel Schrijver, was er getuige van en publiceert zijn onderzoeksresultaten deze week in het wetenschappelijke tijdschrift Science. Komeet C/2011 N3 verdampte uiteindelijk op 1 00.000 kilometer boven het zonsoppervlak. Door zijn emissie en absorptie van zichtbaar licht en extreem-ultraviolette straling te meten, konden de astronomen zijn grootte en massa bepalen.

Het is voor het eerst dat de fysieke kenmerken van een komeet op deze manier zijn gemeten.

Doorgaans worden grootte en massa van een komeet afgeleid uit de hoeveelheid zonlicht die hij weerkaatst. Uit de metingen van Schrijver en zijn collega's volgt dat het ijzige hemellichaam aanvankelijk vijftig tot honderd meter groot was en een massa van meer dan 60.000 ton had – ruwweg de massa van een vliegdekschip. Bij het betreden van de zonsatmosfeer viel hij in een groot aantal stukken uiteen en vertoonde zijn 1 5.000 kilometer lange staart een sterk fluctuerende helderheid. Komeet C/2011 N3 behoorde tot de grote familie van Kreutzkometen, waarvan wordt aangenomen dat het brokstukken zijn van een komeet die ruwweg 2500 jaar geleden uiteenviel. Alleen de grootste leden van de Kreutz-familie, zoals de recente heldere komeet Lovejoy, kunnen een scheervlucht langs de zon doorstaan. Bron: NU / 20-01 -201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Reis : Astronomische reis naar de Amerikaanse westkust door Volkssterrenwacht Urania Met amper drie weken tussenpoze zijn er vanuit de Verenigde Staten twee hemelverschijnselen goed waarneembaar: een ringvormige zonsverduistering op zondag 20 mei 201 2 en een overgang van Venus over de zon op dinsdag 5 juni 201 2. Dit is de laatste Venusovergang die we kunnen waarnemen, want de volgende vindt pas plaats in 211 7. Naar aanleiding van deze verschijnselen begeleidt Urania een drieweekse reis naar de Amerikaanse westkust. Het is ook mogelijk te kiezen voor een tweeweekse formule waarin slechts een van beide verschijnselen is opgenomen ...

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be Datum: Vrijdag 1 8 t/m donderdag 31 mei (deel 1 /2).

Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 3.990,00 euro.

063

Serie (3/3) Herman Henderickx

Roem en on d erg an g va n d e S p a c e S h u ttl e Herman Henderickx versloeg 40 jaar lang de ruimtevaart voor de BRT, dan BRTN, tenslotte VRT, eerst als freelance correspondent in Houston en New York, dan als personeelslid van de radioredactie van de openbare omroep. Sinds 1 september 2007 is hij met pensioen, maar volgt de buitenaardse activiteiten van de mens nog altijd op de voet. Hij publiceerde ”Mens op de Maan” en met zijn collega’s Boudewijn Van Spilbeeck en Tijs Mauroo “Het Ruimtedag-boek van Frank De Winne”

Op 23 mei 2011 kon ESA astronaut Paolo Nespoli vanuit de Sojoez TMA-20 voor het eerst en het laatst het ISS fotograferen met een ruimteveer er aan vast (Endeavour aan de linkerkant) en de ESA vrachtcabine ATV-2 aan de rechterkant.

064

Een grafische vergelijking, op schaal, tussen de Amerikaanse Space Shuttle en de Russische Sojoez-cabine.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

065

MPCV: De nieuwe cabine voor vier astronauten van de NASA. Bron: NASA. De volgende Chinese cabine Shenshou 8 komt uit de testkamer. Bron: CMSE. Zo stellen de Chinezen zich de koppeling voor van Shenshou 8 met de Tiangong-1 module, de eerste module van hun ruimtestation. Bron: CMSE. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Zo zou een bemand RV met een planeto誰de er kunnen uitzien. Bron: NASA. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

066

067

Artikel Roel van der Heijden

I n h et TN O ru i m tel ab De Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO) is een onderzoeksinstituut met als doelstelling het toepassen van wetenschappelijke kennis in de praktijk. TNO telt ongeveer 5000 werknemers en is hiermee het grootste onderzoeksinstituut in Nederland.

