Guidestar 04-2009

Guidestar Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e-zine van de Astro Event Group vzw - Jaargang 4 - April 2009

Bezoek ook de Belgische website op www.astronomy2009.be

Editoriaal

Redactioneel

Dit GRATIS e-zine is een non-profit product van de Astro Event Group vzw en heeft tot doel om sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten naar een zo breed mogelijk publiek.

Verantwoordelijke uitgever Patrick Jaecques, Astro Event Group vzw, Prof. J. Vercoulliestraat 38, 8400 Oostende. Tel.: 059/51.83.88.

Werkten mee aan dit nummer: Kurt Christiaens, Jean-Pierre Grootaerd en Patrick Jaecques. Ism JWG. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden voor dit e-zine ?

Contacteer ons dan via patrickjaecques@gmail.com Samenwerking De redactie van deze publicatie werkt nauw samen met oa de websites www.desterren.net, www.astronomie.be en www.space-page.be en kwam tot stand dankzij de technische ondersteuning van volkssterrenwacht Astrolab Iris. Door de steun van de diverse auteurs, en natuurlijk de sponsoren, kunnen we deze publicatie GRATIS verspreiden.

Voorpagina De ruimtetelescoop Herschel zal deze lente door de Europese Ruimtevaartorganisatie in de ruimte worden gebracht. Deze ruimtetelescoop zal, samen met de Plancksateliet met een Ariane 5-raket worden gelanceerd. De telescoop zal daarna op het tweede Lagrangepunt in evenwicht gebracht worden. Deze telescoop is vernoemd naar de Duits-Engelse astronoom William Herschel. Bron: ESA. Inhoudelijk De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Volledig ontworpen met gratis opensource en/of freeware software zijnde Scribus, Foxit Reader, Paint.net en Gimp.

 Meer informatie www.astro-event-group.be

Inhoudstabel Artikel 04 - Over winter- en zomertijd.

06 - Opgepast: ruimteschroot 06 - Houston, we have liftoff...

07 - Van Gogh's hemel.

08 - Links- of rechtsdraaiende aminozuren.

09 - The Hubble fellowships.

10 - De Maan (2/3).

14 - De Kepler ruimtetelescoop.

15 - De Ares I-X. 16 - Op zoek naar Higgs.

18 - Het PAK of Paas Astro Kamp door JVS. 21 - Master of space studies.

26 - Goce, de vreemde eend...

28 - De nacht van de duisternis.

29 - Avond van de sterren.

32 - Magnetisme: de onzichtbare kracht.

33 - 5e Vlaamse ruimtevaartdagen.

34 - Project stratos.

36 - Over de rol van wolken.

38 - Laat je verleiden door de sterren.

38 - BelgiĂŤ doet een uur lan het licht uit.

39 - De nieuwe ESA film: Cosmic Origins.

Rubriek 08 - Multimedia: Reis naar de maan.

13 - Filmtip: Knowing.

15 - Multimedia: Moon, mars and beyond.

17 - De AEG kalender.

19 - Het AEG nieuws.

20 - Zoekertjes.

22 - Diep in ... April.

24 - Hemelkalender.

30 - Activiteitenkalender.

35 - wist je dit ?

Voorwoord Zoals u wellicht wel weet steken we heel wat tijd en energie in dit kostenloze digitale magazine. Want kwaliteit staat nu eenmaal bij ons hoog aangeschreven. Daarom hebben we opnieuw drie specifieke verbeteringen aangebracht. Zo hebben we enkele grafische verbeteringen aangebracht, is er een nieuwe sterrenkaart voorhanden en kunnen de 'links' onderaan de artikels rechtstreeks gebruikt worden door erop te klikken. Kortom, we blijven groeien. Om dit allemaal te kunnen verwezenlijken kunnen we uw steun goed gebruiken. Dit kan door je lid te maken van onze vereniging, zodoende we dit digitale magazine kostenloos kunnen blijven verspreiden.

Alvast van harte dank voor uw steun !

Patrick Jaecques, Voorzitter en hoofdredacteur.

Ook een enthousiaste lezer van ons e-zine ? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt overigens slechts 15 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van lidgeld 2009 + je volledige naam en e-mail adres. Zo kunnen we onze diverse GRATIS diensten blijven garanderen. Alvast bedankt !

Dit e-zine kan men het beste raadplegen met de compacte, veelzijdige en stabiele Foxit Reader. De GRATIS PDF lezer die men kan terugvinden en downloaden op: www.foxitsoftware.com.

The guidestar | 03

Hoofdartikel

Over winter- en zomertijd Afgelopen weekend zijn we opnieuw overgeschakeld naar de zomertijd. Ook wel bekend in de volksmond als het zomeruur. De officiële internationale benaming is echter DST of Daylight Saving Time.

Net als de wintertijd heeft de zomertijd een afwijking op de rieële zonnetijd. Dat is de plaatselijke tijd gemeten op een zonnewijzer. Een correct opgestelde zonnewijzer staat steeds met de stijl, oftewel de schaduwgever, naar het geografische noorden gericht onder een hoek met het horizontale vlak gelijk aan de plaatselijke breedtegraad. Voor Vlaanderen bedraagt dit zo'n 51 graden. De zonnetijd is, behalve op zonnewijzers, in onbruik geraakt.

Door de toenemende mobiliteit ondervond men al in de negentiende eeuw last van de lokale verschillen. Zo voerden de spoorwegen als eersten de uniforme tijdrekening in. Na de invoering van de GMT of Greenwich Mean Time werd in de tweede wereldoorlog de MET of Midden-Europese Tijd ingevoerd. Uiteindelijk werd, na enkele onderbrekingen, in 1977 de METZ of Midden-Europese Zomertijd opnieuw ingevoerd.

De oorsprong Er wordt beweerd dat de zomertijd voor het eerst werd voorgesteld door Benjamin Franklin in een brief

04 | The guidestar

aan de redactie van de 'Journal of Paris'. Het artikel was echter als grap bedoeld en bovendien stelde Benjamin Franklin niet voor om de zomertijd in te voeren, maar dat men vroeger moest opstaan en naar bed gaan.

deed dat als eerste Europese land in 1976. Veel West-Europese landen volgden het jaar daarop. WestDuitsland wachtte nog tot 1980, totdat hierover een afspraak met Oost-Duitsland was gemaakt.

Reden tot kritiek

Het eerste serieuze voorstel kwam van de Engelsman William Willet in zijn 'Waste of Daylight' uit 1907, maar hij was niet bij machte om het van de Britse gedaan te krijgen ondanks de steun van een groep parlementsleden.

Ook in de Tweede Wereldoorlog was de zomertijd in gebruik. In het Verenigde Koninklrijk kende men zelfs een dubbele zomer- en wintertijd.

Een van de bezwaren van de zomertijd heeft te maken met de tijdzones. Loopt de klok in WestEuropa normaal gesproken al voor op de zonnetijd, gedurende de zomertijd wordt dit nog een uur extra. Dit extra uur wordt door sommige mensen als te groot ervaren. Wellicht is dit bezwaar het verlengde van een ander veelgehoord bezwaar: het vergt elke keer een hele aanpassing in het dagritme van mensen om over te schakelen. Vooral kinderen, ouderen en avondmensen hebben hier last van, waardoor ze in de week na de aanpassing oververmoeid kunnen raken. In 2007 hebben wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen, in samenwerking met de LudwigMaximilians-Universiteit München, aangetoond dat de zomertijd een langdurig en behoorlijk groot effect heeft op de biologische klok van de mens.

De oliecrisis van 1973, die tot een golf van energiebesparende maatregelen leidde, was voor vele landen aanleiding om opnieuw de zomertijd in te voeren. Frankrijk

Foto: De blauw gekleurde gebieden gebruiken de zomertijd. De oranje gebieden rekenen geen zomertijd meer aan en de rode gebieden hebben nooit zomertijd gekend.

De eerste praktische toepassing van de zomertijd was door de Duitse regering gedurende de Eerste Wereldoorlog, tussen 30 april 1916 en 1 oktober 1916. Kort daarop volgde ook het Verenigd Koninkrijk alsook de Verenigde Staten. De wet bleek echter zo onpopulair, hoofdzakelijk omdat men destijds meestal vroeger opstond en eerder naar bed ging dan tegenwoordig, dat deze werd afgeschaft.

Kortnieuws Het publiek heeft beslist welk object de ruimtetelescoop Hubble gaat fotograferen ter gelegenheid van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde: Arp 274, twee botsende spiraalsterrenstelsels. Tot 1 maart kon via een website gestemd worden op zes astronomische objecten die de ruimtetelescoop nooit eerder in detail heeft bekeken, variërend van verre melkwegstelsels tot stervende sterren.

Arp 274 kreeg de helft van de bijna 140.000 stemmen die zijn uitgebracht.

De Hubble Ruimtetelescoop gaat hoge resolutie-foto's maken van Arp 274. die tijdens de '100 uur van de sterrenkunde', van 2 t/m 5 april, worden gepubliceerd. Er worden onder de inzenders 100 kopieën verloot van de foto van het winnende hemelobject.

Op een nieuwe Hubble-opname zijn drie sterrenstelsels te zien die zo dicht bij elkaar staan, dat één ervan aan de onderlinge zwaartekrachtsinteracties ten onder lijkt te gaan. Het drietal bevindt zich op een afstand van 100 miljoen lichtjaar en maakt deel uit van de Hickson Compact Group 90, een kleine cluster van sterrenstelsels in het sterrenbeeld Zuidervis. Twee van de stelsels, NGC 7173 en NGC 7176, zien er uit als normale elliptische sterrenstelsels. Maar het derde, NGC 7174, is een spiraalstelsel dat door zijn grote buren aan flarden wordt getrokken. Bij al dat getouwtrek raken alle drie de stelsels sterren kwijt, die zich nu over de ruimte rondom de cluster hebben verspreid.

Naar verwachting zullen de sterren van NGC 7174 uiteindelijk opgaan in een reusachtig sterrenstelsel dat tientallen of honderden keren zo zwaar is als ons Melkwegstelsel. 03-03-2009.

De Amerikaanse ruimtesonde Cassini heeft een piepklein maantje ontdekt in een van de buitenste ringen van de planeet Saturnus. Wetenschappers vermoeden dat dit maantje ook de belangrijkste bron van het materiaal in deze zogeheten G-ring is. Dat er met de G-ring iets bijzonders aan de hand is, was al langer bekend. Aan de binnenrand bevindt zich een verdichting van ringmateriaal die zich over ongeveer 1/6 van de omtrek uitstrekt. Binnen die verdichting blijkt zich een ongeveer 500 meter groot maantje te bevinden. Het is de derde ringboog in het ringenstelsel van Saturnus waarin een maantje ontdekt is. Het materiaal van deze ringbogen ontstaat door meteorietinslagen op de maantjes en botsingen tussen de maantjes met andere brokstukken in het ringenstelsel. 03-03-2009.

Op 17 januari jl. trok een flink brok ruimtegesteente een gloeiend spoor door de aardatmosfeer. De vuurbol zorgde voor een kortstondig lichtspektakel, dat vanuit grote delen van Nederland, het noorden van Duitsland en Scandinavië te zien was en zelfs op video werd vastgelegd. Het heeft er alle schijn van dat er kleine brokstukken van het oorspronkelijke object de aarde hebben bereikt. De Duitse 'meteorietenjager' Thomas Grau heeft op het Deense eiland Lolland namelijk een aantal meteorieten gevonden. Het zou gaan om koolstofchondrieten: een betrekkelijk zeldzame meteorietsoort, die rijk is aan organische verbindingen.

Lees verder op de volgende pagina...

Ten grondslag aan dit onderzoek ligt een online vragenlijst over slaapgedrag die meer dan 50.000 mensen hebben ingevuld. De biologische klok heeft een vaste cyclus van ongeveer 24 uur en past zich in de zomerperiode niet aan.

Daardoor slapen mensen in de zomermaanden minder en slechter.

Het verstoorde slaap-waakritme verdwijnt pas weer na het beëindigen van de zomertijd.

Organismen anders dan de mens laten hun levensritme niet door een uurwerk bepalen. Zo zal een plant of gewas midden op de dag meer water nodig hebben omdat de zon dan het hoogste punt bereikt. Door het verzetten van de klok in de zomer is dit midden op de dag niet meer tussen 12.00 en 13.00 maar een uur later. Kwekers en verzorgers van planten houden gedurende de zomertijd rekening met deze tijdverschuiving van een uur. In regelapparatuur die toegepast wordt in de tuinbouw worden de tijdstippen waarop het een en ander gebeurt dan ook in de zomermaanden een uur vooruit gezet, de klimaatstrategie voor het gewas verandert daardoor niet. Bij het terugschakelen naar wintertijd wordt dan de klok weer terug gezet, de tijdstippen worden dan ook een uur terug gezet.

Europa In Europa geldt de richtlijn die is vastgesteld door de Europese Unie. Deze geldt voor alle landen van de EU. Sinds 2002 luidt de regel als volgt: De zomertijd begint op de laatste zondag van maart, als de klok om 01.00 UTC (Nederlandse tijd: 02.00 uur) een uur vooruit wordt gezet, en eindigt op de laatste zondag van oktober, als de klok om 01.00 UTC (Nederland: 03.00 uur zomertijd) een uur terug wordt gezet. Doordat het tijdstip van overgang gekoppeld is aan 0100 UTC wordt in alle Europese tijdzones (west, centraal en oost) de klok op hetzelfde moment verzet. De vroegste begindatum is volgens deze regel 25 maart (zoals in 2007), de vroegste einddatum 25 oktober (zoals in 2009).

De Europese Commissie zal in de nabije toekomst beslissen of deze regeling zo blijft bestaan. Er zijn drie mogelijkheden: ofwel alles blijft zoals het nu is, ofwel er worden andere data overeengekomen ofwel de zomertijd wordt volledig afgeschaft.

Enkele lidstaten hebben namelijk tegenargumenten naar voren gebracht. Ook vrijwel alle landen in Europa die geen lid zijn van de EU volgen deze richtlijn.

De uitzonderingen zijn IJsland (dat

geen zomertijd kent) en Rusland (waar de overgang plaatsvindt om 02.00 lokale tijd, en dus niet om 01.00 UTC).

Voor 2002 waren de regels iets anders: Van 1981-1995 liep de zomertijd van de laatste zondag van maart tot de laatste zondag van september. Hierdoor was de vroegste begindatum 25 maart (in 1984 en 1990) en de laatste einddatum 30 september (eveneens in 1984 en 1990).

Vanaf 1996 eindigde de zomertijd (volgens een wijziging in de richtlijn) op de laatste zondag van oktober. Deze wijziging werd doorgevoerd om de zomertijd met die in het Verenigd Koninkrijk te synchroniseren.

Tussen 1996 en 2002 hadden enkele Europese landen een afwijkende regeling ten opzichte van de huidige.

De zomertijd heeft alleen waarde in gebieden tussen de keerkringen en de poolcirkels, daar de lengte van de tropendag niet voldoende varieert voor het nut van de zomertijd en zomerdagen aan de beide polen geen nacht kennen. Hawaï, Thailand en de noordelijke gedeelten van Australië bijvoorbeeld hebben geen zomertijd. Ook IJsland kent geen zomertijd.

Tasmanië voert de zomertijd vroeger in en voor een langere periode dan de andere Australische deelstaten die zomertijd hebben.

Datzelfde geldt voor bijvoorbeeld Nieuw-Zeeland. Bovendien werkt de zomertijd op het andere halfrond andersom. Zetten we in Europa de klok een uur vooruit, dan gaat ongeveer op hetzelfde moment in Australië - als men daar zomertijd hanteert - de klok een uur achteruit, terug naar wintertijd. Het tijdverschil is dus in de Europese zomer twee uur minder dan in de Europese winter.

Ezelsbruggetjes Om te onthouden of de klok voorof achteruit gezet dient te worden is er een ezelsbruggetje: je wint-ertijd mee als de wintertijd in gaat (die dag duurt namelijk 25 uur).

Een ander ezelsbruggetje is in het voorjaar zet men de klok vooruit en in het najaar zet men de klok achteruit. Of als het weer achteruit gaat (het wordt kouder), gaat de klok een uur achteruit. Gaat het weer vooruit (het wordt warmer) gaat de klok een uur vooruit. Bron: Patrick Jaecques (AEG).  Meer informatie www.timeanddate.com The guidestar | 05

Artikel

Opgepast: ruimteschroot De drie bewoners van het Internationaal Ruimtestation hebben bij wijze van voorzorgsmaatregel in verband met een dichte passage van ruimteschroot tijdelijk plaats moeten nemen in een Sojoezreddingscapsule, zo heeft de NASA bekendgemaakt. Alle gevaar is ondertussen geweken.

De Amerikaanse gezagvoerder Mike Fincke, de Russische vluchtingenieur Joeri Lontsjakov en de Amerikaanse astronaute Sandra Magnus moesten hun woonst om 17.35 uur Belgische tijd evacueren omdat er gevaar voor een botsing bestond met ruimteschroot. De drie namen plaats in een Sojoez die altijd aan het ISS hangt als reddingssloep. De luiken gingen evenwel niet hermetisch dicht. Tien minuten later werd het alarm weer opgeheven en mocht het trio naar het ISS terugkeren, aldus de NASA. Het ruimteschroot was toen

al weer ver genoeg. De evacuatie gebeurde bij wijze van voorzorg omdat het te laat was om het ruimteschroot helemaal te ontwijken. Het kritieke punt was om 17.39 uur en de passage zou op 4 km afstand gebeuren, aldus de gezaghebbende website space.com dat eraan toevoegt dat de drie ruimtevaarders het schroot niet hebben gezien. Zo'n evacuatie gebeurt zelden. In geval van te dichte nadering van objecten komen meestal de raketmotoren van het station tot ontbranding, om zich uit de voeten te maken. Het is onduidelijk waarom er in dit geval niet vroeger alarm is geslagen. Om welk ruimteschroot het ging, liepen de versies uiteen. Volgens het Franse persbureau AFP en de NASA ging het om een stuk van een satellietmotor, terwijl de Amerikaanse tv-zender CBS het had over brokstukken van een rakettrap.

Deskundigen waarschuwen al jaren voor mogelijke botsingen in de ruimte omwille van het toenemende ruimteschroot. Sinds op 10 februari een Amerikaanse en Russische satelliet daadwerkelijk zijn gebotst is het fenomeen nog meer op de voorgrond geraakt, niet in het minst omdat er bij die onverklaarbare crash tientallen stukken schroot zijn bijgekomen. In de nasleep van dat ongeval hebben deskundigen het risico van een botsing van het ISS met dat nieuwe schroot als gering bestempeld. Bron: Belga / ODBS / NASA / 12-03-2009.

 Meer informatie www.nasa.gov

Artikel

Houston, we have liftoff...

Op 16 maart laatstleden, na diverse verschillende malen uitgesteld te zijn, is het ruimteveer Discovery vertrokken. Tijdens de missie zal de Discovery zich koppelen aan het Internationale Ruimtestation ISS om het station te voorzien van zonnepanelen en batterijen (het S6segment).

NASA stelde de lancering van deze vlucht (STS119) al enkele malen uit omdat een ventielklep in de hoofdmotoren van de spaceshuttle problemen veroorzaakte.

Deze kleppen zorgen voor het onder druk houden van de waterstoftank met waterstof in gasvorm. Onder de juiste druk (in de External Tank) krijgen de motoren de correcte hoeveelheid brandstof. Tijdens vlucht 126, bracht 1 klep meer gas naar binnen dan voorzien. De andere kleppen hebben moeten compenseren om te vermijden dat de vloeibare waterstof te snel naar de motoren 06 | The guidestar

vloeide. Bij de terugkeer ontdekte de specialisten barsten in 1 van de ventielkleppen.

Deze vlucht zal de laatste Space Shuttle missie zijn waarbij de astronauten een zwaar Amerikaans segment vasthechten aan het ruimtestation. Na deze missie zal het ISS beschikken over al zijn zonnepanelen en zal het ruimtestation 93 meter wijd zijn.

Voor België is deze vlucht van belang omdat de Shuttle ook wetenschappelijke apparatuur voor onderzoek naar eiwitten (kristallisatie) meeneemt.

België is namelijk verantwoordelijk voor het experiment PCDF (Protein Crystallisation Diagnostic Facility) in het Europese labo van het station.

Met de PCDF willen onderzoekers meer leren over de kernvorming en de kristallisatie van biologische moleculen. Meer bepaald willen ze

weten hoe de zwaartekracht deze processen beïnvloedt. Met de PCDF kunnen wetenschappers de fysische fenomenen in individuele reactoren die zich in microzwaartekracht bevinden nauwkeurig meten.

De operatoren aan de grond, in het B.USOC (Belgian User Support and Operation Centre), kunnen zelfs de verschijnselen controleren door het wijzigen van de temperatuur en de concentratie van de oplossing waarin de moleculen zich bevinden.

Het PCDF-experiment zal drie maanden aan boord van het Ruimtestation blijven. Daarna keert het terug naar de Aarde met ruimteveer Endeavour tijdens vlucht STS-127. Bron: BIRA / 11-032009.  Meer informatie www.aeronomie.be

Kortnieuws IJsmonsters van Antarctica bevatten aanwijzingen dat er in ons Melkwegstelsel ongeveer duizend jaar geleden ongemerkt een ster is ontploft. Dat blijkt uit een diepe boring in het ijs die door een internationaal team van wetenschappers is uitgevoerd. Op ongeveer vijftig meter diepte blijkt het ijs drie dunne lagen te bevatten die een verhoogde nitraatconcentratie vertonen.

Nitraat ontstaat uit stikstofoxiden in de lucht, die op hun beurt kunnen ontstaan als de aardatmosfeer door de gammastraling van een supernova wordt getroffen. Uit nauwkeurige datering van de drie lagen blijkt dat twee ervan samenvallen met bekende supernovaexplosies: die van 1006 en 1054. Maar ook in 1060 is een nitraatpiek te zien.

Volgens de onderzoekers zou deze veroorzaakt kunnen zijn door een supernova die alleen zichtbaar was vanaf het zuidelijk halfrond, waarvan weinig waarnemingen uit die periode bekend zijn. Een andere mogelijkheid is dat de supernova schuilging achter dichte interstellaire stofwolken. 03-032009.

Geologen van Rice University achten het mogelijk dat er onder de grote Marsvulkaan Olympus Mons vloeibaar water zit (Geology, februari). Ze baseren zich op een computermodel van de ontstaanswijze van de 25 kilometer hoge vulkaan. Uit de modelberekeningen blijkt dat de asymmetrische vorm van Olympus Mons alleen goed kan worden verklaard als er op het moment van het ontstaan van de vulkaan ter plaatse dikke lagen kleisediment aanwezig waren. Als je nu in de noordwestflank van de vulkaan zou gaan graven, zou je uiteindelijk weer op die oude kleilagen moeten stuiten.

En in de poriën tussen de kleideeltjes zou nog vloeibaar water kunnen zitten: diep in de Marsbodem is het warm genoeg daarvoor. Theoretisch zouden omstandigheden zelfs geschikt zijn voor het in stand houden van primitieve organismen. 03-03-2009.

Amerikaanse sterrenkundigen hebben in het centrum van een ver sterrenstelsel twee superzware zwarte gaten ontdekt die om elkaar heen draaien (Nature). De twee zware jongens zijn slechts een derde lichtjaar van elkaar verwijderd - ter vergelijking: de afstand tussen de zon en de dichtstbijzijnde ster is niet veel meer dan tien keer zo groot. De afgelopen decennia is vastgesteld dat veel, zo niet alle, sterrenstelsels van enige afmetingen een extreem zwaar zwart gat in hun kern hebben. Ook is gebleken dat er met name vroeg in de geschiedenis van het heelal veel botsingen tussen sterrenstelsels hebben plaatsgevonden. Dat er ook sterrenstelsels met twee zwarte gaten in hun centrum bestaan, komt dus niet echt als een verrassing.

