Guidestar 05-2009

Guidestar Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e-zine van de Astro Event Group vzw - Jaargang 4 - Mei 2009

Bezoek ook de Belgische website op www.astronomy2009.be

Editoriaal

Redactioneel

Dit GRATIS e-zine is een non-profit product van de Astro Event Group vzw en heeft tot doel om sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten naar een zo breed mogelijk publiek.

Verantwoordelijke uitgever Patrick Jaecques, Astro Event Group vzw, Prof. J. Vercoulliestraat 38, 8400 Oostende. Tel.: 059/51.83.88.

Werkten mee aan dit nummer: Kurt Christiaens, Jean-Pierre Grootaerd, David Van Steeland, Sjoerd Dufoer en Patrick Jaecques. Ism JWG. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden voor dit e-zine ?

Contacteer ons dan via patrick jaecques@gmail.com Samenwerking De redactie van deze publicatie werkt nauw samen met oa de websites www.desterren.net, www.astronomie.be en www.space-page.be en kwam tot stand dankzij de technische ondersteuning van volkssterrenwacht Astrolab Iris. Door de steun van de diverse auteurs, en natuurlijk de sponsoren, kunnen we deze publicatie GRATIS verspreiden.

Voorpagina Belgische astronaut Frank De Winne tijdens z'n opleiding in de Russische sterrenstad. Bron: ESA. Inhoudelijk De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Volledig ontworpen met gratis opensource en/of freeware software zijnde Scribus, Foxit Reader, Paint.net en Gimp.

Inhoudstabel Artikel 04 - Vuistbijlen, bizons en sterrenkunde ............................ Patrick Jaecques 07 - Nieuwe observatiekoepel ................................... Jean-Pierre Grootaerd 08 - Het Britse ministerie ziet ze vliegen ............................................... Red. 09 - Vollenhoven krijgt planetoïde .......................................................... Red. 14 - Van waarneming, inslag tot unieke vondst ................... Johan Schaeffer 15 - Interplanetaire economie ................................................................ Red. 16 - Waarnemings Landsat 7 ......................................... David Van Steeland 18 - Nieuwe koepel voor Leidse sterrenwacht ....................................... Red. 21 - Gezocht: astronauten ..................................................................... Red. 26 - Let's go L.U.N.A.R. ......................................................................... Red. 27 - Leven met extremen ...................................................................... Red. 28 - B.L.A.S.T. ........................................................................................ Red. 29 - Europa warmt verder op.................................................................. Red. 31 - Zoeken naar leven .......................................................................... Red. 32 - Let's get physical / Verste gammaflits ooit ...................................... Red. 33 - Op zoek naar Theia / Drie bruine dwergen ontdekt ........................ Red. 34 - De invloed van de Zon op de Aarde / India lanceert ....................... Red. 36 - Het F.T.I.R. instrument .................................................................... Red. 40 - Ook planetoïden worden rood van de Zon ..................................... Red. 41 - Diamanten uit de ruimte / Sigmoïden verklaard ............................. Red. 42 - Wedstrijd: win een Meade ETX-90 PE telescoop ! ........................ Red. E Rubriek 08 - Multimedia: ....

10 - Cursus: De maan ...................... Jongerenwerkgroep voor Sterrenkunde 13 - Filmtip: Star Trek XI ..................................................... Patrick Jaecques 17 - De AEG kalender ............................................................................ Red. 19 - Het AEG nieuws .............................................................................. Red. 20 - Zoekertjes ....................................................................................... Red. 22 - Diep in ... Mei ................................................................. Kurt Christiaens 24 - Hemelkalender ................................................................................. Red. 30 - Activiteitenkalender .......................................................................... Red. 35 - wat is... een planeet ? ..................................................................... Red. 37 - Uit de oude doos... ......................................................................... Red. E Voorwoord Hoe vreemd het ook mag klinken... Maar bij onze online wedstrijd rond de Meade ETX-90 PE telescoop tijdens onze beurs, de AE-2009, kregen we veel te weinig inschrijvingen binnen. Daardoor proberen we het opnieuw...

Deze keer niet alleen bij het grote publiek, maar ook in de sterrenkundige gemeenschap. Meer bepaald bij de talrijke lezers van dit, al zeggen we het zelf, boeiende magazine.

In de eerste plaats hopen we echter dat u ook aan dit nummer van 'The guidestar' wat leesplezier hebt. Heb je opmerking, laat het ons dan gerust weten. We doen het namelijk voor u !

Patrick Jaecques, Voorzitter en hoofdredacteur.

Ook een enthousiaste lezer van ons e-zine ? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaarbasis, bedraagt overigens slechts 15 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van lidgeld 2009 + je volledige naam en e-mail adres. Zo kunnen we onze diverse GRATIS diensten blijven garanderen. Alvast bedankt !

Dit e-zine kan men het beste raadplegen met de compacte, veelzijdige en stabiele Foxit Reader. De GRATIS PDF lezer die men kan terugvinden en downloaden op: www.foxitsoftware.com.

 Meer informatie www.astro-event-group.be

The guidestar | 03

Hoofdartikel

Vuistbijlen, bizons en sterrenkunde Nadat de grotten van Lascaux in 1940 bij toeval waren ontdekt, werden de onderaardse ruimten iedere week door duizenden nieuwsgierigen bezocht. Dat waren er veel te veel. Het bijzondere klimaat in de grotten, waar de temperatuur en het vocht- en koolzuurgehalte van de lucht heel lang constant waren gebleven, werd hierdoor verstoord. Algen en micro-organismen namen bezit van de rotswanden en tastten de afbeeldingen zo sterk aan dat men vreesde dat ze voorgoed verloren zouden gaan. Om de grotschilderingen te beschermen, werden de grotten in 1963 voor het publiek gesloten.

Sedert 1983 herbergt een reusachtige constructie van beton in een voormalige steengroeve een indrukwekkende kopie, Lascaux II geheten. Hoewel slechts een derde ongeveer 35 meter van het gangensysteem van Lascaux I is nagebouwd en nageschilderd (de 'Zaal van de Stier' en de 'Axiale Divertikel'), laat ook deze kopie een onvergetelijke indruk achter.

Kopieën van andere delen van de grot (de 'Fries van de Zwemmende Herten', de 'Gekruiste Bizons' en de 'Schacht van de Dode Man') bevinden zich in het Centre d'Art Préhistorique du Thot nabij Montignac. Wie door het dal van de Vézére komt, mag niet verzuimen Lascaux II en het museum in Le Thot te bezoeken.

04 | The guidestar

De 'Zaal van de Stier' is bijna twintig meter lang, negen meter breed en ruim zeven meter hoog.

Ongeveer anderhalve meter boven de huidige bodem van de grot loopt rondom over de wand een duidelijk herkenbare, bruine band.