Het hoofdkantoor van TNO is gevestigd in Delft, andere locaties zijn te vinden in onder meer Den Haag / Wassenaar, Apeldoorn, Eindhoven, Leiden, Helmond, Enschede, Groningen, Hoofddorp, Rijswijk, Soesterberg, Bergen op Zoom (Heimolen), Utrecht en Zeist.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

068

De European Extremely Large Telescope (E-ELT) is een extreem grote telescoop, ontworpen door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). De hoofdspiegel krijgt een diameter van 39 m, met een effectief oppervlak van 111 6 m2. Op 26 april 201 0 besloot de ESO dat de E-ELT gestationeerd zal worden op de Cerro Armazones in Chili. De bovenstaande foto toont, van links naar rechts alsook op schaal, de E-ELT, VLT en de Brandenburger Tor. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

069

Kortnieuws De eerste commerciële ruimtevluchten vanaf vliegveld Lelystad laten nog wel even op zich wachten. Het streven van de International Space Transport Association (ISTA) om in 201 5 de eerste vlucht te organiseren, wordt niet gehaald. Dat zei een woordvoerder van de ISTA woensdag. De ISTA presenteerde vorig jaar april ambitieuze plannen om van vliegveld Lelystad de eerste Europese basis voor commerciële ruimteluchtvaart te maken. Of en wanneer deze plannen dan wel doorgaan, kon de zegsman niet vertellen. Volgens hem is de ISTA afhankelijk van een verlenging van de start- en landingsbaan in Lelystad. Voor ruimtevluchten moet de baan minstens 3 kilometer lang zijn, terwijl de huidige baan slechts 1 250 meter telt. Bovendien wil het vliegveld in eerste instantie een baan van 21 00 meter en over die uitbreiding wordt al ruim 1 5 jaar gesteggeld. Directeur Erik Lagerweij van vliegveld Lelystad ziet de komst van ruimteluchtvaart voorlopig dan ook niet gebeuren. ''Binnen de huidige plannen is dat helemaal niet in beeld." Bron: ANP / 11 -01 201 2.

De resten van een Russische Marssonde die in een baan rond de aarde was blijven hangen, zijn zondag in de Stille Oceaan gestort. Dit meldden de Russische autoriteiten. Het ging om de onfortuinlijke sonde Phobos-Grunt. Die woog in totaal 2 ton maar het grootste deel is naar het zich laat aanzien in de dampkring vergaan. De brokstukken die in zee stortten vormen naar verwachting slechts een tiende van deze omvang. Volgens het Russische persbureau ITAR-TASS zijn de brokstukken ruim 1 200 kilometer uit de kust van Chili terechtgekomen. De 1 20 miljoen euro kostende Phobos-Grunt werd begin november gelanceerd. Het was een voor de Russische ruimtevaart zeer prestigieus project. De sonde moest een bodemmonster nemen van een van de manen van Mars en het materiaal terugbrengen naar de aarde. Kort na de lancering ging het contact met de sonde echter verloren. De vluchtleiding op aarde kon het vaartuig niet de opdracht geven richting Mars te vliegen. De Phobos-Grunt bleef daardoor hangen in een baan rond de aarde, in plaats van koers naar Mars te zetten. Lang was onduidelijk waar de brokstukken van de sonde zouden landen. Er was zelfs sprake van dat delen mogelijk in Argentinië terecht zouden komen. Bron: ANP / 1 5-01 -201 2.

