Guidestar 03-2011

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw 足 Jaargang 6 足 Maart 2011

Editoriaal Patrick Jaecques

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voor足 zitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie ge足 dreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de hemelse wonderen.

Redactioneel

Inhoudelijk 06 ­ 25 jaar geleden : Giotto bezocht komeet Halley.

07 ­ Media ­ Steeds koudere winters in het vooruitzicht.

08 ­ Van wie is de Maan, planeten en sterren ?

10 ­ ESA ­ Grondstation in Redu klaar voor Artemis.

12 ­ ESO ­ VISTA staart diep in de blauwe lagune.

14 ­ Rubriek ­ Het AEG nieuws.

16 ­ Serie ­ Licht in de sterrenkunde.

20 ­ C'est magnifique ­ LOFAR goes multinational.

21 ­ Rubriek ­ Zijn er nog vragen ?

22 ­ ESO ­ De gereflecteerde glorie v/d Messier 78 nevel.

24 ­ ESA ­ Overstromingen voorspellen met satellieten.

26 ­ Wat is er mis met het aardmagneetveld ?

28 ­ Rubriek ­ Lancering in de kijker.

30 ­ Rubriek ­ Astrofoto v/d maand.

35 ­ Media ­ Hebben we een probleem met gravitatie ?

36 ­ ESO ­ Planeetvorming in actie.

38 ­ De reuzenring van Saturnus.

40 ­ De mineralogische effecten van grote meteorietinslagen.

42 ­ Glory staat voor stof en zonnestralen.

44 ­ Rubriek ­ De hemelkalender.

49 ­ Media ­ Het zelfreinigend vermogen van de atmosfeer 50 ­ Zonnevlekkengroep 1158 zorgt voor media spectakel.

52 ­ Rubriek ­ Woord v/d maand.

56 ­ Rubriek ­ Observatoria wereldwijd.

60 ­ Rubriek ­ De AEG activiteitenkalender.

62 ­ Fotocollage ­ Apollo XIV 70 ­ Rubriek ­ Het sterrenbeeld v/d maand.

72 ­ Rubriek ­ Sasteria onder de sterren.

78 ­ Ontdekkingen van de Kepler satelliet.

Patrick Jaecques Redactioneel Red. / C. Hoek Red. / ESA Red. / ESO Patrick Jaecques Philippe Vercoutter Red. / Femke Boekhorst Redactioneel Red. / ESO Red. / ESA Red. / A.J. van Loon Kris Christiaens Arend van der Salm Redactioneel Red. / ESO A. Hekkenberg Red. / T. van Loon L. van Rooyen Marc van der Sluys Redactioneel Sander Vancanneyt Dirk Devlies Philip Corneille Redactioneel Danny van Hoecke Dieter Janssoone Filip Feys Red. / L. van Rooyen

Informatief Dit digitale magazine is een non­profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Kris Christiaens (redactie ruimtevaart) en Sander Vancanneyt (redactie sterrenkunde). Vaste rubrieken worden voorzien door Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Philippe Vercoutter, Philip Corneille, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden ? Contacteer dan de hoofdredacteur via info@astro­event­group.be.

De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met

de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met de websites: www.desterren.net en www.astrono­ mie.be. Met de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht.

Door de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de sponsoren kunnen we dit digitale magazine gratis verspreiden.

Voorpagina: Marc Schuyesmans tij­ dens de gedeeltelijke zonsverduis­ tering te Oostende. Bron: AEG. Het NGC 3621 sterrenstelsel gezien door de Wide Field Imager (WFI) van ESO's La Silla obser­ vatorium in Chilie. Het sterren­ stelsel is zo'n 22 miljoen lichtjaar van de Aarde verwijderd en kan men terugvinden in het sterren­ beeld Hydra. Bron: ESO.

Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen met gratis open­source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink­scape en Paint.net.

Ook een enthousiaste lezer van ons magazine?

Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaar­ basis, bedraagt slechts 15,00 euro. Alvast van harte dank !

Alle artikels, foto's en reclame­blokken voor de volgende editie dienen bij de redactie binnen te zijn tegen uiterlijk donderdag 24 februari.

Gelieve deze datum te respecteren !

Info: Redactie@AEGvzw.be

003

Kortnieuws Amerikaanse astronomen hebben een nieuw planetenstelsel ontdekt. Rond de ster Kepler­11 staan zeker zes planeten. De afstand tussen die planeten en deze ster is zo klein, dat er waarschijnlijk geen leven mogelijk is. Het gaat om het meest compacte planetenstelsel dat ooit is gevonden. Dat heeft de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA woensdag bekendgemaakt. De ontdekking verschijnt donderdag in het wetenschappelijke tijdschrift Nature. De ster en de zes planeten staan op ongeveer 2000 lichtjaar afstand van de aarde.

Het stelsel werd ontdekt met de ruimtetelescoop Kepler. Die werd twee jaar geleden gelanceerd om te zoeken naar planeten als de aarde buiten ons zonnestelsel.

In theorie is daar leven mogelijk, als zo'n planeet niet te dicht bij en niet te ver van zijn ster staat. In zijn zoektocht kijkt de Kepler naar ongeveer een kwart procent van de sterrenhemel. In dat minieme gebied heeft de Kepler al meer dan 1200 planeten ontdekt.

Ruim vijftig daarvan bevinden zich in de zogeheten 'bewoonbare zone'. "Het feit dat we zo veel planeten hebben gevonden in zo'n piepklein gedeelte van de hemel geeft aan dat er in het heelal mogelijk talloze planeten rond sterren als de zon draaien", stelt de NASA. Bron: ANP / MVDB / 02­02­2011.

Een internationaal team astronomen, onder wie de Groningse professor Amina Helmi, heeft een nieuwe stroom van sterren ontdekt in de Melkweg. De 'Aquarius­stroom' is genoemd naar het sterrenbeeld Waterman in welke richting hij zich bevindt. De ontdekking is gedaan binnen het RAVE­project, waarin de eigenschappen en snelheden van 250.000 individuele sterren zijn bepaald. De Aquarius­ stroom bevindt zich, in tegenstelling tot eerder ontdekte 'sterrenkolonies' als de Helmi­stroom, in het galactisch vlak, en was daardoor moeilijk te vinden. De astronomen stelden met behulp van de RAVE­data van 12.000 sterren in dit gebied de radiale snelheid (de snelheid van een object van ons af of naar ons toe) vast en ontdekten dat vijftien sterren een afwijkende baan volgen. Ze bewegen met een relatieve snelheid tot 15.000 kilometer per uur door de schijf van de Melkweg. Uit computersimulaties blijkt dat deze sterren deel uitmaken van een grotere stroom die afkomstig is van een klein sterrenstelsel dat zo’n 700 miljoen jaar geleden door de Melkweg is aangetrokken en opgeslokt. Bron: NU / 02­02­2011.

De Wide­field Infrared Survey Explorer (WISE), een infraroodkunstmaan die in december 2009 door de Amerikaanse NASA is gelanceerd, heeft twintig nieuwe kometen, 33.000 tot nu toe onbekende planetoïden en 134 zogeheten 'aardscheerders' ontdekt (planetoïden die de aarde op relatief korte afstand kunnen passeren). WISE heeft de gehele sterrenhemel anderhalf maal in kaart gebracht op infrarode golflengten; de nieuw ontdekte kometen en planetoïden vormen slechts een klein deel van de totale wetenschappelijke opbrengst van de satelliet. De koelvloeistof van WISE raakte in oktober 2010 op, waardoor sommige infrarood­ camera's niet langer functioneerden. De speurtocht naar planetoïden en kometen (in het kader van het NEOWISE­programma, waarbij NEO voor 'near­Earth object' staat) kon echter nog vier maanden worden voortgezet met een ander instrument aan boord van de satelliet.

Alle meetgegevens zullen in april 2011 worden vrijgegeven. Met de International LOFAR Telescope (ILT) zijn unieke radiobeelden verkregen van de verre quasar 3C196. Daartoe zijn voor het eerst simultaan waarnemingen verricht met de veertig LOFAR­stations in Noordoost­Nederland en met LOFAR­stations in Duitsland, Frankrijk en Groot­Brittannië.

LOFAR (LOw­Frequency ARray) is een revolutionaire nieuwe radiotelescoop die uit vele duizenden afzonderlijke kleine antennes bestaat, verdeeld over tientallen stations, en via snelle glasvezelverbindingen gekoppeld met een supercomputer in Groningen. Met de ingebruikname van de stations in naburige landen heeft LOFAR een afmeting van ca. duizend kilometer; de ILT is daarmee de grootste telescoop ter wereld. 3C196 is een quasar (de extreem heldere kern van een ver verwijderd sterrenstelsel, waarschijnlijk 'aangedreven' door een superzwaar zwart gat) op 6,9 miljard lichtjaar afstand. Met grote optische telescopen is de quasar niet meer dan een puntvormige lichtbron; de ILT­ waarnemingen laten zien dat hij uit twee afzonderlijke, enigszins langgerekte radio­ bronnen bestaat ­ vermoedelijk de straal­ stromen van eneregierijke deeltjes en stralingdie door de kern van het actieve sterrenstelsel de ruimte in worden geblazen.

Bron: LM / 02­02­2011.

De enorme zandduinen in het noorden van Mars blijven niet zoals vroeger gedacht onbeweeglijk. Een hogedefinitiecamera op de Amerikaanse onbemande sonde Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) toont aan dat zij plotseling maar ook traag veranderen, zo hebben wetenschappers van de Universiteit van Arizona gezegd. De donkere duinen bedekken een oppervlak zo groot als de Amerikaanse staat Texas.

Voor een observatiecampagne door de MRO was er daar weinig verandering opgemerkt en ging men ervan uit dat die duinen zich al lang geleden hadden gevormd, toen de wind op Mars nog veel krachtiger was, vertelde Candice Hansen die met het HiRiSe­instrument op de MRO werkte. Zij stond naar eigen zeggen "versteld" van het aantal en de omvang van de veranderingen in de zandduinen.

De observaties duurden twee Marsjaren, wat overeenkomt met vier aardse jaren.

Wetenschappers hebben twee verklaringen, met als eerste het seizoensgebonden afsmelten van het CO2­ijs. In de winter ligt op die duinen een ijslaag. Wanneer de temperatuur in de lente weer stijgt, wordt de stikstofdioxide weer een gas. Die gasstromen destabiliseren het zand, veroorzaken zandlawines die op hun beurt nieuwe ravijnen en plateaus tot stand brengen. Een tweede verklaring is dat er op Mars krachtiger windstoten zouden zijn dan gedacht. Bron: Belga / KVE / 04­02­2011.

Dankzij metingen van ruimte­ sondes en door bestudering van Marsmeteorieten is bekend dat het Marsoppervlak voor­ namelijk bestaat uit basalt.

Delen van het Marsoppervlak zijn echter silicarijker dan basalt en het kan zijn dat delen van het Marsoppervlak uit ryoliet bestaan. Deze waarne­ mingen kunnen ook veroor­ zaakt zijn door de aanwe­ zigheid van silicarijk glas. www.google.com/mars/

Op vrijdagavond 4 februari, om 20.40 uur Nederlandse tijd, vloog de piepkleine planetoïde 2011 CQ1 op een hoogte van slechts 5480 kilometer langs de aarde, boven de Stille Oceaan. Het rotsblok, dat niet veel groter is dan een of hooguit twee meter, was veertien uur eerder ontdekt door de Catalina Sky Survey in Arizona. De baan van de mini­ planetoïde is door de scheervlucht langs de aarde ingrijpend veranderd. Gevaar is er nooit geweest: ook als 2011 CQ1 met de aarde in botsing zou zijn gekomen, was er hooguit sprake geweest van een meteorietenregen.

Bron: NU / 05­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be

005

25 jaar geleden : Giotto bezocht komeet Halley Patrick Jaecques

Giotto was ESA's eerste 'deep space'足missie en had als doel om de komeet Halley te bestuderen. De sonde werd vernoemd naar de Italiaanse schilder Giotto di Bondone, die voor zijn werk "Aanbidding door de wijzen" in 1304 waarschijnlijk ge誰nspireerd werd door de verschijning van de komeet Halley.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

006

Artikel

Media ­ Steeds koudere winters in het vooruitzicht Redactioneel

Rubriek

Hendrick Avercamp (Amster­ dam, 1585 ­ Kampen, 1634) is een Nederlandse schilder die vooral winterse schaats­ taferelen schilderde. Avercamp is beroemd tot in het buitenland om zijn winterlandschappen.

Hierop staan vaak veel mensen, die bijvoorbeeld aan het schaatsen zijn. De voor­ liefde voor dit onderwerp kwam waarschijnlijk voort uit zijn jeugd, waarin hij altijd ging schaatsen met zijn ouders.

Omdat hij niets hoorde, leefde hij in zijn eigen wereldje en droomde hij altijd van de heerlijke tijd op het ijs. Daar was hij gelukkig. Het laatste kwart van de zestiende eeuw, waarin Avercamp werd geboren, was dan ook één van de koudste periodes van de kleine ijstijd.

007

Van wie is de Maan, planeten en de sterren ?

Red. / C. Hoek

Gelden in het heelal andere wetten dan op aarde? Batist Paklons: ,,Heel uitgebreid is het ruimterecht vandaag niet.

Als je alle internationaal aan足 vaarde verdragen samenvoegt, heb je nog altijd maar een dun boekje. E辿n van de voor足 naamste verdragen gaat over de niet足soevereiniteit van de ruimte, wat betekent dat geen enkel land het recht heeft om zich een planeet toe te eigenen als staatsbezit.''

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

008

Artikel

Het Euro Space Center werd ingehuldigd in 1991. Het centrum is gebouwd naar het model van de US Space Camp te Huntsville, Alabama, Verenigde Staten en werkt met dezelfde geavanceerde appa足 ratuur en software als de echte astronautenopleiding in het Marshall Space Flight Center, dat eveneens in Huntsville gelegen is. Ondertussen is ook de Euro Space Society opgericht, die onder het voorzitterschap van astronaut Burggraaf Dirk Frimout staat.

Het genootschap heeft als doel een breed publiek (en voornamelijk jongeren) te interesseren voor ruimtevaart足 wetenschap en 足technologie.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

009

ESA ­ Grondstation in Redu klaar voor Artemis Red. / ESA

De Dinosauria ontstonden ongeveer 230 miljoen jaar geleden in het Trias, als afsplitsing binnen de ruimere groep van de Dinosauriformes.

De eerste dinosauriër was een kleine tweevoetige vleeseter.

Die was de directe voorouder van de twee hoofdgroepen waarin alle dinosauriërs onder­ verdeeld kunnen worden: de Saurischia en de Ornithischia.

In deze beide groepen ontwik­ kelden zich al snel ook plantenetende soorten.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

010

Artikel

Kortnieuws Israël heeft voor het eerst een akkoord ondertekend met het Europees Ruimte­ vaartbureau ESA om samen te werken op het vlak van ruimtetechnologie en onderzoek van het zonnestelsel. Dat heeft het ministerie voor Wetenschappen en Technologie bekend­ gemaakt.