Uit berekeningen blijkt dat zulke zwarte gaten in de loop van de miljoenen jaren steeds dichter naar elkaar toe bewegen en uiteindelijk tot één zwart gat samensmelten. De beide zwarte gaten die nu ontdekt zijn, zijn uiteraard niet rechtstreeks waargenomen: hun bestaan wordt verraden door de hete materie die naar hen toe stroomt. Uit de snelheid waarmee ze om elkaar heen draaien, blijkt dat het ene zwarte gat 20 miljoen keer zo zwaar is als onze zon, het andere zelfs nog eens vijftig keer zo zwaar. 04-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

Artikel

Van Gogh's hemel Artis en het Van Gogh Museum presenteren op vrijdag 3 april een bijzonder evenement. In het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde wordt de sterrenhemel geprojecteerd zoals Van Gogh die gebruikt heeft als inspiratie voor zijn meesterwerk De Sterrennacht. `Van Gogh was een groot natuurkenner, die bijna altijd op basis van de werkelijkheid schilderde.’ aldus Sjraar van Heugten, hoofd collecties van het Van Gogh Museum. Samen met wetenschapsjournalist Govert Schilling vertelt Sjraar van Heugten deze avond alles over de avond- en nachtwerken van Vincent van Gogh.

In Nederland wordt met deze avond in het Artis Planetarium het startschot gegeven voor het Weekend van de Sterren. In NEMO vindt op 4 en 5 april de publieksmanifestatie ‘Laat je verleiden door de sterren’ plaats. Ook de landelijke sterrenkijkdagen worden in deze periode gehouden.

Het is precies 400 jaar geleden dat de Italiaanse sterrenkundige Galileo Galilei voor het eerst een telescoop op de sterrenhemel richtte en daarbij ontdekkingen deed die ons wereldbeeld voorgoed veranderden. Om dit startpunt van de moderne astronomie te vieren, hebben de Verenigde Naties het jaar 2009 uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de

Sterrenkunde. Onder het motto 'Het heelal: ontdek het zelf!' vieren zo'n 135 landen het sterrenkundejaar.

Daarbij is er ook aandacht voor de sterrenkunde als inspiratiebron voor kunstenaars.

Een toegangskaart voor deze bijzondere avond kost € 8,50 en leden van Artis betalen slechts € 5,00.

Op vertoon van het toegangskaartje krijg je bovendien 20% korting op de tentoonstelling in het Van Gogh Museum, waar De Sterrenacht te zien is. Toegangskaarten zijn te koop aan de kassa van Artis en kunnen ook gereserveerd worden via planetarium @artis.nl.

Het Artis Planetarium is vrijdag 3 april vanaf 19.30 geopend. Het programma start om 20.00 uur en is omstreeks 22.00 uur afgelopen.

Tot en met 7 juni 2009 is de tentoonstelling Van Gogh en de kleuren van de nacht te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam.

Het is de eerste expositie die gewijd is aan voorstellingen van de avond en de nacht van Vincent van Gogh (1853-1890) met topstukken zoals De aardappeleters, De sterrennacht en Eugene Boch.

Bron: Artis Planetarium.  Meer informatie www.artis.nl

The guidestar | 07

Multimedia

Reis naar de maan De indrukwekkendste reis ooit, onthuld zoals nooit tevoren. Ontdek hoe astronauten de maan bereikten en weer terugkwamen. Verken de machtige raket die dat mogelijk heeft gemaakt. Lees over de plannen voor het bouwen van een basis op de maan en nog veel meer...

Dit rijkelijk geïllustreerde boek vertelt u in tachtig fraai opgemaakte pagina’s het verhaal van de reis naar de maan en terug. Reis naar de maan biedt alles wat u moet weten over de ruimterace, het Apollo-programma, draagraketten en ruimtevaartuigen en beschrijft eveneens de plannen om terug te gaan naar de maan, onze meest nabije buur in de ruimte. Op de bijgeleverde DVD kan men de originele beelden van de lancering

en landing van de Apollo 11 terugvinden. Dit alleen al maakt van dit beknopte werk een uniek verzamelstuk voor zowel jong als oud.

Dit boek (incl. DVD) is een uitgave van Quest magazine en wordt in België momenteel uitsluitend verdeeld via de Eurekashop. Deze gloednieuwe sterrenkundige een ruimtevaartgerichte online shop gaat echter pas volgende maand van start. Als u nu reeds geïnteresseerd bent in dit boek neemt u gewoon contact op via info@eurekashop.be.

Adviesprijs: 17,95 euro. Pagina's: 80. Taal: Nederlands / hardcover.  Meer informatie www.eurekashop.be

Artikel

Links- of rechtsdraaiende aminozuren Dat Aardse aminozuren allemaal linksdraaiend zijn komt mogelijk doordat er in de de meteorieten, die hier 4,5 miljard jaren geleden insloegen, ook al een overmaat aan linksdraaiende aminozuren zat. Dat stellen Daniel Glavin en Jason Dworkin (Goddard Space Flight Center, Maryland) deze week in PNAS. Het alternatief is dat de Aardse keuze voor linksdraaiende aminozuren ooit stomtoevallig tot stand is gekomen. Chemisch maakt het immers niets uit voor welke variant je kiest, áls je maar een keuze maakt. Maar de meteorieten doen het vermoeden rijzen dat er een onbekende kracht aan het werk is geweest die de complete Melkweg moleculair linksom heeft gewrongen.

De Amerikanen doorzochten verschillende meteorieten op de aanwezigheid van isovaline, een aminozuur dat vrijwel niet door levende wezens wordt gebruikt en dat bovendien zó stabiel is dat het 08 | The guidestar

in miljarden jaren niet isomeriseert.

In twee daarvan, de zogeheten Murchison- en Orgueil-meteorieten, bleek een duidelijke vermaat linksdraaiend isovaline aanwezig.

Bij de Murchison-meteoriet was dat overigens al eerder aangetoond, maar met een andere analysetechniek.

In twee Antarctische meteorieten van een ander type (EET 92042 and QUE 99177) was de verhouding links / rechts ongeveer fiftyfifty.

De onderzoekers vermoeden een verband met het watergehalte van de meteorieten. Hoe meer water,

hoe meer linksdraaiend. Mogelijk is het verschil al ontstaan in het water van het hemellichaam waar de meteoriet in een later stadium van af werd geslingerd. De eerder geopperde theorie dat UV-straling in de ruimte er iets mee te maken heeft, lijkt niet meer houdbaar. Die straling zou immers invloed op alle onderzochte meteorieten moeten hebben gehad.

Voor de kans op ontdekking van buitenaards leven zien de onderzoekers een voordeel en een nadeel. Het voordeel is dat het leven gemakkelijker kan ontstaan wanneer het niet eerst zelf tusen links- en rechtsdraaiend hoeft te kiezen. Het nadeel zit in de herkenbaarheid: pas wanneer je rechtsdraaiend leven vindt weet je absoluut zeker dat het buitenaards is en niet per ongeluk aan je eigen ruimteschip is blijven hangen.

Bron: Goddard Space Flight Center.  Meer informatie www.www.gsfc.nasa.gov

Kortnieuws Bij de speurtocht naar leven elders in het zonnestelsel denk je in eerste instantie aan een planeet als Mars of de Jupitermaan Europa. Maar volgens wetenschapper Joop Houtkooper van de universiteit van Giessen moet ook een ander hemellichaam tot de kandidaten worden gerekend: de dwergplaneet Ceres. Van Ceres is bekend dat zijn mantel waarschijnlijk voor een belangrijk deel uit bevroren water bestaat. Diep onder het oppervlak kan zelfs nog een 'oceaan' van vloeibaar water aanwezig zijn. En volgens Houtkooper is zo'n inwendige oceaan een goede voedingsbodem voor levende organismen. Het is zelfs denkbaar dat Ceres de bron van het leven op aarde is. Dat lijkt vergezocht, maar Houtkooper wijst op het feit dat de meeste hemellichamen in de binnenste delen van ons zonnestelsel in hun begintijd vele malen getroffen zijn door inslaande planetoïden. Dat maakte het ontstaan van leven er niet makkelijker op. Ceres lijkt die periode echter tamelijk ongeschonden te hebben doorstaan. Als ook deze dwergplaneet aan het grote bombardement had blootgestaan, was hij ongetwijfeld al zijn water kwijtgeraakt. Kleine brokstukken van Ceres die daarbij de ruimte in werden geblazen, zouden uiteindelijk primitieve organismen naar de aarde kunnen hebben gebracht. Wellicht dat in 2015, als de Amerikaanse ruimtesonde Dawn bij Ceres aankomt, meer duidelijkheid kan worden verkregen over de levensvatbaarheid van deze kleine wereld. 05-03-2009.

Er is geen 'Piek van eeuwig licht' op de maan.

Dat blijkt uit precisiemetingen van de Japanse maanverkenner Kaguya. Het bestaan van zo'n bergpiek, die continu door de zon zou worden beschenen, is altijd gezien als een belangrijk gegeven voor een toekomstige bemande maanbasis. Zonnecollectoren op de piek zouden continu energie kunnen leveren. De draaiingsas van de maan staat vrijwel exact loodrecht op de verbindingslijn tussen maan en zon.

Daardoor zijn er in de buurt van de polen van de maan enkele diepe kraters waar nooit zonlicht in valt. Op basis van oude foto's en metingen concludeerden maanonderzoekers dat zich in de buurt van de polen ook bergpieken bevinden die altijd door de zon worden beschenen, onder andere op de randen van de kraters Shackleton en Malapert, dicht bij de zuidpool van de maan.

De nauwkeurige hoogtemetingen van Kaguya rekenen echter af met dat idee. In de directe omgeving van de noordpool is een punt dat 89 procent van de tijd door de zon wordt beschenen (324 dagen per jaar); in de buurt van de zuidpool zijn enkele punten die 86 procent van de tijd zonlicht vangen (314 dagen per jaar).

Overigens blijven die locaties zeer interessant voor de bouw van toekomstige maanbases. 05-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

Artikel

De Hubble fellowships De Leidse promovenda Karin Öberg is een van de 17 winnaars van de NASA Hubble Fellowship.

Na haar promotie dit najaar verhuist ze naar de Verenigde Staten voor een driejarig postdoctoraal onderzoek naar de rol van ijs bij de geboorte van sterren.

Oorsprong van het heelal De NASA Hubble Fellowship wordt jaarlijks toegekend aan een select gezelschap van jonge astronomen die bijdragen aan de wetenschappelijke kennis over de oorsprong van het heelal. Alle fellowship-winnaars doen onafhankelijk onderzoek gerelateerd aan het Cosmic Origins Program van NASA. Samen delen ze een fascinatie voor de ontstaansgeschiedenis van de kosmos.

Prachtige plaatjes Voor Karin Öberg begon die fascinatie al vroeg. Op haar zevende kreeg ze haar eerste boek over astronomie. ‘Een cadeautje van mijn vader. Ik vond de plaatjes in het boek prachtig en was gelijk verkocht.’ Nu, bijna twintig jaar later, timmert Öberg zelf als astronoom aan de weg. Ze kon haar geluk dan ook niet op toen ze een telefoontje kreeg van dr. Ron Allen, voorzitter van het Hubble Fellowship Program. ‘Ik was er al lange tijd op gebrand om deze beurs in de wacht te slepen’, zegt ze. ‘Geweldig dat het is gelukt.’

IJsvorming Öberg onderzoekt chemische processen die voorafgaan aan de vorming van sterren en planeten.

IJs speelt daarbij een belangrijke rol. ‘Nieuwe sterren en planeten ontstaan in koude gaswolken’, legt Öberg uit. ‘De kleine stofdeeltjes in die gaswolken zijn zo koud dat gassen erop neerslaan en een mantel van ijs vormen. Niet alleen ijs van water, maar ook ijs van andere moleculen zoals koolfstofmonoxide en koolstofdioxide. Dit ijs wordt deels weer afgebroken door energierijk UV-licht van nieuw gevormde sterren. De brokstukken vormen samen nieuwe, complexere moleculen.’ In de koude gaswolken van het universum zijn dus voortdurend chemische processen gaande. Die processen bepalen de chemische evolutie van het

universum en zijn uiteindelijk van belang voor het ontstaan van leven, denkt Öberg.

Laboratoriumsimulaties In het laboratorium simuleren Öberg en haar collega’s bij 263 graden onder nul wat er gebeurt in kosmische gaswolken. Ron Allen van het Hubble Fellowship Program was volgens Öberg vooral te spreken over de inventieve manier waarop zij astronomie met chemie combineert. Öberg en haar Leidse collega’s maken niet alleen gebruik van de laatste telescoopobservaties, maar ook van kleinschalige chemische simulaties.

In het Raymond & Beverly Sackler Laboratorium voor Astrofysica aan de Leidse Sterrewacht bootsen de onderzoekers na wat er gebeurt in de kraamkamers van het universum. Daarvoor maken zij gebruik van een vacuüm gezogen ruimte waarin zij minuscule hoeveelheden gassen pompen.

Door de extreem lage temperatuur (min 263 graden Celsius, 10 graden boven het absolute nulpunt) vriezen de gassen vast op een plaatje. De onderzoekers bestralen het plaatje vervolgens met UV-licht, waardoor er chemische processen in gang worden gezet die resulteren in nieuwe stoffen. ‘Door deze processen op aarde te bestuderen begrijpen we beter wat er gebeurt in grote kosmische gaswolken’, zegt Öberg.

Chemische evolutie Öberg verruilt na haar promotie de Leidse sterrewacht voor het Smithsonian Astrophysical Observatory in Cambridge, Massachusetts.

Daar wil ze steeds complexere processen in de chemische evolutie van ijs gaan onderzoeken. Öberg houdt wel contact met haar Leidse collega’s. Haar promotoren, prof.dr. Ewine van Dishoeck en prof.dr. Harold Linnartz, zijn actief aan het voorfront van de moleculaire astrofysica, zoals het vakgebied heet.

 Meer informatie www.strw.leidenuniv.nl/~oberg The guidestar | 09

Cursus

De Maan (deel 2/3) Maansverduisteringen Af en toe vindt er bij volle maan een maansverduistering plaats.

De maan ontvangt dan tijdelijk geen direct zonlicht, doordat de aarde precies tussen de zon en de maan in staat (zie hiernaast). Iedereen die op de helft van de aarde zit die naar de maan toegekeerd is, kan zo’n maansverduistering waarnemen. Als de maan helemaal in de kernschaduw van de aarde terechtkomt, spreken we van een totale maansverduistering. Het kan voorkomen dat dit slechts een tiental minuten duurt, maar het kan ook meer dan een uur duren. Dat hangt ervan af of de maan midden door de schaduw van de aarde gaat of langs de rand.

In de figuur hieronder wordt uitgelegd, waarom we niet elke maand een maansverduistering zien. Dat lijkt gek, omdat de volle maan zich – van de zon uit gezien – steeds achter de aarde bevindt.

Maar in werkelijkheid staan zon, aarde en maan dan meestal niet exact op één lijn. De banen van de aarde rond de zon en van de maan rond de aarde liggen niet precies in hetzelfde vlak. Hierdoor trekt de maan meestal boven of onder de aardschaduw langs. Het gebeurt

dus lang niet altijd dat er bij volle maan een maansverduistering te zien is.

Tijdens een totale maansverduistering is de maan niet onzichtbaar.

Hij is wel veel donkerder dan normaal en kleurt rood of donkerbruin. Dat je toch nog wat van de maan kunt zien, komt door de dampkring van de aarde. Als er bij ons een totale maansverduistering te zien is, vindt er op de voorkant van de maan namelijk een totale zonsverduistering plaats. Alleen zonnestralen die door de dampkring van de aarde zijn afgebogen, komen dan nog op de maan terecht. Door deze afbuiging krijgt het zonlicht dezelfde kleur als bij een zonsondergang: rood dus.

Komende maansverduisteringen 31 dec. 2009 - 20.23 uur gedeeltelijk 21 dec. 2010 - 09.18 uur totaal* 15 jun. 2011 - 22.12 uur totaal 10 dec. 2011 - 15.32 uur totaal* 25 apr. 2013 - 22.07 uur gedeeltelijk 28 sep. 2015 - 4.47 uur totaal 07 aug. 2017 - 20.20 uur gedeeltelijk* 27 jul. 2018 - 22.21 uur totaal * Niet waarneembaar in de Benelux.

Maanwaarnemingen Onze maan is vast het meest bekeken hemelobject. Ook door een telescoop is hij heel interessant, want er is veel te zien.

Kraters, zeeën, bergen, scheuren in de bodem... genoeg om avonden lang naar te kijken.

Hieronder beschrijven we wat je met het blote oog kunt zien, en wat als je een verrekijker of telescoop gebruikt.

Met het blote oog Als je ’s avonds naar de maan kijkt, zie je meteen lichte en donkere gebieden.

Zoals we hebben uitgelegd, worden de donkergrijze gebieden zeeën of maria genoemd (het enkelvoud is mare). De lichtere gebieden zijn de hooglanden, die officieel terrae heten. Deze lichte en donkere vlekken zagen mensen vroeger ook al, maar omdat er toen nog geen telescopen waren om de maan goed mee te bekijken, werd er veel over de maan gefantaseerd. Uit die tijden komt ook de term ‘het mannetje in de maan’. De mensen vonden het vlekkenpatroon van de volle maan op een gezicht lijken. Anderen zien er meer een haas in. Waar vind jij het op lijken?

Als de maanfase vlakbij nieuwe maan is, zie je slechts een heel klein sikkeltje. Het is heel leuk om zo’n klein maansikkeltje ook echt aan de hemel te zien staan.

Foto: Alléén als het volle maan is op het moment dat de maan zich in het deel van zijn baan bevindt dat samenvalt met de verbindingslijn zon-aarde (bovenaan), vindt er een maansverduistering plaats. Meestal gaat de schaduw van de aarde onder of boven de volle maan langs (rechterzijde). Er vindt dan geen maansverduistering plaats.

Wist je dat... ...de maan van invloed is op onze getijden (eb en vloed)? Eb en vloed worden veroorzaakt door de zwaartekrachtsaantrekkingen die de maan en de zon op het aardse oceaanwater uitoefenen. Daar waar de afstand tot de zon / maan het grootst is, is de kracht het kleinst. En daar waar de afstand het kleinst is, trekt de zon/maan het hardst. Hierdoor ontstaat aan weerszijden van de aardbol een ‘waterberg’. De waterbergen die door de zon veroorzaakt worden, zijn kleiner dan die van de maan. Als zon, aarde en maan ongeveer op één lijn staan tellen de hoogteverschillen op: we spreken dan van springtij. Meer gedetailleerde informatie kan je terugvinden op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Eb_en_vloed.

10 | The guidestar

Kortnieuws Los zand dat zich aan de noordkant van een kleine 'hoogvlakte' heeft opgehoopt, weerhoudt het Marswagentje Spirit ervan om de kortste route te nemen naar zijn volgende bestemming.

Het Marswagentje bevindt zich al sinds 2008 aan de noordzijde van Home Plate ('thuishonk'), een anderhalf meter hoog plateau van vulkanische as ter grootte van een basketbalveld. Het is de bedoeling dat hij zijn weg in zuidelijke richting vervolgt en de kortste weg leidt over Home Plate.

Maar pogingen om het plateau op te rijden zijn mislukt, deels doordat Spirit sinds 2006 maar vijf van zijn zes wielen kan gebruiken. Het wagentje zal nu een stukje onderlangs het plateau rijden, in een poging om een minder steile klim naar boven te vinden. Ondertussen begint elders op Mars ook het wagentje Opportunity slijtage aan een van zijn wielen te vertonen.

Opportunity is twaalf kilometer verwijdert van zijn bestemming: de Marskrater Endeavour. 05-032009.

Het oppervlak van het kleine Marsmaantje Deimos (ca. 15 x 12 x 10 kilometer) vertoont subtiele kleurvariaties, zoals blijkt uit deze opname van de Amerikaanse ruimtesonde Mars Reconnaissance Orbiter. Deimos werd op 21 februari 2009 gefotografeerd door de HiRISEcamera van de Marsverkenner. De kleuren op de opname zijn kunstmatig versterkt, waardoor te zien is dat het oppervlak op sommige plaatsen iets roder is dan op andere plaatsen. Die rodere kleur wordt waarschijnlijk veroorzaakt door 'space weathering' de verwerende invloed van kosmische straling op ruimtestof. De kleinste details die op deze foto zichtbaar zijn hebben afmetingen van ongeveer 60 meter. 09-03-2009.

De missie van de op 2 februari eerste zelf gelanceerde Iraanse satelliet zit erop, meldt de Iraanse staatstelevisie.

De Omid "heeft geen enkel technisch probleem gekend", zei ruimtevaartdeskundige Asghar Ebrahimi tegenover de Iraanse staatstelevisie.

"De missie van de satelliet is succesvol afgerond". De Omid blijft nog 38 dagen banen trekken rondom onze planeet en zal dan de atmosfeer induiken. Sinds de lancering heeft de kunstmaan al meer dan 700 keer rond de Aarde gewenteld. Het tuig stuurde informatie naar de grond en kreeg er terug. De Omid, de facto de tweede Iraanse satelliet omdat eerder reeds een satelliet met een Russische draagraket was gelanceerd, werd met de zelfgebouwde eerste Iraanse draagraket Safir-2 in de ruimte gebracht. Volgens Teheran had de lancering op geen enkel gebied militaire oogmerken. Bron: Belga / VSV / 20-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

Meestal is het maansikkeltje pas weer waarneembaar als de maan 24 uur of meer ‘oud’ is (dus na nieuwe maan). Lukt het jou om een ‘jongere’ maan waar te nemen?

Als de maan nog een sikkeltje is, kun je het zogeheten asgrauwe licht zien. Dat verschijnsel wordt door de aarde veroorzaakt. Vanaf de maan gezien is de aarde dan bijna ‘vol’ en geeft zij, net als de volle maan bij ons, veel licht. Het niet door de zon verlichte gedeelte van de maan wordt dan door de aarde verlicht (die op haar beurt natuurlijk het licht van de zon weerkaatst). Als het richting halve maan gaat, neemt het asgrauwe licht af. Dit komt doordat het aardlicht dan overstrááld wordt door het zonlicht, maar ook doordat er steeds minder licht door de aarde wordt weerkaatst. De maan aan de hemel is ongeveer een halve graad breed. Dat is ongeveer net zo breed als je duim als je je arm gestrekt houdt. Vergelijk zelf maar eens.

Omdat de maanbaan elliptisch is, zien we de maan niet altijd even groot. Het verschil is nauwelijks merkbaar bij het waarnemen, maar als je twee foto’s naast elkaar ziet met op de ene foto de maan in zijn kleinste verschijning en op de andere foto in zijn grootste, is het verschil duidelijk te zien.

Libratie De maan draait om de aarde. En opvallend genoeg draait de maan daarbij net zo snel om zijn as als om de aarde. Dit heeft tot gevolg dat we steeds tegen dezelfde kant van de maan aankijken. Dit betekent echter niet dat we maar de helft van het maanoppervlak kunnen waarnemen. Door de zogeheten libraties krijgen we in de loop van de dagen, weken en maanden iets meer dan de helft van het maanoppervlak te zien – 59% om precies te zijn. Libratie houdt in dat de maan een beetje wiebelt. Dit heeft verschillende oorzaken, die we hier zullen

uitleggen. De maanbaan staat namelijk een beetje schuin. Dit zorgt ervoor dat we soms een stukje van de onderkant of van de bovenkant van de maan kunnen zien (zie onderaan).

Een ander soort libratie ontstaat doordat de maanbaan elliptisch is.