In Antwerpen is X-tremeLAB geopend, een nieuwe winkel die "unieke luxe-objecten" aanbiedt. Zo kan je in de Antwerpse winkel terecht voor een ruimtereis. X-tremeLAB is de exclusieve agent in België voor Space Expedition Curacao, dat vanaf 201 4 ruimtevluchten wil organiseren. De ruimtereizen brengen een passagier en piloot vanop Curacao tot op 1 00 kilometer hoogte, waardoor je officieel astronaut wordt. De kopers krijgen de aarde te zien vanuit de ruimte, verblijven daar een tiental minuten en keren vervolgens terug. Tickets kosten 95.000 dollar (zowat 73.500 euro) en sinds april gingen er bij

organisator Space Expedition Curacao wereldwijd al 45 over de toonbank. Wie de voorkeur geeft aan andere luxe, kan bij X-treme LAB terecht voor onder meer een testrit met een Lamborghini Gallardo Superleggera, een handgemaakte mobiele telefoon of Belgische chocolade van Herman Van Dender. XtremeLAB is opgericht door Gino Cukrowicz, die in Antwerpen met Ginotti al een boetiek voor exclusieve horloges, juwelen en accessoires uitbaat. Hij breidde het team uit met voormalig modeontwerpster Vera Pepa. In de winkel zijn drie mensen aan het werk. Bron: Belga / TMA / 20-01 -201 2.

De ruimtemissie van een Legomannetje in Canada is op 24 kilometer hoogte geëindigd.

Niet voldoende om de ruimte te halen, maar wel om een hit te worden op de Canadese televisie en op YouTube.De twee jongelui uit Toronto, Matthew Ho en Asad Muhammad, stuurden het Legomannetje met een heliumballon de lucht in. Het mannetje was uitgerust met een vlaggetje van Canada, een gsm en vier camera's die de hele reis van 97 minuten registreerden, met spectaculaire beelden tot gevolg. De heliumballon ontplofte op 24 kilometer hoogte, terwijl de ruimte pas op een hoogte van een honderdtal kilometer begint. Dankzij een miniparachute landde het plastic mannetje veilig en wel terug op aarde.

Het werd via een gps-systeem in de gsm teruggevonden op 1 20 kilometer afstand van de vertrekplaats. Bron: AFP / DEA / 26-01 201 2.

Nadat drie vrijwilligers zich in Moskou 520 dagen hebben laten opsluiten om de psychologische effecten van een bemande reis naar Mars te onderzoeken, willen onderzoekers van de Cornell-universiteit een nieuwe Marssimulatie uitvoeren, waarbij vooral bekeken wordt wat het effect is van een langdurig 'Marsmenu'. Daartoe worden zes vrijwilligers gezocht die vier maanden verblijven in een nagebouwde Marslander op Hawaii. Het is de bedoeling dat de simulatie komende zomer van start gaat. De onderzoekers zijn vooral benieuwd naar de psychologische en fysiologische gevolgen van een bepe'rkt 'Marsmenu', waarbij de vrijwilligers niet alleen instant 'astronautenvoedsel' eten, maar ook zelf eenvoudige maaltijden kunnen bereiden, zoals dat tijdens een langdurig verblijf op Mars ook mogelijk is. Geïnteresseerde vrijwilligers kunnen zich tot eind februari aanmelden. 2801 -201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : De donkere kantjes van het universum door Bastiaan Maertens Wat zijn donkere materie en donkere energie? Zijn het twee kanten van eenzelfde medaille, of zijn het twee heel verschillende dingen, ondanks wat hun namen doen vermoeden? De wetten van Einstein, gelden die ook in de buitenste regionen van onze Melkweg, of moeten we ze aanpassen, net zoals Einstein met Newton's ideeën deed? In deze lezing krijgen de aanwezigen op deze vragen antwoorden van de hedendaagse wetenschap. Bastiaan Maertens is master in de sterrenkunde aan de Universiteit Gent. Zijn verhandeling “Eddington-Born-Infeld theorie en de donkere kant van het universum” werd bekroond.

Datum: Zaterdag 4 februari - 1 5.00 uur.

Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 3,00 euro.

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

071

Rubriek

H et AE G kortn i eu ws . . . www.aegvzw.be

Redactioneel

Ontdek de vele honderden foto's van onze voorbije activiteiten op onze Flickr pagina via ...

073

Rubriek

Hemelkalender

Marc van der Sluys

Deze maand te zien aan de sterrenhemel...

Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutro-nensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regelmatig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website ...

http://hemel.waarnemen.com

Een occultatie of bedekking is een astronomische gebeurtenis die men kan waarnemen wanneer een niet-lichtend hemellichaam tussen de waarnemer en een verdergelegen lichaam – lichtend door ofwel straling ofwel weerkaatsing van licht – passeert. Als dit verdergelegen lichaam slechts gedeeltelijk of periodiek wordt verborgen, noemt men dit rakelingse of scherende occultatie (Engels: grazing occultation). Men spreekt van het verschijnsel (immersie) bij het verdwijnen van een ster bij bedekking door de maan, of van een satelliet bij bedekking door de planeet.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

074

Maagd (Virgo, afkorting Vir) is een sterrenbeeld aan de hemelequator, liggende tussen rechte klimming 11 u35m en 1 5u08m en tussen declinatie +1 4째 -22'. Het bevat de ecliptica en is ook een teken van de dierenriem, de zon staat hier van 1 6 september tot 31 oktober.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

075

De Galile誰sche manen zijn de vier belangrijkste manen van Jupiter. Ze zijn ontdekt door Galileo Galilei op 7 januari 1 61 0. Ze zijn de grootste manen van Jupiter. Ze zijn zelfs zichtbaar zonder een krachtige telescoop. Onder perfecte omstandigheden is het zelfs mogelijk om Callisto met het blote oog te zien.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

076

Meteorenzwermen, meteorenstormen of sterrenregens zijn zwermen van meteoren, vaak afkomstig van stof en gruis achtergelaten door kometen.

Wanneer een komeet in de buurt van de zon komt, gaat het ijs verdampen en via geisers door de korst van de komeet breken. Het stof dat hierbij vrijkomt, kan later een meteorenzwerm veroorzaken.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

077

Rubriek

S as teri a

Filip Feys

O p j a c h t n a a r t we e vari abel e n evel tj es . . .

Geboren in het jaar 1 961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mi jn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwdin 1 981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares.

Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij.

Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid.

Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mi j thuis hier op Kreta en ben ik ĂŠĂŠn van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

www.sasteria.com

078

Op de sfeerfoto kan men de net opgekomen planeet Venus herkennen. Vastgelegd met een Canon D40 op een parallactische montering.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

079

Op de sfeerfoto kan men de net opgekomen planeet Venus herkennen. Vastgelegd met een Canon D40 op een parallactische montering.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

080

Kortnieuws De Dode Zee was 1 25.000 jaar geleden bijna volledig uitgedroogd. Dat blijkt uit een booronderzoek van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem, dat uitgevoerd werd door een internationaal team. De Dode Zee is met 426 meter onder de zeespiegel het laagst gelegen meer ter wereld. Ook vandaag de dag maken experts zich zorgen om de dalende waterspiegel van het meer tussen Israël en Jordanië. Het meer, een van de meest zoute ter wereld, is opgedeeld in twee delen. In het noordelijke, natuurlijke bekken daalt de waterspiegel jaarlijks met bijna een meter. In het kunstmatig aangelegde zuidelijke deel stijgt het niveau echter, door zoutafzettingen. De nabije gebouwen komen zo in gevaar. Het boorproject in de Dode Zee heeft nu aangetoond dat het meer 1 25.000 jaar geleden, door klimaatveranderingen, bijna echt ten dode opgeschreven stond.De onderzoekers boorden tussen november 201 0 en maart 2011 op twee verschillende plaatsen. Op een diepte van ongeveer 250 meter ontdekten ze dikke lagen zout. Volgens hen wijst dat erop dat het meer bijna verdwenen was. Daarboven werden modderige aardlagen aangetroffen. Dat zou aantonen dat er later opnieuw water in overvloed was. "De bevindingen wekken onrust over de huidige toestand van het meer", klonk het in de mededeling van de universiteit. De instelling deelde ook mee dat vandaag de dag vooral de mens verantwoordelijk is voor de uitdroging. Bron: DPA / ADHA / 1 9-01 -201 2.