Het akkoord bevordert de uitwisselingen van onderzoekers, ingenieurs en informatie, maar dient ook om gezamenlijke conferenties te houden en de communicatie en uitwisselingen tussen onderzoekslabs en de industrie te promoten. De overeenkomst slaat op astrofysica, spaceengineering, telecommuni­ catie­satellieten, de verkenning van het zonne­ stelsel, aardobservatie, milieu­verontreiniging, de aanpak van natuurrampen en ruimtebiologie.

Het akkoord, dat met de 18 leden van ESA bereikt werd, dient "vredelievende doeleinden", beklemtoont het communiqué. Israël heeft al drie communicatiesatellieten gelanceerd. De Amos­3 is in 2008 met een Russische draagraket van op Bajkonoer in Kazachstan de ruimte ingegaan. Volgens Israel Aerospace Industries (IAI), de fabrikant van de satellieten, moet in 2012 de Amos­4 worden gelanceerd. De joodse staat beschikt over een eigen draagraket, de Shavit. Die heeft Israëlische spionage­ satellieten gelanceerd. Bron: Belga / SVM / 01­ 02­2011.

Een nieuwe Russische militaire satelliet moet hoogstwaarschijnlijk als verloren worden beschouwd, nadat hij in een verkeerde baan om de aarde kwam. Dat meldden Russische media woensdag. De GEO­IK­2­satelliet werd dinsdag gelanceerd en moest een gedetailleerde driedimensionale kaart van de aarde maken. Die zou het Russische leger kunnen helpen doelen te vinden. De vluchtleiding verloor na de lancering echter het contact met de satelliet. Volgens het hoofd van de Russische ruimtestrijdkrachten is de satelliet inmiddels gelokaliseerd. Het is echter niet duidelijk of de satelliet alsnog in de juiste baan kan worden gebracht. De mislukte lancering is een nieuwe tegenslag voor het Russische ruimteprogramma.

Drie Glonass­navigatie­ satellieten stortten onlangs in zee. President Dmitri Medvedev ontsloeg daarna twee hoge functionarissen van het programma. Bron: ANP / MVDB / 02­02­2011.

Amerikaanse astronauten kunnen nog tot minstens 2017 met een Russische Sojoez naar het Internationaal Ruimtestation ISS vliegen.

De Amerikaanse NASA betoont interesse voor een verlenging van de tot 2013 lopende overeenkomst. Dat heeft het hoofd van het Russische ruimtevaartbureau, Anatoli Perminov, in Moskou gezegd. Dit jaar zet de NASA zijn ruimteveren op stal, terwijl de VS nog geen nieuw bemand ruimtetransportmiddel hebben. Met Moskou was al overeengekomen dat astronauten tot 2013 met een Sojoez meekunnen. Roscosmos krijgt voor vier lanceringen met telkens drie astronauten tussen 2012 en 2013 306 miljoen dollar.

Anderzijds hebben de Russiche ruimte­ vaartautoriteiten ook laten weten dat de eerste lancering van een (onbemande) Sojoez vanop de Europese ruimtehaven Kourou nu voor 31 augustus is gepland. De nuttige lading bestaat uit twee satellieten voor het Europese satellietnavigatiesysteem Galileo. Bron: Belga / ADB / 02­02­2011.

Twee van de vier identieke kunstmanen van het Europese Cluster­project hebben op 5 juni 2009 een natuurlijke deeltjesversneller boven het aardoppervlak doorkruist. Dat blijkt uit de analyse van de Cluster­meetgegevens, die vandaag door de Europese ruimtevaart­organisatie ESA werd vrijgegeven. De vier Cluster­satellieten hebben als taak het magnetisch veld van de aarde en de wisselwerking met elektrisch geladen deeltjes

van de zon in drie dimensies in kaart te brengen, en tevens nieuw licht te werpen op de snelheid waarmee dergelijke wisselwerkingen zich voltrekken.

Dankzij een gestage baanverandering van de vier satellieten vlogen ze in de zomer van 2009 door de Auroral Acceleration Region, een gebied dat zich uitstrekt van ca. 4000 tot ca. 12.000 kilometer boven het aardoppervlak in de buurt van de magnetische polen. Door de wisselwerking met elektrische velden en het aardmagnetisch veld worden elektrtisch geladen deeltjes (voornamelijk afkomstig van de zon) hier tot hoge energieën versneld. Vervolgens kunnen die energierijke deeltjes in de bovenste lagen van de aardse dampkring aanleiding geven tot poollicht (aurora). De meetgegevens van Cluster zullen er hopelijk toe bijdragen dat de details van dit proces beter worden begrepen.

Bron: PL / 02­02­2011.

Aan de Californische kust was het gisteren even Stars Wars in het echt. Een lange, dunne lichtstraal steeg er razendsnel ten hemel en bracht een uniek spektakel, bijna buitenaards.

Het leek wel een gigantische lichtsabel uit de beroemde Star Wars­films. Het bleek om de lancering te gaan van de Minotaur 1­raket, een spionagesatelliet waarmee de VS meer informatie in de ruimte willen vergaren. Aan de Vandenberg luchtmachtbasis langs de Californische kust (zo'n 250 km ten noordwesten van Los Angeles, zijn ze wel wat gewend na lanceringen, maar gisteren bij het krieken van de dag keken ze zelfs daar raar op.

Het leek wel een scène uit Star Wars, waar Luke Skywalker, Obi­Wan Kenobi en co met indrukwekkende lichtsabels staan te zwaaien.

Zo'n enorme en langgerekte lichtsabel verscheen dus nu aan de Californische hemel.

De lancering van de ultramoderne Minotaur I was zaterdag wegens stroomproblemen een dag uitgesteld.

Het gaat om een hoogtechnologische spionagesatelliet, waar­ over de Amerikaanse autoriteiten niet veel willen lossen. Het gaat om een grootschalig project waaraan 200 medewerkers deelnamen.

De raket is 'slechts' een 20­tal meter hoog en telt vier verdiepingen. Sinds 2000 was het al de 20ste missie van een raket met een 'Minotaur­ missie' die vanaf de Vandenberg­ luchtmachtbasis gelanceerd werd. De volgende is een Taurus­raket die op 23 febrauri een NASA­observatiesatelliet in een baan rond de Aarde zal lanceren.

De ruimtevaartdochter van de Europese groep EADS, Astrium, is bereid een alliantie aan te gaan met het Amerikaanse bedrijf Alliant Techsystems om een goedkope draagraket te ontwikkelen, ook voor bemand ruimtetransport.

Dat meldt de zakenkrant Wall Street Journal (WSJ). Astrium vervaardigt in essentie de Europese Ariane­draagraket, Alliant Techsystems is een voormalig filiaal van Honeywell, gespecialiseerd in voortstuwingssystemen. Het is in hoge mate betrokken bij de spaceshuttle.

De twee groepen zouden een nieuwe draagraket gaan ontwikkelen met de naam Liberty. Die moet een nuttige lading van 22 ton in een lage baan kunnen brengen. Ze moet compatibel zijn met alle projecten van ruimtevehikels die nu worden ontwikkeld.

Volgens Alliant Techsystems zou een lancering minder dan 180 miljoen dollar moeten kosten, 40 procent minder dan de tarieven van Boeing en Lockheed Martin, de industriële partners van de NASA en de Amerikaanse luchtmacht. Er dienen echter nog politieke en financiële partners in de VS te worden overtuigd, aldus nog de WSJ. Bron: AFP / LPB / 08­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

De Minotaur raketten zijn afgeleid van de voormalige Minuteman en Peacekeeper intercontinentale ballistische raketten, gebouwd door Orbital Sciences Corporation.

Er bestaan twee varianten. Ener­ zijds om kleine kunstmanen in een baan om de Aarde te brengen en, anderzijds, om suborbitale vluchten uit te voeren. Vooral voor militaire doeleinden. www.orbital.com

011

ESO 足 VISTA staart diep in de blauwe lagune Red. / ESO

De indrukwekkende 2,2 meter MPG telescoop van de ESA op La Silla in Chilie. Bron: ESO. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

012

Artikel

013

Het AEG nieuws Patrick Jaecques

014

De Astro Event Group vzw is een non足profit vereniging uit Oostende voor volwassenen die ge誰nteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart. Naast de diverse activiteiten voor haar eigen leden, zoals voordrachten, kampen, uitstappen, enz..., organiseren ze ook diverse zaken voor een breed publiek.

Van deze nieuwsbrief tot de organisatie van de 'Starnights' star足party. Kortom, waarom bent u nog geen lid ?

Rubriek

Kortnieuws Straatverlichting maakt dat je 's nachts over straat durft, omdat je ziet waar je loopt of rijdt en het een veilig gevoel geeft dat je iemand kan zien aankomen. Maar er zijn ook enorme nadelen aan verbonden: straatverlichting kost veel geld en energie, zorgt ervoor dat je de sterrenhemel niet meer goed kan zien, dat dieren stoort en het slaappatroon van mensen beïnvloedt.

Dat zeggen de Britse milieuorganisatie CPRE (Campaign to Protect Rural England) en de Britse astronomische organisatie CfDS (British Astronomical Association's Campaign for Dark Skies). Zij vragen dan ook aan de Britse regering om de verlichting op het platteland aan te pakken. Om het publiek te mobiliseren organiseren de organisaties een 'sterrentelweek'. De mensen wordt gevraagd het aantal sterren in het sterrenbeeld Orion te tellen, om de praktische impact van de lichtvervuiling aan te tonen. Uit recent onderzoek bleek al dat 83 procent de nachtelijke hemel niet goed kan zien door overmatige verlichting.

"Lichtvervuiling beschadigt het karakter van het platteland. De grens met de steden vervaagt, en het ontzegt vele, vele mensen een donkere hemel vol sterren", aldus Emma Marrington van CPRE. Om politici warm te maken becijferden de organisaties ook hoeveel ze zouden kunnen besparen door de straatverlichting te dimmen of te verminderen. "Op dit moment geven ze 600 miljoen euro uit aan straatverlichting, die ook nog eens 5 tot 10 procent van de CO2­ uitstoot betekent. Minder straatverlichting is tegelijk minder vervuiling, minder CO2 en meer geld tegelijkertijd." Bron: EDP / 01­02­2011.

Een onderzoek door ICM, een enquêtebureau met een uitstekende reputatie, naar global warming en meer specifiek naar de gedachte dat enerzijds twee opeenvolgende koude winters en anderzijds de recessie van de afgelopen jaren het geloof in de opwarming van ons klimaat hebben aangetast, heeft opmerkelijke resultaten opgeleverd. In een notedop: de meeste mensen geloven meer dan ooit dat global warming een enorm probleem is en snappen dat het wetenschappelijk onzin is om de koude winters hier als bewijs aan te voeren dat er geen opwarming is.Slechts 14 procent van de Britten gelooft niet in de gevaren van global warming en de meeste van hen zijn mannen van 60 jaar of ouder die zichzelf als conservatief bestempelen. 83 procent zegt dat global warming wel degelijk een grote bedreiging vormt voor de mensheid.

Dat is er zelfs drie procent meer dan twee jaar geleden. Dus voor de strenge winters, voor het "schandaal" over vermeende geknoei met wetenschappelijke studies (achteraf bleek daarvoor sowieso geen bewijs voor te zijn), als onterecht beoordeeld), voor het mislukken van Kopenhagen en Cancun. "Verrassend" is ook dat mensen zeggen dat de koude winters hen juist meer overtuigd hebben van global warming. 27 procent meent dat ze nu nog bezorgder zijn, slechts acht procent zag in de twee winters het bewijs dat het allemaal zo'n vaart niet loopt. Volgens de enquête zijn de meeste mensen (meer dan 80 %) er zich van bewust dat het fout is om lokaal weer te vergelijken met het klimaat in de hele wereld en zien ze ook duidelijk het verschil tussen kortstondige fenomen zoals een koudegolf en de evolutie van ons klimaat op langere termijn.

68 procent van de geënquêteerden gelooft dat de huidige opwarming van het klimaat veroorzaakt wordt door de mens zelf. 24 procent zegt wel in klimaatsverandering te geloven, maar denkt dat de mens daar voor maar weinig tussenzit. De resultaten zijn een ferme streep door de rekening van politici en traditionele media, die global warming al hadden afgevoerd omdat de interesse en

bezorgdheid bij het grote publiek zou zijn verdwenen. Het zal er niet meteen beter op worden, want er zitten een aantal interessante studies aan te komen van economen die aantonen hoezeer de opwarming van ons klimaat ons nu al handenvol geld kost. Bron: MVL / 01­02­2011.

Vlaanderen telt vandaag al ongeveer 90.000 kleine, huishoudelijke zonnepaneleninstallaties.

Dat bericht De Zondag. Het aantal ontvangen aanvragen tot toekenning van groenestroom­ certificaten voor kleine zonnepanelen­ installaties (kleiner dan of gelijk aan 10kW) bleef van maand tot maand redelijk stabiel in 2010. Aan het einde van het jaar was er een toename. Tot augustus 2010 ontving de Vlaamse Regulator van de Elektriciteits­ en Gasmarkt (VREG) maandelijks rond de 2.500 aanvragen. Tussen september en november was er een stijging van het aantal maandelijks ontvangen aanvragen tot ongeveer 3.500 per maand. In december was er een piek met bijna 6.000 aanvragen, die veroorzaakt werd door de aangekondigde verlaging van de subsidies begin januari 2011. Vorig jaar werd in Vlaanderen 430.000 Megawattuur zonne­ energie geproduceerd, goed voor 15 procent van alle in Vlaanderen geproduceerde groene elektriciteit en 1 procent van de totale in Vlaanderen verbruikte elektrische energie.

Bron: Belga / MVDB / 01­02­2011.

De Atlantische Oceaan warmt de Noordpool op.

Het water in de Framstraat tussen Groenland en Spitsbergen is de voorbije 2.000 jaar nooit zo warm geweest.

Dat berichten wetenschappers rondom Robert Spielhagen van het Leibniz Instituut voor Mariene Wetenschappen in Kiel in het vakblad Science.

De vorsers namen voor onderzoek naar klimaatsverandering op twee manieren hun toevlucht tot de fossielen van foraminiferen, eencellige dieren die op een diepte van 50 tot 200 meter leven. De wetenschappers kwamen tot de bevinding dat de temperatuur van het door de Farmstraat vloeiende water van de Atlantische Oceaan de voorbije honderd jaar met zowat twee graden Celsius is gestegen.

Het water is er de laatste 2.000 jaar nog nooit zo warm geweest. Een dergelijke opwarming van het Atlantisch water in de Farmstraat tekent zich wezenlijk af van de klimaatswijzigingen van de voorbije 2.000 jaar, rapporteerde Spielhagen. De deskundigen vermoeden dat de versnelde inkrimping van het ijs en de in de laatste decennia gemeten opwarming van de oceaan en de atmosfeer aan de Noordpool een gevolg zijn van het versterkte warmtetransport vanuit de Atlantische Oceaan.