Volgens een bepaalde wet beweegt de maan sneller wanneer hij dichtbij de aarde is, en juist langzamer wanneer hij ver van de aarde is. Maar daarbij blijft hij steeds even snel om zijn as draaien. Dit verschil in snelheid zorgt ervoor dat we soms toch nog een stukje van de achterkant van de maan kunnen zien.

Een derde vorm van libratie wordt veroorzaakt door de draaiing van de aarde en de veranderende positie van de waarnemer. Als de maan aan de horizon staat en opkomt, kun je een stukje extra aan de westelijke maanrand zien. Als de maan ondergaat, zie je een extra stukje aan de oostrand.

Foto: Onderaan wordt de libratie van de maan weergegeven. Aan de linkerzijde zien we een extra stukje van de noordkant van de maan. Op de rechterzijde logischerwijze een stukje meer van de zuidkant.

The guidestar | 11

Cursus

De Maan (deel 2/3) Deze drie vormen van libratie zijn ‘optisch’, dat wil zeggen: de maan wiebelt niet zelf. Er zijn echter ook echte onregelmatigheden in de draaiing van de maan. Dit noemen we fysische liberaties.

Deze ontstaan doordat de materie binnen de maan niet helemaal gelijk verdeeld is.

Met een verrekijker of telescoop

opvallende strepen of ‘stralen’. Zo’n stralenstelsel wordt veroorzaakt door een meteorietinslag. Er wordt dan licht materiaal tot op vele honderden kilometers weggeslingerd. Men denkt dat kraters met stralenstelsels vrij jong zijn, en dat de strepen in de loop van de tijd vervagen. Andere kraters met mooie stralenstelsels zijn Copernicus, Kepler, Aristarchus en Proclus.

Als je de maan met een telescoop wilt gaan waarnemen, merk je al snel dat volle maan geen gunstig moment is. De meeste details op de maan zijn namelijk te zien langs de grens van licht en donker, de terminator.

Als je op een berg of in een krater die bij de terminator ligt zou staan, zou je net de zon zien opkomen of ondergaan. En net als op aarde zijn de schaduwen het langst bij zonsopkomst of -ondergang. Boven het verlichte gedeelte van de maan staat de zon veel hoger en zijn de schaduwen kleiner. Hierdoor zijn vanaf de aarde veel minder details te zien. Probeer dit zelf maar eens door je verrekijker of telescoop op de terminator en op een helder verlicht deel van de maan te richten.

Met een telescoop kun je de kraters en zeeën van de maan goed zien.

Andere structuren op de maan zijn de rillen en de verzakkingen en verhogingen. Een voorbeeld van het laatste vinden we in de Mare Nubium (Zee van de Wolken). Daar zien we de Rechte Wand, een plek waar twee stukken maankorst ten opzichte van elkaar verschoven zijn. Daar is een verschil in hoogte van wel 300 meter. De rillen worden wel vergeleken met scheuren in uitgedroogde modder. Het zijn lange scheuren in de maanbodem die niet breder zijn dan een paar kilometer. Bij sommige kraters beginnen witte strepen die zich over vele honderden kilometers kunnen uitstrekken. Vooral de krater Tycho heeft van die

ontdekkingsreizigers en andere beroemdheden. Veel van deze namen zijn het eerst gebruikt door de astronoom Riccioli, op zijn maankaart van 1651. Later zijn er nog vele honderden namen aan toegevoegd. Niet alleen zeeën en kraters, maar ook bergtoppen, rillen en valleien hebben een naam gekregen. De grote bergketens zijn genoemd naar bergketens op aarde.

In de tabel hieronder staan de (Latijnse) namen van de grootste en bekendste maanzeeën. Je kunt ze allemaal zien met een verrekijker of telescoop.

Foto: Langs de terminator – de grens tussen licht en donker – zijn de meeste details te zien op de maan. (Foto: John Sussenbach).

Mare Frigoris als Zee van de koude, Mare Imbrium als Zee van de regen, Mare Serenitatis als Zee van de helderheid, Mare Tranquillitatis als Zee van de stilte, Mare Crisium als Zee van de kentering, Oceanus Procellarum als Oceaan van de stormen, Mare Fecunditatis als Zee van de vruchtbaarheid, Mare Nectaris als Zee van de nectar, Mare Nubium als Zee van de wolken, Mare Humorum als Zee van de vochtigheid.

Ook zie je bij sommige kraters een centrale piek. Die piek ontstaat nadat een meteoriet is ingeslagen: de ingedeukte, gesmolten bodem veert dan als het ware terug. De piek die dan omhoog komt, stolt en blijft in het midden van de krater staan.

Namen van zeeën en kraters Ongeveer een derde van het voor ons zichtbare maanoppervlak is bedekt met maanzeeën. De officiële namen van de zeeën zijn in het Latijn en zijn gewoon verzonnen. De kraters zijn juist meestal genoemd naar geleerden, filosofen,

Foto: De maan zoals we deze het vaakst zien met het blote oog. De 'zeeën' zijn duidelijk zichtbaar.

Wist je dat...

Kleine kraters kun je zelf thuis nabootsen door een stukje steen van grote hoogte in een laag zand te laten vallen. Je krijgt dan een kuiltje, doordat de inslag van de steen een beetje zand wegslaat. Je zult merken dat als het zand te nat en stevig is de krater niet zo groot wordt. Als het zand dun en erg droog is, blijft er een mooie krater over. In het midden van de krater ligt dan de steen die de krater heeft veroorzaakt. Je kunt ook een krater maken door geen steen maar waterdruppels omlaag te laten vallen. Tip: Probeer het eens met gips.

Vul een afgesneden kartonen door (ong. 5 cm hoog) met gips en maak de bovenste laag donker door er grijze waterverf op te spuiten met een (plant)verstuiver. Laat een petanque bal vallen en aanschuw de stralenkrater !

12 | The guidestar

Kortnieuws In de voorbije decennia is het wereldwijd aan de hemel lichtjes donkerder geworden, maar niet in Europa waar het klaarder werd, zo hebben Amerikaanse wetenschappers bericht in de jongste uitgave van het wetenschappelijke vakblad Science.

Verantwoordelijk is roet en andere aërosols in de lucht die ontstaan door de verbranding van fossiele brandstoffen. Wetenschappers rond Kaicun Wang van de Universiteit van Maryland in Baltimore analyseerden wereldwijde data van aërosolconcentraties en de klaarheid aan de hemel tussen 1973 en 2007. Terwijl het gezichtsveld afnam in Zuid- en Oost-Azië, Zuid-Amerika, Australië en Afrika, verbeterde het sedert het midden van de jaren tachtig in Europa.

In Noord-Amerika bleef het tijdens de onderzochte periode zowat gelijk. De resultaten van de studie stemmen overeen met waarnemingen volgens dewelke het aardoppervlak minder zonneschijn bereikt, terwijl dat in Europa sedert de jaren tachtig omgekeerd was. Bron: Belga / SPS / 12-03-2009.

Chronische blootstelling aan ozonvervuilling verhoogt in aanzienlijke mate het risico op sterven aan een longziekte. Dat blijkt uit een studie waarmee de auteurs oproepen tot strengere reglementering van de luchtkwaliteit. Ozonvervuiling ontstaat in de lagere lagen van de atmosfeer door de interactie van de zon met de uitstoot door auto's en de industrie. Ze neemt toe naarmate de zon feller schijnt en bij zwakke wind. Er is al langer een band aangetoond tussen een verhoogd ozonniveau en hart- of astma-aanvallen, net als het gevaar van lange blootstelling aan roet- en stofdeeltjes voor het hart en de longen.

De nieuwe studie, gepubliceerd door het gezaghebbende vakblad New England Journal of Medicine, onderzoekt echter als eerste de impact van ozon op langere termijn.

De vorsers onderzochten de data van een studie die de American Cancer Society tussen 1982 en 2000 heeft verricht op zowat 450.000 mensen. De wetenschappers vergeleken dat met de metingen van het ozongehalte boven 96 Amerikaanse steden tussen 1977 en 2000. "Wat deze studie aantoont, is dat men zich niet tevreden mag stellen met het terugdringen van pieken van vervuiling om de volksgezondheid te beschermen. Wij moeten ook de gecumuleerde blootstelling (aan een hoog ozonniveau), op lange termijn, terugdringen", beklemtoont George Thurston van de Universiteit van New York, die meewerkte aan de studie.

Volgens een door hoofdonderzoeker Michael Jerrett van de Universiteit van Californië in Berkeley aangehaalde studie van de VN-Gezondheidsorganisatie sterven er wereldwijd jaarlijks zowat 7,7 miljoen mensen aan ademhalingsmoeilijkheden. Bron: AFP / SAM / 11-03-2009.

Filmtip

Knowing en Tijdens het schoolfeest opent de directrice een tijdscapsule met berichten die 50 jaar eerder door leerlingen geschreven werden. De boodschap die de kleine Caleb in handen krijgt, slaat nergens op.

Een papier vol cijfers in willekeurige volgorde. Geamuseerd tracht zijn vader Ted (Nicolas Cage) het document te ontcijferen. Tot hij ontdekt dat elke reeks getallen verwijst naar het exacte tijdstip en het aantal slachtoffers van een recente catastrofe. Tot zijn afgrijzen blijken de laatste drie reeksen rampen te voorspellen. Een ijzingwekkende race tegen de klok begint…

Deze film is behoorlijk gemaakt maar loopt niet echt over van de orginaliteit. Ook het acteerwerk kan bij momenten beter. Toch is het een leuke, ontspannende avonturenfilm overgoten met een romig science fiction sausje dat even gemakkelijk naar binnen gaat als vergeten zal worden. Ideaal om te huren op een regenachtig weekend, maar niet om speciaal naar de bioscoop te hollen.

Binnenkort mogen we ook het grappig uitziende 'Monsters vs Aliens' verwachten waar een team, ech... monsters de Aarde moeten verdedigen tegen aliens. In feit is deze met de computer gemaakte animatiefilm een flinke knipoog naar enkele bekende science fiction klassiekers als 'The 50 foot woman', 'The blob' en 'The monster from the black lagoon'. Ook 'X-men: Wolverine' komt er eind deze maand aan. We zijn alvast benieuwd of deze beter zal zijn dan de vorige X-men film. Een film waar ik gemengde gevoelens over heb is 'Star Trek XI' waar pubers blijkbaar het roer hebben overgenomen.

Letterlijk dan nog wel... Enfin, we zullen zien. Nog een maand later, in mei op precies te zijn, komt 'Terminator salvation' uit. Nog een vervolg omdat nieuwe verhaallijnen blijkbaar ver te zoeken zijn in het hedendaagse Hollywood.

Caprica Reeds sedert het tweede seizoen van 'Battlestar Galactica' bleek er een spin-off in de maak te zijn genaamd 'Caprica'. Een zogenaamde prequel die zich op de gelijknamige hoofdplaneet afspeelt zo'n 50 jaar voor de huidige reeks en net voordat de eerste oorlog met

Lees verder op de volgende pagina...

de cylonen uitbreekt. Centraal hierin staan twee families. De Graystones en de Adama's waarin we de jonge William herkennen (die later de admiraal van de BS Galactica word). Wanneer Zoe, de dochter van Daniel en Amanda Greystone, om het leven komt proberen ze haar DNA kunstmatig in leven te houden en wordt zo de eerste Cylon geboren. De rest is geschiedenis... Deze pilootfilm is ondertussen al meer als een jaar oud en werd niet eerder uitgebracht doordat de fans van de BS Galactica reeks ontevreden waren over het gebrek aan voldoende science fiction elementen. Zo zou deze reeks meer weg hebben van een 'soap' dan een science fiction reeks. Binnenkort kunnen we er dus zelf oordelen.

Trailer v/d maand Zowel de 'Monsters vs Aliens' als de 'X-men: Wolverine' trailers spelen momenteel op diverse Nederlandstalige zenders. Toch is het de moeite om de nieuwste, zijnde de tweede, officiële trailer van 'X-men: Wolverine' op te zoeken. Dit kan bijvoorbeeld via www.movie-list.com. Daarin wordt er een veel groter deel van de film prijsgegeven. Natuurlijk kan dit ook wat je bioscoopbezoek verknallen...

Binnenkort te koop 07-04 / The day the earth...

07-04 / 2001: A space ... (Bluray).

14-04 / The spirit.

21-04 / Caprica.

21-04 / X-Men trilogy (Bluray).

12-05 / Underworld: Rise of ...

12-05 / S. Darko.

19-05 / Terminator II (Bluray).

19-05 / Batman (Bluray).

Nota: Daar we de vorige SF dagen, tijdens de kerstvakantie, hebben moeten aflassen wegens het stuk zijn van de verwarming zullen we gedurende de maand mei elke vrijdagavond, na de werking, één van de films uit het programma vertonen. Alle details kan je alvast terugvinden in de activiteitenlijst.

Deze films worden overigens gratis vertoond (voor AEG leden).

 Meer informatie www.kinepolis.be The guidestar | 13

Artikel

De Kepler ruimtetelescoop Na jarenlange ontwikkeling is het dan eindelijk gebeurd: de Kepler ruimtetelescoop zweef in de ruimte.

De ruimtetelescoop, vernoemd naar de Duitse astronoom Johannes Kepler (1571-1630), is in de nacht van vrijdag 6 op zaterdag 7 maart (Belgische tijd), gelanceerd. Het doel van de lancering: het ontdekken van aarde-achtige planeten rondom andere sterren.

De NASA wil met het Keplerproject niet alleen op zoek gaan naar andere planeten maar ook nieuwe informatie krijgen over de sterren zelf. De variaties in helderheid zijn nuttig om zowel de ster als haar interne werking te bestuderen.

Wetenschappers die bij het Keplerproject betrokken zijn, hopen op antwoorden op een hele reeks vragen over de sterren in het sterrenstelsel: hoe oud zijn ze? Hoe evolueren ze? Is onze zon een typische ster?

Hoe gedraagt materie zich onder de extreme omstandigheden die in een ster heersen?

Sterren zoals de zon kunnen als het ware rinkelen als een bel, door geluidsgolven die de hele ster doen trillen. Door met nauwkeurige apparatuur kleine variaties in de helderheid van een ster te registreren, kan Kepler die trillingen meten. Hij doet aan sterrenseismologie, een beetje zoals geologen de schokgolven van aardbevingen

bestuderen om meer te weten te komen over het binnenste van de aarde. Als een ster aan de oppervlakte trilt, zal Kepler periodieke variaties in die trillingen weken tot jaren lang registreren, zodat het Keplerteam de periodes van die variaties nauwkeurig kan meten.

De onderzoekers zullen de seismische technieken ook gebruiken om de kern van een groot aantal sterren te onderzoeken. Zo kunnen ze van die sterren de grootte, de chemische samenstelling en de omloopsnelheid bepalen. Van een groot aantal van de sterren waarrond planeten gevonden worden, hopen de astronomen met sterrenseismologie de leeftijd vast te stellen. Misschien zijn alle sterren met planeten wel ongeveer even oud als de zon en de aarde?

Kepler zal tijdens de eerste negen maanden voor zo’n 5 000 van de 170.000 sterren de trillingen opvangen en daarna de 1 100 interessantste sterren seismologisch in detail opvolgen. Die metingen zijn zo nauwkeurig dat wetenschappers rechtstreeks de veranderingen in ouder wordende sterren zullen kunnen waarnemen.

Het grote aantal geobserveerde sterren en de kwaliteit van de gegevens zullen wellicht een grote stap voorwaarts opleveren in ons begrip van de evolutie van sterren.

Opdat wetenschappers over de hele wereld de grote hoeveelheid gegevens mee zouden kunnen analyseren, is een consortium opgericht, het Kepler Asteroseismic Science Consortium (KASC). Meer dan 200 onderzoekers uit 50 instellingen zullen proberen om het wetenschappelijke maximum uit de gegevens te halen.

Astronomen van het Instituut voor Sterrenkunde (IvS) van de K.U.Leuven maken deel uit van het KASC. Ze zullen de Keplerdata van verschillende types sterren analyseren. Leuvense astrofysici hebben speciale belangstelling voor hete zware sterren die evolueren tot supernova, voor rode reuzen die “nakomelingen” zijn van zon-achtige sterren, voor compacte sterren die witte dwergen worden, enz ...

Een aantal sterren uit het Keplerprogramma zijn door Leuvense astronomen uitgekozen. Het sterrenseismologische onderzoek in Leuven sluit nauw aan bij het onderzoek rond CoRoT, een Europese ruimtemissie (20062012) onder de leiding van Frankrijk en met onder meer België als partner. Door de overeenkomsten tussen beide projecten zijn de Leuvense wetenschappers optimaal voorbereid om de Keplerdata aan te pakken. Ze zullen sterke conclusies kunnen trekken over de eigenschappen van de kern van sterren en zullen kunnen voorspellen hoe de geobserveerde sterren verder zullen evolueren, veel nauwkeuriger dan nu mogelijk is.

Het Leuvense astroseismologieteam dat de CoRoT- en Keplerdata zal analyseren, telt een twintigtal onderzoekers. Het team wordt gesponsord door de Onderzoekskraad van de K.U.Leuven, FWO Vlaanderen, de directie Ruimteonderzoek en –toepassingen van Federaal Wetenschapsbeleid en een Advanced Investigator-beurs van de Europese Onderzoeksraad, die recent toegekend werd aan de teamleider. Bron: KULeuven / NASA / 13-03-2009.

 Meer informatie http://kepler.nasa.gov 14 | The guidestar

Kortnieuws NASA-onderzoekers hebben een gedetailleerde gamma-kaart van de sterrenhemel gepubliceerd, op basis van metingen van de Fermi Gammaray Space Telescope. De kaart toont de hele sterrenhemel zoals die eruit zou zien als onze ogen gevoelig waren voor gammastraling, de meest energierijke straling in de natuur. De meeste gammastraling is afkomstig uit ons eigen Melkwegstelsel (de horizontale band die over het midden van de kaart loopt), maar er zijn ook veel afzonderlijke stralingsbronnen vastgelegd, waaronder quasars (verre sterrenstelsels met superzware zwarte gaten in de kern), actieve sterrenstelsels, pulsars (rondtollende neutronensterren met extreem sterke magnetische velden), röntgendubbelsterren (bestaande uit een gewone ster en een neutronenster of een zwart gat), supernovaresten (de uitdijende overblijfselen van geëxplodeerde sterren) en bolvormige sterrenhopen.

Als je precies weet waar je moet kijken, is ook de zon terug te vinden op de kaart: die zendt een klein beetje gammastraling uit wanneer energierijke elektrisch geladen deeltjes in wisselwerking treden met zonlicht. De waargenomen gammastraling is honderdvijftig miljoen keer zo energierijk als het zichtbare licht waar onze ogen gevoelig voor zijn. Op de gamma-kaart van de sterrenhemel zijn ook enkele ongeïdentificeerde bronnen zichtbaar; vermoedelijk gaat het om röntgendubbelsterren die tijdelijk extra actief zijn. De kaart, met een beschrijving van de 205 helderste bronnen, wordt gepubliceerd in Atrophysical Journal Supplement. Hij is samengesteld op basis van metingen die tussen begin augustus en eind oktober 2008 zijn verricht. 1103-2009.

De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) heeft samen met de Vereniging van Franstalige Planetaria een indrukwekkend planetariumprogramma geproduceerd over de Atacama Large Millimeter Array (ALMA). Het programma, getiteld 'In Search of our Cosmic Origins', is gemaakt ter gelegenheid van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Het beschrijft de ontwikkeling van de astronomie vanaf de uitvinding van de telescoop tot en met de bouw van het toekomstige ALMA-observatorium, op 5000 meter hoogte in het Chileense Andesgebergte. Met 66 schotelantennes wordt ALMA het grootste (en hoogstgelegen) observatorium ter wereld. Door het heelal te bestuderen op millimetergolflengten, zal ALMA vooral onderzoek kunnen doen aan de wordingsgeschiedenis van sterrenstelsels, sterren en planeten. De 3Danimaties voor het planetariumprogramma zijn grotendeels gemaakt door het Nederlandse bedrijf Mirage3D, onder leiding van Robin Sip. Het 30 minuten durende planetariumprogramma is in verschillende projectieversies beschikbaar in het Engels en het Frans; andere talen (o.a. Nederlands) zijn in voorbereiding.

Lees verder op de volgende pagina...

Artikel

De Ares I-X Het laatste onderdeel van de Ares IX test raket heeft de Alliant Tech Systems fabriek in Promontory, Utah, donderdag verlaten om te beginnen aan de 4694 kilometer lange reis naar haar lanceerplaats op het Kennedy Space Center in Florida.

Het eerste trap motor segment is de laatste zending van de belangrijke onderdelen voor de Ares I-X raket. De onderdelen zullen later deze maand in Florida aankomen en zal de laatste bewerking en voorbereiding krijgen voordat het aan de andere onderdelen van de raket gemonteerd gaat worden. "Deze zending is van groot belang voor de Ares I-X missie," zegt Ares I-X Deputy Mission Manager, Steve Davis.

"Het is een prachtig gezicht om de volgende generatie Amerikaans ruimtevaartuigen vorm te zien krijgen. De spanning begint nu te stijgen nu we de laatste onderdelen bij elkaar voegen voor de lancering later dit jaar." De Ares I-X zal de eerste testvlucht worden voor de Ares I raket, NASA's volgende generatie ruimtevaar-tuigen en bemanning lanceer systeem. Deze testvlucht geeft de NASA een kans om de hardware, model, faciliteiten en grondstation te testen die later

ook voor de Ares I gebruik zullen worden. De Ares I-X raket is een combinatie van bestaande en gesimuleerde hardware die de Ares I voorstelt in lengte, vorm en gewicht.

De testvlucht zal belangrijke gegevens opleveren die gebruikt zullen worden voor het uiteindelijk ont-werp van de Ares I. De lancering van de Ares I-X staat gepland voor eind 2009. De Ares IX eerste trap gebruik een viersegment vast-brandstof raketmotor die een stuwkracht van ruim 1.

496.854 kilogram kan leveren. De motor levert het voornaamste vermogen tijdens het opstijgen en scheidt na ongeveer 120 seconden van de vlucht van de raket. De motor die tijdens de test gebruik zullen worden komen van de al bestaande vastbrandstof raketmotor van de spaceshuttle. De booster die voor de Ares I-X gebruikt wordt is aangepast en voldoet aan de eisen die voor de Ares I zijn opgesteld.

NASA's Marshall Space Flight Center in Huntsville, Alabama, zal de eerste fase van het project managen vanaf het NASA's Johnson Space Center in Houston.

Bron: NASA / SPACE-SITE.COM.  Meer informatie www.nasa.gov

Multimedia

Moon, Mars and beyond Wie wilde vroeger geen astronaut worden? Die kans word je nu gegund door de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA. Deze komt namelijk met een eigen MMO, in samenwerking met Virtual Heroes en Project Whitecard.

De naam van het spel is 'Astronaut: Moon, Mars and Beyond' en zal gebruik maken van de Unreal Engine 3. Het spel wordt eigenlijk ontwikkeld als een manier om wat te leren. Belangrijkste reden voor de ontwikkeling van het spel is het feit dat NASA meer mensen voor technologische beroepen wil laten

kiezen. Dit spel moet die mensen daartoe aanzetten. Dat propaganda met games best kan werken laat America's Army zien. Hoeveel mensen er daadwerkelijk het leger in zijn gegaan door dit spel laat zich alleen raden. Een speelbare demo van de MMO (of Massive Multiplayer Online) zal later dit jaar verschijnen. Het complete spel zal, als alles goed gaat, begin 2010 in de winkelrekken liggen. Bron: NASA.  Meer informatie http://ipp.gsfc.nasa.gov/mmo/ The guidestar | 15

Artikel

Op zoek naar Higgs Hij is nog steeds niet gevonden, maar vanaf nu is het gebied waarin het illustere Higgs-deeltje zich kan verstoppen alweer flink ingeperkt.