Met een miljarden kostend noodplan wil Mexico de rampzalige gevolgen van de langste droogteperiode in 70 jaar bestrijden. President Felipe Calderón kondigde aan dat omgerekend twee miljard euro ter beschikking zal gesteld worden om de getroffen regio's met water, levensmiddelen en infrastructuurmaatregelen te ondersteunen.Volgens krantenberichten zijn door de droogte 1 .300 gemeenten in 1 9 deelstaten vooral in het noorden getroffen, waar het sinds vele maanden niet of te weinig heeft geregend. "Geen enkel gezin zal een tekort aan water of levensmiddelen hebben", beloofde Calderón bij een bezoek in Zacatecas, een van de droge woestijnstaten. Ongeveer de helft van het grondgebied is door de droogte getroffen. De gevolgen voor de landbouw zijn gigantisch, aldus de krant El Universal. Alleen al in de staten San Luis Potosí en Chihuahua zijn de zaailanden voor bonen met de helft geslonken. Vijftigduizend runderen zijn alleen in de staat Durango gecrepeerd. Het watertekort in het noorden werd voor het eerst in mei voor het begin van de regentijd in 2011 duidelijk.

Sindsdien worden vele afgelegen gebieden, waar vooral de inheemse volkeren zoals de Tarahumara in Chihuahua wonen, met levensmiddelen en water bevoorraad. In het centrum en in het zuiden van Mexico heeft de regentijd voldoende neerslag gebracht.

Volgens José Luis Luege Tamargo, directeur van het de watermaatschappij Conagua, is het van 1 941 geleden, bij de eerste bruikbare neerslagmetingen, dat een droogteperiode van deze orde werd geregistreerd. Hij omschreef de klimaatontwikkeling in Mexico als extreem:

201 0 was een van de regenrijkste jaren sinds 1 958 - en 2011 het enige met het grootste gebrek aan water in 70 jaar. Bron: Belga / GB / 24-01 -201 2.

Het Vlaams Energiebedrijf is een feit, alvast op papier. Met een startkapitaal van 200 miljoen euro zal het VEB op zoek gaan naar energiebesparingen in administraties, scholen en ziekenhuizen, maar ook investeren in innovaties rond groene energie.Sp.a-minister van Innovatie en Overheidsinvesteringen Ingrid Lieten (foto) en de kersverse bestuurders hebben daarvoor vanmiddag de nodige handtekeningen gezet. Hoofddoelstelling van het Vlaams Energiebedrijf wordt energiebesparing. Het zal in kaart brengen welke overheidsgebouwen met gerichte investeringen fors kunnen besparen op hun energiefactuur.

Het bedrijf zal ook advies geven, begeleiden en de financiering organiseren. "Internationale studies schatten dat eenvoudige energiebesparende maatregelen makkelijk kunnen zorgen voor een daling van het energieverbruik van ruim 20 procent", aldus Lieten. Het VEB zal verder ook zelf investeren in innovaties rond duurzame energie. Het kan dan gaan om specifieke projecten zoals ondersteuning voor nieuwe technologieën zoals weervoorspellingsprogramma's voor windenergie of innovatieve technologieën voor energieopslag.