De wetenschappers vrezen dat een verdere opwarming dramatische gevolgen kan hebben voor het ontstaan van ijs in en de ijsbedekking van de Noordelijke Poolzee. Zonder ijs daar kunnen de klimaatsveranderingen op de Noordpool zich versterken, omdat de zonnestralen niet door het blinkend ijs worden gereflecteerd. Bron: Belga / ADB / 01­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Sinds het begin van de twintigste eeuw is de gemid­ delde temperatuur met onge­ veer 0,74 °C gestegen. Deze temperatuurstijging wordt zeer waarschijnlijk veroorzaakt door menselijke activiteiten: door het verbranden van fossiele brand­ stoffen, ontbossing en bepaal­ de industriële en landbouw­ activiteiten is de concentratie aan broeikasgassen in de aardatmosfeer sterk gestegen sinds 1750.

Modelbereke­ ningen geven aan dat de gemiddelde temperatuur op Aarde tussen 1990 en 2100 met 1,1 °C tot 6,4 °C stijgt. Met name temperatuurstijgingen van meer dan 2 °C zouden grote veranderingen met zich meebrengen voor mens en milieu, door zeespiegelstijging, toename van droogte­ en hitteperioden, extreme neer­ slag en andere effecten.

015

Licht in de sterrenkunde Philippe Vercoutter

016

Philippe Vercoutter is voorzitter van volkssterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper waarvan de Astronomische Contact Groep vzw deel van uitmaakt. Hij is een zeer ervaren waarnemer gespecialiseerd in het fotogra足 feren van deep足sky objecten.

Serie (7/7)

Heel wat amateur sterren足 kundigen kopen bij de Duitse firma Baader Planetarium hun kleurenfilters. Er bestaat zelfs een speciale set van zes kleurenfilters. Voor elk van deze filters is de doorlaat足 grafiek beschikbaar.

Chromatische aberratie bete足 kent dat alle kleuren niet in hetzelfde punt worden gefocu足 seerd. Een enkelvoudige bolle lens heeft veel last van deze lensfout.

017

Voorbeeld van een zonnespec足 trum met haar typische absorptie足 en emissielijnen.

Drie soorten spectra met bovenaan een continu spec足 trum, in het midden een emissie足spectrum en onderaan het absorptiespectrum.

018

Een Bayer­masker bekijk je best in stukjes van 2 op 2 pixels: in één zo’n Bayer­ vierkantje komen 2 groene, één rode en één blauw masker voor. Merk dus op dat zo’n kleurenchip dus 2 x zo gevoelig is in groen licht in vergelijking met blauw en rood licht.

In principe bestaat een Bayer masker uit Rode, Groene en Blauwe elementen (RGB Bayer masker). Niets weerhoudt er een chipfabrikant echter van om een Cyaan, Magenta en Geel (CMY) Bayer masker te gebruiken.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

019

C'est magnifique: LOFAR goes multinational Red. / Femke Boekhorst (LOFAR)

Deze foto, verkregen door middel van de samenwerking tussen Nederland en Frankrijk, zorgt voor een optische vergroting van de resolutie van zo'n dertigvoud. Quasar 3C196 vertoont twee duidelijke verdik足 kingen waarvan het kleinste detail zo'n zevenduizend licht足 jaar diameter meet. Bron: LOFAR. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

020

Artikel

Zijn er nog vragen ?

Redactioneel

Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs' bestaan uit zestig koolstof atomen en zijn reeds meer dan een kwart eeuw geleden voorspeld te bestaan in het heelal.

Deze boeiende ontdekking werd gedaan door het team van de Belg Jan Cami met behulp van de Spitzer ruimte足telescoop van de NASA. Bron: NASA.

021

ESO ­ De Gereflecteerde glorie v/d Messier 78 nevel Red. / ESO

Op deze opname, gemaakt met de Wide Field Imager van de 2,2­meter MPG/ESO­ telescoop van de ESO­ sterrenwacht op La Silla (Chili), trekt de nevel Messier 78 alle aandacht. De oorzaak van deze heldere verschijning is het licht van sterren in de omgeving, dat door stofdeeltjes in de nevel wordt gereflecteerd, waardoor deze een blauwe gloed krijgt. Igor Chekalin won ESO’s fotowedstrijd Hidden Treasures 2010 met zijn foto van dit prachtige object.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

022

Artikel

023

ESA 足 Overstromingen voorspellen met satellieten Red. / ESA

Dit beeld is gemaakt met data van de SMOS satelliet. De kaart toont de overstroomde gebieden aan in Queensland.

Donkerblauwe kleuren geven zeer vochtige gebieden aan, gele gebieden zijn droog. Bron: ESA / CESBIO. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

024

Artikel

025

Wat is er mis met het aardmagneetveld ?

Red. / dr. A.J. van Loon

Het aardmagnetisch veld is het magnetisch veld dat de Aarde omringt. Het aardmagnetisch veld, dat vermoedelijk ontstaan is door stroming van magne足 tische mineralen en elementen in de aardkern, beschermt de planeet tegen de ge誰oniseerde straling van de zonnewind. De invloedzone van het aardmag足 netisch veld in de ruimte, die vele duizenden kilometers ver in de ruimte reikt, wordt de magnetosfeer genoemd. Het aardmagnetisch veld wordt verder van de Aarde af steeds zwakker.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

026

Artikel

Kortnieuws De eerste sterren in het heelal waren niet zo eenzaam als tot nu toe werd gedacht. Dat blijkt uit computersimulaties die zijn uitgevoerd door Duitse en Amerikaanse sterrenkundigen (Science, 4 februari). De geboorte van een ster begint als een grote gaswolk onder invloed van zijn eigen zwaartekracht begint samen te trekken.

Daarbij nemen dichtheid en temperatuur van het gas zo sterk toe, dat de samentrekking van de gaswolk op een gegeven moment stopt. Alleen als het gas er vervolgens in slaagt om zijn warmte kwijt te raken, kan de gaswolk samentrekken tot een ster. In het huidige heelal wordt die afkoeling geregeld door zware elementen als koolstof en zuurstof.

Maar in het vroege heelal bestonden die elementen nog niet, en konden de samentrekkende gaswolken dus niet zo goed afkoelen. De meeste theoretische modellen lieten dan ook zien dat er in het begin relatief weinig sterren ontstonden, en die zouden ook enorm zwaar zijn geweest: honderd zonsmassa's.Uit de nieuwe computersimulaties blijkt echter dat dit simpele beeld moet worden bijgesteld. De gaswolken van de eerste sterren waren waarschijnlijk niet stabiel en zijn daardoor tijdens het samentrekken in stukken uiteengevallen. Hierdoor ontstond compacte groepen van afzonderlijke sterren op kleine onderlinge afstanden. Bron: NU / 04­02­2011.

De hete gaswolken die de zon uitstoot, vertonen net zulke rimpelingen als sommige wolken in de aardatmosfeer. Dat hebben Britse natuurkundigen ontdekt op zonneopnamen die met het Solar Dynamics Observatory zijn gemaakt. De zon stoot regelmatig enorme hoeveelheden plasma (heet gas) uit die coronale massa­ejecties worden genoemd. Bij bestudering van opnamen van zo'n uitbarsting zagen de onderzoekers een bekend patroon aan de rand van de uitgestoten gaswolk: zogeheten Kelvin­Helmholtz­instabiliteiten. Op aarde zijn zulke rimpelingen bijvoorbeeld in bepaalde soorten bewolking te zien, maar ook in de golfjes op het water van een meer waar een straffe wind overheen blaast. KH­ instabiliteiten ontstaan langs grensvlakken waartussen grote snelheidsverschillen bestaan.

Het bestaan van zulke rimpelingen in gas dat met hoge snelheid door de zonneatmosfeer beweegt, was wel voorspeld maar nog nooit direct waargenomen. Het opmerkelijke aan deze waarnemingen is dat de KH­instabiliteiten slechts aan één kant van de coronale massa­ ejectie te zien zijn. Dat kan helpen verklaren waarom het gas van zo'n uitbarsting niet gewoon in rechte lijn van de zon weg beweegt, maar afbuigt. Bron: NU / 04­02­2011.

Een internationaal team astronomen, onder wie de Groningse professor Amina Helmi, heeft een nieuwe stroom van sterren ontdekt in de Melkweg. De ‘Aquarius­stroom’ is genoemd naar het sterrenbeeld Waterman in welke richting hij zich bevindt. De sterrenkolonie is een overblijfsel van een kleiner sterrenstelsel in onze directe galactische omgeving, dat ongeveer 700 miljoen jaar geleden uit elkaar is getrokken door de zwaartekrachtswerking van de Melkweg. De ontdekking is gedaan binnen het RAVE­project, waarin de eigenschappen en snelheden van 250.000 individuele sterren zijn bepaald. De Auquarius­stroom bevindt zich, in tegenstelling tot eerder ontdekte kolonies als de Helmi­stroom, in het galactisch vlak, en was daardoor moeilijk te vinden. In het galactisch vlak draaien vrijwel alle sterren in ongeveer cirkelvormige banen rond het centrum van de Melkweg. Op het eerste gezicht onderscheidt de stroom zich niet van andere sterren. De astronomen stelden met behulp van de RAVE­ data van 12.000 sterren in dit gebied de radiale snelheid (de snelheid van een object van ons

af of naar ons toe) vast en ontdekten dat 15 sterren een ander patroon volgen dan de andere. Ze bewegen met een relatieve snelheid tot 15.000 kilometer per uur door de roterende schijf van de Melkweg. Een vergelijking van de ster­parameters met simulaties liet zien dat deze sterren deel uitmaken van een grotere stroom die afkomstig is van een klein sterrenstelsel dat zo’n 700 miljoen jaar geleden door de Melkweg is aangetrokken en opgeslokt. Dat maakt de Aquarius­stroom een buitengewoon jonge kolonie op een bijzondere plek. Andere bekende stromen zijn soms wel miljarden jaren oud en bevinden zich meestal in de buitengebieden van ons sterrenstelsel. De onderzoekers hopen met de RAVE­data nog meer van dit soort stromen te ontdekken.

Helmi: “we willen in 2012 de eigenschappen van 1 miljoen sterren in onze Melkweg in kaart hebben gebracht. RAVE geeft ons informatie over de vormingsgeschiedenis van onze Melkweg. We willen weten hoe vaak kleine sterrenstelsels in het verleden zijn opgeslokt, en hoe vaak dit nog gaat gebeuren”. De volgende grote botsing met een sterrenstelsel zal pas over ongeveer 3 miljard jaar plaatsvinden, met het naburige Andromeda­ stelsel. 02­02­2011.

Met behulp van een instrument aan boord van de ruimtesonde Cassini zijn sluierwolken ontdekt in de dichte atmosfeer van de grote Saturnusmaan Titan. Anders dan de bruine smog die de rest van de Titanatmosfeer kenmerkt, zijn deze wolken van ijsdeeltjes parelwit. Het is voor het eerst dat deze hoge bewolking op Titan zo gedetailleerd is waargenomen. Eerder waren ze alleen vaag te zien geweest op beelden die in 1980 door de ruimtesonde Voyager 1 waren gemaakt. En ook zijn al verscheidene keren ijle wolken van methaan­ en ethaanijs op geringere hoogte gezien. Wetenschappers hopen dat de sluierwolken aanwijzingen bevatten voor de merkwaardige 'halve kringloop' die zich in de Titanatmosfeer afspeelt. Op de ijskoude Saturnusmaan 'regent' het koolwaterstoffen en andere organische verbindingen. Maar nergens op het oppervlak lijkt het warm genoeg voor verdamping, om de atmosfeer weer aan te vullen.

Hoe kun je snel en automatisch inzicht krijgen in gebieden die dreigen te overstromen? Met behulp van satellieten, zegt geofysicus Rogier Westerhoff van kennisinstituut Deltares.

Westerhoff doet onderzoek naar de vertaling van radargegevens uit de ruimte naar goed leesbare plaatjes die voor iedereen gratis te verkrijgen zijn. Het Netherlands Space Office maakte dit onderzoek mede mogelijk. Het onderzoek vindt plaats binnen het Flood Control 2015 programma. Met de juiste gegevens kun je overstromingen vroegtijdig signaleren zodat deze niet als een verrassing komen. Een simpel voorbeeld: stel dat je in een onbewoond gebied rond een rivier het water flink ziet stijgen. En je weet dat stroomafwaarts langs diezelfde rivier een grote stad ligt. Dan kun je dus voorspellen dat die stad gaat overstromen. Op dezelfde manier kun je ook complexere berekeningen loslaten op waterstanden wereldwijd. Dat noem je in goed Nederlands een ‘flood monitoring system.’ Op dit moment gebruikt men nog de radar ASAR aan boord van de ESA­satelliet Envisat. In de toekomst willen ze data gebruiken van de Europese satelliet Sentinel­1. Die satellieten kijken dag en nacht naar de aarde. En ze kunnen met hun radar zelfs door bewolking heen kijken. De satellieten verzamelen ontzettend veel gegevens over de water­ verspreiding wereldwijd.’ 02­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Titan is de grootste maan van Saturnus en ­ op Ganymedes na ­ de grootste van het zonnestelsel. Met een diameter van 5151 km is hij groter dan de planeet Mercurius.

Christiaan Huygens ontdekte Titan op 25 maart 1655 met behulp van een telescoop die zijn broer Constantijn had gebouwd. Huygens noemde de maan Saturni Luna, oftewel kortweg "Saturnusmaan". De Engelsman John Herschel doopte de maan in 1847 om tot "Titan". Doordat een dikke smoglaag het oppervlak van Titan permanent aan het zicht onttrekt, komt de kennis over deze Saturnusmaan vooral van het bezoek van ruimtesondes zoals de Voyagers en Cassini­ Huygens. www.nasa.gov

027

Lancering in de kijker: ATV足2 Johannes Kepler Kris Christiaens

Kris Christiaens is reeds sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Hij is tevens de beheerder van de populaire www.spacepage.be en www. belgiuminspace.be websites.

028

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Rubriek

029

Astrofoto v/d maand Wat ons betreft wordt de Maan door sterrenkundigen te vaak vervloekt wegens de bij­ komende lichthinder. Terwijl het eigenlijk een zeer dankbaar waarnemingsobject blijkt. Want er is echt heel wat te zien op onze naaste buur. Van rillen, vlaktes, breuken, bergen en zelfs bergketens tot de overbekende kraters. Dat dacht ook Arend van der Salm toen hij de Maan op de gevoelige plaat vastlegde. Gebruik makend van een STF Maksutov 180 / 1800 met Artimes 4021 camera en Astronomik R filter. En gebruik makend van een Losmandy G11. Prachtig toch ! www.inhetdonker.nl

Astrofotografie is een speciali­ satie binnen de fotografie dat zich richt op het nemen van foto's van objecten aan de nachtelijke hemel, zoals planeten, sterren en zgn. Deep sky objecten. In West­Europa zijn er veel amateurs die zich bezighouden met astrofoto­ grafie.