Deeltjeswetenschappers van het Amerikaanse Fermilab hebben namelijk de massa van het bekende W-boson met grote nauwkeurigheid gemeten – en volgens het standaardmodel van de deeltjesfysica hangt de massa van Higgs daar nauw mee samen.

“Het heeft heel wat bloed, zweet en tranen gekost om de detector te begrijpen op het niveau dat deze meting vereist, maar het is het zeker waard en belooft ook nog wat voor de toekomst”, zegt Sijbrand de Jong bij Fermilab. De Jong is de leider van de Nederlandse groep in DZero, één van de twee grote experimenten bij superversneller Tevatron. Bij het DZero experiment is de meest precieze meting van het W-boson in een meting ooit gedaan. Gecombineerd met de vorige metingen kan daarmee de massa van dat deeltje met een heel hoge precisie worden vastgesteld.

Precisieproject “Dit is een van de meest uitdagende precisiemetingen bij het Tevatron,” zegt Dzero-woordvoerder Dmitri Denisov. “Het heeft vele jaren inspanning gekost van ons samenwerkingsverband om de 5.500 ton wegende detector te bouwen, de gegevens te verzamelen en reconstrueren, om tot slot deze complexe analyse uit te voeren en zo onze kennis van deze fundamentele parameter van het standaardmodel te verbeteren.“ Wetenschappers die aan het Dzeroexperiment werken hebben nu de W-bosonmassa gemeten met een nauwkeurigheid van 0.05 procent.

The massa is door DZero bepaald op 80.401 GeV/c2, in meer dagelijkse eenheden 1.43328x1028 kg. De fysici presenteerden dit resultaat afgelopen zondag op de jaarlijkse conferentie over elektrozwakke interacties en geünificeerde theorieën die bekend staat als de Rencontres de Moriond.

Monnikenwerk

Het W-boson is het uitwisselingsdeeltje dat hoort bij de zwakke kernkracht en heeft een sleutelpositie in het standaardmodel van de elementaire deeltjesfysica. Het deeltje, dat circa 85 keer de massa van een waterstofmolecuul heeft, maakt radioactief bètaverval mogelijk en zorgt er daarmee bijvoorbeeld voor dat de zon schijnt.

Het Dzero-team bepaalde de Wmassa door het verval van het Wboson in elektron en elektronneutrino te bekijken. Voor deze meting was het nodig om de Dzerodetector te ijken met een nauwkeurigheid van 0.03 procent, een monnikenwerk dat een grote groep wetenschappers, inclusief veel studenten en promovendi, enkele jaren heeft gekost.

Precisiemetingen van de W-massa beperken de mogelijkheden voor de massa van het Higgsboson en mogelijke andere, nog onbekende, deeltjes.

Het standaardmodel voorspelt het bestaan van het Higgsboson, dat aan de oorspong ligt van de massa van elementaire deeltjes. Door middel van subtiele quantumcorrecties heeft de massa van het Higgsboson in theoretische berekeningen invloed op de massa van het W-boson en het top quark.

Foto: De controlekamer van DZero, waar hard gewerkt wordt aan de analyse van de metingen van Tevatron.

Door nauwkeurige meting van de massa van het W-boson kan op deze manier informatie worden verkregen over de massa van het Higgsdeeltje. Verder informatie over het Higgsdeeltje kan worden verkregen via de massa van het top quark dat in 1995 op Fermilab is ontdekt.

16 | The guidestar

Door de nieuwe vaststelling van de massa van het W-boson kunnen ook de massagrenzen van het gerelateerde Higgs-deeltje scherp worden bijgesteld.

Eerdere experimenten voorspelden dat de Higgs massa tussen de 114 en 185 GeV/c2 (203x10-27 en 330x1027kg) zou moeten liggen.

De nieuwe resultaten vlakken een stuk in het midden van dit gebied uit en geven aan dat de massa niet tussen de 160 en 170 GeV/c2 kan zijn. “Het net rond de Higgs sluit zich bij het Tevatron. Er is een goede kans dat we daar een glimps van dit illustere deeltje zien voor het bij de LHC van alle kanten geanalyseerd zal worden. We zijn nog in de race en de Nederlandse ploeg blaast zijn partij stevig mee,” zegt Sijbrand de Jong.

De W-massameting is een van de belangrijkste nieuwe resultaten van het Dzero-experiment deze maand.

Hoewel het experiment al sinds 1992 loopt, is de opbrengst ervan nog onverminderd groot – en het aantal botsingen per seconde stijgt nog steeds. In het afgelopen jaar hebben de wetenschappers die aan Dzero werken 46 wetenschappelijke artikelen gepubliceerd die gebaseerd zijn op hun metingen. Bron: Kennislink / NIKHEF / Fermilab / 13-03-2009.

 Meer informatie www.fnal.gov

Kortnieuws In de ontstaansperiode van het zonnestelsel heeft de reuzenplaneet Jupiter verscheidene generaties van grote manen verzwolgen.

Dat concluderen Robin Canup en William Ward van het Southwest Research Institute in Boulder op basis van computersimulaties. Jupiter werd kort na zijn geboorte omgeven door een ronddraaiende materieschijf, die continu werd aangevuld door gas en stof uit de zonnenevel - de schijf rond de jonge zon waaruit de planeten zijn ontstaan. In de zogeheten accretieschijf rond Jupiter klonterden grote manen samen, maar door wisselwerking met het materiaal in de schijf spiraalden die manen naar binnen toe, waar ze door Jupiter werden opgeslokt.

Vervolgens ontstond een nieuwe generatie manen, die hetzelfde lot onderging.

Volgens Canup en Ward zijn er op die manier misschien wel vijf eerdere generaties van grote manen geweest.

De huidige vier grote Jupitermanen (Io, Europa, Ganymedes en Callisto) vormen de laatste generatie. Die ging níet verloren, omdat de zonnenevel toen grotendeels was weggeblazen door de stralingsdruk van de zon, zodat de accretieschijf rond Jupiter niet langer werd aangevuld.

NGC290De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan in een groep van een paar duizend sterren, zo blijkt uit onderzoek van Simon Portegies Zwart van de Universiteit van Amsterdam.

Uit zijn analyse blijkt dat deze sterren zich bevonden in een sterrenhoop met een diameter van minder dan 20 lichtjaar en een massa van 500 tot 3000 zonsmassa?s, helemaal aan de andere kant van de Melkweg, zo'n 44.000 lichtjaar van de plek waar wij nu leven. In de loop van tijd is de zon circa 27 keer rond de Melkweg geweest om uiteindelijk op zijn huidige locatie op ongeveer 28.000 lichtjaar van het centrum te belanden. De sterren die samen met de zon zijn gevormd bleven gedurende die gehele reis vrij dicht in de buurt. Uit de analyse blijkt dat er nog steeds een stuk of 40 van hen binnen een afstand van een paar honderd lichtjaar van de zon staan, en nog steeds 'meereizen?.

Deze sterren kunnen met toekomstige waarneemprogramma's worden geïdentificeerd, zoals de in 2011 te lanceren Gaia-satelliet, die 1 miljard sterren van de Melkweg in kaart gaat brengen. Melkweg met de zonDe zon is net als de meeste andere sterren niet als enig kind geboren, maar in een groep. ?Maar het het was een enorme verrassing", zegt computationeel astrofysicus Portegies Zwart, "dat zo'n groot aantal van de sterren die samen met de zon zijn ontstaan, in de buurt zijn geleven.? Het ontdekken van een broertje of zusje zou een belangrijke bijdrage leveren aan ons begrip over het ontstaan van de zon, aldus Portegies Zwart. Het onderzoeksresultaat wordt binnenkort gepubliceerd als een Letter in The Astrophysical Journal. 13-03-2009.

De AEG kalender

April & mei Al de AEG activiteiten vinden, tenzij anders aangegeven, plaats in het lokaal gelegen in de Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Dit steeds vanaf 20.30 uur t/m 22.30 uur of later.

Deelname is steeds GRATIS !

Vrijdag 03 April

Vrijdag 08 Mei

Astro Event Group vzw

Astro Event Group vzw

Astro Café

Werkgroepenavond

Ons Astro Café ligt nog steeds stil omdat we maar niet uit het werk geraken... Daarom vertonen we op deze avond een voordracht die we op HD video opgenomen hebben tijdens onze beurs.

Naast het werk aan het weerstation beginnen we ook alle zaken in de bibliotheek te indexeren zodoende we deze gegevens ook in onze website kunnen opnemen.

Ook kunnen we beginnen werken aan onze nieuwe website. Breng dus alvast je laptop mee (+ film) !

Vrijdag 10 April Astro Event Group vzw

Vrijdag 15 Mei Werkgroepenavond

Astro Event Group vzw

Naast het werk aan het weerstation beginnen we ook alle zaken in de bibliotheek te indexeren zodoende we deze gegevens ook in onze website kunnen opnemen.

Werkavond: planetenpad

Vrijdag 17 April Astro Event Group vzw

Hemelse mysteries

Deze avond bezoeken we het door ons ontworpen planetenpad en bespreken we achteraf de activiteit die we rond de officiële opening, tijdens het dag van het park, zullen voorzien.

Zaterdag 16 Mei Astro Event Group vzw

Er bestaan nog héél wat mysteries rond sterrenkunde. Vooral rond de uitgebreide kennis die oude volkeren hadden rond precessie en andere complexe sterrenkundige gegevens. Een voordracht rond mythes, fabels en overleveringen...

Daguitstap: ATT messe.

Zoals steeds gaan we ook dit jaar naar de ATT messe in Duitsland.

Wie wil kan nog mee met onze bus.

Alle details staan verder in deze nieuwsbrief. Kostprijs: 35 euro.

Vrijdag 24 April Astro Event Group vzw

Vrijdag 22 & 29 Mei Astro Event Group vzw

Sterrenkunde met de computer Activiteit In onze regio is het vaak bewolk, of erger. We kunnen echter gebruik maken van de computer en het internet om toch actief aan sterrenkunde te doen. Door oa hoge reolutie beelden van diverse sondes zelf te onderzoeken. Deze voordracht; van Mike Rosseel, is dan ook een introductie tot wat vermoedelijk een nieuwe werkgroep zal worden.

Deze activiteiten zijn nog niet ingevuld. Voorstellen zijn zoals steeds van harte welkom (+ film).

Zaterdag 31 Mei Astro Event Group vzw

Dag van het park

Documentaire

Vandaag, tijdens het 'Dag van het park', openen we officiëel ons planetenpad. Vanzelfsprekend zullen we ook een randactiviteit voorzien alsook een begeleide wandeling.

Met de gloednieuwe Discovery Channel documentaire 'Tank on the

 Meer informatie www.astro-event-group.be

Vrijdag 01 Mei Astro Event Group vzw

Lees verder op de volgende pagina...

moon' tonen we nooit eerder vertoond beeldmateriaal van de Russische maan-rovers die in de jaren '60 en '70 maanstenen terugbrachten naar de Aarde (+ film).

The guidestar | 17

Artikel

Paas Astro Kamp ’s Nachts lekker lang sterrenkijken en overdag met een toffe groep je uitleven in sport en spel en het heelal ontdekken !

staat klaar om je op te vangen! Het kamp kost 69 euro (94 euro voor niet-leden; incl. lidmaatschap JVS en verzekering) en is vanaf 11 jaar.

Van 13 tot 17 april 2009 kamperen we in het gezellig en ruim kamphuis ‘De Ruisschaard’ in Leisele, in de buurt van Ieper, tegen de Franse grens. Midden tussen de weilanden hebben we weinig last van lichtvervuiling en kunnen we bij helder weer maximaal genieten van de sterrenhemel.

Datum: 13 tot 17 april 2009.

Locatie: CJT De Ruischaard in Leisele. Prijs: 69 euro (Hierin zijn logement en maaltijden inbegrepen.

De reis naar Veurne dien je zelf te bekostigen). Leeftijd: minimum 11 jaar in 2009.

Overdag staat er ook vanalles op het programma: Zo zijn we een hele dag te gast op Volkssterrenwacht Astrolab Iris met allerlei exclusieve workshops, nemen waar met grote telscopen, komen er gastlezers op bezoek, maken we een eigen telescoopje en dagen we jullie uit! Natuurlijk mag je je ook verwachten aan een leuke dosis sport, spel en ontspanning. Kan je nog niet waarnemen of weet je nog niet zoveel over astronomie? Geen probleem, onze ervaren leiding

Je kan je inschrijven door het inschrijvingsstrookje op te sturen (of in te scannen en door te mailen) naar:

18 | The guidestar

Inschrijven of vragen

JVS-staf, Ekkergemstraat 163, 9000 Gent (B). jvsstaf@listserv.cc.kuleuven.be.

De handtekening van je ouders is noodzakelijk indien je jonger bent dan 18 jaar.

Inschrijfstrook PAK 13 tot 17 april 2009 te Leisele Naam en voornaam (*): .................. ......................................................... .........................................................

Adres: ............................................. ......................................................... .........................................................

Geboortedatum: ..............................

Telefoon: ......................................... .........................................................

Hierbij schrijf ik mij in voor het PAK. Ik stort spoedig het bedrag van 69 euro op 411-5042401-52 (Vereniging Voor Sterrenkunde) met vermelding van mijn naam en ‘pak’.

Eventuele (medische) opmerkingen: ............................................ ......................................................... ......................................................... ......................................................... ......................................................... * Handtekening (van de ouders indien minderjarig + naam).

Kortnieuws Vergeten geschriften van Albert Einstein zijn herontdekt door het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Nu staan ze op internet. Einsteins documenten te vinden bij IISG Einsteins documenten te vinden bij IISG. Medewerkers van het instituut ontdekten de documenten toen ze op zoek gingen naar brieven van de beroemde natuurkundige. Ze wilden de brieven laten zien aan de president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Robbert Dijkgraaf die het instituut in juli 2008 bezocht. Een speurtocht leerde dat zich in de archieven veel meer geschriften van Albert Einstein (1879-1955) bevinden dan gedacht. Het gaat om tientallen brieven en manifesten die de natuurkundige tussen 1919 en 1947 verzond. Onder de ontdekte stukken bevindt zich ook een lezing met discussie en een ongepubliceerd voorwoord. Het IISG heeft de stukken gedigitaliseerd en op het internet geplaatst. Er zijn onder meer brieven te zien die Einstein schreef over de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede aan Carl von Ossietzky in 1936.

Einstein was vanaf het begin van de Eerste Wereldoorlog een pacifist.

Bron: Robert Stiphout.

In 1609 deed Galileo Galilei zijn eerste waarneming met een telescoop. Hij kon objecten zo'n 20 maal vergroten.

Nu, 400 jaar later, gebruiken we telescopen om naar de grenzen van het heelal te kijken. In het kader van 400 jaar astronomie met telescopen is 2009 uitgeroepen tot het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Voor het digitale kanaal Holland Doc is dit een mooie aanleiding om van 4 t/m 10 april een week 'naar de sterren' af te reizen. Uitgezonden worden onder meer de documentaires '400 Years of the Telescope' van Kris Koenig (over de uitvinding van de telescoop), 'Een vlekje tussen de sterren' van Rob van Hattum (over een scholier died door één van de grootste telescopen ter wereld mag kijken) en 'De Melkweg ontrafeld' van Maarten Roos (over de zoektocht naar onze plaats binnen het heelal). De documentaires zijn vanaf zaterdag 4 tot en met vrijdag 10 april 2009 te zien op het digitale kanaal Holland Doc en via livestreams op het internet. 13-03-2009.

In het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde is een goedkoop telescoopje van goede kwaliteit ontwikkeld: de Galileoscope.

Het is een 50 mm lenzenkijker met een achromatisch objectief.

Het kijkertje vergroot 17 tot 50x en kan op een gewoon fotostatief worden gezet.

De Galileoscope kost slechts 15 dollar; scholen en verenigingen die er minstens honderd afnemen krijgen zelfs nog 2,50 korting. Het is ook mogelijk om telescoopjes te doneren aan scholen en andere organisaties in ontwikkelingslanden.

Met de Galileoscope kunnen de ontdekkingen die Galileo Galilei 400 jaar geleden deed nog eens dunnetjes worden overgedaan. Door het kijkertje zijn de kraters en bergen op de maan te zien, de ringen van Saturnus (nou ja, dit jaar even niet), de schijngestalten van Venus, de manen van Jupiter en tal van sterrenhopen.

De optische eigenschappen van de Galileoscope zijn echter vele malen beter dan die van de kijkertjes waarover Galilei kon beschikken. De Galileoscope kan per direct worden besteld en wordt vanaf eind april uitgeleverd.

Lees verder op de volgende pagina...

Het AEG nieuws

We blijven creatief !

We hebben besloten om de klassieke lidkaart af te schaffen. In feite heb je die toch voor niets nodig en vult deze, net zoals een resem andere kaarten, alleen maar je portefuelle. Wat we de leden wél zullen voorzien is een persoonlijke code bestaande uit vier cijfers waarmee je in de speciale ledensectie van onze (nieuwe) website terecht kan. Deze persoonlijke code zal je overigens slechts één maal moeten ingeven en blijft geldig zolang je lid bent. In deze ledensectie kan je overigens terecht voor allerhande nuttige weetjes zoals een ledenlijst, jaarkalender, enz... en kan je oa ook producten uit onze bibliotheek laten vrijhouden.

Om de orde en netheid in en om het lokaal te garanderen hebben we besloten om een huishoudelijk reglement in te voeren. Deze zullen we binnenkort aan elk lid bezorgen.

Er is een concrete samenwerking voorgesteld met de Eureka-shop, de gloednieuwe online zaak rond educatieve sterrenkundige en ruimtevaartgerichte producten. Zo krijgen ze publicitaire ruimte ter beschikking in ons e-zine en onze leden, bij elk product van de maand, een directe korting. Kortom, een bijkomend voordeel om lid te zijn van onze vereniging.

Tijdens het najaar voorzien we voor het eerst een vierdelige sterrenkundige cursus. In feit betreft het een cursus die we uitgewerkt hebben voor de West-Vlaamse afdeling van Vorming Plus die we gedurende de maand mei zullen brengen...

Ook in mei, op zondag 31 mei om precies te zijn, zullen we eindelijk ons zelf ontworpen planetenpad voorstellen aan het publiek. De

informatie-zuilen staan er reeds, maar we hebben uiteindelijk, samen met de stad Oostende, gekozen om te wachten totdat het weer ietwat beter zou worden om dit planetenpad aan het publiek voor te stellen. Het is dan ook de bedoeling dat we gedurende die dag rondleidingen langsheen het planetenpad voorzien alsook enkele randactiviteiten. Een waarnemingspost om te kijken naar de zon lijkt ons, gezien de periode, wel ideaal.

Kortom, deze details moeten we nog verder uitwerken...

Tijdens de komende paasvakantie, binnen enkele weken, zullen we de vier meter grote mast voor ons weerstation plaatsen wat in de praktijk betekent dat we tegen deze zomer ons eigen kust-weerbericht kunnen verspreiden. De mast met (uitbreidbaar) platform wordt momenteel nog door Alex gebouwd waarvoor we zeer dankbaar zijn.

Deze mast zal een aanvulling zijn van onze breedhoek webcam die reeds gemonteerd staat en een mooi panorama geeft van de stad.

Deze zomer beginnen we met de bouw van een gloednieuwe website via het Typo3 systeem. Dat is een CMS systeem waarmee verschillende personen tegelijkertijd aan een website kunnen werken. Iets wat zeer handig bleek tijdens de bouw van onze beurs website. Het is meteen ook de bedoeling om ons weerstation, of toch de weergegevens hiervan, te koppelen aan deze nieuwe website alsook de best uitgewerkte diensten, zoals onze uitgebreide software collectie en natuurlijk deze nieuwsbrief, beter te promoten naar het publiek toe. Het is de bedoeling dat deze website tegen het einde van dit jaar online zal komen te staan.

Uw steun aan de sterrenkunde !

Geboeid door sterrenkunde ? Dan moet u beslist lid worden van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Ook al kan u misschien niet steeds aanwezig zijn op onze activiteiten, toch maakt uw lidmaatschap een wereld van verschil. Want dankzij uw steun kunnen we onze diverse gratis diensten, zoals oa dit e-zine, blijven verwezenlijken en zelfs uitbreiden. Kortom, stort vandaag nog 15 euro op onze rekening en u krijgt van ons meteen ook het lidmaatschap bij volkssterrenwacht AstroLAB Iris er GRATIS bovenop (ter waarde van 30 euro) ! Storten kan op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van 'Lidgeld 2009' + je volledige naam en e-mail adres. Zeker doen !

The guidestar | 19

Zoekertjes

Van occulairs tot telescopen...

Te koop

Te koop

Te koop

Deze week kreeg ik bericht van AP dat een Mach1GTO 'ligt te wachten' op mij (zie hieronder). Ik ben momenteel niet echt geinteresseerd: een beetje een slecht moment als je zojuist hebt gebouwd...

Dus als iemand geinteresseerd is in een montering van topkwaliteit waar je normaal gezien een paar jaar op moet wachten is dit misschien wel een buitenkansje. De Mach1GTO is dus te koop, maar het zal voor de snelle beslisser zijn: ik moet voor 24 maart bevestigen of ik ze al of niet bestel. Zoals hieronder kan gezien worden is de prijs 5950 dollar, dat zal ongeveer hetzelfde betekenen in Euro als ze Belgie binnenkomt.

Wie interesse heeft, stuur maar een mailtje naar Optics.JVe@gmail.com

Zware pertinax buis. Kan rond zijn as draaien in glijringen, zo komt het oculair te staan waar je zelf wil. Ideaal om bv. een 35 cm f/4 Dobson te maken. Lengte 128 cm.

Buitendiameter 40 cm. Wanddikte 9 mm. Gebruikssporen (krassen en gaten). Prijs: 20 euro. Wel zelf al te halen. E-mail: astrofon @skynet.be.

Drie 'Heller' schaalmodellen van de Columbia Space Schutte (schaal 1/400), Soyouz / Progress module (schaal 1/125) en Ariane 4 draagraket (schaal 1/288). Ideaal voor jongeren. Zeldzame collectie.

Vraagprijs: 7 euro (incl. verzendingskosten).

E-mail: patrick jaecques@gmail.com.

Te koop

Nota: Heb je iets sterrenkundigs te verkopen zoals een boek, binoculair of telescoop ? Laat het ons dan weten. Wij plaatsen uw zoekertje gratis in deze rubriek.

Vergeet alvast ook geen foto mee te sturen. Indien we plaats hebben, zetten we deze er met plezier erbij.

Stuur uw zoekertje op naar patrickjaecques@gmail.com.

Omdat ik besloten heb om minder intensief waar te nemen stel ik mijn 16" Meade Lightbridge te koop. Ik heb dan geen behoefte meer aan zo'n kijker. Bij interesse stuur een mailtje. Prijs overeen te komen. E-mail: hubert.hautecler @telenet.be.

Artikel

100 uur van de sterrenkunde Van 2 tot 5 april wordt de '100 uur van de sterrenkunde' gehouden, een groots opgezette, internationale publieksmanifestatie in het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde.

Verspreid over meer dan 130 landen worden meer dan 1500 activiteiten georganiseerd. Voor een van die activiteiten hoef je de deur niet eens uit. Op 3 april begint,

20 | The guidestar

om 11 uur Nederlandse tijd, de 24 uur durende video webcast 'Around the World in 80 Telescopes', die de kijker meeneemt langs tachtig van de belangrijkste sterrenwachten op aarde. Elk continent is vertegenwoordigd - zelfs Antarctica.