Maar ook participaties in startende ondernemingen behoren tot de mogelijkheden. Een stukje risico-kapitaal dus, bevestigde kersvers voorzitter Andries Gryffroy. Bedoeling is trouwens - voor zover juridisch mogelijk gelijkaardige participaties van de Participatiemaatschappij Vlaanderen en andere Vlaamse instellingen bij het VEB te gaan bundelen. Van de 200.000 aandelen is er alvast eentje voorzien voor de PMV. De overige 1 99.999 zijn in handen van het Vlaams gewest. Tot slot zal het VEB ook kleine energieproducenten samenbrengen, om "op die manier een klein beetje de concurrent te worden van de grote spelers", aldus Gyffroy. Een echt tegengewicht vormen voor Electrabel zit er echter niet meteen in, hoewel die ambitie bij de start van de regering wel klonk. "Maar met 200 miljoen euro is het niet echt realistisch om die ambitie te koesteren", erkende Lieten. Eerste taak is echter de aanstelling van een gedelegeerd bestuurder. Daar wordt "de komende weken" werk van gemaakt. Gyffroy mikt nadien op drie tot zes maanden om een businessplan uit te werken. "Na de zomer willen we operationeel zijn", besloot hij. Bron: Belga / ADHA / 25-01 201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Machten van tien door Patrick Jaecques " Machten van tien " door Patrick Jaecques. Info : In machten van tien, die perfect aansluit op de 'Reis door het zonnestelsel' voordracht, vertrekken we vanaf de Aarde het wijde, wonderbaarlijke en schier onmetelijke heelal in. Telkens met een bijkomende macht. Een schaalvergroting. Om zo een visueel beeld te krijgen van de omvang van zowel het zonnestelsel, het sterrenselsel en zelfs het heelal waarvan wij deel van uitmaken. En we tot het besef komen hoe onbeduidend, en toch uniek, onze kleine blauwe planeet wel is.

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ?

Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be Datum: Vrijdag 6 april 201 2 - 20.30 uur. Toegang : GRATIS. Locatie: Forum zaal / Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B).

071

Astro-links West-Vlaanderen Astro Event Group vzw (Oostende) .................................................................................................. www.aegvzw.be JVS Quasar (Oostende) ............................................................................................ www.astronomie.be/jvsquasar/ Jeugdwerkgroep ruimtevaart vzw (Brugge) ................................................................................... www.jwronline.be JVS Vigilia (Brugge) ............................................................................................................................ www.vigilia.be Astronomische Vriendenkring (Harelbeke) .............................................................................. www.astrolab.be/avk/ Volkssterrenwacht Beisbroek (Brugge) ......................................................................................... www.beisbroek.be Volkssterrenwacht AstroLAB Iris (Ieper) .......................................................................................... www.astrolab.be VVS - Vereniging Voor Sterrenkunde (Brugge) ....................................................................................... www.vvs.be

Oost-Vlaanderen Spacepage (AEG / Adegem) ...................................................................................................... www.spacepage.be De Polderster (Assenede) ........................................................................................................ www.depolderster.be Werkgroep Sterrenkunde UGent (Gent) .....................................................................................................................

VVS Scheldeland (Lokeren) ............................................................................................... www.scheldeland.vvs.be Antares (Sint Niklaas) ............................................................................. http://antares-sterrenkunde.blogspot.com/ Mercator (Bazel) .................................................................................................................... www.veerleheyman.be JVS Sirius (Aalst) ............................................................................................................................. www.murzim.be Volkssterrenwacht Armand Pien (Gent) ....................................................................................... www.rug-a-pien.be

Antwerpen VVS Brabandse Kouters (Londerzeel) ....................................................................... www.vvs-brabantsekouters.be Asterion (Wuustwezel) .......................................................................................................... www.bloggen.be/astro/ ASH Polaris (Herentals) ........................................................................................................ www.ashpolaris.vvs.be Andromeda (Mol) ........................................................................................................................................................

VVS Cygni (Lille) .................................................................................................................................. www.cygni.be Zonnewijzerkring Vlaanderen (Antwerpen) ...................................................... www.zonnewijzerkringvlaanderen.be JVS Oberon (Hove) ............................................................................................................... www.urania.be/oberon/ Koninklijk Sterrenkundig Genootschap Antwerpen (Antwerpen) ................................................................................