Daarboven bevinden zich over een lengte van zeventien meter de grotschilderingen. Ze bevinden zich deels op de zijwanden en deels op het plafond van de grot. De afbeeldingen tonen runderen, herten, paarden, een beer en een niet nauwkeurig te bepalen dier dat eenhoorn wordt genoemd. Bovendien zijn verscheidene tekens te zien: vlekjes (stippen), strepen, lijnen en kruizen: afzonderlijk of in combinaties, boven, onder en naast de afbeeldingen van de dieren.

De zes stippen Hoewel de afbeeldingen tijdens rondleidingen uitvoerig worden besproken, blijven de tekens meestal onvermeld. Een van deze merkwaardige tekens zou echter een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de interpretatie van de de grotschilderingen.

Foto: Met z'n 600 afbeeldingen is de Lascaux grot, nabij de rivier van de Dordogne vallei, één van de meest indrukwekkende voorbeelden van laat paleolitische kunst ter wereld. De diverse afbeeldingen gemiddeld zo'n 17.000 jaar oud.

Bron: Sisse Brimberg / NG.

Het groepje stippen boven de schouder van het grootste oerrund (gecatalogiseerd als nummer 18) zou een afbeelding van de Pleiaden kunnen zijn: de bekende open sterrenhoop ten noorden van het huidige sterrenbeeld Taurus (Stier).

Het oerrund, met zijn lengte van 5,5 meter en omtrek van twintig meter de grootste figuur in de grot van Lascaux, is vrijwel geheel op het plafond geschilderd. De afbeelding is nog vrijwel geheel intact, op een deel van de hals van het dier na. Op die plek is een stuk rots van de wand afgebroken. Boven de schouder van het oerrund is iets opmerkelijks te zien: een groep van zes zwarte stippen. Iedereen die een beetje aan de hemel bekend is, zal bij het aanschouwen van dit detail direct aan de Pleiaden denken: een al sinds de oudheid bekende open sterrenhoop.

Sommige onderzoekers meenden hiervoor al eerder aanwijzingen te hebben gevonden. Al in 1916 en 1926 speculeerde de Franse prehistoricus Marcel Baudoin dat deze sterrenhoop al tienduizenden jaren geleden door de mens was waargenomen en opgetekend. In 1978 probeerde de Amerikaanse astronoom Robert Burnham jr. de afbeeldingen van bizons in de grot van Altamira

Kortnieuws De onderzoekers van het bedrijf Paragon Space Development onthulden vrijdag het prototype van de maanbroeikas. De glazen koepel is dertig centimeter hoog en heeft een diameter van 9 centimeter. In de kas is plek voor zes mosterdplanten. De constructie moet de planten beschermen tegen ruimtestraling en het extreme klimaat op de maan met temperatuurschommelingen tussen de -170 en 100 graden Celsius. Nog onduidelijk is op welke ondergrond het gewas tot bloei moet komen. De onderzoekers hebben nog een paar jaar de tijd om aan de laatste details van hun uitvinding te sleutelen. Het is de bedoeling dat de broeikas tussen 2011 en 2014 naar de maan wordt gelanceerd samen met de Odyssey Moon, een maanlander die meedingt naar de Google Lunar X Prize. Dat is een Amerikaanse prijs van 30 miljoen dollar voor het bedrijf dat als eerste een onbemand voertuig op de maan laat landen. De mosterdplant is een ideaal gewas voor een maanmissie.

De zaadjes van de plant kunnen binnen twee weken tot bloei komen.

Dat is een vereiste voor een maangewas, want op de maan schijnt steeds ongeveer 14 dagen achtereen de zon, waarna het 14 dagen lang donker blijft. Uiteindelijk willen de onderzoekers een foto naar de aarde sturen van de eerste bloeiende mosterdbloemen op de maan. Op die manier hopen ze verder onderzoek naar maangewassen te stimuleren.

Het project met de maanbroeikas is volgens de wetenschappers een eerste stap naar het verbouwen van groente en fruit op de maan.“Hopelijk is dit de voorloper van de broeikassen die uiteindelijk nodig zullen zijn om permanent op de maan te leven”, aldus onderzoeker Bob Richards in het Britse tijdschrift New Scientist. “Je kunt het zo zien: eerst sturen we de mosterd, daarna komen de hotdogs.”

Bron: D. Rijnvis.

Zes Russische en Europese vrijwilligers hebben zich in Moskou voor 105 dagen opgesloten om een bemande missie naar Mars voor te bereiden. Een Fransman, een Duitser en vier Russen sloten om 12u Belgische tijd het luik van hun speciale habitat in het Instituut voor Biomedische Problemen, dat zich met de medische kant van bemande ruimtevaart bezig houdt. De zes zullen alle aspecten van een Marsmissie simuleren, waarbij hun taken dezelfde zullen zijn als tijdens een echte vlucht.

Er komt later nog een Marssimulatie, maar dan voor een volle vlucht van 520 dagen, met een andere zeskoppige bemanning. Bron: Belga / BDR / 01-04-2009.

De Amerikaanse röntgensatelliet Chandra heeft een opname gemaakt van de jonge pulsar B1509. Een pulsar is een snel ronddraaiende neutronenster, de ingestorte kern van een zware ster die als supernova is ontploft. B1509 tolt bijna zeven keer per seconde om zijn as en heeft een zeer sterk magnetisch veld. De combinatie van zijn snelle rotatie en sterke magneetveld maakt deze pulsar tot een van de krachtigste elektromagnetische generatoren van het Melkwegstelsel. Deze generator blaast een intense 'wind' van elektronen en andere geladen deeltjes uit en oefent daarmee een sterke invloed uit op zijn omgeving. Het omringende gas, dat ook een overblijfsel is van de ongeveer 1700 jaar geleden ontplofte ster, wordt door de energierijke deeltjes straling tot lichten gebracht.

(Noord-Spanje) en Lascaux in verband te brengen met het sterrenbeeld Stier. De Estse astronoom Heino Eelsalu opperde in 1985 dat het met stippen besprenkelde oerrund in de grot van Lascaux op de een of andere manier met de Pleiaden verband houdt. En ook ondergetekende is die mening toegedaan.

De Pleiaden (M45) zijn onbetwist een van de eerste sterrenhopen die de mens aan de hemel ontwaarde. Overal op aarde hebben volkeren deze betoverende hoop van fonkelende sterren waargenomen.

De Pleiaden heten niet alleen in het Duits (en Nederlands) het Zevengesternte naar het aantal sterren dat men onder normale omstandigheden in de hoop kan onderscheiden. Toch was en is het aantal sterren dat men onderscheidde verschillend: het loopt uiteen van zes tot meer dan tien. Bij vele volkeren, zoals de Navaho in Noord-Amerika, wordt nadrukkelijk over zes sterren gesproken. Ook de Japanse firma Subaru (Japans voor Pleiaden) houdt het op zes: in het embleem van al haar auto's komen zes sterren voor.