Een ander onderdeel van het wereldwijde sterrenfeest zijn de 'sterrenkijkdagen'. Alleen al in Nederland worden in de periode

van 2 tot 5 april op meer dan 70 plaatsen telescopen opgesteld voor het publiek. Bij helder weer kan daarmee behalve de maan onder meer ook de planeet Saturnus worden bekeken.

 Meer informatie www.100hoursofastronomy.org

Kortnieuws De mini-planetoïde die op 2 maart jl. op een afstand van slechts 72.000 kilometer langs de aarde scheerde, was kleiner dan gedacht. Aanvankelijk werd ervan uitgegaan dat het object, 2009 DD45 geheten, afmetingen van 20 tot 40 meter had - genoeg om bij botsing met de aarde flinke schade aan te richten. Maar waarnemingen door planeetonderzoeker Richard Binzel van het Massachusetts Institute of Technology laten zien dat 2009 DD45 waarschijnlijk niet groter is dan een meter of 19. En dat is zó klein dat het object bij een eventuele tocht door de aardatmosfeer waarschijnlijk in talrijke brokstukken uiteen zou vallen.

Slechts enkele schamele restanten zouden dan als meteorieten het aardoppervlak bereiken. De nieuwe groottebepaling is gebaseerd op spectroscopisch onderzoek. Daaruit blijkt dat de mini-planetoïde van de veel voorkomende S-klasse is en een betrekkelijk licht getint oppervlak heeft.

Afgaande op zijn helderheid leek 2009 DD45 daardoor wat groter dan hij in werkelijkheid is. 17-03-2009.

Eind februari heeft de Hubbleruimtetelescoop een bijzondere waarneming gedaan. Kort na elkaar bewogen vier manen van Saturnus voor de planeet langs. Met name de grote Saturnusmaan Titan wierp daarbij een opvallende schaduw op het wolkendek van de planeet. Deze zeldzame maanovergangen zijn alleen te zien als we het ringenstelsel van Saturnus vanaf de aarde vrijwel van opzij zien. Zulke ringvlakpassages komen eens in de 14 à 15 jaar voor.

17-03-2009.

Met de Europese Very Large Telescope is een opname gemaakt van het merkwaardige object Arp 261.

Het betreft een tweetal kleine sterrenstelsels op een afstand van 70 miljoen lichtjaar, in de richting van het sterrenbeeld Lier. De twee zijn elkaar zo dicht genaderd, dat ze geheel vervormd zijn door hun onderlinge zwaartekrachtswerking. Door de grote onderlinge afstanden binnen de stelsels komt het bij zo'n ontmoeting niet tot botsingen tussen sterren. Wel botsen de aanwezige grote wolken van gas en stof met elkaar. En dat laatste leidt tot de vorming van nieuwe groepen van sterren. Op de foto zijn behalve de twee relatief nabije stelsels ook een tweetal planetoïden, een voorgrondster en een cluster van veel verder weg gelegen sterrenstelsels te zien. 17-03-2009.

Artikel

Master of space studies Vanaf volgend academiejaar bieden de K.U.Leuven en de UGent een Master of Space Studies aan, een éénjarige opleiding over ruimtevaart en ruimteonderzoek. De master is uniek in Europa, wordt in het Engels gegeven en staat in principe open voor alle studenten die al een mastergraad gehaald hebben.

Beide universiteiten willen studenten met interesse voor wetenschap, techniek en beleid voorbereiden op een baan die met de ruimte of ruimtevaart te maken heeft.

De opleiding komt tegemoet aan een vraag van de industrie en van diverse overheden. De eerste generatie werknemers in de sector van ruimtevaart en ruimteonderzoek gaat binnenkort met pensioen. In Europa zullen er ongeveer 40 000 mensen moeten worden vervangen. De ruimtevaartsector is ook sterk uitgebreid en vertakt.

Uit een studie van de Europese Ruimtevaartorganisatie blijkt dat direct herkenbare activiteiten als ontwerp en bouw van satellieten en lanceervoer-tuigen amper 5 procent uitmaken van de sector. Industriële activiteiten die direct of indirect infrastructuur in de ruimte gebruiken (telecommunicatie, gps, aardobservatie, weersvoorspelling ...) zijn ongeveer twintigmaal groter.

Bovendien worden de plannen voor bemande ruimtevaart weer concreet. Overigens is België in de Europese ruimtevaart een grootmacht. Alleen Frankrijk heeft een groter jaarlijks budget in verhouding tot het Bruto

Binnenlands Product. Omwille van het sterke interdisciplinaire en internationale karakter van de sector hebben Leuven en Gent een opleidings-programma samengesteld dat op drie pijlers rust: beleid, recht en management op het gebied van ruimtevaart, met aandacht voor de Europese en internationale dimensie; wetenschap van en in de ruimte; en technologie. Elke student volgt verplichte vakken die te maken hebben met die drie domeinen.

Daarnaast kiest hij een module in een van de domeinen. Een masterproef vervolledigt de opleiding. De instroom is breed maar een masterdiploma is vereist.

Op basis van zijn vooropleiding en persoonlijke motivatie zal de student toegelaten worden tot de keuzemodules.

De docenten zijn enerzijds eigen professoren met actieve ervaring in ruimtevaart, ruimteonderzoek en het beleid terzake, anderzijds experten met een hoofdbezigheid buiten de universiteit die hun professionele ervaring rechtstreeks overbrengen aan de studenten. De Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie heeft na grondig onderzoek een gunstig advies geformuleerd.

Een belangrijk aspect was de samenwerking tussen de K.U.Leuven, samen met haar associatiepartner KHBO, en de UGent. Bron: KULeuven.

 Meer informatie www.kuleuven.be

RadioNet, het Europese programma voor radiosterrenkunde, ontvangt een subsidie van 10 miljoen euro van de Europese Commissie in het kader van het Seventh European Framework Programme (FP7). RadioNet is een internationaal samenwerkingsverband van 26 instituten in 13 landen, onder voorzitterschap van Michael Garrett, directeur van de stichting ASTRON in Dwingeloo. Doel van het nieuwe programma is: het bevorderen van internationale samenwerking binnen de Europese radioastronomie (zoals dat onder andere al gebeurt binnen het European VLBI Network), en het voorbereiden van de Europese deelname aan internationale projecten zoals de Square Kilometer Array Bron: SKA / 24-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

The guidestar | 21

Foto: M97 en M108 door Karel Teuwen.

Telescoop: TMB 152 apochromaat met f8 en een SBIG STL-11000M camera. Genomen op 20-12-2006 in Any-Martin-Rieux te Frankrijk.

22 | The guidestar

Rubriek

Diep in... April Wie het bekende sterrenbeeld de Grote Beer (Ursa Major) wil gaan opzoeken, zal tijdens deze periode van het jaar goede nekspieren moeten hebben want bij het vallen van de avond is dit sterrenkundige dier in het punt recht boven ons terug te vinden. Dit punt noemt men ook wel het zenit.

Wanneer U richting de Grote Beer kijkt dan loont het zeker even de moeite om even stil te staan bij het feit dat 5 van de 7 heldere sterren die de steelpan vormen, in eenzelfde richting in de ruimte bewegen en dus eenzelfde eigenbeweging hebben richting een punt in het sterrenbeeld de Boogschutter (Sagittarius). Deze groep is eigenlijk een zéér nabijgelegen open sterrenhoop.

Deze groep luistert naar de naam ‘Ursa Major Moving Group’ en kreeg zelfs een plaats van de zweedse astronoom Per Collinder: Collinder 285.

In het heelal zijn groepen eerder de regel dan de uitzondering. Ook bij melkwegstelsels is het niet anders.

Wie de zéér goede site www.atlasoftheuniverse.com in detail bekijkt, begrijpt wat ik bedoel.

In en nabij het sterrenbeeld Grote Beer zijn zéér veel van deze groepen terug te vinden en één ervan is de Messier 51 groep. Deze groep ligt op een afstand van 27 miljoen lichtjaren.

Daarnaast behoort deze groep waarschijnlijk tot het noordelijke deel van de indrukwekkende Virgo-supercluster.

Gelegen nabij de staart van de beer en net binnen de grenzen van het sterrebeeld de Jachthonden, is Messier 51 een melkwegstelsel dat iedereen moet gezien hebben.

Charles Messier vond het stelsel op 13 oktober 1773 tijdens zijn observaties van de komeet van hetzelfde jaar.

Alhoewel hij oorspronkelijk slechts de kern van het hoofdstelsel ontdekte, herkende hij jaren later toch het dubbele karakter van het stelsel. Het is pas in 1833 dat John Herschel (zoon van William) voor het eerst een beschrijving geeft van een ring rond de kern en als eerste spiraalstructuur opmerkt. Wanneer Lord Rosse in 1845 zijn reusachtige telescoop van 182cm op dit stelsel richt, zal Messier 51 en de kennis van Melkwegstelsels nooit meer dezelfde zijn: hij merkt complexe

spiraalvormige structuren op in zowel het hoofdstelsel (NGC 5194) als de begeleider (NGC 5195).

Messier 51 is een duo van stelsels met een intense wisselwerking. De laatste ontmoeting dateert van 400 miljoen jaar geleden en het begeleidende stelsel ligt nu zo’n 500.000 lichtjaar achter (of verder) het hoofdstelsel. De gevolgen van deze intense dans kan je makkelijk op foto’s terugvinden: 2 dikke spiraalarmen met veel stervorming, een afgeknikte spiraalarm aan de kant van NGC 5195 (de begeleider). Door deze specifieke vorm werd dit stelsel ook opgenomen als Arp 85 in de catalogus van Halton Arp. Gezien zijn ligging hoog boven de horizon en een helderheid van magnitude 8,4 is dit de ideale moment van het jaar om dit stelsel te gaan opzoeken en te observeren.

Dit is van de makkelijkste melkwegstelsels die je kan observeren.

Met een 7x50mm binoculair vond ik M51 redelijk makkelijk terug en met een 115mm Newton zag ik op de plaats van het stelsel 2 puntvormige neveltjes waarvan één neveltje omgeven is met een zwakke nevelgloed. Die twee punten zijn de kernen van respectievelijk M51 en NGC5195 en de gloed rond de kern van M51 stemt overeen met de prachtige spiraalarmen bekent van de honderden foto's.

Met een 100 mm refractor zag ik de circulaire gloed iets beter en viel me ook één helder gebiedje op dat overeenstemt met het helderste stuk spiraalarm. Dit gebiedje werd bevestigd in een 220mm Newton waar ik duidelijk een tweede stuk spiraalarm kon observeren, aan de andere zijde van de kern. In dit toestel kon ik ook zien dat er rond de kern van NGC5195 een zwakke nevel zichtbaar was. Van de nevelbrug tussen de twee stelsels kon ik niets bemerken. Deze brug lijkt me eerder een zéér moeilijk detail dat enkel in kijkers groter dan 50cm onder donkere omstandigheden op te merken is.

Het grote fenomeen van Messier 51 is de spiraalstructuur en die zou volgens R.. N. Clark zichtbaar moeten zijn met een opening vanaf

150mm. De sleutel tot slagen is het toepassen van een hoge vergroting. Dat omdat het oog het gevoeligst is voor zwakke objecten wanneer die objecten redelijk groot zijn. Dit kon ik bevestigen door mijn waarnemingen met een 10cm refractor.

Propere optische oppervlakken, goede oculairs en lang waarnemen zullen U misschien met dit wonderlijk mooie verschijnsel laten kennismaken. Met een opening vanaf 300mm is de aanblik overweldigend: twee spiraalarmen zijn duidelijk zichtbaar en krullen rond de heldere kern. Van de materiebrug tussen de twee stelsels valt opnieuw niets te bespeuren.

Met grotere instrumenten is de aanblik ronduit fenomenaal: de armen kunnen in volle geamk gezien worden en op verschillende plaatsen zijn verhelderingen op te merken. Een kleine verwittiging is hier toch op zijn plaats: M51 waarnemen met een groot instrument kan uw leven veranderen!

Astrofotografen hebben het iets makkelijker op deze structuur vast te leggen. Zij kunnen er op langbelichte opnames in slagen om de brug tussen de 2 stelsels en de zwakke structuren rond de 2 stelsels vast te leggen. Het levende bewijs van de intense interactie tussen deze 2 stelsels!

Ga zelf een kijken en stuur uw bevindingen zeker door, wij kijker ernaar uit. Bron: Kurt Christiaens.

[1] Stoyan R.: Atlas der MessierObjecte, p. 201 ev (2006)

 Meer informatie www.deepsky.be The guidestar | 23

Rubriek

Hemelkalender Dankzij de Koninklijke Sterrenwacht van België kunnen wij u deze hemelkalender aanbieden. Let wel !

Alle tijdstippen zijn aangegeven in UT (wereldtijd). Men moet twee uur bijtellen om de plaatselijke tijd te bekomen.

2 - De Maan in het perigeum (op 370 013 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 32’18’’) om 2 h. Eerste Kwartier van de Maan om 14 h 34 m.

6 - De Maan 4° ten zuiden van de ster Regulus (+1,3) om 2 h.

7 - De Maan in conjunctie met Saturnus (+0,6), 6° ten zuiden ervan om 7 h.

8 - De kleine planeet (15) Eunomia (+9,8) in oppositie.

9 - Volle Maan om 14 h 56 m.

10 - De Maan 4° ten zuiden van de ster Spica (+1,2) om 1 h.

13 - De Maan ten westen van de ster Antares (+1,2) om 3 h.

15 - Mars (+1,2) in conjunctie met Uranus (+5,9), 0°28’ ten zuiden ervan om 4 h (Moeilijk waar te nemen, de twee planeten minder dan 50 min voor de Zon op). Venus (-4,4) stationair in rechte klimming om 8 h.

16 - De Maan ten westen van de ster Sigma Sagittarii (+2,1) omstreeks 3 h. De Maan in het apogeum (op 404 232 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 29’34’’) om 9 h.

17 - Laatste Kwartier van de Maan om 13 h 36 m.

18 - Venus (-4,5) in wijde conjunctie met Mars (+1,2), 5°36’ ten noorden ervan om 16 h (Praktisch zoals niet waarneembaar).

24 | The guidestar

19 - De kleine planeet (8) Flora (+9,8) in oppositie. De Maan in conjunctie met Jupiter (-2,2), 2° ten noorden ervan om 16 h (Jupiter ‘s morgens zichtbaar!). In het sterrenbeeld Pisces vanaf de 13 maart en in het sterrenbeeld Aries vanaf de 19 april, treedt de Zon in het teken de Stier om 22 h 44 m.

20 - Gedeeltelijke bedekking van de Jupitermaan J I (Io) door J III (Ganymedes) van 3 h 45 m tot 3 h 51 m. De kleine planeet (14) Irene (+8,9) in perihelische oppositie met de Zon in het sterrenbeeld Virgo (Kortste afstand tot de Aarde : 1,1988 astronomische eenheden AE of 179,338 miljoen kilometer op 18 april).

21 - Mars (+1,2) in het perihelium, op 1,38133 AE of 206,644 miljoen kilometer van de Zon. 22 - De Maan in conjunctie met Venus (-4,5) om 14 h (Te Ukkel, kortste afstand tussen Venus en de zuidelijke maanrand : 0°19’ om 14 h 56 m, slechts 8° boven de westelijke horizon).

25 - Nieuwe Maan om 3 h 23 m.

Smalle maansikkel omstreeks 19 h 20 m, slechts 16 uur na het moment van de Nieuwe Maan (Moeilijk te ontwaren met een binoculair en door goed doorzichtige lucht laag boven de westnordwestelijke horizon – Zonsondergang om 18 h 54 m en ondergang van de Maan om 20 h 02 m).

26 - Mercurius (+0,3) op zijn grootste oostelijke elongatie – 20°25’ ten oosten van de Zon – om 8 h (Waar te nemen ‘s avonds boven de westelijke horizon). De Maan in conjunctie met Mercurius (+0,3) om 16 h (Waar te nemen met een binoculair om de planeet beter in de avondgloed te kunnen vinden als een mooie samenstand boven de westnoordwestelijke horizon omstreeks 19 h 50 m met Mercurius 2°

onder de maansikkel). Jupiter (2,2) in conjunctie met de ster 44 Capricorni (+6) om 17 h (Te bekijken met een kijker op 26 en 27 april ‘s morgens juist voor het aanbreken van de dag).

28 - De Maan in het perigeum (op 366 040 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 32’39’’) om 6 h.

Zichtbaarheid van de planeten Zichtbaar met blote oog: Mercurius, Venus, Jupiter en Saturnus.

Met telescoop of binoculair: Neptunus. Onzichtbaar: Mars en Uranus.

Mercurius (-1,9/+0,8), in zijn grootste oostelijke elongatie op 26 april, ‘s avonds boven de westelijke horizon vanaf ongeveer 12 april, gaat de 1 om 18 h 21 m, de 15 om 20 h 13 m en de 30 om 21 h 03 m of respectievelijk 6 min slechts, 1 h 35 m en 2 h 01 m na de Zon onder.

Venus (-4,0/-4,5), ‘s morgens boven de oostelijke horizon, komt de 1 om 4 h 21 m, de 15 om 3 h 35 m en de 30 om 3 h 00 m of respectievelijk 0 h 58 m, 1 h 13 m en 1 h 18 m voor de Zon op.

Mars (+1,2/+1,2) komt de 1 om 4 h 38 m, de 15 om 4 h 02 m en de 30 om 3 h 23 m of respectievelijk 41 min, 46 min en 55 min slechts voor de Zon op, dus praktisch niet waarneembaar.

Jupiter (-2,1/-2,2), ‘s morgens boven de zuidoostelijke horizon, komt de 1 om 3 h 47 m, de 15 om 2 h 58 m en de 30 om 2 h 04 m of respectievelijk 1 h 32 m, 1 h 50 m en 2 h 14 m voor de Zon op Saturnus (+0,6/+0,7), ‘s avonds en tot in de vroege uren in het sterrenbeeld Leo, gaat door de meridiaan de 1 om 22 h 15 m, de 15 om 21 h 17 m en de 30 om 20 h 16 m door.

Uranus (+5,9/+5,9) komt de 1 om 4 h 53 m, de 15 om 4 h 00 m en de 30 om 3 h 03 m of respectievelijk 0 h 26 m, 0 h 48 m en 1 h 15 m voor de Zon op, dus praktisch niet waarneembaar.

Neptunus (+8,0/+7,9), in de tweede helft van de maand moeilijk waarneembaar boven de oostelijke horizon in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 3 h 59 m, de 15 om 3 h 05 m en de 30 om 2 h 07 m of respectievelijk 1 h 20 m, 1 h 43 m en 2 h 11 m voor de Zon op.

Tekening v/d maand Op de schitterende tekening hiernaast, gemaakt door Rony De Laet, kan je M81 en M81 terugvinden zoals gezien door een Bresser 8x56 binoculair. De gemiddelde afstand tot beide objecten is zo'n 13 miljoen lichtjaar. Deze tekening is gemaakt op 31 maart 2008 in Bekkevoort (BelgiÍ).  Meer informatie www.deepsky.be

The guidestar | 25

Multimedia

GOCE, de vreemde eend...

ESA's nieuwe zwaartekrachtsatelliet GOCE is op 17 maart laatstleden, om 15:21 uur, met succes in een lage baan rond de aarde gebracht. Hiermee komt een eind aan maanden van spanning bij het GOCE team, dat de satelliet al sinds september vorig jaar probeert te lanceren. En er breekt een tijd aan waarin wetenschappers uit heel Europa de aardse zwaartekracht met ongekende precisie in kaart gaan brengen.

Space Expo Noordwijk, 15:20 uur gistermiddag. De spanning is om te snijden. Ruim zeshonderd mensen van de Nederlandse ruimtevaartindustrie, journalisten en medewerkers van ESA zijn bij elkaar om de lancering van GOCE te volgen.

De klok voor de countdown loopt af naar nul, maar op de videoverbinding met de lanceerinstallatie in Plesetsk, Rusland is geen raket te zien. Tien, negen, acht zeven...

Dan houdt het ineens op. Vandaag geen lancering.

Een probleem met de deuren van de lanceerinstallatie houdt GOCE

26 | The guidestar

nog 24 uur op aarde. Een etmaal dat er na ruim een half jaar vertraging best bij kan, vinden de aanwezigen. Het belangrijkste is dat de satelliet in orde is. En dat hij morgen alsnog naar de ruimte kan voor zijn twee jaar durende aardobservatiemissie.

Superstroomlijn Even voor de lanceerpoging krijgen de aanwezigen in de Arianezaal (zie foto) uitleg over de satelliet, waarvan een schaalmodel in de hoek staat. GOCE lijkt in de verste verte niet op de andere ESA satellieten. Geen goudfolie dat als inpakpapier losjes rond de instrumenten zit, geen grote zonnepanelen, geen schotelantennes. Het is een supergestroomlijnde pijl, beplakt met zonnecellen, die op ruim 260 kilometer boven het aardoppervlak door de ruimte scheert. Die bijzondere vorm is nodig om zijn missie uit te kunnen voeren: het nauwkeurig in kaart brengen van kleine variaties in de aardse zwaartekracht.

Missiewetenschapper Roger Haagmans van ESA legt het uit. In elke hand heeft hij een balletje. Hij laat ze achter elkaar vallen, nog geen meter uit elkaar. ' Je denkt dat ze precies hetzelfde vallen', zegt hij tegen het publiek, 'maar in werkelijkheid vallen ze verschillend. Alleen heb je een heel precies horloge nodig om het verschil te kunnen meten.'

Dat is wat GOCE kan. De kleinste variaties in de aardse zwaartekracht, tot twaalf cijfers achter de komma, in kaart brengen. Dankzij een slim systeem van gradiometers die bewegingen van de satelliet zelf meten en GPS signalen die heel nauwkeurig vertellen hoe de baan van de satelliet loopt.

Universitair hoofddocent astrodynamica Pieter Visser van de TU Delft: 'GOCE is eigenlijk een lift waarvan de kabels zijn gebroken.

Alleen valt hij niet recht naar de aarde toe, maar er voortdurend omheen. Dat komt door de voorwaartse snelheid van acht

Kortnieuws Met een bedrag oplopend tot een half miljoen euro per jaar financiert NWO Exacte Wetenschappen (EW) de komende vijf jaar de expertisegroep Allegro. Deze groep ondersteunt astronomen bij de voorbereiding en verwerking van gegevens uit waarnemingen op de telescopen van de Atacama Large Milimeter/submilimeter Array (ALMA) in Chili. Allegro biedt de Nederlandse wetenschap de kans zoveel mogelijk resultaat te halen uit de activiteiten op ALMA. De experts ondersteunen onder andere onderzoek naar het ontstaan en de evolutie van exoplaneten (planeten die op de aarde lijken). De nieuw op te richten Nederlandse groep experts wordt gevestigd aan de Sterrenwacht in Leiden. 24-03-2009.

Een team van astronomen onder leiding van Dan Batcheldor van het Rochester Institute of Technology is erin geslaagd om de prestaties van de Hubble Space Telescope te verbeteren dankzij een nieuwe kalibratietechniek.

Batcheldor en zijn collega's slaagden erin de waarnemingen van de infrarode NICMOS-camera van Hubble veel preciezer te kalibreren, waardoor het instrument in staat is om de polarisatie van kosmische infraroodstraling te onderzoeken, ook wanneer slechts één procent van de totale straling gepolariseerd is.

Straling wordt onder andere gepolariseerd wanneer het weerkaatst en verstrooid wordt door stofdeeltjes.

Onderzoek aan gepolariseerde straling maakt het daardoor mogelijk om stralingsbronnen te bestuderen die aan het directe zicht zijn onttrokken, maar waarvan het licht wel wordt weerkaatst door materie op grotere afstand. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de energierijke kernen van verre sterrenstelsels en bij jonge sterren die gehuld zijn in circumstellaire schijven.