Astrofotografie wordt gebruikt om objecten zichtbaar te maken die te zwak zijn om met het blote oog waar te nemen.

Dit is mogelijk omdat zowel klassieke als digitale camera's in staat zijn om over een langere periode voldoende lichtdeeltjes te verzamelen.

De eerste astrofoto wordt toegeschreven aan John William Draper, die in 1840 een foto nam van de Maan. Zijn zoon, Henry Draper, fotogra­ feerde in 1880 als eerste de Orionnevel, wat in feite de eerste vastlegging was van een Deep Space Object. Sinds het begin van de jaren '90 zijn de meeste professionele observatoria overgeschakeld op het gebruik van CCD camera's. Door de techno­ logische ontwikkeling wordt de ccd­camera ook meer en meer gebruikt door de amateur­ astronoom. Ook het gebruik van de digitale camera kent een sterke opkomst in de astrofotografie en heeft de klassieke emulsie vrijwel verdrongen.

Door de lichtvervuiling is het maken van goede astrofoto's een moeilijke taak. Hierdoor zoeken vele amateurs regel­ matig donkere hemels op.

Enkel het gebruik van dure camera's, speciale filters, ... kunnen iets doen aan de lichtvervuiling, maar maken ook dat astrofotografie enkel weggelegd is voor de gegoede amateurs.

031

Niets is wat het lijkt : Over extra­ dimensies en de theorie over alles Voordracht

Door dhr. Erwin Louagie

De laatste decennia is de zoektocht naar dé theorie die alle oerkrachten in het heelal kan bundelen, in een stroomversnelling terecht gekomen. Het is duidelijk dat de wetten die Newton beschreef, van toepassing zijn op onze aardse omstandigheden, maar dat die niet opgaan voor een beschrijving van de fysica die zich afspeelt in zwarte gaten en tijdens de oerknal. Om die zoektocht tot een goed einde te brengen, was het noodzakelijk het bestaan van extra dimensies in ons heelal te introduceren. En dat opent een wereld waarbij om het even welk science fiction verhaal zou verbleken.

Waar ? Ooststraat 29, 8400 Oostende (2e verdiep). Wanneer ? Van 20.00 uur tot 22.30 uur op vrijdag 4 maart 2010.

In een organisatie van de Astro Event Group vzw ­ www.astro­event­group.be ­ Deelname is GRATIS

Kortnieuws Wetenschaopoers van NASA's Ames Research Center in Californië hopen er binnenkort in te slagen de vorming van interstellaire stofkorrels na te bootsen in een laboratorium op aarde.

Zulke korrels ontstaan in de sterrenwinden van oude koolstofrijke reuzensterren, maar hoe ze precies gevormd worden is niet duidelijk. Door de installatie van een nieuwe, gevoelige massaspectrometer in een 'kosmische simulatiekamer' hopen de Ames­onderzoekers daar meer over te weten te komen. Ook verwachten ze nieuwe inzichten te verkrijgen over merkwaardige, grote aerosol­deeltjes in de dampkring van de grote Saturnusmaan Titan, die waargenomen zijn door de Amerikaanse planeetverkenner Cassini. De nieuwe 'time of flight mass spectrometer' wordt geïnstalleerd in COSmlC (Cosmic Simulator Chamer), een laboratoriumopstelling op het Astrophysics and Astrochemistry Laboratory waarin de extreme omstandigheden van de interplanetaire of interstellaire ruimte nagebootst kunnen worden, inclusief temperaturen van bijna tweehonderd graden onder nul, extreem hoog vacuüm en krachtige ultraviolette straling. Bron: NU / 08­ 02­2011.

Onderzoek aan vijf meteorieten die afkomstig zijn van de planeet Mars heeft uitgewezen dat kosmische inslagen geleid hebben tot kort­ stondige waterstromen en mineraal­afzettingen.

Wetenschappers van de Universiteit van Leicester hebben vijf zogeheten nakhlieten bestudeerd (inclusief het prototype, de El­ Nakhla­meteoriet, die honderd jaar geleden, in 1911, in Egypte neerkwam en daarbij een hond doodde) ­ meteorieten waarvan vaststaat dat ze afkomstig zijn van de planeet Mars. De Marsstenen zijn waarschijnlijk de ruimte in geblazen bij een zware inslag op de planeet, waarbij een krater met een middellijn van enkele kilometers gevormd moet zijn. In de vijf nakhlieten werden afzettingen van onder andere klei en carbonaat gevonden, die gevormd moeten zijn onder invloed van vloeibaar water. Dat ondersteunt de hypothese dat ondergronds ijs in de Marsbodem smolt als gevolg van de energie van kosmische inslagen.

Bron: NU / 08­02­2011.

Met de twee STEREO­ruimtesondes van NASA is voor het eerst een compleet 360 graden­ panorama van de gehele zon vastgelegd.

Normaalgesproken is vanaf de aarde altijd maar de helft van de zon zichtbaar; wat zich aan de achterzijde van de zon afspeelt kan hooguit indirect worden afgeleid, soms pas wanneer de zon voldoende om zijn as is gedraaid. Het 360 graden­beeld is verkregen door de twee identieke ruimtesondes die samen het Solar TERrestrial RElations Observatory (STEREO) vormen. STEREO werd in oktober 2006 gelanceerd. De twee ruimtesondes draaien in dezelfde baan om de zon als de aarde. Eén beweegt voor de aarde uit, de andere beweegt er achteraan. Sinds kort bevinden ze zich op diametraal tegenover elkaar gelegen posities. Ook detailwaar­ nemingen van NASA's Solar Dynamics Observatory (SDO) zijn in het panoramabeeld verwerkt. Door de zon van alle kanten tegelijkertijd in het oog te houden, hopen ruimteonderzoekers er beter in te slagen om uitbarstingen aan het oppervlak van de zon en in de ijle, hete corona te zien aankomen en zich voor te bereiden op de mogelijke gevolgen van zulke uitbarstingen voor satellieten en astronauten in een baan om de aarde. Bron: NU / 08­02­2011.

De terugkeer van de donkere wolkenband op het zuidelijk halfrond van Jupiter, die in het voorjaar van 2010 'verdween', verloopt voorspoedig maar langzaam. Dat blijkt uit

gedetailleerde infraroodopnamen die met de Keck­telescoop op Hawaï zijn gemaakt. Bij het maken van deze foto's kreeg Keck assistentie van de grote Jupitermaan Europa. Het zicht op de donkere wolkenband is het afgelopen jaar gehinderd door een lage van hoge, heldere wolken van ijsdeeltjes. In het infrarood kan dwars door deze hoge bewolking heen gekeken worden. De Keck­opnamen zijn gemaakt met behulp van een zogeheten adaptief optisch systeem, waarmee de beeldonscherpte wordt gecorrigeerd die het gevolg is van turbulenties in de aardatmosfeer.

Doorgaans maakt dat systeem gebruik van een kunstmatige 'ster' die met een laserbundel aan de hemel wordt geprojecteerd. Jupiter geeft echter zo veel licht, dat de zwakke richtster van het systeem niet waarneembaar is. In plaats daarvan hebben astronomen ditmaal gebruik gemaakt van de maan Europa, die op het moment van de opname vlak naast de planeet stond. Bron: NU / 09­02­2011.

In het sterrenbeeld Zwaan zijn meer dan tweeduizend jonge sterren ontdekt. De Amerikaanse infraroodsatelliet Spitzer spoorde de hemellichamen op in de Noord­Amerika­ nevel, een grote nevel van gas en stof.

Daarmee is het bekende aantal sterren in dit stervormingsgebied in één klap vertienvoudigd.

De Noord­Amerikanevel dankt zijn naam aan het feit dat zijn vorm in zichtbaar licht wel wat weg heeft van het gelijknamige continent. Die gelijkenis is grotendeels te danken aan dichte, donkere stofbanden die het licht van erachter gelegen sterren en gaswolken tegenhouden.

Met infrarood licht kunnen astronomen door dat stof heen heenkijken, zodat het beeld van de nevel opeens heel anders is. Achter het stof houden zich dus duizenden jonge sterren verscholen, maar daarmee heeft de Noord­ Amerikanevel nog niet al zijn geheimen prijsgegeven. Onduidelijk is namelijk waar de straling vandaan komt die het gas in de nevel aan het gloeien brengt. Waarschijnlijk is een groepje zware, heldere sterren de bron van die straling, maar die sterren zijn ook op de Spitzer­opname niet te zien. Waarschijnlijk gaan ze schuil achter de dichtste stofwolken in het gebied. Bron: NU / 11­02­2011.

De Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft een opname gemaakt van het merkwaardige tweetal sterrenstelsels dat bekendstaat als Arp 147. Deze stelsels zijn enkele tientallen miljoenen jaren geleden met elkaar in botsing gekomen, wat vooral voor het spiraalstelsel grote gevolgen heeft gehad. Bij de botsing is een schokgolf door het stelsel gegaan, die het daarin aanwezige gas samendrukte. Hierdoor is een reusachtig ringvormig stervormings­ gebied ontstaan, waarin in hoog tempo nieuwe sterren werden gevormd. Het hoogtepunt van deze geboortegolf van sterren lijkt inmiddels voorbij. De zwaarste sterren in de ring hadden zo'n korte levensduur, dat ze inmiddels al zijn geëxplodeerd, onder achterlating van neutronensterren en zwarte gaten. Veel van die compacte objecten zijn bronnen van röntgenstraling, maar alleen de allerhelderste daarvan ­ de zwarte gaten die de restanten zijn van de zwaarste sterren ­ zijn waarneembaar voor Chandra. Bron: NU / 10­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

De Spitzer Space Telescope is een met vloeibaar helium gekoelde telescoop die in een heliocentrische baan achter de aarde aan om de zon draait, en gebruikt wordt voor observatie van het heelal in het infrarode golflengtegebied. Tot 18 decem­ ber 2003 droeg deze ruimte telescoop de naam Space Infrared Telescope Facility, kortweg SIRTF. De Spitzer Space Telescope is op 25 augustus 2003 vanaf Cape Canaveral te Florida gelan­ ceerd met een Delta II raket.

Het duurde ruim drie maanden om de satelliet in de gewenste baan te plaatsen en om alle systemen te testen; in december 2003 is de telescoop begonnen met het doen van waarnemingen. De missie zou oorspronkelijk 2,5 jaar duren, maar in 2006 bleek dat de missie kan worden verlengd. www.spitzer.caltech.edu

033

Media 足 Hebben we een probleem met gravitatie ?

Redactioneel

Rubriek

Een supernova (meervoud : supernovae of supernova's) is het verschijnsel waarbij een ster op spectaculaire wijze explodeert: een supernova足 uitbarsting is herkenbaar aan de enorme hoeveelheid licht die erbij wordt uitgestraald. De ster vlamt op met de lichtkracht van honderden miljoenen tot meer dan een miljard zonnen.

Supernovae ontstaan via twee mechanismen: ten eerste zijn ze het natuurlijk levenseinde van alle zware sterren (supernovae typen Ib, Ic en II)余 ten tweede kunnen witte dwergen in nauwe dubbel足 sterren zich ontwikkelen tot een supernova (type Ia). De chemische elementen met een atoomnummer groter dan dat van ijzer danken hun ontstaan aan supernova's.

035

ESO ­ Planeetvorming in actie Red. / ESO

Kameleon is een onopvallend sterrenbeeld nabij de zuidelijke hemelpool, liggende tussen rechte klimming 7u32m en 13u48m en tussen declinatie ­75º en ­83º. Het is in 1603 door Johannes Bayer in zijn steratlas Uranometria geïntro­ duceerd en is vanaf de breedte van de Benelux niet te zien.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

036

Artikel

037

De reuzenring van Saturnus Red. / A. Hekkenberg (Kennislink)

De stofring van Saturnus is reusachtig in vergelijking met de planeet zelf, en zou als hij zichtbaar was de afmeting hebben van twee volle manen aan onze nachthemel. Bron: NASA. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

038

Artikel

Alle gasplaneten uit het zonne­ stelsel vertonen een systeem van ringen, maar dat is pas op het einde van de 20e eeuw ontdekt. Het ringensysteem van Saturnus is verreweg het opvallendste en ook al veel eerder waargenomen. In 1610 keek Galileo Galilei naar Saturnus en zag drie objecten in plaats van één. Vol verbazing hield Galilei het er op dat de planeet twee handvatten (ansae) had. Toen hij twee jaar later nog eens keek waren deze verdwenen waarna ze twee jaar later weer verschenen, nu duidelijker dan ooit. Een halve eeuw later kon Christiaan Huygens dankzij de verbeterde telescooptechniek in 1655 als eerste bevestigen dat deze ansae eigenlijk een ring rond de planeet was.

Huygens beschreef een dunne platte ring die de planeet nergens raakte. Dit werd aanvankelijk met enige scepsis ontvangen, maar werd door Richard Hooke en Giovanni Cassini bevestigd. Bron: NASA. Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

039

De mineralogische effecten van grote meteorietinslagen Red. / T. van Loon

Een inslagkrater (of inslag­ bekken) is een krater (een komvormige of ringvormige landschapsvorm) die in de bodem van een hemellichaam achterblijft na de inslagproces van een ander hemellichaam.

Het inslaande lichaam is meestal een meteoriet, die ofwel van een komeet ofwel van een planetoïde afkomstig kan zijn. Het getroffen lichaam kan iedere planeet, maan of planetoïde zijn met een vast oppervlak. Inslagkraters komen voor op planeten en manen. Bij het ontstaan van het zonnestelsel bleef veel puin rondzwerven dat op de plane­ ten insloeg. Daardoor vertonen veel inactieve planeten (zoals Mercurius) en manen (zoals onze Maan) nu nog veel inslagkraters. Op planeten (zoals onze Aarde) of manen (zoals de Jupitermaan Io) die geologisch actief zijn of een behoorlijke dampkring hebben, vindt men veel minder inslagstructuren doordat ze zijn uitgewist door erosie en landschaphernieuwing. Krater­ tellingen zijn dan ook een belangrijke gegevensbron voor planetologen om schattingen van de leeftijd van planeet­ oppervlakken te maken.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

040

Artikel

041

Glory staat klaar voor stof en zonnestralen Red. / L. van Rooyen

De Australische wetenschap足 pers gebruikten de Europese Very Large Telescope in Chili om hun waarnemingen mee te doen. Bron: ESO.

042

Artikel

Kortnieuws Drie deelnemers aan het Mars­500 experiment in Moskou zijn vandaag op de Rode Planeet 'geland', zo heeft het Russische persbureau Interfax gemeld. Mars­500 is een experiment in het Instituut voor Medische en Biologische Problemen, gespecialiseerd in de medische en psychologische kant van ruimtereizen. Zes mensen simuleren er vanaf 3 juni gedurende 520 dagen geïsoleerd in een container met onder andere een lab, een woonruimte en een minituin, nagenoeg alle aspecten van een retourtje naar onze buurplaneet: een heenreis van 250 dagen, een verblijf van 30 dagen op Mars en een terugreis van 240 dagen. Vandaag is er 'geland' op het oppervlak van de Rode Planeet, nadat het ruimtetuig op 1 februari in "een baan rondom Mars was gekomen". Bij de landing waren drie deelnemers betrokken: de Rus Aleksandr Smolevski (33), de Italiaan Diego Urbina (27) en Wang Yue (27) uit China.