Voor het blote oog zijn onder gemiddelde omstandigheden eigenlijk slechts zes Pleiaden moeiteloos te zien: Alcyone (magnitude 2,9), Atlas, Electra, Maia, Merope en Taygete (4,3).

Bijna aan de grens van de zichtbaarheid liggen Celaeno (5,6), en Asterope (5,8). De schijnbare helderheid van Pleione varieert, waardoor deze ster tijdens zijn maximum goed en tijdens zijn minimum met moeite is te zien. Het aantal Pleiaden dat met het blote oog is te zien, varieert dus van zes tot negen.

Het sterrenbeeld Stier Het sterrenbeeld Stier is al heel oud, maar was aanvankelijk veel groter dan nu.

Het werd waarschijnlijk reeds in de klassieke oudheid in de buurt van de ster 39 Tau gesplitst, waarbij het verwijderde achterste deel plaats maakte voor een klein maar passend ander sterrenbeeld: de

Ram. Oorspronkelijk zouden de achterste delen zijn samengesteld uit sterren die nu tot de Walvis en de Ram behoren. De Pleiaden werden bij de meeste volkeren op de schouder van de Stier gelokaliseerd, of vlak boven de rug.

Een andere open sterrenhoop, de Hyaden, vormt tezamen met de helderste ster Aldebaran de Vvormige kop van de Stier en komt ook al sedert de oudheid op vele hemelbeschrijvingen voor. Ook hier varieert het aantal sterren dat men onder gunstige omstandigheden met het ongewapend oog in dit gebied kan zien. Meestal zijn het er vijf, dus met Aldebaran erbij zes. Al minstens zesduizend jaar lang markeert de opvallend rode ster Aldebaran het rechter oog van de stier.

Bij de schildering in de grot van Lascaux is in het gelaat van het oerrund een grote, donkere vlek met erboven een boog te zien: het oog met de wenkbrauw.

Daaromheen bevinden zich vijf middelgrote vlekken en zeven (of meer) kleinere: een beeld dat sterk doet denken aan de verdeling van de Hyaden rond de ster Aldebaran.

Deze grote vorm-overeenkomsten tussen de afbeelding in de grot van Lascaux en het sterrenbeeld Stier aan de hemel maakt het mijns inziens zeer waarschijnlijk dat de grotschildering het sterrenbeeld Stier en de open sterrenhopen Pleiaden en Hyaden voorstelt. Had dit sterrenbeeld toen een bepaalde functie aan de hemel? Om die vraag te kunnen beantwoorden, moeten we eerst de ouderdom van de afbeeldingen in de grot van Lascaux kennen.

Koolstofdateringen In de negen koolstofdateringen van de grotschilderingen zijn twee duidelijk gescheiden groepen te onderscheiden: een oudere en een jongere. De eerste geeft ouderdommen tussen 18.600 en 15.500 jaar geleden, de tweede tussen 9070 en 7500 jaar geleden.

Dateringen van fossiele stuifmeelkorrels (pollen) laten zien dat de mens hier in een warmere klimaatperiode, het interstadiaal van Lascaux, tussen 18.000 en 16.500 jaar geleden, de grot bezocht. In die tijd hebben zij waarschijnlijk ook de kunstwerken gemaakt.

Helaas zijn de (traditionele) koolstofdateringen van voor 12.000 jaar geleden tot nu toe niet ondubbelzinnig te kalibreren, dat wil zeggen niet exact om te rekenen naar zonnejaren.

Zie volgende pagina...

The guidestar | 05

Hoofdartikel

Vuistbijlen, bizons en sterrenkunde De schijnbare baan van de zon aan de hemel, de ecliptica, liep (en loopt) door de beide hoorns van het sterrenbeeld Stier, de al sedert de oudheid bekende 'Gouden poort van de ecliptica'. De punten van die horens zijn de sterren Beta en Zeta.

Uit de precessie van het lentepunt en de (geringe) eigenbeweging van de sterren kan men afleiden dat de helderste ster van de Pleiaden 17.300 jaar geleden op een kleinst mogelijke afstand van 2,8 graden (ruim vijf maal de diameter van de volle maan) van het herfstpunt stond. Dit jaartal ligt verrassend dicht bij de ondergrens van de oudere dateringen van de wandschildering. Het 'zesgesternte' zou in die tijd dus een opvallend en uitstekend hemel-teken voor het vastleggen begin en einde van de herfst (en dus ook de lente) kunnen zijn geweest.

Had die sterrenhoop in die tijd dezelfde vorm als nu? Uit de eigenbeweging van de Pleiaden blijkt dat de vorm van de open sterrenhoop in de afgelopen 17.000 jaar vrijwel niet is veranderd. De hoop als geheel bevond zich vroeger echter een kwart graad noordelijker dan zijn huidige positie.

Dezelfde berekening heb ik ook verricht voor de sterren van het sterrenbeeld Stier. In de afgelopen 17.300 jaar hebben alleen de sterren Beta Tau (de bovenste horenspits) en Aldebaran zich merkbaar verplaatst. De positieverandering van Aldebaran is het meest opvallend. Het oog van de Stier was 17.300 jaar geleden iets meer door de Hyaden omringd dan nu en ook dat is in de schildering in de 'Zaal van de Stier' terug te vinden.

Zo'n 17.300 jaar geleden stonden de Pleiaden tijdens het begin van de astronomische herfst overdag aan de hemel. Op de breedte van de grot van Lascaux zullen de Pleiaden toen tussen ongeveer 26 augustus en 11 oktober onzichtbaar zijn geweest. Onder de meest gunstige waarnemingsomstandigheden, bijvoorbeeld op de top van de heuvel van Lascaux, zouden de Pleiaden achttien dagen na het begin van de herfst kort voor zonsopkomst op ongeveer zeven graden boven de horizon voor het eerst in de schemering zijn verschenen: hun heliakische 06 | The guidestar

opkomst. De zon stond op dat moment ongeveer acht graden onder de horizon.

Ongeveer 161 dagen later, tijdens het begin van de lente, bereikten de Pleiaden in het midden van de nacht hun grootste hoogte (48 graden) in het zuiden. Als de zon in de lente opkwam, gingen de Pleiaden net onder. Zij waren in die tijd dus een markant teken voor dit jaargetijde. Zo'n 158 dagen later, rond 26 augustus, waren ze dan voor de laatste keer in de schemering, na zonsondergang, te onderscheiden (heliakische ondergang). Het herfst-equinocticum viel 28 dagen (een siderische maand) later, waarna de cyclus van het 'Pleiadenjaar' was voltooid. Tussen de eerste zichtbaarheid in de ochtend en de laatste zichtbaarheid in de avond verliepen dus ongeveer 319 dagen, waarbij het begin van de lente vrijwel precies halverwege (161 tegen 158 dagen) deze periode viel.