Overigens vindt later dit voorjaar de vijfde en laatste onderhoudsvlucht naar de Hubble Space Telescope plaats, waarbij de ruimtetelescoop voorzien zal worden van nieuwe meetinstrumenten, terwijl andere worden gerepareerd. 25-03-2009.

Gedetailleerde opnamen van de maan en de planeet Mars, gemaakt door onbemande Amerikaanse ruimtesondes, zijn binnenkort voor iedereen beschikbaar dankzij een unieke samenwerkingsovereenkomst tussen de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA en softwaregigant Microsoft. Microsoft's World Wide Telescope - een gratis interactieve applicatie om de sterrenhemel op verschillende golflengten te bekijken toont straks ook closeups van hemellichamen in ons eigen zonnestelsel, waaronder foto's van de Mars Reconnaissance Orbiter en van de toekomstige Lunar Reconnaissance Orbiter. In totaal zal NASA meer dan 100 terabyte aan data beschikbaar stellen. Gebruikers van World Wide Telescope, dat gratis kan worden gedownload, zullen dan gemakkelijk in kunnen zoomen op het oppervlak van de maan of van Mars, ongeveer zoals dat nu gebeurt met Google Earth.

In World Wide Telescope zijn overigens ook gedetailleerde hemelopnamen verwerkt die gemaakt zijn met de Hubble Space Telescope. 25-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

kilometer per seconde die hij meekrijgt van de lanceerraket.' Elke afwijking van de 'perfecte' baan rond de aarde, veroorzaakt door variaties in het zwaartekrachtveld, wordt door de instrumenten opgemerkt.

twee landen wilt bouwen en in het midden precies op dezelfde hoogte wilt uitkomen. De metingen van GOCE vertellen ook veel over de mondiale oceaanstromen die weer een belangrijk effect hebben op het klimaat en klimaatverandering.

Geoïde

Dit alles kan alleen als GOCE zijn rondjes vliegt in een extreem lage baan rond de aarde (hoe lager de baan, hoe nauwkeuriger de gegevens over de afwijkingen van de zwaartekracht). Precies 24 uur na de afgebroken lanceerpoging van gisteren, wordt het vandaag opnieuw geprobeerd. Het is 15:21 uur. De klok stokt niet stil bij zeven seconden, maar telt door: zes, vijf, vier, drie, twee, één... Bij Space Expo is het minder druk dan gisteren, maar de mensen die opnieuw zijn gekomen kunnen opgelucht ademhalen. GOCE is eindelijk onderweg.

Het resultaat van de metingen van GOCE wordt door wetenschappers vertaald naar een geoïde. Dat is een kaart van de aarde zoals die eruit zou zien als er geen wind of getijden waren. ' De zeeën en oceanen in ruststand', zegt Visser. ' Als je ergens een dobber neer zou leggen, dan zou die precies op dezelfde plek blijven liggen. Altijd.'

Earth Explorer

De geoïde van GOCE is een theoretische kaart. Toch kun je er in de praktijk heel veel mee doen, zegt Haagmans. Omdat de kaart voor de hele wereld geldt, kan elk land dezelfde referentie gebruiken bij metingen van het zeeniveau. Dat is goed voor het onderzoek naar de zeespiegelstijging. Daarnaast helpt het ook bij infrastructurele werken; als je bijvoorbeeld een brug tussen

GOCE is de eerste in de nieuwe reeks ‘Earth Explorer’ missies van ESA. Het doel van deze missies is om tegen bescheiden kosten snel en met de nieuwste technieken in te spelen op de behoefte van de wetenschap. Aan de satelliet werkten 45 verschillende bedrijven en instituten uit heel Europa mee.

Nederlandsse bijdragen komen van de TU Delft, Dutch Space, SRON en Bradford Engineering. Bron: ESA / 18-03-2009.

 Meer informatie www.esa.int

The guidestar | 27

Artikel

Nacht van de duisternis Het heeft niet veel gescheeld of we hadden dit jaar, voor het eerst, niet meegedaan aan de 'Nacht van de duisternis'. De reden is dat het bestuur nogal overwerkt is door onze beurs en we moeite hebben om de dagelijkse werking weer op te starten. Zeker daar er nu reeds enkele grote zaken op het programma staan zoals de daguitstap naar de ATT messe, de opening van ons planetenpad, enz...

In feite was het de stad Oostende, of beter schepen Tom Ghermonpre, die ons overhaalde om ook dit jaar mee te doen omdat de stad, dankzij de inspaningen van hem alsook schepen Mirroir (en onze jarenlange vraag hiernaar via de Milieuen Natuurraad), voor het eerst diverse lichten zouden uit doen.

Een kans die we dus echt niet mochten laten liggen.

Enig probleem was dat ondertussen verschillende van onze leden, zoals Stijn Vanderheiden, Mike Rosseel en Steven Cuylle reeds hun medewerking hadden beloofd aan andere waarnemingsposten (en dit te Aalter en Gent). Daarom besloten we om een beperkte activiteit te voorzien met enkel vier telescopen, de lichthinder tentoonstelling en een multimedia projectie en presentatie rond het programma 'stellarium'.

De dag begon behoorlijk zonnig en dat bleek een goede voorbode te zijn. Toch bleek maart z'n grillen niet verleerd toen ik enkele uren later, in de regen, op weg was naar het vogelopvangcentrum aan de rand van de stad. Ook de wind was aangezwollen en bleek zeer krachtig uit de hoek te komen.

Goed zag het er allerbehalve uit.

28 | The guidestar

Uitgeput van de lange tocht doorheen de natuurelementen bleek Alex Degroote reeds aanwezig te zijn met al het materiaal dat we de avond voordien ingeladen hadden in z'n wagen. Enkele minuten later kwam Dirk Devlies ook aan en begonnen we de tentoonstelling, telescopen en het multimedia materiaal op te zetten. Om de eigen lichtpolutie tot een minimum te beperken hebben we ons beperkt tot het plaatsen van een resem kaarsen. Lekker sfeervol.

Ook Dieter Janssoone als Martijn Lammaing en Ruben Peene van JVS Quasar kwamen ons met enkele telescopen vervoegen.

En alhoewel we niet dachten dat we, dankzij het stormachtige weer en de afgelegen maar ideale locatie, veel volk over de vloer zouden krijgen bleek er na een klein uur na de opening toch gestaag volk bij te komen. De meesten bleven zelfs meer dan een uur ter plaatse, wat betekent dat het geheel, zelfs zonder gebruik te maken van de telescopen, boeide.

Logisch ook, want wie kijkt niet graag naar mooie en reuzegrote computersimulaties ?

Tijdens de voordracht van Dirk Devlies over 'De sterrenhemel met het blote oog' bleek er plots een kleine opening in het wolkendek te ontstaan waardoor je de maansikkel kon aanschouwen. Dat deed ik dan ook snel met behulp van één van onze kleine jeugdtelescopen. Een 7 cm Dobson die, alhoewel deze als speelgoed uit ziet, best wel degelijke resultaten behaalt. Meer nog.

De kraters in de terminator waren heel duidelijk te waar te nemen.

Helaas bleek de opklaring niet alleen zeer beperkt maar vooral van korte duur waardoor de voordracht gewoon werd vervolgd.

Een hart onder de riem kregen we van zowel schepen Tom Ghermonpre als Yves Mirroir waarvan de laatste zelfs meer dan twee uur lang aanwezig was. Altijd wel leuk om geapprecieerd te worden voor je publieke werk. Samen met hen beiden kregen we nog zo'n 32 geïnteresseerden over de vloer.

Niet overdreven, maar toch beduidend meer dan we hadden verwacht gezien de weersomstandigheden.

Volgend jaar zien we het wat groter en werken we opnieuw samen met JVS Quasar en het Vogelopvangcentrum. Ook andere natuurverenigingen zouden we uitnodigen om mee samen te werken. Bedoeling is alvast dat enerzijds wij samen met JVS Quasar als anderzijds het Vogelopvangcentrum instaat voor de organisatie. Zo kunnen we alvast het werk en de mogelijke kosten delen en meer publiciteit halen.

Enige negatieve noot is dat we blijkbaar jaar na jaar meer aanvragen krijgen van andere steden om hen bij te staan in de promotie van deze activiteit.

Helaas kunnen we niet overal staan, en moeten we keuzes maken. Willen we lichthinder in onze stad bestrijden, dan moeten we ons hier in de eerste plaats inzetten. Logisch toch ! Bron: Patrick Jaecques (AEG).  Meer informatie www.nachtvandeduisternis.be

Kortnieuws Het zwarte gat in de microquasar GRS1915+105 reguleert zijn eigen gewichtstoename.

Dat blijkt uit waarnemingen van het Amerikaanse Chandra X-ray Observatory.

GRS1915+105 is een dubbelster op 40.000 lichtjaar afstand van de aarde.

Een van de componenten van de dubbelster is een zwart gat dat 14 keer zo zwaar is als de zon. Het zwarte gat zuigt materie weg van de begeleider. Dat gas hoopt zich op in een rondwervelende accretieschijf.

Wanneer het in het zwarte gat verdwijnt, worden twee energierijke bundels van straling en deeltjes de ruimte in geblazen. GRS1915+105 is daardoor een van de helderste röntgenbronnen in het Melkwegstelsel.

De röntgensatelliet Chandra heeft de microquasar elf keer waargenomen sinds de lancering in 1999. Het blijkt dat de stralingsbundels ( jets ) tijdelijk 'afgeknepen' kunnen worden door een hete wind van de accretieschijf. Dat doet vermoeden dat het zwarte gat zijn eigen groei reguleert. Zoiets was al eerder waargenomen in grote quasars (superzware zwarte gaten in de kernen van verre sterrenstelsels), maar het is voor het eerst dat het mechanisme ook is gezien in een stellair zwart gat. 24-03-2009.

Door verschillende radarmetingen van de Amerikaanse planeetverkenner Cassini met elkaar te combineren, zijn wetenschappers erin geslaagd om 3Dbeelden te reconstrueren van het oppervlak van de grote Saturnusmaan Titan. De resultaten zijn vandaag gepresenteerd op de Lunar and Planetary Science Conference in Texas. Titan is de op een na grootste maan in het zonnestelsel. Het oppervlak gaat schuil onder een dikke, heiïge dampkring, maar inmiddels is bijna 40 procent in kaart gebracht met behulp van radar. Van twee procent van het Titanoppervlak zijn meerdere radarmetingen beschikbaar, zodat stereoscopie mogelijk is. Op basis daarvan zijn 3D-beelden en perspectivische filmpjes gemaakt, onder andere van de methaanmeren in het noordpoolgebied van Titan, van de 1200 meter hoge bergtoppen en van de uitgestrekte duingebieden. De 3D-beelden leveren belangrijke nieuwe informatie op over de merkwaardige Saturnusmaan, waar de temperatuur 180 graden onder nul bedraagt, en waar vloeibaar methaan de rol speelt van water op aarde. 2403-2009.

Artikel

Avond van de sterren Op zaterdag 4 april organiseert Space Expo in Noordwijk een bijzondere sterrenkijkavond. Dit evenement staat in het teken van de komende lancering van de Herschel infrarood ruimtetelescoop (zie foto). Om straks met deze bijzondere satelliet verder de ruimte in te kunnen kijken dan ooit te voren, heeft het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON, HIFI ontwikkeld. Iemand die alles over dit hoogwaardige en complexe ruimte-instrument kan vertellen is Ir.Peter Paul Kooijman. Als hoofd van de afdeling Mechanical Design & Realisation van de SRON in Utrecht weet hij als geen ander hoe dit instrument in elkaar zit en straks zal werken in de ruimte.

Vanaf 20.15 uur zal Ir.Kooijman bij Space Expo zijn persoonlijke verhaal vertellen over de tot standkoming van dit unieke ruimteprojekt. Zijn verhaal is niet alleen boeiend voor liefhebbers van sterrenkunde en ruimtevaart maar juist ook voor iedereen die zich persoonlijk op de hoogte wilt stellen van het onderzoek in de ruimte en de techniek daarachter.

Ook scholie-ren krijgen een schat aan waardevolle informatie uit eerste hand voor spreekbeurten en (profiel)werkstukken. Docenten zijn natuurlijk ook van harte welkom!

“hemelse delicatessen” in de vorm van sterrenhopen, de planeet Saturnus, het sterrenbeeld Orion en de Maan. Het is fascinerend om zelf door een telescoop de geheimen van de ruimte te ontsluieren. De enthousiaste leden van de volkssterrenwacht laten bezoekers bij het ruimtevaartmuseum in Noordwijk dan ook graag door hun kijkers genieten van de sterrenhemel. De sterrenavond vol “hemelse delicatessen” wordt gehouden in het kader van de Nationale Sterrenkijkdagen en het Nationaal Museumweekend.

Deze avond is ook zeer geschikt voor kinderen.

Ruimtevaarttentoonstelling en SpaceTrain Speciaal voor deze gelegenheid zal ook de ruimtevaarttentoonstelling tot 22.30 uur geopend zijn. Bij voldoende belangstelling zal ook de SpaceTrain rijden en bezoekers meenemen naar de testfaciliteiten voor satellieten bij ESA-ESTEC. De ruimtelescoop Herschel is ook hier in Noordwijk uitgebreid getest.

Hemelse delicatessen

De avondopenstelling van Space Expo begint om 19.30 uur. De lezing van ir. Peter Paul Kooijman van SRON start om 20.15 uur.

Space Expo is zaterdag 4 april overdag gewoon geopend voor het publiek.

In nauwe samenwerking met de Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen ontdekken bezoekers op 4 april ‘s avonds bij Space Expo

 Meer informatie www.space-expo.nl

Een Japanse astronaut is de ruimte ingezonden om onder meer een superonderbroek te testen. Doel van de operatie is na te gaan of hij zijn ruimteslip zeven dagen aan een stuk kan dragen en, zo ja, hoe die er na afloop uitziet. Normaal veranderen astronauten om de drie dagen hun ondergoed.

Ruimtevaarder Koichi Wakata voert het grensverleggende experiment uit aan boord van het ruimteveer Discovery. De stof waaruit zijn onderbroek is gemaakt, reduceert de geur, absorbeert zweet en werkt isolerend. Het ondergoed, dat ontwikkeld werd door Japanse onderzoekers, is gemaakt van antibacteriele polymeren. Als toemaatje: de stof is vuurbestendig. Bron: EB / 24-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

The guidestar | 29

Rubriek

Activiteitenkalender Naar aanleiding van het internationale jaar v/d sterrenkunde hebben we deze rubriek uitgebreid met activiteiten uit het ganse land zoals...

04 april Diversen 100 Uren van de Astronomie In het kader van het Internationaal Jaar van de Astronomie worden de 100 Uren van de Astronomie georganiseerd: www.100hoursof astronomy.org.

Dit evenement wordt op hetzelfde moment over de hele wereld georganiseerd en is dus werkelijk iets uniek! Uiteraard kan je ook bij ons in het Europlanetarium terecht voor enkele bijzondere activiteiten.

Wanneer: 2 tot en met 5 april 2009.

Waar: VZW Kattevennen – Europlanetarium – Planetariumweg 19 – 3600 Genk.

Internet: www.europlanetarium.com.

Telefoon: 089 65 55 55.

E-mail: info@europlanetarium.com 06 april GAS

Découverte de l'Astronomie Stage d'initiation pour les enfants de 10 à 12 ans. Prix : 55 €. Date: du 06 au 09 avril de 9h à 12h Lieu: SPA - au Waux-Hall , 10 rue de la Géronstère à Spa. Internet: www.groupeastronomiespa.be.

Email: ejehin@ulg.ac.be.

09 april La Librairie Molière Les bâtisseurs du ciel : de Copernic au procès de Galilée Astrophysicien de réputation mondiale, spécialiste des trous noirs et de la cosmologie, JeanPierre Luminet est directeur de recherches au CNRS, membre du Laboratoire Univers et Théories (LUTH) de l’observatoire de Paris.

Passionné de littérature, il est aussi romancier et poète. Parmi ses ouvrages scientifiques, on retiendra « Les Trous noirs » (Le Seuil), « L’Univers chiffonné » (Fayard), « la Physique et l’infini »,… Ses romans, depuis le « Bâton d’Euclide » et le « Rendez-vous de Vénus » ont rencontré un réel succès que vient confirmer la trilogie des « Bâtisseurs du Ciel » : « Le Secret de Copernic », « La 30 | The guidestar

Discorde céleste : Kepler et le trésor de Tycho Brahé » et « L’Œil de Galilée ». Il est fréquemment invité sur France Culture et France Inter. Prix: Entrée gratuite. Lieu: La Librairie Molière, Boulevard Tirou 68, 6000 Charleroi. Reservation inispensable Par téléphone : 071/32.89.19.

Internet: www.moliere.be. E-mail: contact@ moliere.be.

13 april JVS

16 april Diversen Conferentie De Buren: Ralph Wijers Conferentie De Buren: Ralph Wijers. Gratis, max. 340 mensen.

Wanneer : donderdag 16 april, 19u30-22u. Waar : Planetarium van de Koninklijke Sterrenwacht van België, Boechoutlaan 10, 1020 Brussel. Meer informatie : deBuren, T 02 212 19 30, info@deburen.eu, www.deburen.eu.

Paas Astro Kamp Ben je gefascineerd door het heelal en wil je graag eens leren waarnemen door een echte telescoop? Schrijf je dan in voor het Paas Astro Kamp van de JVS. We trekken 5 dagen naar één van de donkerste plekjes van Vlaanderen en maken daar de streek onveilig!

Overdag zijn er workshops, knutselactiviteiten, sport & spel, 's avonds leren we je waarnemen. We brengen ook een bezoek aan volkssterrenwacht Astrolab Iris voor unieke activiteiten waar je anders nooit de kans toe kan hebben!

Vanaf 11 jaar. Waar: De Ruischaard.

Beverenstraat 88, 8691 Leisele.

Meer info: www.vvs.be/jvs. Prijs: 65 euro voor leden, 90 euro voor nietleden.

15 april Diversen Deadline Vlaamse Sterrenkunde Olympiade Na het succes van de eerste editie vorig jaar is er ook dit jaar een Vlaamse Sterrenkunde Olympiade.

Ben je geïnteresseerd in sterrenkunde, of wil je gewoon deze uitdaging aangaan, dan moet je zeker deelnemen en je kans wagen!

De hoofdprijs is een astronomisch reisje met een nachtje waarnemen met de Mercatortelescoop op La Palma! De officiële proclamatie gaat door op 6 mei 2009 met projectvoorstellen en interessante lezingen. Wanneer: 15 april 2009.

Internet: www.sterrenkundeolympia de.be.

22 april Province du Brabant-Wallon L’origine mythologique des constellations et des signes du zodiaque Conférence «L’origine mythologique des constellations et des signes du zodiaque» par Pierre De Munck. Entrée libre.

Date : 22 avril à 20h. Lieu : Ecole des arts, rue du Château, Brainel’Alleud Plus d’informations : 02/387.16.42 ; michel_vde_astro@yahoo.fr 23 april ULB Mercure–Party Observation exceptionnelle de la planète Mercure (à son élongation maximale au couchant le 26 avril 2009 – 20°25’ est) ; prochain rendez-vous en 2016. Tout public, entrée libre. Date : jeudi 23, vendredi 24 et dimanche 26 avril, de 20h à 22h30. Lieu : Centre de Culture Scientifique, Campus de Parentville, ULB, rue de Villers 227, 6010 Charleroi.

Plus d’informations : hwww.ext-edh.ccsulb.be.

24 april Volkssterrenwacht Mira Astroclub met Frank Deboosere Multimediavoorstelling: Het klimaat vroeger en nu. Waarnemingsavond + bezoek tentoonstellingsruimten.

Toegang: € 5,00. Wanneer : Vrijdag 24 april 2009 om 19.30 uur. Waar : Volkssterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen Meer informatie : 02/269.12.80 www.mira.be.

Kortnieuws Het schepencollege van Oudenburg heeft een vergunning verleend aan bouwbedrijf Verhelst om een groot zonnepanelenpark te bouwen op het voormalige gipsstort op de grens tussen Oostende en Oudenburg. Het terrein is 4 hectare groot. Volgens Ignace Dereeper, de burgemeester van Oudenburg, is het park vier keer zo groot als het zonnepanelenpark van Nieuwpoort, dat momenteel het grootste in Vlaanderen zou zijn. "We hadden in het BPA (bijzonder plan van aanleg) De Witte Bergen al mogelijkheden ingebouwd en die kunnen met de vergunning ingevuld worden", zegt Dereeper. "Het park komt er op de gipsbergen met afval van de chemische site waardoor deze bergen een zinvolle nabestemming krijgen.

Het zal weinig zichtbaar zijn van op de openbare weg." Bron: Belga / EB / 1103-2009.

Technopolis in Mechelen krijgt er een afdeling bij: een doepark waar kinderen spelenderwijze de natuur kunnen ontdekken, zo zegt Vlaams minister van Milieu Hilde Crevits (CD&V). Technopolis investeert een miljoen euro in de uitbouw van het park dat binnen twee jaar klaar moet zijn. Er komen onder meer een ontdekkingsparcours met interactieve opstellingen, een blotevoetenpad, een geurpad en een grote zandbak. Bron: Belga / VSV / 14-03-2009.

Eind februari is in het tijdschrift Science een publicatie verschenen over de wereldwijde afkoeling 34 miljoen jaar geleden. In deze periode ontstonden de eerste grote Antarctische gletsjers, maar tot nu toe was het onduidelijk of dit gepaard ging met een wereldwijde afkoeling.

Onderzoek van de Universiteit Utrecht en Amerikaanse wetenschappers toont aan dat de wereld destijds wel degelijk kouder werd. Maar in tegenstelling tot het ijs op het zuidelijk halfrond, breidde het ijs zich op het noordelijk halfrond niet uit. Deze bevindingen zijn belangrijk bij het voorspellen van toekomstige klimaatveranderingen.

De onderzoekers baseren hun conclusies op boorkernen uit diep gelegen oceaansedimenten. Aan de hand van organische moleculen berekenden ze het temperatuursverloop tijdens de vorming van de Antarctische ijskappen. “De oppervlaktewatertemperatuur daalde tijdens deze klimaatomslag met 5 graden Celsius”, zegt Henk Brinkhuis, paleo-ecologisch onderzoeker aan de Universiteit Utrecht en één van de auteurs van de publicatie.

“Eerdere reconstructies leverden geen bewijs voor deze afkoeling wat tot veel discussie leidde.

Nu weten we zeker dat de temperatuur in die tijd is gedaald. Dit suggereert dat een afname in CO2 de oorzaak is van de afkoeling en niet een verandering van oceaanstromen.”

Ook over het ijs op het noordelijk halfrond was discussie. Er waren namelijk nooit tastbare aanwijzingen gevonden voor de uitbreiding van dit ijs tijdens deze klimaatomslag. Het onderzoek van Brinkhuis en collega’s laat zien dat er destijds niet of nauwelijks landijs is ontstaan op het noordelijk halfrond. Bron: 13-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

24 april la Société Astronomique de Liège

26 april ULB

Contemplation céleste, 400 ans d'histoire du télescope

Mercure–Party

Cycle de conférences de la Société Astronomique de Liège « La révolution galiléenne ». Prix : 2,5 €, 1,5 € pour les étudiants, gratuit pour les membres SAL. Grand public, 178 personnes max. Date : 24 avril à 20h. Lieu : Institut d'Anatomie, Rue de Pitteurs 20, Liège. Plus d’informations : Société Astronomique de Liège.

E-mail: A.Lausberg@skynet.be.

Observation exceptionnelle de la planète Mercure (à son élongation maximale au couchant le 26 avril 2009 – 20°25’ est) ; prochain rendez-vous en 2016. Tout public, entrée libre. Date : jeudi 23, vendredi 24 et dimanche 26 avril, de 20h à 22h30. Lieu : Centre de Culture Scientifique, Campus de Parentville, ULB, rue de Villers 227, 6010 Charleroi. Plus d’informations : hwww.ext-edh.ccs-ulb.be.