Zij moeten het oppervlak van Mars verkennen en drie keer op gesimuleerd Marsterrein stappen om in de eerste plaats te zoeken naar water. Bovendien moet het trio noodprocedures uittesten, bijvoorbeeld bij een zandstorm of een meteorenregen. Drie deelnemers bleven in het moederschip: de Russische gezagvoerder Aleksei Sitev (38), de Russische arts Soekhrob Kamolov (32) en de Fransman Roman Charles (31). Urbina en Charles nemen deel namens het Europese Ruimtevaartbureau ESA. Ze hebben respectievelijk een gitaar en elektronische percussie meegenomen om zich te ontspannen. De Belg Jerome Clevers haalde het net niet bij ESA. Elke deelnemer aan het internationaal experiment ontvangt 100.000 dollar. De eerste "Marswandeling" is voor maandag gepland. Bron: Belga / EP / 12­02­ 2011.

De Europese ruimtevaartorganisatie ESA lanceert dinsdagavond (Nederlandse tijd) haar tweede onbemande ruimtevrachtschip, de Johannes Kepler. Die brengt ongeveer 7 ton aan voedsel, kleding, brandstof en apparatuur naar het internationale ruimtestation ISS. Het vaartuig wordt gelanceerd vanaf de ruimtevaartbasis Kourou in Frans­Guyana. De missie van de Johannes Kepler duurt ongeveer een half jaar. Dan zal het ruimtevrachtschip worden losgekoppeld van het ISS en verbranden in de dampkring. De Johannes Kepler is de opvolger van de Jules Verne uit 2008. Aan de missie zit een Nederlands tintje.

De energie wordt opgewekt door zestien zonnepanelen van het Leidse ruimtevaartbedrijf Dutch Space. Het ruimtevrachtschip is bovendien uitvoerig getest bij het ruimtevaartcentrum Estec in Noordwijk. De Johannes Kepler wordt gelanceerd aan boord van een Arianeraket. Het is de tweehonderdste keer dat Europa met die raket de ruimte in gaat. De eerste Arianemissie was in 1979.

Bron: ANP / 15­02­2011.

De ruimtesonde Stardust van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA scheert om 05.37 uur Nederlandse tijd langs de komeet Tempel 1. De ontmoeting tussen ruimtesonde en komeet vindt plaats op 340 miljoen kilometer afstand van de aarde. Stardust nadert de komeet tot op tweehonderd kilometer en maakt met zijn camera close­up opnames van het oppervlakte van Tempel 1. De 'Valentijnsdag­ ontmoeting' ­ in de Verenigde Staten is het op het moment dat de Stardust Tempel 1 het dichtst nadert nog 14 februari ­ is de tweede keer dat de komeet door een ruimtevaartuig wordt aangedaan. In 2005 had de komeet een minder romantische ontmoeting met de sonde Deep Impact. In plaats van langs Tempel 1 te vliegen vuurde Deep Impact een koperen kogel op de komeet af, zodat wetenschappers het puin dat uit de kern vloog konden bestuderen.

De spaceshuttle Discovery verzet zich tot op het laatste moment tegen zijn naderende pensioen. Donderdag wil de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA een nieuwe poging doen om het ruimteveer te lanceren.

De laatste missie van het trouwe werkpaard is keer op keer uitgesteld. De Discovery zou eigenlijk eind oktober al vertrekken naar het internationale ruimtestation ISS. Enkele dagen voor de lancering werd echter een lek ontdekt bij een van de motoren. De NASA ging ervan uit dat een vlugge reparatie genoeg was en verplaatste de lancering 24 uur, maar herstel van de Discovery bleek veel langer te duren.

Ook werden enkele nieuwe mankementen ontdekt die moesten worden verholpen. De scheuren werden veroorzaakt door productiefouten, maakte de NASA vorige week bekend. Dat de angst voor schade groot is, bleek begin deze maand, toen een monteur van de NASA bij de Discovery zijn gereedschap liet vallen. Tot twee keer toe werd het ruimteveer minutieus geïnspecteerd om absoluut zeker te zijn dat de spaceshuttle niet was beschadigd. Tijdens de komende missie brengen zes Amerikaanse bemanningsleden onder meer een nieuwe module naar het ISS. Ook gaat er voor het eerst een robot naar het complex, de Robonaut 2. Die kan wat algemene werkzaamheden van zijn menselijke collega's overnemen. Zijn opvolgers zullen ooit ruimtewandelingen gaan uitvoeren die voor mensen te gevaarlijk zijn. Bron: VA / 21­02­ 2011.

Een Italiaan, een Rus en een Chinees staan op de drempel van de geschiedenis. Maandag zetten ze, als eerste mensen ooit, voet op de planeet Mars. Niet in het echt, maar in een omgebouwde loods in Moskou. De pioniers doen anderhalf jaar lang of ze naar Mars en terug gaan, ter voorbereiding op een echte missie over tientallen jaren. De landing op Mars betekent dat Diego Urbina (Italië), Aleksandr Smolenski (Rusland) en Wang Yue (China) na een lange, eentonige reis te maken krijgen met een flinke hoeveelheid stress. Ze moeten beslissingen nemen waar hun leven van afhangt en krijgen nauwelijks hulp van de aarde. Iedere opmerking die de astronauten maken, doet er twintig minuten over om de vluchtleiding 'op aarde' te bereiken, zoals het ook in het echt zou gaan. Ze zijn volledig op zichzelf en op elkaar aangewezen.Urbina, Smolenski en Wang blijven enkele weken op 'Mars'. Gekleed in ruimtepakken maken ze drie wandelingen op het nagebouwde Mars­ oppervlak. Ze verzamelen dan stenen voor onderzoek, zoals ze ook bij een echte Marsmissie zouden doen. Aan het project, Mars500 genaamd, doen in totaal zes mensen mee. Urbina, Smolenski en Wang hadden vorige week zogenaamd de landing op Mars ingezet, door naar een ander deel van de Moskouse loods te gaan. De drie andere ‘astronauten’ bleven in hun capsule in een baan rond de planeet. Over enkele weken worden de zes herenigd. Samen keren ze in ongeveer 240 dagen terug naar de aarde. Op 5 november gaan de deuren van de Moskouse loods open en is Mars500 ten einde. Bron: ANP / 13­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Mars500 is een experiment in het kader van een toekomstige marsreis om te testen wat voor effect een 18 maanden lange afzondering in een kleine ruimte heeft op de geest en het lichaam van mensen. Drie Russen, een Italiaan, een Fransman en een Chinees lieten zich vanaf 3 juni 2010 voor 520 dagen aaneen, de tijd die nodig is om naar Mars te reizen, opsluiten bij Moskou.

Hun enige contact met de buitenwereld is de vlucht­ leiding. Er is communicatie tussen de deelnemers en de 'vluchtleiding', maar die heeft een vertraging van 20 minuten, zoals bij een echte reis naar Mars. www.esa.int

043

De hemelkalender Marc van der Sluys

De Pleiaden (soms Plejaden gespeld) of het Zevengesternte (M45) is een open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier (Taurus).

De sterrenhoop bevindt zich op ongeveer 440 lichtjaren van de aarde. Met het blote oog ziet men in een stedelijke omgeving 5 of 6 sterren, maar in een volledig donkere omgeving zijn met scherpe ogen wel 9 of 10 sterren zichtbaar余 door een verrekijker of telescoop zelfs tientallen tot honderden. Bron: APOD.

044

Marc van der Sluys is postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waar足 nemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutro足 nensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regelmatig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair足wetenschappelijke website hemel.waarnemen.com.

Rubriek

045

Planetoïden, ook wel asteroï­ den, kleine planeten of mindere planeten genoemd, zijn stuk­ ken materie in ons zonne­ stelsel die zich evenals planeten in een baan om de zon bewegen. Er zijn er inmiddels ruim 300 000 bekend. Verreweg de meeste hebben banen tussen de planeten Mars en Jupiter. De grootste zijn bijna 1000 km groot, maar de overgrote meerderheid is zo klein als stof. Die laatsten zijn met een telescoop niet waarneembaar, maar ze komen veelvuldig als vallende sterren op aarde. Het materiaal schijnt vaak steen­ achtig te zijn, maar soms is het ijzer­ of nikkelhoudend en op grote afstand van de zon zijn er ook ijsplanetoïden.

046

Meteorenzwermen zijn zwer足 men van meteoren, vaak afkomstig van stof en gruis achtergelaten door kometen.

Wanneer een komeet in de buurt van de zon komt, gaat het ijs verdampen en via geisers door de korst van de komeet breken. Het stof dat hierbij vrijkomt, kan later een meteorenzwerm veroorzaken.

Interessant bij een meteoren足 zwerm is dat alle deeltjes uit dezelfde richting komen. Door het perspectiefeffect lijkt dan alsof de trajecten van de veroorzaakte meteoren, bij achterwaartse verlenging, uit een zelfde punt lijken te komen (net zoals de sporen van een lange, rechte spoorweg). Dit punt noemt men de radiant van de zwerm. Meteorenzwermen worden doorgaans genoemd naar het sterrenbeeld waarin hun radiant gelegen is. Omdat in de paar dagen dat een zwerm te zien is de aarde verder trekt in zijn baan verschuift de radiant enigszins.

047

De Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2010 is gewonnen door de 17足jarige Jorrit Hagen uit Borne. Hij kreeg na een spannende finalestrijd uit handen van prof. Alex de Koter de hoofdprijs uitgereikt: een waarneemreis naar het Roque de los Muchachos Observatory op het Canarische eiland La Palma, voor twee personen.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

048

Media: Het zelfreinigend vermogen van de atmosfeer Redactioneel

Rubriek

De aardatmosfeer of damp足 kring is de atmosfeer of lucht om de aarde. De atmosfeer is door de zwaartekracht aan de aarde gebonden en neemt ook deel aan de aardrotatie. De atmosfeer is van essentieel belang voor het leven op aarde余 zonder atmosfeer zou het leven op aarde niet mogelijk zijn. De atmosfeer tempert het zonlicht en beschermt tegen schadelijke straling zoals ultraviolette straling. In de atmosfeer speelt zich ook het weer af dat met de zeestromen de energiebalans van de aarde in stand houdt.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

049

Zonnevlekkengroep 1158 zorgt voor media spectakel Sander Vancanneyt

Een zonnevlam (flare) is een explosie op het oppervlak van de zon, die ontstaat door het plotseling vrijkomen van de energie die wordt vastge足 houden in de magnetische velden. Er ontstaat straling over het hele gebied van het elektromagnetische spectrum.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

050

Artikel

Zonnevlekken zijn relatief don­ kere vlekken op het oppervlak van de Zon. Het oppervlak van de Zon vertoont geregeld donkere vlekken. De zonne­ vlekken hangen samen met koelere plekken op de Zon. Hun aantal is een maat voor de activiteit van de Zon: hoe meer er te zien zijn, hoe actiever de Zon. Een actieve Zon produceert korte explosies van energie waarbij geladen deeltjes vrijkomen. Als die deeltjes de aardse atmosfeer binnen­ dringen kunnen ze poollicht veroorzaken. De kans op poollicht is het grootst in jaren met veel zonne­activiteit.

Gemiddeld om de elf jaar verwisselt de Zon haar magnetische polen van plaats, de "actieve" periode. De laatste keer was in 2001 en de polen zullen zo blijven tot 2012, wanneer de polen opnieuw van plaats wisselen. Deze pool­ verschuiving gebeurt altijd op het hoogtepunt van de toename in het aantal zonnevlekken, elke 11 jaar.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

051

Woord v/d maand: Zonnezeil Dirk Devlies

052

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woorden足 boek. Een omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Rubriek

053

De positie van Delta Cephei.

Bron: Stellarium.

Stellarium is een open source planetarium, waarmee het mogelijk is een realistische 3D足 hemel op het computerscherm te bekijken. Het programma bevat standaard meer dan 600.000 sterren, wat uitgebreid kan worden tot 210 miljoen sterren. Ook zijn er afbeel足 dingen van deep sky objecten aanwezig. Verder zijn de Melkweg, de planeten met hun satellieten, en kunstmatige satellieten te zien. De locatie en de tijd kunnen in het programma ingesteld worden余 automatisch volgt de klok van het programma de actuele tijd.

Het landschap waarin de waarnemer zich bevindt, kan aangepast worden. Verder is het mogelijk om een equatoriaal en een azimutaal raster weer te geven.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

054

Kortnieuws Het kleine Kanaaleiland Sark is door de International Dark­sky Association uitgeroepen tot het eerste 'donkere­nacht­eiland' ter wereld.

Het permanent bewoonde eiland (er wonen ongeveer zeshonderd mensen) kent geen verharde wegen, en er zijn geen auto's. Ook is er geen openbare straatverlichting. Omdat het bovendien op vele tientallen kilometers van zowel de Britse als de Franse kust ligt, is er vrijwel geen lichtvervuiling. De nachtelijke sterrenhemel is daardoor zeer goed zichtbaar.

De 'verkiezing' volgt op een lange periode van nominaties en beoordelingen over de gehele wereld. De plaatselijke overheid hoopt dat de nieuwe status van het eiland tot een toename van het aantal 'astro­toeristen' zal leiden. Bron: NU / 01­02­2011.

Het groeiseizoen in de natuur is in de afgelopen tien jaar met bijna een maand toegenomen. Dat heeft alles te maken met de klimaatverandering. In de laatste tien jaar is de temperatuur in Nederland gemiddeld met 1,3 graden toegenomen in vergelijking met de periode 1940 ­ 1960, die door wetenschappers als representatief wordt beschouwd. Dat heeft De Natuurkalender zondag bekendgemaakt.

De Natuurkalender is het nationale waar­ nemingsnetwerk van de Wageningen Universiteit en het radioprogramma Vroege Vogels, waaraan sinds de start in februari 2001 meer dan 120.000 natuurfeiten zijn doorgegeven. Volgens de wetenschappers is het voorjaar in de laatste tien jaar gemiddeld zeventien dagen eerder begonnen, terwijl de winter negen dagen later was. Het groeiseizoen begon het vroegst in 2008, toen els en hazelaar 31 dagen eerder bloeiden dan ooit was vastgesteld. De winter ging in 2006 het laatst van start. De blaadjes vielen twintig dagen later dan gewoonlijk van de bomen. Ook in 2001 en 2005 begon de winter opvallend later, aldus De Natuurkalender. Het afgelopen jaar 2010 vormde een uitzondering op de regel dat het groeiseizoen eerder start. Door aanhoudende kou waren vroegbloeiers als de pinksterbloem en het fluitekruid ruim een week later, maar de herfst viel ook later in en startte pas half oktober. Op dit moment ligt de natuur door de vrij zachte januarimaand ruim drie weken voor op normaal, en vijf dagen op het langjarig gemiddelde. Bron: ANP / 06­02­2011.