Het jaar van de Pleiaden Het indelen van het jaar op grond van de heliakische opkomst en ondergang van de Pleiaden was een gebruik dat vroeger bij vele volkeren in zwang was. De Pleiaden waren het hemelteken voor het ritme van de natuur, voor de cyclus van jacht, visvangst, akkerbouw en dergelijke. Hun heliakische opkomst en ondergang verdeelde het jaar in twee helften en vormde zo een hulpmiddel voor het verankeren van het jaar en het tellen van de dagen in die twee perioden. Ook werden de Pleiaden in de oudheid vaak gebruikt voor het vastleggen van het beginpunt van de huizen of tekens van de dierenriem.

Interessant is ook een gebruik van de Blackfoot-indianen in NoordAmerika.

Zij brachten de

zichtbaarheid van de Pleiaden in verband met de rui van de buffel aan het begin van de lente. De bronsttijd van de buffel ligt in de periode tussen augustus en oktober, dus het begin van de herfst. Na ongeveer 280 dagen (tien siderische maanden) brengt de koe haar kalf ter wereld. Bij de stammen van de Teton-Sioux en Cheyenne, ook in Noord-Amerika, was de kalender gebaseerd op het leven van de bizon. Het jaar begon in oktober. November was de maand van de bevruchting van de buffelkoe, januari de maand waarin het vel van het jong zijn kleur kreeg, februari de maand waarin de beharing sterker werd en juli de maand waarin de buffelkoeien vruchtbaar werden.

Op eenzelfde manier zou ook het oerrund in de grot van Lascaux een soort kalenderteken kunnen voorstellen, dat verband hield met de seizoenritmiek van de bizon.

Het jaar zou in die tijd kunnen zijn begonnen met de bronst- en paringstijd van het oerrund, waarvan het begin met behulp van de heliakische ondergang (26 augustus) en opkomst (11 oktober) van de Pleiaden wellicht tot op enkele dagen nauwkeurig te bepalen was. In het voorjaar, als de open sterrenhoop tezamen met het sterrenbeeld van het oerrund in het zuiden culmineert, had het aardse dier zijn haarkleed bijna volledig verloren.

Juist deze kortstondige periode van haarloosheid lijkt de kunstenaar in de grot van Lascaux te willen uitbeelden. Wanneer in de 'Zaal van de Stier' inderdaad het sterrenbeeld Stier met de Hyaden en Pleiaden zijn afgebeeld, zijn er dan misschien nog andere afbeeldingen in de grot van Lascaux die een astronomische betekenis hebben?

Dat lijkt inderdaad het geval te zijn. In de zogeheten 'Schacht van de Dode Man', een moeilijk bereikbare plaats diep in de grot, toont een reeks schilderingen een compleet beeld van de hemel, een volledige paleolithische kosmografie, die 16.500 oud is... Bron: Patrick Jaecques / Kennislink.

 Meer informatie nl.wikipedia.org/wiki/Lascaux

Kortnieuws De reeds 10 jaar durende droogte in Australië is voor tenminste een derde deel een direct gevolg van de wereldwijde opwarming, zegt een onderzoeker van de Universiteit van Melbourne.

Peter Baines heeft neerslaggegevens uit de afgelopen 50 jaar en veranderingen in de zeewatertemperatuur sinds 1910 bestudeerd.

Hij komt tot de conclusie dat er vier grote gebieden zijn waar aanhoudende droogte inmiddels los staat van natuurlijke cycli, zoals het periodiek optreden van El Niño. Dat zijn volgens Baines naast het zuiden van Australië, het continentale deel van de Verenigde Staten, een groot oppervlak van zuidelijk Afrika en de Altiplano, het hoogland van Bolivia. In deze gebieden neemt de neerslag al 15 jaar achtereen af in een proces dat voor tenminste 37 procent direct wordt veroorzaakt door de wereldwijde klimaatverandering. “Dat percentage zal in de toekomst waarschijnlijk alleen maar toenemen”, zegt Baines op een grote klimaatconferentie in Perth, waar hij zijn resultaten presenteerde. Door klimaatverandering worden vooral de bestaande regionale neerslagverschillen uitvergroot, zegt Baines.

“De neerslag neemt toe in een smalle strook op de evenaar en juist af in de brede subtropen.” Tegelijk neemt door hogere temperaturen de verdamping overal toe, zodat relatief grote gebieden bevattelijk worden voor droogten. Baines heeft ook fluctuaties in de grote stromingen tussen de oceanen onderzocht, de zogeheten thermohaliene circulatie. Zo zouden veranderingen in de snelheid van de Atlantische warme Golfstroom de droogten met 27 procent versterken.

Veranderingen in twee belangrijke circulaties in de Grote Oceaan zouden nog een aanvullende 30 procent veroorzaken. Deze fluctuaties kunnen natuurlijk zijn. Maar wellicht is de atmosferische klimaatverandering ook hier al de drijvende factor, stelt Baines.

De aanhoudende droogten kunnen zelf uiteindelijk ook meehelpen klimaatverandering te versterken. Zo zou door de recente bosbranden de Australische CO2-uitstoot dit jaar meer dan 50 procent hoger uitvallen.

Tegen 2040 zal 's zomers zo'n 80 procent van het noordpoolijs smelten.

Dat is zestig jaar eerder dan aanvankelijk werd aangenomen, zegt een nieuw Amerikaans onderzoek naar de gevolgen van de opwarming van de aarde. Het onderzoek werd uitgevoerd onder leiding van Muyin Wang van de University of Washington en James Overland van de National Oceanic and Atmospheric Admini-stration (NOAA).

"De oppervlakte van de Noordelijke IJszee die (tegen 2040) aan het einde van de zomer nog met ijs bedekt is, zal mogelijk maar 1 miljoen km2 zijn, tegen 4,6 miljoen km2 op dit moment", aldus de onderzoekers. Ze maakten gebruik van voorspellings-modellen die rekening houden met de recentste ontwikkelingen van de ijskap op de noordpool. Aan het einde van de zomers van 2007 en 2008 is die "spectaculair afgenomen".

De gemiddelde uitkomst van de modellen "toont over 32 jaar een noordpool waarop haast geen ijs meer ligt", besluit het onderzoek. Bron: AFP / SAM / 03-04-2009.

Artikel

Nieuwe observatiekoepel Sinds kort staat er een nieuwe sterrenkoepel op het dak van gebouw S9 aan de Sterre. Deze is een wereldprimeur en dankzij het Sterrenkundig Observatorium van de UGent kon je hem testen op 3 en 4 april laatstleden tijdens de opendeurdagen.

Voor het project 100 uren van de sterrenkunde werkten de volkssterrenwacht Armand Pien en het Sterrenkundig Observatorium samen om zoveel mogelijk mensen warm te krijgen voor de vele fascinerende aspecten van de sterrenkunde.