Volkssterrenwacht Urania (Hove) ....................................................................................................... www.urania.be

Vlaams Brabant & Brussel Mercurius (Halle) ................................................................................................................... www.mercuriushalle.be Wega (Leuven) ........................................................................................................................... www.wega-astro.be Sterrenwacht Altair vzw (Zoutleeuw) ................................................................................ www.sterrenwachtaltair.be Helios (Averbode) ........................................................................................................................ www.helios-site.be Astroclub Véga (Brussel) .............................................................................................................. www.astrovega.be Koninklijk planetarium (Brussel) ................................................................................................ www.planetarium.be Vlaamse Raket Organisatie (Mol) ........................................................................................................... www.vro.be Preventie lichthinder vzw (Leest) .................................................................................. www.preventielichthinder.be Volkssterrenwacht Mira (Grimbergen) ................................................................................................... www.mira.be

Limburg Noorderkroon (Hamont-Achel) ................................................................. http://noorderkroon-achel.skynetblogs.be/ LVWS Aquila (Lommel) ............................................................................ http://sites.google.com/site/aquilalommel/ JVS Stella Videns (Hechtel-Eksel) ..............................................................................................................................

JVS Descartes (Genk) ...................................................................................... www.astronomie.be/JVS-Descartes/ Cosmodrome (Genk) ............................................................................................................... www.cosmodrome.be

Waals Brabant & Brussel Astroclub Véga (Bruxelles) ........................................................................................................... www.astrovega.be Cercle des Amateur d'Astronomie (Waterloo) .............................................................................................................

Club d'Astronomie d'Ottignies (Louvin la Neuve) ................................................................................ www.caolln.be Astro Kot (Louvin la Neuve) ............................................................................................................. www.astrokot.be Centre de Culture Scientifique ULB (Bruxelles) ..................................................... www.ulb.ac.be/ccs/a-la-une.html ASCEN - L'Association pour la Sauvegarde du Ciel et de l'Environnement Nocturnes (Messany) .... www.ascen.be BW Astronomie (Waterloo) ..................................................................................................... www.bwastronomie.be FFFAB - Fédération Francophone d'Astronomes Amateurs de Belgique (Waterloo) ......... www.astrosurf.com/ffaab

Luik Groupe Astronomie de Spa (Spa) ............................................................................. www.groupeastronomiespa.be Société Astronomique de Liège (Liège) ........................................................... www.societeastronomiquedeliege.be

Namen Astronamur (Namur) ................................................................................................................... www.astronamur.be Cercle Astronomique Mosan (Dinant) ............................................................................................ www.cam-asbl.be APEX - Station d'observation de Dourbes (Dourbes) .......................................... http://users.skynet.be/boninsegna AstroLaika (Florennes) .................................................................................................... http://astrolaika.jimdo.com/

Henegouwen Cercle Astronomique de Tournai (Tournai) ............................................ http://www.ecoles.cfwb.be/ipestournai/caty/ Cercle Astronomie Olympus Mons (Mons) ................................................................... http://olympus.umons.ac.be/ Cercle d'Astronomie Tycho (Mons) ........................................................................................ www.tycho.fpms.ac.be Cercle Scientific de Charleroi (Charleroi) ............................ http://users.skynet.be/astro-csc/pages/accueilpag.html C.D.P.A. (Sivry) ........................................................................................................ www.meteoastronomieasivry.be

Luxemburg Astronomie Centre Ardenne (Neufchâteau) ........................................................................ http://astrosurf.com/aca/

082

Staat uw vereniging nog niet in deze lijst ? Breng ons dan snel op de hoogte via : redactie@aegvzw.be.

Wij zorgen dan dat uw gegevens worden opgenomen. Hoe nauwkeuriger deze pagina, hoe meer promotie we kunnen maken voor onze favoriete hobby !

www.aegvzw.be