Milieuactivisten hebben bij een Madrileense rechtbank een klacht ingediend tegen de burgemeester van de Spaanse hoofdstad. Ze eisen het recht op het inademen van zuivere lucht en maatregelen tegen de luchtvervuiling die in Madrid recordniveaus haalt. De burgemeester zou nagelaten hebben adequate maatregelen te nemen om de luchtvervuiling binnen de legale limieten te houden. Hij had volgens woordvoerder Paco Segura ook het wegverkeer, verantwoordelijk voor 80 procent van de vervuiling, moeten beperken. Volgens weerkundigen heeft een stabiele anticycloon de luchtkwaliteit in Madrid de afgelopen dagen nog verergerd. Eind januari heeft het Spaanse parket­generaal de burgemeester al verweten dat er in 2010 verschillende meetinstrumenten verwijderd zijn uit zwaar vervuilde zones. Op die manier konden de algemene cijfers lager gehouden worden. Bron: Belga / EDP / 11­02­ 2011.

Deze maand verschijnt het eerste exemplaar van het nieuwe wetenschappelijke tijdschrift Greenhouse Gas Measurement and Mana­ gement. Dit internationale, multidisciplinaire tijdschrift bevat artikelen over methoden en technieken om de uitstoot en afbraak van broeikasgassen te schatten en te meten.

Daarnaast gaan publicaties over de manier waarop de emissies van broeikasgassen

kunnen worden beheerst en beheerd. Het huidige onderzoek naar dit onderwerp staat centraal. Artikelen zijn geschreven op een manier die aansluit bij vragen die leven onder beleidsmakers.

Dit vaktijdschrift voor professionals en onderzoekers die zich bezighouden met de uitstoot van broeikasgassen versterkt de kennisbasis die bepalend is voor onze omgang met het klimaatprobleem. Het wordt uitgegeven door Earthscan en het Greenhouse Gas Management Institute. De hoofdredacteur is Dr. Tinus Pulles, senior onderzoeker bij TNO. Greenhouse Gas Measurement and Management wordt vier maal per jaar uitgegeven op papier en online.

Mannelijk gedrag is de belangrijkste verant­ woordelijke voor de uitstoot van broeikas­ gassen die de aarde opwarmen. Tot die conclusie komen twee Europese onderzoeken die onafhankelijk van elkaar uitgevoerd zijn.

Beide studies zijn gebaseerd op het verbruik en de dagelijkse activiteiten van mannen en vrouwen in geïndustrialiseerde landen.De Franse milieuconsulent Frédéric Chomé, auteur van een van de studies, zegt dat een Franse vrouw gemiddeld 32,3 kilogram CO2 per dag uitstoot, terwijl een man in dezelfde periode 39,3 kilogram uitstoot. "De schattingen zijn gebaseerd op een studie van de menselijke activiteiten volgens geslacht, van het Nationaal Instituut oor Statistieken en Economische Studies van Frankrijk." "Onze berekenings­ methode is nog zeer benaderend, maar het resultaat is een goede indicator van de verschillen in milieuvervuiling als gevolg van verschillend gedrag bij mannen en vrouwen."

De Zweedse Annika Carlsson­Kanyama en de Finse Riita Räty komen tot gelijkaardige conclusies. Ze onderzochten het gedrag van mannen en vrouwen in tien dagelijkse activiteiten, in Duitsland, Griekenland, Noorwegen en Zweden. "Mannen verbruiken meer vlees en bereide dranken dan vrouwen", stelt hun studie. "Ze rijden ook vaker met de auto en doen er langere afstanden mee.

Daardoor komen ze aan een hogere CO2­ uitstoot." Corinna Altenburg en Fritz Reusswig van het Onderzoeksinstituut voor Klimaat­ impact in het Duitse Potsdam stellen dat een deel van het meest vervuilende gedrag bij mannen gemotiveerd is door hun sociale rol.

"In het transport bijvoorbeeld zijn er veel trajecten met het vliegtuig en de auto. Dat verhoogt de ecologische voetafdruk van mannen aanzienlijk", zeggen ze. Ze stellen onder meer voor "kwantiteit door kwaliteit te vervangen. Door de vleesconsumptie te verminderen, kan men bijvoorbeeld de massaproductie terugschroeven en zo de CO2­ uitstoot door de dieren verlagen." Bron: IPS.

Eén dag per week geen vlees eten betekent jaarlijks een besparing van 170 kg CO2 per persoon. Eén dag zonder vlees: 170 kg CO2 /52 = 3.3 kg CO2 bespaard per persoon.

Ter vergelijking: Een gemid­ delde auto stoot 130g CO2 per kilometer uit. 1 ton CO2 staat dus gelijk aan 7.700 km autorijden. www.animalfreedom.org

Vanuit de ruimte is te volgen welke gewassen ergens geteeld worden en ook hoeveel de oogst ongeveer zal opleveren. Dat kan met satellietbeelden, zo ontdekte promovendus Mobushir Riaz Khan van de Universiteit Twente. Hij promoveert woensdag op zijn onderzoek. Voor beleidsmakers is het belangrijk voor de voedselveiligheid, verdeling van subsidies en om optimaal gebruik te maken van de beschikbare grond om te kunnen schatten wat waar groeit en hoeveel er geoogst zal worden. Met satellietbeelden, die gratis zijn, is dit veel eenvoudiger en minder tijdrovend te bepalen. Bron: ANP / 21­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

055

Observatoria wereldwijd : 1,63m Dunn Solar Telescope Philip Corneille

De Richard B. Dunn Telescoop op Sacramento Peak in New Mexico. Bron: NOAO.

056

Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Inter足 planetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

Rubriek

057

De DST op grondniveau. Uiterst rechts de centrale luchtledige buis met links de 20 m lange en 1,6 m diameter 'spectro足 graphs tube' boven de draai足 tafel met instrumenten. Bron: Philip Corneille.

De auteur aan de ingang van de VTT op Sacramento Peak.

In 1998 werd de VTT omge足 doopt to Richard Dunn Solar Telescope. Bron: Philip Corneille.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

058

De AEG activiteitenkalender Redactioneel

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

060

Rubriek

Kortnieuws Europese en Amerikaanse sterrenkundigen werken aan de bouw van een extreem gevoelige spectrograaf, waarmee de ontdekkingen van mogelijke exoplaneten, gedaan door de ruimtetelescoop Kepler, bevestigd kunnen worden. Het instrument, HARPS­North geheten, moet in het voorjaar van 2012 in gebruik genomen worden op het Canarische eiland La Palma. Kepler ontdekt kandidaatplaneten door periodieke helder­ heidsdipjes te registreren in het licht van verre sterren in de sterrenbeelden Zwaan en Lier, aan de noordelijke hemel. Eerder dit jaar werden niet minder dan 1200 kandidaat­ planeten bekendgemaakt. Om zeker te weten dat het echt om planeten gaat, moeten de Kepler­ontdekkingen onafhankelijk worden bevestigd. Bij voorkeur door de minieme slingerbeweging van de ster te meten die veroorzaakt wordt door een rondcirkelende planeet. Zulke dopplermetingen worden al jarenlang verricht met de High­Accuray Radial­ velocity Planet Searcher (HARPS), een gevoelige spectrometer die bevestigd is op de 3,6­meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht op La Silla in Chili.

Vanaf het zuidelijk halfrond kan HARPS de sterrenbeelden Zwaan en Lier echter niet goed bestuderen. HARPS­North, een verbeterde kopie van de oorspronkelijke spectrometer, met een nog hogere gevoeligheid, moet geplaatst worden op de 3,6­meter Telescopio Nazionale Galileo, een middelgrote Italiaanse telescoop op de Europese Roque de los Muchachos­ sterrenwacht op La Palma. De verwachting is dat HARPS­North van veel Kepler­kandidaten definitief kan verifiëren of het daadwerkelijk om een exoplaneet gaat. In dat geval kan ook de massa van de planeet worden bepaald. Bron: NU / 16­02­2011.

De superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels zijn veel minder zwaar dan tot nog toe werd aangenomen. Tot deze conclusie komen astrofysici van de universiteit van Göttingen (Nature, 17 februari). De zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels hebben een massa die in de honderden miljoenen zonsmassa's kan lopen. Ze worden omgeven door een zogeheten accretieschijf, waarin zich de materie ophoopt die vanuit de omgeving wordt aangetrokken. De materie in het hart van deze schijf valt met extreem hoge snelheid naar het zwarte gat. Door het licht van 37 sterrenstelsels te analyseren, konden de Duitse wetenschappers heel nauwkeurig de omloopsnelheid van de schijfmaterie meten. En daaruit konden de massa's van de diverse zwarte gaten worden berekend. De uitkomsten zijn twee tot tien keer zo klein als eerdere schattingen, maar nog steeds groot genoeg om deze objecten 'superzwaar' te noemen.

De zwaarste zonnestorm in vier jaar tijd heeft in het zuiden van China geleid tot verstoring van de radiocommunicatie.

Dat hebben staatsmedia gemeld. Chinese experts denken dat de problemen nog wel drie dagen kunnen duren. Bij ons zijn er nog geen problemen gemeld, al kunnen die later vandaag nog optreden. Een zonnestorm bestaat uit protonen en elektronen die loskomen van de zon en met enorme snelheid de kosmos in worden geslingerd. De deeltjes kunnen in de buurt van de polen de aarde bereiken en krijgen daar een elektrische lading. De afgelopen jaren is de zon niet erg actief geweest. De laatste keer dat de zon een grote wolk geladen deeltjes richting aarde schoot was in 2003. Toen viel in Zweden de elektriciteit uit en hielden navigatiesystemen van vliegtuigen ermee op. De aarde krijgt vandaag de effecten van de zonnestorm te verwerken. De kans is groot dat gps­systemen in bijvoorbeeld auto's en op mobiele apparatuur

met storingen te maken krijgen. Ook dreigen problemen met het radioverkeer in de luchtvaart. Bron: ANP / AFP / KH / 17­02­2011.

De superzware zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels zijn veel minder zwaar dan tot nog toe werd aangenomen. Tot deze conclusie komen astrofysici van de universiteit van Göttingen. De zwarte gaten in de kernen van sterrenstelsels hebben een massa die in de honderden miljoenen zonsmassa's kan lopen.

Ze worden omgeven door een zogeheten accretieschijf, waarin zich de materie ophoopt die vanuit de omgeving wordt aangetrokken.

De materie in het hart van deze schijf valt met extreem hoge snelheid naar het zwarte gat.

Door het licht van 37 sterrenstelsels te analyseren, konden de Duitse wetenschappers heel nauwkeurig de omloopsnelheid van de schijfmaterie meten. En daaruit konden de massa's van de diverse zwarte gaten worden berekend. De uitkomsten zijn twee tot tien keer zo klein als eerdere schattingen, maar nog steeds groot genoeg om deze objecten 'superzwaar' te noemen. Bron: NU / 17­02­ 2011.

Er zijn mogelijk zowat 50 miljard planeten in het melkwegstelsel. Daarvan kunnen er 500 miljoen zich binnen de "levensvatbare zone" rond een ster bevinden. Dat schatten astronomen op basis van gegevens die de Keplersatelliet verzamelde. De astronomen maakten een extrapolatie op basis van een klein stukje hemel dat Kepler al onderzocht. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA zei eerder dat Kepler bij een analyse van meer 156.000 sterren 1.235 kandidaat­planeten vond, waarvan er 68 qua grootte op de aarde lijken. Kepler is ontworpen om planeten in de Melkweg te zoeken die op de aarde lijken.

Maar om mogelijk leven te herbergen moeten die planeten zich binnen de "levensvatbare zone" rond een ster bevinden, waar het niet te heet en niet te koud is.

Het beeld op de achtergrond is een optisch beeld van Hanny's Voorwerp en nabijgelegen sterrenstelsel IC2497 (copy­ right: William Keel, Anna Manning, 3.5­m WIYN Teles­ cope). Op de voorgrond zijn de hoge resolutie beelden te zien (oranje en paars) die in het onderzoek zijn verkregen.

Twee hele compacte bronnen zijn waargenomen in de kern van sterrenstelsel IC2497 met het Europese netwerk van radiotelescopen, waaruit blijkt dat er een heel zwaar zwart gat aanwezig is in de kern van het stelsel.

De omliggende radiogolven zijn ontstaan uit een zogenoemde "nuclear starburst", een enorme uitbar­ sting van sterren in de kern van IC2497. Bron: Astron.

Met de Subaru­telescoop op Hawaï zijn opnamen gemaakt van de schijf van gas en stof rond twee jonge sterren. Daarbij is voor het eerst ook het binnenste deel van de schijf in beeld gebracht. Een van de onderzochte sterren is AB Aur, in het sterrenbeeld Voerman.

Deze ster is nog maar een miljoen jaar oud en omringd door een schijf van gas en stof waaruit planeten kunnen ontstaan. Op de opname van AB Aur zijn details in deze 'protoplanetaire' schijf te zien op afstanden van de ster die kleiner zijn dan de afstand van de planeet Neptunus tot de zon. De schijf vertoont een brede gordel waar zich weinig materie bevindt: dat kan erop wijzen dat zich hier al een grote planeet aan het vormen is, die zijn omgeving 'schoonveegt'. De andere ster waarbij de stofschijf is gefotografeerd, is LkCa 15 in het sterrenbeeld Stier. Ook deze vertoont een leeg gebied, maar dan in de onmiddellijke omgeving van de ster. Het gebrek aan gas en stof is ook hier een aanwijzing dat er planeetvorming plaatsvindt.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

061

Kortnieuws De Britse kroonprins Charles heeft op een conferentie in het Europees Parlement gepleit voor een model van economische groei dat meer rekening houdt met milieukosten. Daarbij maakte hij kanttekeningen omtrent milieuactivisten maar kregen vooral de klimaatsceptici lik op stuk. "Ik zie niet in hoe we onze economische groei op lange termijn kunnen behouden indien we zo vraatzuchtig blijven omgaan met de planeet", zei Charles op de conferentie met Europarlementsleden, bedrijfsleiders, ngo's en academici. Volgens de Britse kroonprins moet bij de omschrijving van economische groei en bedrijfswinst meer rekening worden gehouden met milieu­impact.