Toen het dak van het gebouw S9 werd gerenoveerd, besloot men om de observatiekoepels ook meteen onder handen te nemen. Een oude werd vervangen met een funky nieuw design, dat open draait in twee helften. Op de Zuidpool staat zijn enige broertje, maar die is nog niet in gebruik genomen. Beide sterrenkoepels zijn geleverd door de firma Baader Planetarium. En een weetje voor de sterrenkundefreaks: er zit een 40cm Cassegrain spiegelkijker van de firma AstroOptik in.

Daarom organiseerde de UGent opendeurdagen. Je kon niet enkel door de telescopen staren en proberen nieuwe planeten te ontdekken, er waren ook demonstraties van de werkgroep Spiegelslijpen en Kijkerbouw en je mocht het Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschappen binnen. Daar werden verschillende soorten kijkersaan je voorgesteld, maar je kon er ook genieten van de tentoonstelling Micro, Macro, Mega. En natuurlijk werd ook de nieuwe sterrenkoepel ingehuldigd (zie hieronder).

Je vindt het Sterrenkundig Observatorium van de UGent op de Campus Sterre (Krijgslaan 281), in het gebouw S9. Het Museum van de Geschiedenis van de Wetenschappen bevindt zich in het gebouw S30. Bron: Jean-Pierre Grootaerd en Patrick Jaecques (AEG).

Foto: Guy Wauters (Ugent, geeft prakticum aan de studenten) rechts en Jean-Pierre Grootaerd bij de montage van Ealing Beck telescoop.

 Meer informatie www.rug-a-pien.be

The guidestar | 07

Multimedia

Sterren zoeken Dit is letterlijk en figuurlijk een handig boek om de belangrijkste sterrenbeelden te leren (her)kennen. Op een eenvoudige manier, zoals de ondertitel terecht beweert, wordt beginnende sterrenkijkers geleerd waar de 25 mooiste sterrenbeelden te vinden zijn.

'Handig', omdat je door het gebruik van je eigen hand leert afstanden te schatten; die hand is terug te vinden op de duidelijke kaarten in het boek. Bovendien worden goede beschrijvingen gegeven hoe je het noorden kan bepalen (de poolster staat daar altijd) en waar de besproken sterrenbeelden staan.

Als je eenmaal deze belangrijkste sterrenbeelden kent, biedt dat een voldoende basis voor verdere verkenningen aan de sterrenhemel.

Uitgever Fontaine heeft daarvoor diverse boeken in zijn fondscatalogus.

In dit boek (herdruk) worden van de 25 sterrenbeelden ook anekdotes gegeven. Verder wordt aandacht geschonken aan het waarnemen van onze maan, planeten, kometen enz. Het boek is ook in zuidelijke vakantielanden te gebruiken, de sterren staan daar alleen wat hoger aan het firmament.

Uitgegeven door Fontaine Uitgevers B.V. Auteur: Schittenhelm.

ISBN: 978905956132. In herdruk sinds mei 2009. Gebonden. Prijs: 17,90 euro.  Meer informatie www.eurekashop.be

Artikel

Het Britse ministerie ziet ze vliegen...

Het Britse ministerie van Defensie heeft recentelijk nieuwe gegevens uit zijn ufo-dossier openbaar gemaakt. Uit de documenten blijkt onder meer dat Defensie in 1990 andere ministeries heeft geĂŻnformeerd over de waarneming van een ufo in de vorm van een grote diamant.

De Britse nationale archieven hebben zeven dossiers die tussen november 1987 en april 1993 door de geheime dienst zijn opgesteld, openbaar gemaakt. In de documenten worden 1.200 waarnemingen van ongeldentificeerde vliegende objecten beschreven.

Fotonegatieven van 4 augustus 1990 tonen een grote ufo in de vorm van een diamant. De ufo zou 10 minuten in de lucht zijn blijven hangen en vervolgens op grote snelheid de hemel in zijn geschoten.

"Dergelijke verhalen worden meestal niet aan de andere ministeries gemeld", zo staat in een officiele memo in een van de dossiers te 08 | The guidestar

lezen. "Maar in dit geval heeft het ministerie van Defensie zes foto's ontvangen die door The Daily Record (een Schotse krant) waren geleverd."

Defensie heeft toen de andere ministeries op de hoogte gesteld en opdracht gegeven de media te melden dat "geen conclusie is getrokken over het grote object in de vorm van een diamant".

Een ander dossier bevat de getuigenverklaring van een wandelaarster die beweert een buitenaards wezen te hebben ontmoet. De vrouw belde op 20 november 1989 naar de luchtmacht om haar ervaring mee te delen: tijdens een wandeling met haar hond langs een sportveld ontmoet-te ze een man, gekleed in bruine vliegenierskleding, die "met een Scandinavisch accent" sprak en haar meedeelde dat hij een buitenaards wezen was en met vriendschappelijke bedoelingen op Aarde op bezoek was. De documenten zijn hier toegankelijk voor het publiek. Bron: Belga / TW / 04-04-2009.  Meer informatie http://ufos.nationalarchives.gov.uk/

Kortnieuws China en de Europese Unie liggen overhoop met elkaar nadat Peking heeft aangekondigd dat het voor zijn satelietnavigatiesysteem Compass dezelfde zendfrequenties zal gebruiken als het Europese systeem in uitbouw, Galileo. Als China dezelfde frequentie zal gebruiken, is er potentieel voor operationele conflicten en wordt een militair gebruik van Galileo zo goed als nutteloos. Geen van beide kan echter nu al deze frequentie gebruiken.

Twee gespreksrondes over de zaak hebben weinig vooruitgang laten boeken.

Europa wil net als China en Rusland een eigen satellietnavigatiesysteem als alternatief voor het Amerikaanse gps dat in wezen militair is en waarbij het Amerikaanse leger naar goeddunken altijd de precisie kan beperken. China stemde er in 2003 eerst mee in, een partner te worden in het vier miljard kostende Galileo dat door de Europese Unie wordt betaald en door het Europese Ruimtevaartbureau ESA wordt uitgebouwd. Het had al 200 miljoen euro toegezegd, maar er was wantrouwen en er waren bedenkingen op het vlak van veiligheid.

Daarop werd Peking in 2007 niet toegelaten tot het beslissingsorgaan met betrekking tot Galileo en daarmee zo goed als aan de deur gezet.

Waarop China dan aan zijn eigen Compass begon, dat met zijn dertig satelliet normaal in 2010 operationeel diende te zijn. Maar het systeem zou pas in 2015 compleet zijn. Ook Europa kende veel vertraging, in het bijzonder door gekibbel omtrent de financiering van Galileo. Aanvankelijk zouden de uitbaters de ontplooiing betalen, maar dit liep spaak. Tot nu toe zijn slechts twee testsatellieten gelanceerd.

Bovendien lopen de kosten op. Bron: DPA / KA / 02-04-2009.