24 april ULB

27 april Diversen

Mercure–Party

A la découverte des planètes lointaines

Observation exceptionnelle de la planète Mercure (à son élongation maximale au couchant le 26 avril 2009 – 20°25’ est) ; prochain rendez-vous en 2016. Tout public, entrée libre. Date : jeudi 23, vendredi 24 et dimanche 26 avril, de 20h à 22h30. Lieu : Centre de Culture Scientifique, Campus de Parentville, ULB, rue de Villers 227, 6010 Charleroi. Plus d’informations : hwww.ext-edh.ccs-ulb.be.

25 april Volkssterrenwacht Mira De naam misleidt maar de vorm verleidt: over oorsprong en schoonheid van planetaire nevels Lezing Griet Van de Steene "De naam misleidt maar de vorm verleidt: over oorsprong en schoonheid van planetaire nevels".

Zaterdag 25 april 2009 om 15 uur.

Volkssterrenwacht MIRA, Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen.

Telefoon: 02/269.12.80. Internet: www.mira.be.

Project: She is an Astronomer.

Conférence le lundi 27 avril 2009 à 20h. La détection de centaines de planètes autour d'autres étoiles que le Soleil est une des découvertes les plus époustouflantes du vingtième siècle. Pensant avoir élucidé le mystère de la formation du Système Solaire, quelle ne fut pas la surprise des scientifiques de découvrir l'existence de systèmes planétaires si différents du nôtre !

Le Système Solaire serait-il une exception ? Cette conférence vous invite à faire plus ample connaissance avec ces nouvelles planètes, en vous entraînant de l'histoire de leur découverte jusqu'à la question de leur formation et de leur habitabilité. Auditoire Adam Smith – FUNDP – Rempart de la Vierge, 8 – B 5000 Namur. Internet: http://perso.fundp.ac.be/~alemaitr/IY A2009/ Meer informatie

www.iya2009.be

Cursus telescopenbouw Om organisatorische redenen start de tweede reeks van de werkgroep spiegelslijpen en telescopenbouw van de Astro Event Group vzw pas na de zomervakantie. Om de gewone werking van de vereniging niet te storen zal deze workshop telkens plaatsvinden op zaterdagnamiddag telkens vanaf 14.00 uur. Wie toch eerder wil starten kan dit altijd doen, maar dan wel in de lokalen van de S9 aan De Sterre in Gent.

De begeleiding daar gebeurt eveneens door AEG lid Jean-Pierre Grootaerd en dat op woensdagnamiddag telkens vanaf 16.00 uut (tot 22.00 uur) behalve tijdens schoolvakanties. Voor meer interesse of inlichtigen contacteert u het best grootfarao@gmail.com.

The guidestar | 31

Artikel

Magnetisme: de ontzichtbare kracht Het is zondagmiddag in Museum Boerhaave. Onder de ogen van ruim honderd belangstellenden schakelt Wolfgang Engels de stroom in om in een tweetal spoelen een fluctuerend magneetveld op te wekken. Het is even spannend – een eerste poging is mislukt – maar dan gebeurt het: het ijzeren staafje dat tussen de spoelen hangt begint te draaien. Op het scherm achter de opstelling begint een lichtpuntje te dansen, afkomstig van een miniem spiegeltje dat aan het wiebelende staafje is gemonteerd. Het bewijs is geleverd: magnetisme wordt op atomair niveau teweeggebracht door om atoomkernen cirkelende elektronen.

Dat magnetisme wordt opgewekt door elektronen behoort nu tot de basale natuurkundekennis. In het begin van de twintigste eeuw bestond hiervoor nog geen experimenteel bewijs.

Albert Einstein en de Nederlandse fysicus Wander Johannes de Haas, op dat moment assistent aan de Physikalisch-Technische Reichsanstalt te Berlijn, nemen in 1914 de uitdaging aan om dat bewijs te gaan leveren. Het idee was eenvoudig: als de hypothese van de ronddraaiende elektronen klopt, dan kunnen ze door een uitwendig magneetveld in eenzelfde draairichting worden gebracht. De wet van behoud van draai-impuls schrijft voor dat een vrij draaibaar ijzeren staafje in het magneetveld (zie tekening hieronder) op deze richtingsveranderingen van de elektronen reageert door om zijn as de andere kant op te gaan draaien.

In 1915 publiceren Einstein en De Haas hun gezamenlijke experiment.

Ze blijken niet alleen het staafje in beweging te hebben gebracht, ze leveren bovendien een kwantitatief bewijs voor de juistheid van hun 32 | The guidestar

hypothese: de door hen vastgestelde gyromagnetische verhouding van het elektron, ofwel het impulsmoment gedeeld door het magnetische moment, blijkt prima overeen te komen met de door hen veronderstelde theoretische waarde.

demonstratie voor de Deutsche Physikalische Gesellschaft. Het is deze variant die Engels het publiek in de gehoorzaal van Museum Boerhaave voortovert.

Quantumraadsel

Engels’ replica werpt geen nieuw licht op de merkwaardige kwantitatieve uitkomsten van Einstein en De Haas. Met de ervaringen die hij opdoet bij het reconstrueren van het experiment hoopt Engels inzicht te krijgen in de ‘verborgen’ kennis die achter de opstelling schuil gaat. Einstein en De Haas verrichtten hun proef bij de Physikalisch-Technische Reichsanstalt (PTR) – een soort Duits TNO. Engels vermoedt dat beide heren deze locatie doelbewust opzochten. De PTR had technisch vaardige specialisten in huis op het gebied van bijvoorbeeld metallurgie en magnetisme.

De resultaten van Einstein en De Haas zijn interessante kost voor wetenschapshistorici. Want terwijl hun eigen experimentele en voorspelde waarden prima met elkaar in overeenstemming waren, leerde de ontluikende quantummechanica enige jaren later dat ze in werkelijkheid een factor twee te laag zaten. En dat is merkwaardig.

Foto: Wander J. de Haas (links) en Albert Einstein deelden de opvatting dat elektronen om de atoomkern heen draaien.

Ze bedachten samen een experiment om dat aan te tonen: het Einsteinde Haas experiment dat nu in Museum Boerhaave te zien is.

Het originele staafje van Einstein en De Haas, een onooglijke stukje ijzer van 7 cm lang, is momenteel te zien in de tentoonstelling Jacht op het absolute nulpunt (nog tot 10 mei in Museum Boerhaave). Het artefact onthult op zichzelf weinig over het experiment. Dat was reden voor Museum Boerhaave om Wolfgang Engels – al jarenlang werkzaam aan het Einstein-De Haasexperiment – te vragen de proef met zijn replica van de opstelling publiekelijk tot leven te komen wekken.

Engels legt zich toe op de exacte replicatie van belangrijke historische natuurkundige experimenten. Zijn werk aan Einstein en De Haas richt zich niet zozeer op hun gezamenlijke experiment, maar op een opstelling die Einstein een korte tijd later gebruikte bij een

Verborgen kennis

Het lijkt haast vanzelfsprekend dat Einstein en De Haas profijt hebben getrokken van de aanwezige expertise – als deze sowieso al niet onontbeerlijk was voor de bouw van de opstelling. In de verslaglegging van wetenschappelijke experimenten blijft gewoonlijk een groot deel van de gebruikte technische en praktische kennis onbesproken, evenals de technici die deze aandragen.

Onder wetenschapshistorici kunnen deze ‘helping hands’ zich echter in een toenemende aandacht verheugen, omdat ze wel degelijk van wezenlijke invloed zijn op de wetenschappelijke praktijk.

De bezoekers van Museum Boerhaave kregen op zondag 8 februari jongstleden Einstein's proef voorgeschoteld zoals hij oorspronkelijk was bedoeld: als demonstratie-experiment. Net als de leden van de Deutsche Physikalische Gesellschaft 95 jaar eerder zagen ze een klein draaiend staafje een groot bewijs leveren, maar dan onder begeleiding van Engels in plaats van Einstein.

Bron: Kennislink / Ad Maas.

 Meer informatie www.museumboerhaave.nl

Kortnieuws De astronauten van het Amerikaanse ruimteveer Discovery en van het Internationaal Ruimtestation ISS zijn begonnen met het ontvouwen van de set donderdagavond succesvol gelnstalleerde zonnepanelen van het ISS, zo was rechtstreeks op NASA TV te zien. Het openklappen duurt normaal zowat vijf uur en is in het verleden niet altijd vlekkeloos verlopen. Het betreft S6, de vierde en laatste set zonnepanelen die meer dan 14 ton weegt en die rechts achteraan het metalen gebinte van het ISS is aangehecht. De panelen meten 35 op 11,5 meter en bevatten elk 32.800 zonnecellen. De set is donderdag gemonteerd tijdens een ruimtewandeling van zes uur en zeven minuten. De stroomvoorziening moet dankzij de nieuwe zonnepanelen in de komende uren van 90 naar 120 kWatt stijgen. Dat vermogen is nodig na de aanhechting van een Europees en een Japans lab vorig jaar, en omdat met de aankomst van Frank De Winne eind mei de vaste bemanning van het ISS naar zes opvarenden zal stijgen.

De ruimtevaarders werden vrijdag wakker met het liedje "Box of Rain" van de Grateful Dead. Bron: Belga / VSV / 20-03-2009.

Het ruimteveer Discovery dat op zondag 15 maart is vertrokken naar het Internationaal Ruimtestation, heeft een Belgische test aan boord. Zowel de Vrije Universiteit Brussel als de ULB werken eraan mee. TV Brussel maakte deze reportage. Aan het woord: Klaas Decanniere, onderzoeker aan de VUB en prof. dr.

Dominique Maes van de faculteit Wetenschappen - Biotechnologie aan de VUB. Met het experiment willen de onderzoekers nagaan hoe eiwitten kristallen vormen in gewichtloze toestand. "Eiwitten zijn de bouwstenen van het menselijk lichaam. Door ze te kristalliseren, en dus orde te scheppen uit chaos, kunnen we een hele reeks toepassingen doen," legt VUBonderzoeker Klaas Decanniere uit.

"We willen eigenlijk precies weten welke processen zich afspelen tijdens het kristalliseren." Bron: VUB. De ruimteagentschappen NASA en ESA hebben tien mogelijke onderzoeksinstrumenten geselecteerd voor de Solar Orbiter. Deze satelliet voor zonneonderzoek zou op vier keer zo kleine afstand om de zon moeten gaan draaien als de aarde. Hoewel er de afgelopen tien jaar al veel satellieten en ruimtesondes voor zonneonderzoek zijn geweest, is het gedrag van onze nabije ster nog steeds onvoorspelbaar. Door de zon van dichterbij te gaan bestuderen, hopen wetenschappers meer inzicht te krijgen in het ontstaan van de zonnewind (de stroom geladen deeltjes die de zon voortdurend uitstoot) en de werking van de magnetische 'dynamo' in de zon. Het uiteindelijke doel is om te kunnen voorspellen wanneer er grote uitbarstingen op de zon plaatsvinden.

Deze uitbarstingen kunnen grote verstoringen veroorzaken in het aardmagnetische veld, elektriciteitsen communicatienetwerken op aarde laten uitvallen, en gevaarlijk zijn voor astronauten. Het staat overigens nog niet vast dat Solar Orbiter ook daadwerkelijk gebouwd wordt: die beslissing wordt begin volgend jaar genomen. Mocht de missie groen licht krijgen, dan zal de lancering omstreeks 2015 plaatsvinden. 20-032009.

Lees verder op de volgende pagina...

Artikel

5e Vlaamse ruimtevaartdagen De vijfde editie van de "Vlaamse Ruimtevaartdagen" gaat door van vrijdag 8 tot en met zondag 10 mei 2009 in de Brabanthal te Leuven. Deze editie zal niet enkel de lancering van Frank De Winne in het daglicht stellen, maar ook het "Jaar van de Sterrenkunde 2009". De Vlaamse luchtvaartindustrie is eveneens vertegenwoordigd.

vragen over artificiële zwaartekracht, paraboolvluchten en astronautenvoedsel, dan vind je hier zeker het antwoord.

Internet, GSM, GPS, ... we gebruiken het dagelijks en zijn er ons vaak niet van bewust dat de ruimtevaarttechnologie onontbeerlijk is voor deze toepassingen. Laat je verrassen door de Time-Cruiser en ontdek de meerwaarde van het ruimtevaartonderzoek op onze maatschappij.

Verruim je kennis over het gebruik van satellietbeelden en kom meer te weten over de nieuwe Belgische satelliet PROBA V. Vergeet zeker niet te gaan kijken naar de Umicar.

De volledig door zonne-energie gestuurde wagen, die vorig jaar bij de World Solar Challenge in Australië als tweede eindigde, staat er voor je klaar. Wist je trouwens dat voor de Umicar dezelfde zonnecellen worden gebruikt als bij de Mars robot Phoenix?

Telescopen brengen de zon in beeld, in het planetarium wordt de sterrenhemel geprojecteerd, tijdens workshops bouw je je eigen raket, die je nadien mag lanceren. In het auditorium staan boeiende sprekers klaar om met jullie hun passie voor lucht- en ruimtevaart te delen.

Dit evenement is een initiatief van de Vlaamse Ruimtevaartindustrie (VRI) en wordt ondersteund door zowel de Vlaamse overheid, binnen het Actieplan Wetenschapscommunicatie, als door de Federale overheid. Op vrijdag 8 mei worden de Vlaamse scholen uitgenodigd.

Standen, workshops, lezingen en animatie zullen de bezoekers op interactieve wijze kennis laten maken met een fascinerende sector en met de technologie van lucht- en ruimtevaart, en de toepassingen ervan in het dagdagelijkse leven.

De inkom is gratis.

Bezoek de beurs en maak deel uit van de leefwereld van de astronauten aan boord van het internationaal ruimtestation (ISS) en probeer, zoals Frank De Winne bij zijn nieuwe missie eind mei zal doen, de Soyuz-capsule te koppelen aan het ISS. Wil je ook eens een echte ruimtehandschoen aantrekken, heb je

Het programma (zie website) biedt je een overzicht van doeactiviteiten tot lezingen.

Openingstijden: vrijdag 8 mei van 9.00 tot 16.00 uur, zaterdag 9 mei en zondag 10 mei van 10.00 tot 18.00 uur.

De Brabanthal is makkelijk te bereiken. Zin om uw bezoek aan de Vlaamse ruimtevaartdagen te combineren met een wandeling door de stad Leuven of de prachtige natuur van Vlaams Brabant te ontdekken, neem dan zeker een kijkje op site van de stad Leuven. Bron: Vlaamse ruimtevaartindustriëlen (VRI).

 Meer informatie www.vlaamseruimtevaartdagen.be The guidestar | 33

Artikel

Project Stratos Het project Stratos is een initiatief van DARE (Delft Aerospace Rocket Engineering), een vereniging van tachtig TU-studenten elektrotechniek en luchtvaart- en ruimtevaarttechniek.

Hun streven in dit project is om met een zelfgebouwde raket, met een lengte van vier meter, een recordhoogte voor een Europese amateurraket te bereiken. Dat record staat nu op 10,7 kilometer.

De verwachting is dat de Stratos tot ongeveer 15 kilometer hoogte zal komen, bij drie keer de geluidssnelheid. Dat is ongeveer 1000 m/s, ongeveer 3600 km/h.

Stratos is in 2008 in relatief korte tijd geheel door studenten ontworpen, gebouwd en getest. Het vormt tevens het afstudeerproject van projectleider en drijvende kracht Mark Uitendaal. Daarnaast hopen de studenten met dit project kennis op te doen voor de ontwikkeling van een nieuwe generatie raketten en nieuwe studenten te trekken voor de TU Delft.

De Stratos-raket werd op 17 maart gelanceerd in Esrange (NoordZweden). De vier meter lange raket bereikte binnen een minuut de recordhoogte van ongeveer 12,5 kilometer, waarna een deel van de raket (payload) aan een parachute terugkeerde naar de aarde.

Op donderdag 23 oktober 2008 werd op de militaire basis in ’t Harde de belangrijkste motor van de Stratos getest Deze ‘sustainermotor’ neemt de aandrijving na ongeveer 13 seconden over van vier booster-motoren, die het eerste stuk voor hun rekening nemen. De sustainer-motor is onder meer bijzonder vanwege de behuizing, gemaakt van koolstofvezelcomposiet.

Grote hoogtes betekenen tevens grote uitdagingen. Een daarvan betreft de zeer hoge snelheden (tot 1000m/s). De vereist hoogwaardige motoren en lichte maar sterke structuren. Ten tweede heersen op de lanceerbasis in maart temperaturen van vijftien graden onder nul en slecht drie uur daglicht. Vooral de elektronica moet daartegen worden beschermd.

Stratos bestaat uit verschillende systemen, zoals behuizing, 346 | The guidestar

payload, motoren en elektronica.

De Stratos raket is vier meter lang en bestaat uit twee trappen.

De boostertrap (zie foto) zal de 52 kg zware raket uit de lanceertoren tillen, en daarna worden afgeworpen. Dan, na ongeveer 4,5 seconden, is al ongeveer de geluidssnelheid bereikt (ongeveer 1200 km/h).

Na een korte tussenfase (coasting) wordt de tweede trap, de sustainer, ontstoken. Aan de top hiervan bevindt zich de payload, die na het bereiken van de maximale hoogte wordt afgeworpen. De payload keert via een parachute terug naar de aarde.

De payload bestaat uit de elektronica-, scheidings- en parachutemodules, alsmede de speciale module van het ‘TU Delft Design Synthesis project’. In de payloadmodule bevindt zich het scheidingsmechanisme dat de module losmaakt van de sustainer. Daarboven bevindt zich het parachute-systeem en ten slotte in het topje van de raket de elektronica . Met de TU Delft Design Synthesis module, tussen de vluchtcomputer en de parachute, is de versnelling van de raket in drie richtingen te meten.

Stratos wordt aangedreven door niet-commerciële motoren die zijn ontworpen en gebouwd door de studenten van DARE. Ze gebruiken als brandstof KNO3/Sorbitol.

DARE heeft momenteel de krachtigste amateur-raketmotor in Europa: de sustainer motor. Deze motor, die ongeveer zeven seconden brandt, is in veel opzichten onconventioneel.

De

behuizing is bijvoorbeeld gemaakt van koolstofvezelcomposiet, gesponsord door de TU Delft. Dit high-tech materiaal is tegelijk licht en stijf. Het opstarten van deze motor vereist een speciaal ontstekingsmechanisme. Dit is in feit een mini-raketmotor binnenin de eigenlijke motor. De sustainer geeft een totale impuls van 13500 Ns en weegt 19 kg. Het boostergedeelte van de aandrijving bestaat uit vier parallelle boostermotoren, In de 3,5 seconden dat ze branden, leveren ze elk een totale impuls van 4500 Ns. De functie van de boosters is een zodanig grote beginsnelheid te verkrijgen, dat de vinnen de raket passief kunnen stabiliseren.

De elektronica is ontworpen, gebouwd en geprogrammeerd door de afdeling elektronica van DARE. De functie van de elektronica is te reageren op gebeurtenissen en om de juiste functies te triggeren. De elektronica is verantwoordelijk voor de juiste scheiding van de twee rakettrappen, de ontsteking van de tweede trap en de controle van het servo-systeem dat de parachute ontvouwd.

Verder legt de elektronica alle vluchtdata, zoals de hoogte, vast.

Zo wordt de oriëntatie van de raket gemeten en vastgelegd als ook de buitencondities als temperatuur en druk.

De vluchtdata worden geregistreerd op een geheugenkaart en naar een grondstation gestuurd. Bron: TUdelft / Patrick Jaecques.  Meer informatie www.tudelft.nl

Kortnieuws Koning Albert en koningin Paola hebben vandaag een bezoek aan het Europees Astronauten Centrum (EAC) in Keulen gebracht. Zij werden er onder meer ontvangen en rondgeleid door Belgisch astronaut Frank De Winne, die in de laatste rechte lijn zit voor zijn tweede ruimtevlucht. Het EAC is voornamelijk een opleidingscentrum voor Europese astronauten, dat met de internationale bemanningen van het Internationaal Ruimtestation ISS nu ook frequent Amerikaanse, Russische en Japanse ruimtevaarders ontvangt.

In dat centrum van ESA kreeg de pas tot brigadegeneraal gepromoveerde De Winne trouwens zijn basisopleiding.

Hij vertoeft er na omzwervingen voor training in de VS en Japan nu nog een week, alvorens naar Moskou af te reizen om zich verder voor te bereiden op in het bijzonder operationele aspecten van zijn langeduurmissie naar en met het Internationaal Ruimtestation ISS die op 27 mei op Bajkonoer begint. Tijdens de laatste weken van zijn verblijf van een half jaar in de spacemeccano wordt de tweede Belg in de ruimte de eerste niet-Amerikaanse of niet-Russische gezagvoerder. Het koninklijk paar heeft zich veel langer dan gepland laten informeren over de missie zelf, over ESA en over het belang van ruimtevaart voor Belgie, Europa en in het algemeen. Bron: Belga / EB. Het Europese en het Franse ruimtevaartbureau, ESA en CNES, hebben een contract van 435 miljoen euro ondertekend waardoor ESA en de Europese ruimtevaart verder gebruik kunnen maken van de lanceerbasis Kourou in FransGuayana, zo heeft ESA bekendgemaakt. *Van op Kourou, officieel het 'Centre Spatial Guayanais', vertrekken de Europese Ariane-raketten. Daar komen in een nabije toekomst de lichte Europese draagraket Vega en de Russische Sojoez (in een uitbating door het Europese lanceerbedrijf Arianespace) bij. Sinds 1975 sluit ESA daarom contracten af met het CNES dat daarmee voor de Franse regering optreedt. Frans-Guyana is een oude Franse kolonie in Zuid-Amerika die vooral als strafkolonie bekendheid kreeg en die nu een overzees departement is. De locatie is ideaal omdat Kourou maar enkele graden boven de Evenaar ligt, de denkbeeldige lijn waarboven de zware telecommunicatiesatellieten hun banen rond de planeet trekken. Het transport naar zo'n baan is dus eenvoudiger, terwijl de draagraketten met een lancering naar het oosten ook de maximale draaisnelheid van de Aarde meekrijgen.

Die factoren bepalen mee het succes van de Ariane op de wereldmarkt. Bron: Belga / VSV / 28-03-2009.

Lees verder op de volgende pagina...

Wist je dit ?

Wat is gravitatiestraling ?

In de formulering van Einstein's algemene relativiteitstheorie wordt de zwaartekracht (gravitatiekracht) beschreven als een kromming van de ruimte-tijd. Net als een atleet die neerkomt op een trampoline verstoort een ster de ruimte-tijd.

Een klein balletje aan de rand van onze denkbeeldige trampoline zal naar de ster/atleet rollen. Zo werkt zwaartekracht: de massa in het centrum van de trampoline fungeert als put waar andere massa naartoe valt. Een fascinerende consequentie van deze theorie is dat een trilling van de trampoline een golfpatroon zal veroorzaken, gravitatiestraling, net als een trilling op het water een golf produceert.

De algemene relativiteitstheorie voorspelt heel nauwkeurig waar zulke golven ontstaan en wat hun eigenschappen zijn, o.a. dat ze zich met precies de lichtsnelheid voortplanten. Het is niet zo makkelijk om de ruimte-tijd te laten trillen, dus is het niet zo makkelijk om gravitatiestraling te produceren.

In de praktijk komt het erop neer dat je met relativistische snelheden om elkaar heen draaiende dubbele neutronensterren of zwarte gaten nodig hebt om sterke golven te maken.