"We hebben nood aan een ander concept van winst en verlies." Charles zei ook dat we "afstand moeten nemen van ons conventionele model van economische groei, gebaseerd op de productie en consumptie van koolstofintensieve goederen". De prins stipte aan dat er 4,4 liter diesel nodig is om het dagelijkse dieet van de gemiddelde westerse consument te produceren. Charles, die ook een informele ontmoeting had met Europees president Herman Van Rompuy en de leiders van andere Europese instellingen, prees de Europese inspanningen om de CO2­uitstoot te verminderen. De Britse kroonprins toonde zich wel kritisch voor milieuactivisten. Die leggen volgens hem te veel het accent op datgene wat mensen moeten opgeven en het is naar het inzien van de prins dan ook "geen verrassing" dat ze weinig enthousiasme opwekken. Maar ook sceptici die twijfelen aan de impact van het menselijk handelen op het klimaat kregen een veeg uit de pan. Zij spelen volgens Charles "roekeloze roulette". De klimaatontkenners leggen verpletterende bewijzen naast zich neer, vindt de Britse troonopvolger. "Ik vraag me af hoe deze mensen hun kleinkinderen onder ogen zullen komen om hen te vertellen dat ze de toekomst tekort deden", klonk het. Bron: AFP / TW / 09­02­2011.

Planten hebben zich de afgelopen anderhalve eeuw aangepast aan de stijgende concentratie CO2 in de lucht en blijven dat ook doen. Tot die conclusie zijn biologen en milieuwetenschap­ pers van de Universiteit Utrecht en de Universiteit van Indiana in de Verenigde Staten gekomen. Het hogere aandeel CO2 in de atmosfeer leidt tot minder verdamping door planten, omdat de huidmondjes, waarmee planten CO2 uit de lucht opnemen, op de bladeren zijn aangepast. Die afnemende verdamping kan mogelijk gevolgen hebben voor de waterkringloop en het klimaat. Zo leidt een verdampingsafname in dichtbegroeide gebieden volgens de onderzoekers tot een sterkere stijging van de temperatuur aan het aardoppervlak dan tot dusver werd gedacht. De onderzoekers bekeken een groot aantal bladeren van verschillende planten die de afgelopen 150 jaar in Florida groeiden. Ze onderzochten het aantal en de grootte van de huidmondjes.

Die bepalen samen de doorlaatbaarheid van de bladeren voor CO2 en waterdamp. Bron: Belga / GB / 15­02­2011.

Volgens onderzoekers krijgen 180 steden in de Verenigde Staten in 2100 te maken met overstromingen en erosie door een stijgende zeespiegel. Dat meldden ze in het tijdschrift Climate Change Letters. Bovendien bewijzen de wetenschappers dat de recente extreme regenval in Pakistan en hevige sneeuwstormen in de VS een rechtstreeks gevolg zijn van de CO2­uitstoot door de mens. Of hoe de opwarming van de aarde ineens heel tastbaar wordt. Sinds 1950 zijn er meer dan 2,3 miljoen mensen gestorven door overstromingen.

Regen­ en sneeuwval is door de jaren heen steeds extremer geworden door de

toenemende CO2­uitstoot. Bovendien is het risico op overstromingen meer dan verdubbeld door global warming. De zeespiegel zal volgens de onderzoekers in 2100 ongeveer een meter zijn gestegen. Van alle steden met meer dan 50.000 inwoners aan de Amerikaanse kust zullen er 180 te maken krijgen met de gevolgen van de zeespiegelstijging door de klimaatverandering.

Het ergst zullen steden als Miami, New Orleans en Virginia Beach getroffen worden, zo verwachten ze. De onderzoekers menen dat steden nu maatregelen moeten treffen tegen de zeespiegelstijging. Daarbij moet gekeken worden naar de geografische kenmerken van de stedelijke omgeving. Zo heeft Miami een relatief vlakke omgeving en zal het water van alle kanten komen, aldus de onderzoekers.

Bron: KVE / ANP / 17­02­2011.

Als de wereld niet snel actie onderneemt, kunnen koraalriffen in 2050 van de zeebodem zijn verdwenen. Het koraal lijdt onder het steeds warmer en zuurder wordende zeewater.

Ook scheepvaart en kustbebouwing bedreigen de kleurrijke onderzeese heuvels die zijn opgebouwd door levende koraalpoliepen. "Alle bedreigingen van de koraalriffen komen nu samen'', zei Jane Lubchenco, bestuurder van de National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) in Washington bij een presentatie van haar studie naar de toekomst van de riffen. Volgens het rapport is ruim 90 procent van de riffen in 2030 bedreigd. In 2050 zou dat gelden voor alle riffen. Vooral de opwarming van de zee leidt tot steeds blekere koraal. De groei neemt af door de verzuring, een gevolg van het toenemende hoeveelheid CO2 in het water. Bron: ANP / AFP / ADB / 23­ 02­2011.

Natuurfenomen hebben de Belgische verzekeraars vorig jaar zowat 300 miljoen euro gekost. Dat blijkt uit het jaarverslag van Assuralia, Beroepsvereniging voor verzekeringsondernemingen, dat vandaag werd voorgesteld. Volgens voorzitter Bart De Smedt kan dat cijfer uiteindelijk nog 20 pprocent hoger uitkomen. Grote boosdoeners zijn de stormen van februari en juli en de overstromingen in november van vorig jaar. De zwaarste kosten waren voor de rekening van de storm die op 14 juli van vorig jaar over ons land trok. Die was goed voor 141,7 miljoen euro. De verzekeraars telden 45.831 schadegevallen, die gemiddeld 3.092 euro kostten. Op de tweede plaats staan de overstromingen die eind november ons land troffen. Aan de watersnood van 11 en 19 november hangt een prijskaartje van 98,1 miljoen euro. De verzekeraars registreerden bijna 21.850 schadegevallen waarvoor ze gemiddeld 4.488 euro ophoestten. Ook de storm van 28 februari joeg de kosten omhoog: 52,5 miljoen euro, ofwel 36.489 schadegevallen die gemiddeld 1.440 euro kostten. "2010 was voor de verzekeraars een erg slecht jaar wat betreft schadegevallen gelinkt aan klimaat", zegt De Smedt nog.

Volgens de Assuralia­voozitter kan de kost van die rampen nog met 20 pct toenemen. Bron: Belga / TMA / 23­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Greenpeace is een interna­ tionale milieuorganisatie die als eerste doel heeft grootschalige milieuproblemen onder de aandacht te brengen van de politiek en het publiek door middel van lobbyen en geweldloze acties. Greenpeace is vertegenwoordigd in 41 landen. Het hoofdkantoor is gevestigd in Amsterdam. www.greenpeace.org

069

Sterrenbeeld v/d maand : Kreeft Dieter Janssoone

070

De Amerikaans schrijver Edward Everett Hale vertelt, reeds in 1869, in het kortverhaal The Brick Moon over een van bakstenen gebouwd ruimte足 station, bedoeld als hulp bij de navigatie op zee. Het was de eerste fictieve beschrijving van een ruimtestation.

Artikel

Kortnieuws Met de Europese infraroodsatelliet Herschel is een verre populatie van stofrijke sterrenstelsels ontdekt die relatief veel sterren en relatief weinig donkere materie bevatten (Nature online, 16 februari). De ontdekking wijst erop dat sterrenstelsels minder materie nodig hebben om grote aantallen sterren te vormen dan tot nog toe werd gedacht. De sterrenstelsels, die zich op afstanden van 10 à 12 miljard lichtjaar bevinden, bevatten elk ongeveer 300 miljard zonsmassa's aan materie. Volgens de gangbare inzichten zouden de stelsels meer dan tien keer zo groot moeten zijn om de waargenomen sterproductie te kunnen verklaren. Het overgrote deel van deze massa bestaat uit donkere materie ­ de onzichtbare substantie die sterrenstelsels voldoende zwaartekracht moet geven om te voorkomen dat ze uit elkaar vallen. Volgens modelberekeningen begint de geboorte van een sterrenstelsel met een samenklontering van deze donkere materie. Deze trekt normale materie uit de omgeving aan, waaruit sterren kunnen ontstaan.

Uit de Herschel­ waarnemingen volgt dat het voor de stervorming blijkbaar niet gunstig is als sterrenstelsels veel meer of veel minder dan 300 miljard zonsmassa's zwaar zijn. De modellen voor de vorming van sterrenstelsels zullen in dit opzicht moeten worden bijgesteld.

Een internationaal team van astronomen heeft een zogeheten 'dikke schijf' in het naburige Andromedastelsel ontdekt. Net als in ons eigen Melkwegstelsel gaat het om een dikkere component van de platte, ronddraaiende schijf van het spiraalstelsel, die bestaat uit oudere sterren die zich tijdens hun omloop rond het centrum op grotere afstand boven en onder het centrale vlak kunnen bevinden dan de jongere sterren en gaswolken in de 'dunne schijf'. Het bestaan van de dikke schijf in het Andromedastelsel, dat zich op ruim twee miljoen lichtjaar afstand van de aarde bevindt, bleek uit precisiemetingen aan de bewegingen van vele individuele sterren, uitgevoerd met een spectroscoop op de 10­meter Keck­ telescoop op Hawaii. Volgens de onderzoekers, die hun resultaten publiceren in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society wijst een eerste analyse erop dat de sterren in de dikke schijf ook een afwijkende chemische samenstelling hebben, wat doet vermoeden dat ze inderdaad ouder zijn. Het ontstaan van de dikke schijf van een spiraalstelsel wordt nog steeds niet goed begrepen. Wel staat vast dat hij zich vormt tijdens de geboorte van het stelsel, terwijl de opvallender dunne schijf (waarin de meeste nieuwe, jonge sterren worden geboren) pas in een later stadium ontstaat. De dikke schijf in ons eigen Melkwegstelsel kan minder gemakkelijk in zijn geheel worden bestudeerd, omdat een groot deel aan het zicht onttrokken wordt door donkere stofwolken. 115­02­2011.

De Europese Herschel­ruimtelescoop heeft in het infrarood een verre populatie van stofrijke sterrenstelsels ontdekt die relatief veel sterren en relatief weinig donkere materie bevatten. De vondst wijst erop dat sterrenstelsels minder donkere materie nodig hebben om grote aantallen sterren te vormen dan tot nu toe gedacht. Dat hebben het Europese en het Amerikaanse ruimtevaartbureau, ESA en NASA, bekendgemaakt. De door de infrarode kijker gevonden sterrenstelsels, die zich op 10 à 12 miljard lichtjaar bevinden, bevatten elk ongeveer 300 miljard Zonmassa's aan materie.

Volgens de gangbare theorie zouden de stelsels meer dan tien keer zo groot moeten zijn ­ 5.000 Zonmassa's ­ om de waargenomen sterproductie te kunnen verklaren. Het overgrote deel van deze massa bestaat uit

donkere materie ­ de onzichtbare maar hypothetisch aanwezige substantie die sterrenstelsels voldoende zwaartekracht moet geven om te voorkomen dat ze uit elkaar vallen. Volgens de huidige modellen begint de geboorte van een sterrenstelsel met een samenklontering van deze donkere materie.

Die trekt gewone atomen uit de omgeving aan.

Indien voldoende accumuleren klinkt het startschot voor stervorming. Dit gebeurt 100 tot 1.000 keer sneller dan tegenwoordig in onze Melkweg. Maar uit de Herschel­waarnemingen volgt dat het voor stervorming blijkbaar niet gunstig is als sterrenstelsels veel meer of veel minder dan 300 miljard Zonmassa's zwaar zijn.

De modellen voor de vorming van sterrenstelsels zijn dus aan herziening toe.

Bron: Belga / KH / 17­02­2011.

De vaste binnenkern van de aarde roteert nauwelijks sneller dan de rest van de planeet.

Dat blijkt uit seismische metingen, uitgevoerd door geofysici van de Universiteit van Cambridge. Hun resultaten zijn zondag 20 februari online gepubliceerd in Nature Geoscience. De vaste binnenkern van de aarde, op een diepte van 5200 kilometer, groeit langzaam maar zeker aan door stolling van gesteente in de vloeibare buitenkern. Een oost/west­asymmetrie in de snelheidsverdeling van die buitenkern geeft aanleiding tot een snellere rotatie van de binnenkern. Tot nu toe werd aangenomen dat de binnenkern één graad per jaar sneller zou roteren dan de rest van de planeet. Uit de nieuwe metingen blijkt dat het snelheidsverschil in werkelijkheid slechts één graad per één miljoen jaar is. Een beter begrip van de structuur en de eigenschappen van de aardkern is onder andere van belang om meer inzicht te krijgen in ontstaan en evolutie van het magnetisch veld van de aarde. Bron: NU / 21­02­2011.

In september 2008 ontdekten astronomen dat er rond de langwerpige planetoïde Kleopatra twee kleine manen cirkelen.

Uit nadere analyse blijkt dat de beide maantjes, die onlangs Alexhelios en Cleoselene zijn gedoopt, waarschijnlijk bestaan uit materiaal dat door Kleopatra is weggeslingerd. De afgelopen jaren hebben astronomen de baanbeweging van de maantjes nauwkeurig gevolgd. Dat maakte het mogelijk om de massa en dichtheid van Kleopatra vast te stellen. De dichtheid van de 217 kilometer lange planetoïde blijkt verrassend laag te zijn voor een object dat voor een belangrijk deel uit ijzer bestaat: 3,6 gram per kubieke centimeter. Daaruit kan worden geconcludeerd dat Kleopatra een tamelijk losse samenklontering van puin is, die door zijn eigen zwaartekracht bijeengehouden wordt. Volgens de onderzoekers kan deze puinstructuur zowel de vorm van de planetoïde als het bestaan van zijn manen verklaren.

Kleopatra is waarschijnlijk ontstaan uit het puin van een 'normale', massieve planetoïde die in botsing kwam met een soortgenoot. Ongeveer honderd miljoen jaar geleden zou hij opnieuw bij een botsing betrokken zijn geweest, waardoor hij snel om zijn as is gaan wentelen. Door deze snelle aswenteling heeft Kleopatra niet alleen een langwerpige vorm gekregen, maar is ook een deel van zijn puin de ruimte in geslingerd.

Uit dat materiaal zijn de beide ongeveer acht kilometer grote manen ontstaan. 22­02­2011.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

De aardkern is het binnenste deel van de Aarde, dat zich uitstrekt van de onderkant van de aardmantel op zo'n 2900 km diepte tot aan het middelpunt van de Aarde op ongeveer 6370 km diepte. De aardkern omvat 16 % van het volume van de Aarde en 32 % van de massa.

Door seismologisch onderzoek is vastgesteld dat de dichtheid van de Aarde op 2900 km abrupt toeneemt van ongeveer 5,5 gram per cm³ tot ongeveer 10 gram per cm³, hetgeen wijst op een plotse verandering van de chemische samenstelling.

Het staat nagenoeg vast dat de aardkern grotendeels uit nikkelijzer bestaat. De abrupte grenslaag tussen aardmantel en de aardkern wordt de Wiechert Gutenbergdiscontinuïteit genoemd.

De aardkern wordt verdeeld in een vaste binnenkern en een vloeibare buitenkern. www.esa.int

071

Sasteria onder de sterren Filip Feys

072

Geboren in het jaar 1961 te Tielt en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mijn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwd in 1981 met Chantal en samen hebben we een dochter.

Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro­Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij.