De federale regerig gaat 17 miljoen euro investeren in een project rond aardobservatie. Het geld moet dienen om nieuwe technologieën te ontwikkelen die gegevens over bijvoorbeeld de luchtkwaliteit registreren, analyseren en bruikbaar maken voor overheden om er mee te werken. De bedoeling is om dagelijkse beelden van een Europese satelliet te verwerken om zo de gevolgen van klimaatverandering beter in te schatten. Er loopt al 10 jaar een programma waar gewerkt wordt aan de verbetering van die technolgie in samenwerking met Zweden, Frankrijk, Italië en de Europese Commissie. De informatie wordt onder andere gebruikt om aan de hand van gegevens over aanwezige vegetatie te beoordelen of er hongersnood dreigt in Afrika.

Europa kan die data dan op haar beurt gebruiken om haar ontwikkelinssamenwerkingsbeleid erop af te stemmen.

Nu wordt er gewerkt aan nieuwe vormen van aardobservatie.

De grootse uitdaging daarbij wordt de ontwikkeling van onbemande observatieposten. Zo kan er ook op moeilijk bereikbare locaties geregistreerd worden en kunnen bijvoorbeeld overstromingen beter opgevolgd worden. Bron: Belga / BDR / 03-04-2009.

Mexico wil nog dit jaar beginnen met de bouw van een eigen ruimtehaven, aan de grens met Belize. De inplanting van de ruimtehaven kwam er na omvangrijke studies. De nabijheid van de Evenaar gaf uiteindelijk de doorslag. Bron: Belga / BDR / 02-042009.

Artikel

Vollenhoven krijgt planetoïde De IAU heeft een planetoïde vernoemd naar Prof. Mr. Pieter van Vollenhoven. Planetoïde nr.: 12170 is een rotsachtig mini-planeetje met een doorsnede van enkele kilometers, dat rond de zon draait in een baan tussen de planeten Mars en Jupiter.

De Internationale Astronomische Unie heeft Prof. Mr. Pieter van Vollenhoven op voordracht van de Leidse astronome mevr. Ingrid Van Houten-Groeneveld aan de hemel vereeuwigd vanwege zijn actieve bijdragen aan de popularisering van de sterrenkunde en de ruimtevaart in Nederland. De heer Van Vollenhoven is onder meer ambassadeur van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde en heeft zich in de jaren '80 sterk gemaakt voor de realisering van een astronomisch science center in Nederland. Hij is ook voorzitter van de Raad van Advies van Sonnenborgh - museum & sterrenwacht, in Utrecht.

De heer Van Vollenhoven heeft de bijbehorende oorkonde uitgereikt gekregen door de secretaris van de Internationale Astronomische Unie, dr. Karel van der Hucht. De uitreiking vond plaats tijdens de 'Avond van de Sterren' op 4 april 2009, in science center NEMO in Amsterdam. Op deze feestelijke bijeenkomst werd ook de Europazegel gepresenteerd die TNT Post uitgeeft in het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde. Minister Plasterk van OCW nam de zegel in ontvangst.

De naamgeving van een planetoïde is een bijzondere gebeurtenis. Veel van de vernoemde 'Nederlandse' planetoïden zijn ontdekt door het astronomenechtpaar Ingrid van Houten-Groeneveld en wijlen Cees van Houten, op fotografische platen die werden gemaakt door de in de VS wonende sterrenkundige van Nederlandse afkomst, Tom Gehrels. Het Leidse astronomenechtpaar ontdekte 'op het oog' het

recordaantal van meer dan vijfduizend planetoïden.

Alleen automatische computerprogramma's vonder er meer. De ontdekker mag een planetoïde een naam geven, al is dat laatste aan strikte regels gebonden en moet de vernoeming ook nog worden bekrachtigd door de Internationale Astronomische Unie. In totaal zijn nu zo'n driehonderd van de ruim 200.000 genummerde planetoïden vernoemd naar Nederlanders, Nederlandse steden, sterrenwachten, romanfiguren en andere Nederlandse zaken.

(12170) Vanvollenhoven is in 1977 ontdekt en draait met een omlooptijd van 5,35 jaar op een gemiddelde afstand van 458 miljoen kilometer rond de zon.

In het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde is planetoïde (12173) Lansbergen vernoemd naar de VlaamsNederlandse predikant Philippus Lansbergen (1561-1632), die in 1629 het eerste Nederlandstalige populair sterrenkundige boek schreef.

 Meer informatie www.minorplanet.org

N.v.d.r.: Er zijn heel wat bekende Belgen waar een planetoïde naar is genoemd zoals: Jean-Marie Pfaff, Hendrik Conscience, Stijn Streu-vels, Kristien Hemrechts, Justine Henin, Kim Clijsters, Paul Delvaux, Pieter Paul Rubens, Hans Memling, Eddy Wally, An Marchal en Eefje Lambrechts, Leo Apostel, Gerardus Mercator, Jacques Brel, James Ensor en zelfs onze thuisstad Oostende kreeg een planetoïde (nr.: 9471).

Bekenden in de sterrenkundige of ruimtevaartgerichte wereld zijn: pastoor Hendrik Van Gaal (stichter van Volkssterrenwacht Urania), Thierry Pauwels, Peter Van Den Eijnde, Michèle Moons, Dirk Frimout, Jozef Denoyelle, Eric Elst, Christian Steyaert, Jean Dommanget, Arséne Boury, Armand Pien en Jean Meeuws.

The guidestar | 09

Cursus

De Maan (deel 3/3) Het fotograferen van de maan Het is niet zo moeilijk om foto’s van de maan te maken. Om te beginnen kun je met een gewone camera fotografereren hoe de maan boven de horizon staat.

Vooral als er één of meer planeten in de buurt van de maan staan, kun je mooie foto’s maken. Je camera mag niet flitsen en moet een stand hebben waarmee je een lange sluitertijd kunt instellen. Omdat het landschap donker is, moet je voor een goede foto al gauw meer dan een seconde belichten. Zet in dat geval je camera op een statief, zodat de foto niet bewogen wordt.

Het beste kun je een gevoelige film gebruiken, bijvoorbeeld ISO 400. Je moet dan enkele tot tien seconden belichten. Met een digitale camera kun je korter belichten. Bovendien kun je dan direct zien of de foto gelukt is.

naar de maan te gaan en de kans dat er iets fout gaat is best groot. Je zou kunnen zeggen dat je op de maan wilt zijn om de maan te onderzoeken, maar dit kan bijna net zo goed en veel goedkoper door er alleen machines op af te sturen.

Wat misschien een betere verklaring is, is dat mensen het enorm interessant vinden om te weten wat er allemaal wel en niet kan. Hoe ver kun je gaan? En wat ook niet onbelangrijk is: wie lukt het om zo ver te komen?

Tussen 1960 en 1970, toen de reis naar de maan werd voorbereid, was het juist Koude Oorlog tussen Rusland en Amerika: twee supermachten die niet voor elkaar onder wilden doen. En wat is er dan mooier dan de hele wereld te laten zien dat je de beste van de twee bent door op die ‘onbereikbare’ maan te landen?