Eén zo'n dubbele neutronenster is de in 1974 door Hulse en Taylor ontdekte dubbelpulsar PSR 1913+16. Hulse en Taylor lieten zien dat deze neutronensterren heel snel om elkaar heen draaien en dat de tijd waarin ze één keer om elkaar heen draaien elk jaar een heel klein beetje afneemt (75 miljoenste seconde). Dat is precies de afname die door de algemene relativiteitstheorie wordt voorspeld.

De afname wordt veroorzaakt doordat er gravitatie-straling wordt

uitgezonden waardoor de dubbele neutronenster energie verliest.

Voor hun ontdekking kregen Hulse en Taylor in 1993 de Nobelprijs Natuurkundigen willen nu graag direct gravitatiestraling meten. Al in de 60er jaren van de 20e eeuw werd dit geprobeerd door Weber.

Hij probeerde trillingen in hele zware balken te meten die door gravitatiestraling worden veroorzaakt, maar het is hem niet gelukt aan te tonen dat hij werkelijk gravitatiestraling heeft gemeten.

Tegenwoordig probeert men het met laser-interferometers. Als er een gravitatiegolf langskomt moet de laser een iets grotere of kleinere afstand afleggen, omdat de ruimte zelf een beetje uitrekt of inkrimpt.

De afstand die een laser aflegt kan met grote nauwkeurigheid worden gemeten. Echter het verschil in afstand is een stuk kleiner dan de afmeting van een atoom, dus de detectoren moeten enorm goed beschermd worden tegen verstoringen van buiten, zoals aardbevingen, maar zelfs ook van moleculen die tegen de detectoren botsen! De grootste experimenten die op dit moment op stapel staan zijn de amerikaanse LIGO, de Frans-Italiaanse VIRGO en de Duitse-Engelse GEO 600. In de toekomst zullen deze experimenten ook in de ruimte worden gedaan, zoals voorgesteld in het NASA/ESA project LISA. Met een beetje geluk wordt het de komende 20 jaar heel gewoon dat sterrenkundigen samensmeltende zwarte gaten detecteren!  Meer informatie http://nl.wikipedia.org /wiki/Zwaartekracht

The guidestar | 35

Artikel

Over de rol van wolken...

Over de rol van wolken bij de huidige klimaatverandering is nog heel weinig bekend. Hoog tijd dus dat er meer onderzoek wordt gedaan naar deze 'X-factor'. Dat stelt prof.dr.ir. Herman Russchenberg op woensdag 1 april in zijn intreerede aan de TU Delft.

Hoewel vrijwel alle wetenschappers het eens zijn over de huidige opwarming van de aarde en de belangrijkste oorzaak daarvan (broeikasgassen), zijn er deelaspecten waar nog weinig over bekend is. De invloed van wolken op het klimaat is zo'n aspect. Prof.

Herman Russchenberg van het IRCTR (International Research Centre for Telecommunications and Radar) pleit daarom in zijn intreerede aan de TU Delft voor meer onderzoek naar wolken. 'De rol van broeikasgassen bij de klimaatverandering is vrij duidelijk.

Bovendien kunnen we aan de uitstoot van die broeikasgassen concreet iets doen. Bij wolken ligt dat allemaal complexer. We weten gewoonweg niet hoe wolken reageren op de klimaatverandering en omgekeerd hoe het klimaat wordt beïnvloed door wolken. Maar die invloed zou wel eens behoorlijk groot kunnen zijn.'

Aerosols Een van de deelgebieden die Russchenberg onderzoekt, is de invloed van aerosolen, fijne stofdeeltjes, op de wolkenvorming.

De stofdeeltjes kunnen dienen als kern waaromheen waterdamp kan condenseren tot hele kleine druppeltjes. Hoe meer van zulke druppeltjes in een wolk, hoe witter

366 | The guidestar

deze is en hoe meer zonnestraling de wolk tegenhoudt. Het zou dus kunnen dat aerosolen, die gedeeltelijk door menselijke activiteiten (industrie en vervoer) worden uitgestoten, een remmend effect hebben op de opwarming van de aarde. Her en der gaan daarom zelfs stemmen op om grote hoeveelheden stofdeeltjes in de atmosfeer te brengen. Russchenberg is tegen zulke experimenten.

'Je moet niet zomaar gaan rommelen als je nog niet precies weet hoe het systeem in elkaar zit.'

Radar Hoewel bekend is hoe aerosolen de vorming van wolken beïnvloeden, is de grootte van het effect nog een vraagteken. Russchenberg: 'Daarvoor is meer fundamentele kennis nodig en betere meettechnieken.

We zoeken het vooral in een slimme combinatie van technieken: lidar, radar en radiometrie.' Sinds 2002 test de TU Delft samen met andere wetenschappelijke partners nieuwe technieken in de 200 meter hoge experimentele weertoren in Cabauw, bij Lopik.

Extreem Een tweede hoofdpunt dat Russchenberg maakt in zijn intreerede, betreft extreme weersituaties.

'Door de klimaatverandering krijgen we in Nederland steeds vaker te maken met extreem weer, vooral met heftige regenval. Het is de vraag of we daar helemaal klaar voor zijn', zegt Russchenberg. De hoogleraar pleit daarom voor betere monitoringsystemen zodat, in combinatie met verfijnde atmosfeermodellen, lokaal extreem weer langer van te voren voorspeld kan worden. Dit is bijvoorbeeld erg nuttig voor luchthavens als Schiphol, dat betere weersvoorspellingen kan gebruiken om het luchtverkeer nog efficiënter te laten verlopen.

Meer informatie De intreerede van prof.dr.ir.

Herman Russchenberg (faculteit Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica) vindt plaats op woensdag 1 april om 15.00 uur in de Aula van de TU Delft. E-mail: H.W.J.Russchenberg@tudelft.nl.

Foto: De gloednieuwe 'Drizzle' weerrader bovenop de 213 meter hoge mast van het CESAR observatorium van het KNMI. Bron: KNMI / TUDelft.

 Meer informatie www.tudelft.nl

Kortnieuws Het zomeruur schendt de mensenrechten. Dat is tenminste de mening van de Belgische Vereniging tegen de Zomertijd (BVZT), die al jaren tegen het zomeruur strijdt.

Komend weekeinde spelen we opnieuw met de tijd. In de nacht van zaterdag 28 op zondag 29 maart draaien we de klok een uur vooruit en gaat de zomertijd opnieuw in. BVZT haalmt verschillende wetenschappelijke en minder wetenschappelijke studies aan die de relatie bewijzen tussen de zomertijd en slaperigheid, overconsumptie van slaap- en kalmeringsmiddelen en verkeersonveiligheid. Het zomeruur zou volgens de organisatie ook de oorzaak zijn van een verhoging van luchtverontreiniging en fotochemische polluenten. Voorts is het zo dat bijvoorbeeld spaarlampen minder energie opslokken dan de gewone lampen op het ogenblik dat de zomertijd werd ingevoerd. Ouders van baby's klagen over ritmestoornissen bij hun oogappels bij het jongleren met de tijd. Tegenstanders zeggen ook dat luchtverversingssystemen meer moeten werken door de zomertijd. In de nasleep van de oliecrisis van 1973 voerde Frankrijk de zomertijd in 1976 in om energie te sparen. De Britse eilanden kenden de zomertijd al van daarvoor en de Benelux volgde in 1977. Voor wie telkens twijfelt of men bij het ingaan van zomer-of wintertijd de klok voor- of achteruit moet zetten, is er een makkelijk ezelsbruggetje: in het VOORjaar gaat de klok een uur VOORuit. Dankzij de zomertijd kunnen we 's avonds langer van het daglicht profiteren en is er minder elektrisch licht nodig. Bron: Belga / EDP / 25-032009.

De Belg reed nog nooit zo groen. De verkoop van milieuvriendelijke auto's minder dan 105 gram CO2 per kilometer - is vorig jaar meer dan verviervoudigd ten opzichte van een jaar eerder. Dat blijkt uit cijfers die de constructeursfederatie Febiac bijeen sprokkelde. Volgens Febiac is de toename vooral te danken aan de overheidskorting van 15 procent en het grotere aanbod. Bron: Belga / VSV / 28-03-2009.

Onderzoekers van het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON hebben voor het eerst 'vingerafdrukken' gezien van interstellair stof in röntgenlicht. Cor de Vries en Elisa Costantini gebruikten de door SRON ontwikkelde reflectietraliespectrometer (RGS) om de absorptie van röntgenstraling door interstellair stof te analyseren. De vingerafdruk van deze stofdeeltjes kan meer vertellen over de samenstelling en het ontstaan van de deeltjes. De resultaten verschijnen op 31 maart in een persbericht van Astronomy & Astrophysics. 29-032009.

Uit de oude doos...

Mercury 7 jubileum Elke maand blikken we terug naar wat er zich in diezelfde periode op sterrenkundig of ruimtevaartgericht gebied heeft voorgedaan...

2 April (1959) 50e verjaardag

Gemini project. Het ruimtevaartuig werd op 8 april 1964 gelanceerd en na drie omwentelingen was de testvlucht afgelopen. Op 12 april 1964 brandde het restant van het ruimtevaartuig op in de aardse atmosfeer. Dit was het einde van Gemini 1.

Mercury 7 astronauten Het Mercury-project is het eerste programma van de Verenigde Staten voor bemande ruimtevaart en had als doel de eerste Amerikaanse ruimtevaarders in een baan om de aarde te brengen, het bestuderen van functioneren en gedrag van de mens in die omgeving, en na afloop capsules en astronaut veilig op aarde te laten terugkeren. In het kader van het Mercury-ruimtevaartprogramma zijn een aantal bemande en onbemande ruimtevaartuigen gelanceerd. De onbemande lanceringen betroffen testvluchten met in enkele gevallen chimpansees aan boord.

De Mercury-capsules waren zeer kleine eenpersoonsruimtevaartuigen. Er werd wel over gezegd dat je er niet instapte, maar dat je ze aantrok. Ze waren volledig vanaf de grond bestuurbaar voor het geval dat de astronaut onwel zou worden. Voor de Mercury-vluchten werden drie verschillende draagraketten gebruikt, de Little Joe, de Redstone, en de Atlas. De Little Joe en de Redstone-raketten werden gebruikt voor ballistische vluchten, de Atlas-raketten voor de vluchten in een baan om de aarde. De Atlasraketten waren oorspronkelijk bedoeld voor kernkoppen en moesten extra worden versterkt om de Mercury-capsules te kunnen dragen.Voor de bemande Mercuryvluchten werden zeven voormalige testpiloten van de Amerikaanse luchtmacht geselecteerd.

Ze werden bekend als de Mercury Seven: Alan Shepard, Virgil Grissom, John Glenn, Scott Carpenter, Wally Schirra, Leroy Cooper en Donald Slayton. Zes van de zeven hebben een Mercuryvlucht uitgevoerd, Donald Slayton werd medisch afgekeurd maar heeft later gevlogen in het kader van het Apollo-Soyuz Test Project.

Het Gemini project was een Amerikaans ruimtevaartprogramma, waarin tussen 1964 en 1966 in totaal twee onbemande (Gemini 1 en 2) en tien bemande (Gemini 3 tot en met 12) ruimtevluchten werden uitgevoerd. De Geminicapsule bood plaats aan twee astronauten, die oefenden met ruimtekoppelingen, ruimtewandelingen en andere manoeuvres die dienden ter voorbereiding van het Apollo project.

12 April (1849) 160e verjaardag

Ontdekking van Hygiea Hygiea is een planetoïde genoemd naar de Griekse godin van de gezondheid, de dochter van Asklepios. Deze planetoïde werd in 1849 ontdekt door Annibale de Gasparis. Annibale de Gasparis was een Italiaanse astronoom die tussen 1864 en 1889 directeur was van de Astronomical Observatory of Capodimonte in Napels. Tevens won hij de Gold Medal of the Royal Astronomical Society in 1851.

Planetoïden, ook wel asteroïden, kleine planeten of mindere planeten genoemd, zijn stukken materie in ons zonnestelsel die zich evenals planeten in een baan om de zon bewegen. Er zijn er inmiddels ruim 300.000 bekend.

Verreweg de meeste hebben banen tussen de planeten Mars en Jupiter. De grootste zijn bijna 1000 km groot, maar er zijn er ook zo klein als stof. Het materiaal schijnt vaak steenachtig te zijn, maar soms is het ijzer- of nikkelhoudend en op grote afstand van de zon zijn er ook ijsplanetoïden.

8 April (1959) 45e verjaardag

Gemini 1 lancering Gemini 1 was een onbemande testvlucht in het kader van NASA's Lees verder op de volgende pagina...

 Meer informatie www.aerospaceguide.net The guidestar | 37

Artikel

Laat je verleiden door de sterren Wat kun je zien op Mars? Is er buitenaards leven? Hoe klinkt een ster? Op 4 en 5 april vindt in science center NEMO in Amsterdam een grote publieksmanifestatie plaats die in het teken staat van de sterren. Je kunt zien hoe een telescoop werkt, live naar de sterren luisteren, je eigen zonnewijzer maken en een satelliet van dichtbij bekijken. Ook zijn er films, (kinder)lezingen, poezie en nog veel meer spannende doe- en luisteractiviteiten om zelf het heelal te ontdekken.

mische ontdekkingen deed met een telescoop. In meer dan 135 landen worden begin april publieksactiviteiten georganiseerd onder het motto 'Het heelal: ontdek het zelf'.

Ook de jaarlijkse sterrenkijkdagen, waarbij publiekssterrenwachten hun deuren openen, vinden in die periode plaats. In NEMO staat de Nederlandse inbreng in de sterrenkunde centraal.

Het evenement wordt georganiseerd in het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde (IYA2009), dat door de Verenigde Naties is uitgeroepen omdat het 400 jaar geleden is dat de Italiaanse sterrenkundige Galileo Galilei de eerste astrono-

Laat je verleiden door de sterren is op 4 en 5 april gratis toegankelijk omdat het Museumweekend is.

Het sterrenweekend wordt georganiseerd door de astronomenvereniging NAC, NWO Exacte Wetenschappen, de KNVWS, NOVA en NEMO. Deze samenwerking is ontstaan in het kader van de viering van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde en sluit aan bij de doelstelling van het VN-jaar om het grote publiek, en met name jongeren te informeren over en te enthousiasmeren voor de sterren-kunde. Bron: Nemo.

 Meer informatie www.nemo.nl

Artikel

België doet een uur lang het licht uit Met de ongeveer 500.000 gezinnen die een uur lang het licht hebben gedoofd, heeft ons land massaal zijn symbolische stem uitgebracht voor actie tegen klimaatverandering. Dat stelt het Wereld Natuur Fonds, de drijvende kracht achter Earth Hour.

Liefst 193 steden en gemeenten en 329 bedrijven hadden aangekondigd te zullen deelnemen aan de actie. Heel wat bekende gebouwen doofden de lichten voor Earth Hour: het Atomium en de Grote Markt in Brussel, het Belfort en de Sint-Baafs-kathedraal in Gent, de kathedraal van Antwerpen, de Leeuw van Waterloo, de Citadel van Namen, enzovoort. Ook acht van de tien provincies, de drie gewesten en de federale overheid droegen hun steentje bij. Op de autosnelwegen in Vlaanderen en Wallonië gingen de lichten eveneens uit.

Geen elektriciteitspanne Earth Hour heeft problemen met de 386 | The guidestar

ook geen elektriciteits-

voorziening veroorzaakt. Dat werd na afloop van de actie vernomen van Eva Suls, de woordvoerster van Elia, de beheerder van het Belgische hoogspanningsnet. Elia had er op voorhand voor gewaarschuwd dat de actie een grote stroomstoring teweeg zou kunnen brengen. De beheerder raadde daarom aan enkel de verlichting uit te schakelen zodat de verbruiksschommeling beter ingeschat kan worden en om niet stipt om 21.30 uur weer alles aan te schakelen.

"Er is helemaal geen probleem geweest", zegt Suls achteraf. De woordvoerster stelt dat de oproep van Elia blijkbaar goed is opgevolgd en dat de Belg geanticipeerd heeft.

Vanaf 20.00 uur is het verbruik beginnen dalen en was er een verschil van 300 megawatt ten opzichte van de normale voorspelling op dat tijdstip. Een half uur later is daar nog eens 100 megawatt bijgekomen.

Samengeteld komt die 400 megawatt overeen met het verbruik van ongeveer 500.000 gezinnen, weet Suls, die het heeft over een "mooie

deelname. Hoewel het Wereld Natuur Fonds pas over enkele weken een duidelijk cijfer op het aantal deelnemers kan plakken, lijkt het erop dat zeker één op zeven over de hele wereld de actie steunde. Dat betekent dat het beoogde miljard deelnemers zeker bereikt is. De meeste grote monumenten doofden zaterdag symbolisch het licht. Ook in de lichtstad Parijs werd de Eiffeltoren een uurtje donker.

De meest enthousiaste deelnemers waren de ontwikkelingslanden. De Filipijnen stonden zelfs helemaal bovenaan de lijst. China, een van de grootste vervuilers ter wereld, nam voor het eerst deel.

Op het internet was 'Earth Hour' dit weekend een heel populaire zoekterm. Bron: Belga / BF / 28-032009.

 Meer informatie www.earthhour.org

Kortnieuws Vanaf begin april zal de radar 'Würzburg Riese' te zien zijn op het provinciaal domein Atlantikwall. 'De radar stond tot voor kort opgesteld als radiotelescoop bij de Koninklijke Sterrenwacht en werd gebruikt om de zon te volgen. Ze is in perfecte staat en werd in drie stukken in de duinen gezet. 'De radars werden gebouwd door Telefunken en Zeppelin en stonden op treinwagens zodat ze mobiel waren. Maar ook langs de Belgische kust en de volledige Atlantikwall stonden dergelijke radars opgesteld. De radars dienden om oorlogsvliegtuigen van de geallieerden te detecteren en om de Duitse vliegtuigen te begeleiden. Het aanbod van het leger om de radar op te stellen voor het publiek namen we natuurlijk graag aan want het past in het verhaal over de Duitse kustverdediging in de oorlog', zegt plaatsverantwoordelijke Glenn Gevaert. Het museum opent weer vanaf april en de radar, draaibare bedieningscabine en de rails waarop het stond, krijgen een prominente plaats. 'Alles samen wegen de onderdelen 30 ton. De stukken liggen nu nog los en zullen wel te zien zijn.

De komende maanden zullen ze gemonteerd worden en krijgen ze bovenaan een plaats op de locatie van een zoeklicht uit de Tweede Wereldoorlog. De Würzberg Riese wordt de nieuwe blikvanger.' Bron: EFO. Meetgegevens van de grootste radioschotel ter wereld kunnen binnenkort geanalyseerd worden door een wereldwijd netwerk van thuiscomputers. Op die manier hopen sterrenkundigen nieuwe pulsars op het spoor te komen, en uiteindelijk directe aanwijzingen te vinden voor het bestaan van zwaartekrachtgolven.

Einstein@Home, een van de grootste 'distributed network'-programma's ter wereld, maakt gebruik van de gezamenlijke kracht van honderdduizenden thuiscomputers om radiowaarnemingen door te spitten op zoek naar pulsars - compacte, snel rondtollende neutronensterren. Door nu ook de metingen van de 300-meter Arecibo-radiotelescoop op Puerto Rico beschikbaar te stellen via Einstein@Home, moet het mogelijk zijn om nieuwe pulsars in dubbelstersystemen te vinden, waaronder exemplaren met een omlooptijd van hooguit enkele tientallen minuten.

Zulke compacte dubbelstersystemen zenden volgens Einsteins relativiteitstheorie zwaartekrachtgolven uit verstoringen in de ruimtetijd die in principe waarneembaar moeten zijn met gevoelige detectoren op aarde.

Zie: www.einsteinathome.org. 24-032009.

Op woensdag 1 april aanstaande krijgen achttien vrijwilligers van de stichting CAMRAS een prestigieuze beloning van het zogenoemde Veder Fonds, de stichting Wetenschappelijk Radiofonds Veder. De vrijwilligers van CAMRAS (Stichting C.A. Muller radio Astronomie Station) hebben in hun vrije tijd de Dwingeloo-radiotelescoop van ASTRON weer operationeel gemaakt. Het Veder Fonds reikt deze beloning uit voor de zeer enthousiaste wijze waarop zij dit hebben gedaan.

De telescoop kan nu door amateurs en onderwijs gebruikt worden. De uitreiking op 1 april wordt geopend door Prof. Michael Garrett, algemeen directeur van ASTRON.

Lees verder op de volgende pagina...

Artikel

Nieuwe ESO film De 66 reuzenschotels van ALMA, het toekomstige Europese observatorium in Chili, krijgen in het Jaar van de Sterrenkunde een publiciteitsstunt van jewelste. De Europese Zuidelijke Sterrenwacht ESO heeft een film met spectaculaire 3D-animaties gemaakt, die op een scherm van 360 graden kan worden afgespeeld. Het programma heet ‘In Search of our Cosmic Origins’ en geeft een rondleiding van dertig minuten door de hoogste sterrenwacht op aarde. De film is bedoeld voor planetariums.

Hoofdpersoon is een jonge, vrouwelijke sterrenkundige, die het publiek laat zien hoe wetenschappers 400 jaar na Galileo’s eerste waarnemingen in staat zijn om hoog en droog het heelal te bestuderen op milimetergolflengtes.

De film speelt zich af rond ALMA, Atacama Large Milimeter / submilimeter Array.

ALMA is een observatorium in aanbouw voor waarnemingen in het zogenoemde koele heelal. In die uithoeken van de ruimte vind je sporen van de oerknal en de moleculen die de bouwstenen zijn

van sterren, planeten, melkwegstelsel en zelfs leven.

De sterrenwacht wordt gebouwd in het Chileense Andesgebergte, omdat de lucht op 5.000 meter hoogte ijl en droog genoeg is om de fijne signalen uit de ruimte goed te ontvangen. In 2011 moet het systeem van 66 enorme schotelantennes werken.

ALMA is wereldwijd het grootste sterrenkundige project van dit moment.

Om de film te maken werkte ESO samen met Franstalige planetaria, verenigd onder de naam APLF. De animaties zijn van het Nederlandse bedrijf Mirage3D. Voor planetaria is het programma een kans om mee te profiteren van de aandacht die het Jaar van de Sterrenkunde internationaal trekt.

‘In Search of our Cosmic Origins’ gaat in première op het Europees Film Festival, dat van 24 tot en met 26 april wordt gehouden in Portugal. Van de film wordt ook een Nederlandstalige versie gemaakt.

 Meer informatie www.cosmicorigins.org

Artikel

Gelukkige verjaardag Op 25 maart is het veertig jaar geleden dat het Europese observatorium op Cerro La Silla in Chili officieel in gebruik werd genomen.

De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) werd op 5 oktober 1962 opgericht door België, Duitsland, Frankrijk, Nederland en Zweden, op initiatief van de Nederlandse astronoom Jan Oort.

Een jaar later werd Chili gekozen als locatie voor het nieuw te bouwen observatorium, en in oktober 1964 werd de bergtop La Silla ('het zadel') aangekocht. De eerste telescoop werd in 1966 in gebruik genomen, en nadat enkele andere telescopen volgden, vond de inauguratie van de sterrenwacht

plaats op 25 maart 1969. Later werden op La Silla onder andere de grote 3,6-meter telescoop en de 3,5-meter New Technology Telescope in gebruik genomen. Tijdens de hoogtijdagen van de sterrenwacht waren er vijftien afzonderlijke telescopen in bedrijf.

Inmiddels heeft de meeste ESOactiviteit zich verplaatst naar Cerro Paranal, waar de Very Large Telescope is gebouwd. Op La Silla wordt echter nog steeds belangrijk astronomisch werk verricht, onder andere op het gebied van exoplaneten.  Meer informatie www.eso.org The guidestar | 39