Gestart met een 50mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep­Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewon­ deren heb ik altijd in mij gehad.

Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mij thuis hier op Kreta en ben ik één van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken. Het derde jaar komt eraan en we kijken er terug naar uit om jullie wegwijs te maken in de wonderen van het heelal hier op Kreta.

Rubriek

073

De nieuwe Atik 314L thermo足 elektrisch gekoelde CCD cameras is specifiek ontworpen voor de serieuze amateur en is een waardige opvolger van de succesvolle Atik 16HR. Met een revolutionaire prijs / kwaliteits足 verhouding brengt de Atik 314L de nieuwste mogelijkheden op CCD gebied binnen ieders bereik.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

074

Een dwergplaneet is een categorie van planeetachtige hemellichamen.

Ze hangt samen met de definitie van planeet die sinds 24 augustus 2006 wordt gehanteerd door de Internationale Astronomische Unie (IAU). Dwergplaneten zijn groter dan planetoïden maar kleiner dan planeten. Formeel is het dus geen subcategorie van de planeten, maar een apart type object.

Volgens de definitie van het IAU­congres zijn dwergplane­ ten hemellichamen die : 1) In een baan rond de zon draaien en geen energie produceren door kernfusie (in tegenstelling tot sterren). 2) Genoeg massa hebben zodat ze door hun eigen zwaarte­ kracht (bijna) bolvormig gewor­ den zijn en dus in hydrostatisch evenwicht zijn (in tegenstelling tot kleinere planetoïden). 3) Geen maan zijn van een andere planeet en 4) hun baan niet vrijgemaakt (schoonge­ veegd) hebben van andere objecten.

De laatste voorwaarde maakt het verschil tussen onze klas­ sieke planeten en dwerg­ planeten. Pluto, Eris, Make­ make, Haumea en Ceres zijn lichamen die onder deze nieuwe categorie vallen.

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

075

Ook dit jaar organiseert Eureka een daguitstap naar deze beurs ! www.eurekashop.be

Kortnieuws De Belgische amateurastronoom Franz­Josef "Josh" Hambsch heeft eerder deze maand de 20 miljoenste variabele ster waargenomen, zo heeft de Amerikaanse Vereniging van Variabele Sterren Waarnemers (AAVSO) gemeld.

Variabele sterren zijn sterren waarvan de helderheid in de tijd varieert. Deze wijzigingen bijhouden kan meer leren over de astrofysiche processen binnen evoluerende stersystemen.

Onder amateurastronomen loopt al meer dan 100 jaar een project ter observatie van deze sterren, waarbij de AAVSO over een database beschikt die al in 1911 is opgestart. Ook professionele astronomen halen voor hun onderzoek van variabele sterren baat bij de amateurs, zegt directeur Ame Hemden van de AAVSO. De twintig miljoenste observatie gebeurde op 19 februari door de Belg Franz­ Josef "Josch" Hambsch van de Werkgroep Veranderlijke Sterren van de Vlaamse Vereniging voor Sterrenkunde (VVS). Het betrof Andromeda GV, in een klasse van oudere pulserende sterren die kleiner zijn dan onze Zon. "Ik lust deze sterren wel want je ziet op één nacht hun hele variatiecyclus. Er zijn niet veel recente observaties van deze ster in het bijzonder gemaakt, daarom kijk ik er naar."

Bron: Belga / TMA / 25­02­2011.

Amerikaanse sterrenkundigen hebben ontdekt dat het actieve sterrenstelsel Markarian 231 (Mrk 231) zo veel materie uitbraakt, dat het superzware zwarte gat in zijn kern binnenkort zal 'verhongeren'. Dat blijkt uit waarnemingen met de Gemini­telescoop op Hawaï. Als twee sterrenstelsels met elkaar fuseren, ontwikkelt het superzware zwarte gat in de kern van het nieuwe stelsel dat daaruit ontstaat een onverzadigbare eetlust. Uit de waarnemingen van Mrk 231, ook het resultaat van zo'n galactische fusie, blijkt echter dat de toevoer van materie naar zo'n zwart gat uiteindelijk tot stilstand komt doordat het grote hoeveelheden materie de ruimte in blaast. Dat Mrk 231 materie uitstoot was al langer bekend, maar de Gemini­waarnemingen laten voor het eerst zien hoe omvangrijk deze uitstroom is. Vanuit de kern wordt in alle richtingen gas met snelheden van 1000 kilometer per seconde de ruimte in geblazen. Het verdrijven van het gas uit de kern leidt er niet alleen toe dat het zwarte gat uiteindelijk zelf zonder energie komt te zitten.

Ook de productie van nieuwe sterren in het stelsel valt stil. 23­02­2011.

Door de ontdekking dat de temperatuur van een ultracompacte ster snel afneemt, zijn astronomen een exotische materietoestand op het spoor gekomen. Twee onafhankelijke onderzoeksteams hebben uit gegevens van de Amerikaanse röntgensatelliet NASA afgeleid dat het inwendige van de neutronenster in de supernovarest Cassiopeia A (Cas A) zogeheten superfluïde materie bevat. Cas A is het restant van een zware ster die 330 jaar geleden tot ontploffing kwam.

De kern van de oorspronkelijke ster is daarbij ineengestort tot een compacte bal die grotendeels uit neutronen bestaat. Uit Chandra­metingen blijkt dat deze neutronenster de afgelopen tien jaar ongeveer vier procent is afgekoeld. Dat lijkt niet zo veel, maar een dergelijke afkoeling is alleen mogelijk als zich in de neutronenster iets bijzonders afspeelt. Volgens de onderzoekers is er in zijn kern de afgelopen honderd jaar een superfluïdum van neutronen ontstaan. Dat wil zeggen: materie die zich in een wrijvingsloze toestand bevindt. Op aarde kan deze materietoestand alleen worden gerealiseerd bij temperaturen nabij het absolute nulpunt, maar bij de extreem hoge druk die in een neutronenster heerst is superfluïditeit ook bij veel hogere temperaturen mogelijk. De onderzoekers verwachten dat de snelle

afkoeling nog enkele tientallen jaren doorgaat, maar daarna afneemt.

Het Europese ruimteagentschap ESA heeft vier kandidaten geselecteerd voor een middelgrote wetenschappelijke ruimtemissie die in de periode 2020­2022 van start moet gaan. Voor deze missie werden vorig jaar in totaal 47 voorstellen ingediend. De vier kandidaat­ missies zijn compleet verschillend van karakter.

De Exoplanet Characterisation Observatory (EChO) zou de eerste satelliet zijn die de atmosferen van planeten buiten ons eigen zonnestelsel onderzoekt.

De Large Observatory For X­ray Timing (LOFT) is bedoeld voor het onderzoek van de materie in de directe omgeving van zwarte gaten en neutronensterren.

MarcoPolo­R is een ruimtemissie die een bodemmonster zou moeten ophalen van een planetoïde die in de buurt van de aarde komt. En de Space­Time Explorer and Quantum Equivalence Principle Space Test (STE­QUEST) is gericht op het onderzoek van de invloed van de zwaartekracht op tijd en materie. De missie die uiteindelijk wordt gekozen, zal deel uitmaken van het Cosmic Vision­programma. In 2017/2018 zullen de eerste twee lanceringen in het kader van dit programma plaatsvinden. Op 3 februari zijn in Parijs ook de drie kandidaten voor een grote Cosmic Vision­ruimtemissie gepresenteerd. Welke missies in de 'prijzen' vallen, zal later dit jaar worden beslist.

In de stortvloed aan gegevens die de naar planeten speurende Kepler­satelliet naar de aarde stuurt, is een uniek planetenstelsel aangetroffen. Rond de ster KOI­730 draaien vier planeten, waarvan er twee in dezelfde baan om hun moederster draaien. Het tweetal heeft een omlooptijd van iets minder dan tien dagen. Ze houden daarbij steeds dezelfde afstand tot elkaar: de ene loopt precies zestig graden ­ een zesde deel van een cirkel ­ voor op de andere. Die zestig graden is geen toeval.

Zestig graden voor en achter elke planeet die om een ster draait, ligt een zogeheten Lagrangepunt. In dat punt is de gecombineerde zwaartekrachtsaantrekking van ster en planeet precies groot genoeg om een daar aanwezig object een stabiele positie te laten innemen. De planeet Jupiter bijvoorbeeld, heeft op die punten een aantal kleine planetoïden in bedwang.

De Pan­STARRS PS1­telescoop op Hawaï heeft een ontdekkingsrecord gevestigd. In de nacht van 29 januari ontdekte het instrument maar liefst negentien nieuwe aardscheerders ­ planetoïden die in de buurt van de aarde komen. Pan­STARRS is speciaal voor het opsporen van deze objecten opgezet. Twee van de ontdekte aardscheerders volgen banen die hen heel dicht in de buurt van de aarde kunnen brengen. Een onmiddellijk gevaar leveren ze niet op, maar dat kans dat ze binnen de komende honderd jaar in botsing komen met de aarde, kan (nog) niet worden uitgesloten. Op dit moment zijn ruim zevenduizend aardscherende planetoïden opgespoord, waarvan er meer dan 1200 de aarde heel dicht kunnen naderen. De verwachting is dat deze aantallen ­ mede dankzij Pan­STARRS ­ de komende jaren flink zullen oplopen.

Meer up­to­date nieuws op www.spacepage.be !

Hubert Degroote heeft vanuit Marius, z'n private sterren­ wacht in Vlamertinge, deze prachtige opnames gemaakt van de rode planeet. Dit met z'n 250 mm telescoop op f/6 NT en oculair projectie (met 10 of 16mm oculairs al naar gelang de seeing). Camera betreft een DMK 21 AU 04 met rood of IR filter. Bron: Hubert Degroote.

077

Ontdekkingen van de Kepler satelliet Red. / L. van Rooyen

Het Kepler Space Observatory is een satelliet die ontwikkeld is door NASA om planeten die net als de Aarde bewoonbaar kunnen zijn op te sporen. Het onbemande ruimtevaartuig is vernoemd naar de astronoom Johannes Kepler.

Tot nu toe zijn er 415 exoplaneten gevonden rond andere sterren met bij benadering dezelfde afmetingen als de gasreuzen in ons zonnestelsel. De uitdaging is nu om exoplaneten te vinden die bewoonbaar zouden kunnen zijn zoals de Aarde.

Dat houdt in dat ze een factor 30 tot 600 minder massa dan Jupiter moeten hebben en in de bewoonbare zone rond een ster moeten liggen.

De bewoonbare zone is een zone op een zodanige afstand van de moederster, dat er vloeibaar water op de planeet mogelijk is. Bron: NASA.

078

Meer weten over dit thema ? www.spacepage.be

Artikel

079

S T UNT

P RI JS

Telescoop

Telescoop

Meade 6" LT SC

Meade ETX 90PE

Met de 6" LT heeft Meade een nieuwe high­end maar low­budget telescoop ontwikkeld met top prestaties voor zowel de beginnende als gevorderde astronoom. Het is de opvolger van de succesvolle ETX serie, die al jarenlang als onbetwiste topper op nr.1 stond als het gaat om verkoopaantallen van telescopen met een GoTo systeem. Ook verkrijgbaar als 8" versie voor 1.795,50 euro.

Meade ETX­70, ETX­90EC, ETX­105EC en de ETX­125EC modellen zijn gebaseerd op het ontwerp van de ETX­90RA. Deze typen zijn nu voorzien van twee motoren en electronica die het mogelijk maken om met de austostar computer volledig automatisch de objecten aan de hemel te zoeken en te volgen. Alleen een druk op de knop is voldoende om de telescoop naar het object te sturen die men wenst. Ook verkrijgbaar als 125mm versie voor 849,50 euro.

1.295,50 euro

599,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Telescoop

Telescoop

Meade 8" Lightbridge Dobson

Explore Scientific 80mm f/6 ED APO

Een zo groot mogelijke objectiefdiameter tegen een zo laag mogelijke prijs. Dat is het concept van een Dobson, de optimale deep­sky telescoop. De grote kracht van de Meade Lightbridge is dat u hem heel gemakkelijk uit elkaar kunt halen. Dat maakt hem zeer transportabel, want al is het heelal oneindig; uw kofferbak is dat zeker niet. Met de Lightbridge kunt u binnen een paar minuten waarnemen op de donkere plek van uw keuze.

Ook verkrijgbaar als 10", 12" en 16" versie !

Deze compacte apochromatische refractor heeft een opening / objectieflens van 80mm en een brandpunt van 480 mm. Lenzentelescopen met premium ED­glas staan in de astronomie bekend om de zeer goede kleurcorrectie. Deze nieuwe drie­lenzen ED­apochromaat uit de serie 5000 van Meade biedt briljante beeldscherpte en een superieur contrast en dat voor een prijs die tot nu toe ongebruikelijk laag is !

499,50 euro

895,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Telescoop

NIEUW

Telescoop

Bresser NT­130 OTA

Bresser NT­150S OTA

Deze 'klassieke' reflector met 13 cm opening heeft zo'n 30% meer lichtopbrengst dan een 11,4 cm variant in dezelfde prijsklasse. Zowel geschikt voor het waarnemen van planeten als de helderste Messier objecten. De Messier NT­130 is compact, optisch hoogwaardig en bijzonder gebruiks­ vriendelijk. Het betreft een tubus zonder montering of statief ! Nieuw Bresser ontwerp !

Een 150 / 750 Bresser tubus, zonder montering of statief ! Nieuw Bresser ontwerp ! Inclusief: 25 mm 70° oculair (2"), T2 adapter, beugels (voor gebruik met EXOS 1/2 en LXD­75), handgreep, camerahouder, 8x50 zoeker, Stellarium software en draaibare sterrenkaart.

!

239,50 euro

NIEUW

!

389,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

NIEUW

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Telescoop

Telescoop

Bresser NT­203 OTA

Bresser PN­203 OTA

Haarscherpe optiek, da's de Messier NT­203 telescoop van Bresser. Met een 203 mm Newton telescoop bent u reeds in staat om zowat alle Messier objecten waar te nemen. En dat binnen een uitstekende prijs / kwaliteitsverhouding. Ook geschikt voor astrofotografie ! Tubus zonder mon­ tering of statief. Nieuw Bresser ontwerp !

De PN203 van Bresser is speciaal ontwikkeld voor astrofotografen. Tubus zonder montering of statief.

Inclusief: 8x50 zoeker, verlenghuls voor visueel gebruik, beugels en 26 mm 70° 2" oculair. Nieuw Bresser ontwerp !

!

419,50 euro

NIEUW

!

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Prijzen geldig tot 31­03­2011 of zolang de voorraad strekt. Levering in gans de Benelux (+ buurlanden) !

499,50 euro Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Raadpleeg geregeld onze website voor speciale promoties. Ontdek onze nieuwsbrief !

Science and fun for everyone ! www.eurekashop.be E­mail: info@eurekashop.be ­ Tel.: 059/51.83.88

© Eurekashop

n g en l everi el u x ! k o o en Nu s de B i n g an