Voordat je naar de maan kan, moet je er eerst voor zorgen dat je in de ruimte kunt blijven. Het is 1957 als de Russen dit voor het eerst voor elkaar krijgen. De eerste keer onbemand (Spoetnik 1), de tweede keer werd er al een hondje meegestuurd. Men had toen nog geen idee of je het wel zou overleven in de ruimte. Misschien werd je wel ziek of gek als je gewichtsloos was. Het hondje (Laika geheten) bleek echter gewoon te blijven leven, totdat de zuurstof op was. In 1961 maakte de eerste mens een reis door de ruimte (de Rus Joeri Gagarin), die ook veilig terugkeerde op aarde.

Foto: Astronaut John W. Young, commandant van de Apollo 16 begint zijn eerste maanwandeling met een saluut aan de Amerikaanse vlag. Links staat zijn ‘maanauto’.

Als je de schijngestalten wilt fotograferen, moet je een telelens of zoomlens gebruiken. Het is niet moeilijk om de maan met een niet al te lange telelens scherp op de foto te zetten, als je camera maar op een stevig statief staat. Gebruik (bij ISO 400 en diafragmagetal 8) belichtingstijden van 1/1000 seconde (volle maan), 1/250 seconde (halve maan) of 1/125 seconde (maansikkel).

Maak voor de zekerheid meerdere foto’s met verschillende belichtingstijden.

Mensen naar de maan De maan is nog steeds het enige hemellichaam buiten de aarde waar mensen hebben rondgelopen. Dit is ook niet zo gek, omdat de maan relatief dichtbij de aarde staat. Je kunt je echter afvragen waarom we eigenlijk op de maan willen zijn?

Het is een vraag die heel simpel lijkt, maar eigenlijk niet zo eenvoudig te beantwoorden is.

Immers, het kost heel veel geld om

Wist je dat... ...de maand Quintilis (vertaald: de ‘vijfde’ maand) ter ere van Julius Caesar later in Julius (juli) is veranderd?

Julius Caesar was degene die de eerste twee maanden van het jaar (januari en februari) bedacht. De rest van de maanden heeft van de Romeinse koning Romulus een naam gekregen: hij leefde vóór Julius en ging nog uit van tien maanden. De eerste vier maanden werden genoemd naar Martis, de oorlogsgod, Aprilis, een onbekende god, Maius, een plaatselijke godin, en de godin Junius. De volgende zes maanden – nummers 5 tot en met 10, kregen namen die van Latijnse getallen zijn afgeleid: Quintilis (later dus Julius), Sextilis (later Augustus, naar de Romeinse keizer die Julius opvolgde), September, October, November en December.

10 | The guidestar

Kortnieuws Natuurkundige Stefan Vandoren uit Bilzen heeft de prestigieuze DescartesHuygensprijs gewonnen voor zijn onderzoek naar het ontstaan van het heelal, de zwaartekrachttheorie van Einstein en de zogenaamde snaartheorie in relatie tot de elementaire deeltjestheorie. Aan de prijs is een geldbedrag van 23.000 euro verbonden. De prijs werd vandaag in Amsterdam uitgereikt.

Stefan Vandoren is momenteel als universitair hoofddocent verbonden aan het Instituut voor Theoretische Fysica en het Spinoza Centrum van de universiteit van Utrecht. De 40-jarige Bilzenaar geeft over de hele wereld gastcolleges over zijn wetenschappelijke onderzoeken. Vandoren studeerde af aan de Katholieke Universiteit van Leuven en deed postdoctorale ervaring op aan de universiteit van Wales en de staatsuniversiteit van New York.

Vandoren zal de subsidie die aan de prijs verbonden is, gebruiken voor zijn verblijf als gastonderzoeker in Frankrijk en om zijn internationale wetenschappelijke carrière verder uit te bouwen.De Descartes-Huygensprijs wordt sinds 1995 door de Franse en Nederlandse regering toegekend voor onderzoeksprojecten van wetenschappers en hun bijdrage aan de wetenschappelijke samenwerking tussen Frankrijk en Nederland.

Burgemeester Johan Sauwens (CD&V) van Bilzen liet weten dat Vandoren binnenkort gehuldigd zal worden in zijn geboortestad. Bron: Belga / EB / 02-04-2009.

Maar liefst 7570 geïnteresseerden in sterrenkunde brachten dit weekend een bezoek aan science center NEMO in Amsterdam. In het kader van het Museumweekend en het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde werd het evenement 'Laat je verleiden door de sterren' gehouden. Het hele weekend was NEMO gratis toegankelijk en kon jong en oud genieten van een hemels programma.

Astronomen gaven lezingen voor kinderen en volwassenen over onder andere verre sterrenstelsels en de zoektocht naar buitenaards leven. In verschillende workshops maakten kinderen een zelfgebouwde nevelkamer of pulsar. Op zondag stonden diverse telescopen op het dak van NEMO om de zon eens goed te bestuderen. De radiotelescoop in Westerbork werd bediend vanuit NEMO en gericht op snel rondtollende sterren, zogeheten pulsars, die met animaties en geluid te zien en te horen waren op grote schermen. Met muziek, gedichten en films werd het heelal dichter bij de aarde gebracht.

De fototentoonstelling van grote astronomische afbeeldingen blijft nog een tijdje staan op het dak van NEMO. 'Laat je verleiden door de sterren' werd georganiseerd door de astronomenvereniging NAC, NWOExacte Wetenschappen, de KNVWS, NOVA en NEMO. Deze samenwerking was ontstaan in het kader van de viering van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde.

Nu het mogelijk was om door de ruimte te reizen, ging men verder richting de maan. Ook hier werden eerst onbemande ruimtevaarttuigjes naartoe gestuurd. De eerste onbemande vlucht werd zelfs al in 1959 ondernomen: de Loena 1 vloog vlak langs de maan. Enkele weken later crashte de Loena 2 op de maan: de eerste keer dat de maan echt bereikt was. In de jaren daarna lukte het om de vaartuigjes een echte landing te laten maken, stof te verzamelen en naar aarde te laten terugkeren.

Uit deze landingen bleek dat de maan gewoon uit harde steen bestond.

Het had bijvoorbeeld ook gekund dat er een hele dikke zachte laag aan het oppervlak lag, waar je meters diep in zou weg zakken. Dat was gelukkig niet zo.

De Amerikanen, zwaar gefrustreerd dat de Russen steeds een voorsprong hadden, besloten nog veel meer dollars in de ruimtevaart te stoppen. Ook Amerikaanse astronauten gingen de ruimte in, steeds een stapje dichter naar de maan toe. In het voorjaar van 1969 was het tijd voor de generale repetitie: in de Apollo 10 werd de hele reis naar de maan ondernomen, behalve dat er geland werd. Op maar tien kilometer boven het maanoppervlak moesten de astronauten omkeren. Men had er op aarde voor gezorgd dat, als ze stiekem toch zouden landen, er niet genoeg brandstof was om terug te keren naar de aarde. Zo wist men zeker dat het bij een oefening bleef en pas de volgende vlucht het hoogtepunt zou komen.

Op 16 juli 1969 werd de Apollo 11 gelanceerd. De astronauten reisden in vier dagen naar de maan toe.

Vier dagen later, op 20 juli om 22.18 uur Belgische tijd, landde de maanlander ‘Eagle’ veilig op het maanoppervlak. Enkele uren later ging Neil Armstrong stapje voor stapje de ladder omlaag. Bij de laatste trede sprak hij de beroemde woorden: ‘Dit is een kleine stap voor een mens, een reuzensprong voor de mensheid.’ De astronauten bleven 21 uur op de maan, namen 300 kilo maanstenen mee en plaatsten wetenschappelijke apparatuur om metingen te kunnen

verrichten. Dit gebeurde allemaal binnen 250 meter van de maanlander. Maar wat misschien wel het belangrijkste was: de Amerikaanse vlag werd geplaatst.

Meer maanvluchten Daarna zijn er nog zes bemande vluchten naar de maan geweest.

Dat een reis naar de maan gevaarlijk blijft, bleek tijdens de derde vlucht (Apollo 13). Ook tijdens deze vlucht werd een beroemde uitspraak gedaan: ‘Houston, we hebben een probleem.’

(Het vluchtleidingscentrum op aarde stond in Houston.) Voordat de astronauten de maan konden bereiken, moesten ze terug naar de aarde, wat ze maar net overleefd hebben.

Van deze vlucht is later een spannende speelfilm gemaakt.

Zoals gezegd, namen de astronauten maanstenen mee naar de aarde om te laten onderzoeken.

Een probleem was, dat de astronauten eigenlijk gewoon straaljagerpiloten waren.

Van maanstenen hadden ze totaal geen verstand! Toen men erachter kwam dat bijna alle maanstenen hetzelfde waren, hebben ze een geoloog tot astronaut opgeleid. Deze geoloog, Harrison Smith, heeft tijdens de laatste Apollo-missie (nr. 17) veel interessante stenen verzameld. Bij de missies van Apollo 16 en 17 ging ook een maanauto mee, zodat er grotere afstanden afgelegd konden worden. Tijdens de laatste maanreis legden de astronauten bijna 36 kilometer af. Bovendien bleven ze ook langer op de maan.

Bij Apollo 17 zelfs meer dan drie dagen.

De Russen waren niet bereid om zo verschrikkelijk veel geld uit te geven om mensen naar de maan te sturen, maar ze hebben wel twee robotauto’s gestuurd.

Deze Loenochod 1 en 2 hebben elf en vier maanden lang gefunctioneerd en heel veel foto- en filmmateriaal gemaakt. De voorlopig laatste keer dat er iets op de maan is geland, was in 1976: de Loena 24. Zowel de Russen als de Amerikanen vonden dat het toen echt te duur werd. Bovendien was de maan inmiddels wel aardig onderzocht, dacht men. Pas in 1994 werd er weer een onbemande reis naar de maan ondernomen.

Inmiddels bestaan er ook weer plannen om bemande vluchten naar de maan uit te voeren. Misschien komt er over een jaar of tien zelfs een bemande basis op de maan. Zo’n basis zou zelfs gebruikt kunnen worden als tussenstation voor een reis naar de planeet Mars!

The guidestar | 11

Cursus

De Maan (deel 3/3) Water op de maan?

Het ruimtevaartuig dat in 1994 naar de maan werd gestuurd heette Clementine (zie plaatje). Het landde niet, maar bleef om de maan heen cirkelen. Uit metingen bleek dat er op een plek diep in een krater, waar nooit zonlicht komt, bevroren water moest zijn. Hierdoor werd de maan weer interessant.

snelheid verstuurd worden, 300.000 kilometer per seconde (de snelheid van het licht), duurt het dan nog steeds meer dan een seconde voordat ze op aardee aankomen.

Mocht je een keer de uitzending van de Apollo 11 terugzien, dan zul je merken dat er telkens korte stiltes zitten tussen de stemmen van de vluchtleiding op aarde en van de astronauten.

De eerste en laatste woorden op de maan.

Water betekent namelijk dat een langer verblijf op de maan mogelijk kan worden. Als je ooit een basis op de maan wilt bouwen, zul je ook water nodig hebben. Inmiddels zijn trouwens de nodige twijfels ontstaan over de ontdekking van Clementine.

Een maanbasis Op tekeningen die gemaakt worden over hoe een maanbasis er in de toekomst uit zou moeten zien, zien we vaak grote glazen koepels. Dit is wel erg mooi, maar niet handig.

Het is namelijk erg duur om al dat materiaal van de aarde naar de maan te brengen. Het is veel beter om de basis op de maan zelf te bouwen. Een basis moet erg stevig zijn en simpel beton voldoet misschien nog wel het best. De grondstof voor beton is in het maangesteente volop aanwezig.

Het enige was je verder nog nodig hebt om beton te maken, is water.

Op 20 juli 1969 landde de Apollo 11lander ‘Eagle’ op het maanoppervlak. De eerste woorden waren van astronaut Aldrin: ‘Contact light okay. Engines stop.’ (‘Contactlicht in orde. Motoren stop.’) Daarna zei Neil Armstrong: ‘Houston, Tranquility Base here. The Eagle has landed.’ (‘Houston, hier de Tranquility-basis. De ‘Adelaar’ is geland.’) Op dat moment zaten de astronauten echter nog in de maanlander. Toen Neil Amstrong daadwerkelijk voet op de maan zette, waren zijn woorden: ‘This is a small step for man, a giant leap for mankind.’ (‘Dit is een kleine stap voor een mens, maar een reuzensprong voor de mensheid.’)

De eerste astronaut van de Apollo 12 maakte daar later nog een grapje over. Hij zei: ‘This may be a small step for Neil, but a giant leap for me!’ (‘Voor Neil is dit misschien een kleine stap, maar voor mij een reuzensprong!’) Deze grap sloeg op de laatste tree van de ladder, die vrij ver boven het maanoppervlak hing.

Toen de astronauten van de Apollo 17 de deur van de maanlander sloten, waren de woorden: ‘Let’s get this mother out of here’ (‘Laten we er maar vandoor gaan met dit ding’), waarna de maanlander opsteeg.

Het ‘weer’ op de maan.

Contact met de aarde De Apollo-vluchten werden live op televisie uitgezonden. Zo’n 700 miljoen mensen hebben de uitzending gezien: een enorm aantal voor 1969. Maar wat is ‘live’?

Als er signalen gestuurd worden, duurt het altijd even voordat het bij de ontvanger (de tv) aankomt. Op aarde zijn de afstanden zo klein, dat een live uitgezonden sportwedstrijd ook vrijwel meteen te zien is. De maan staat echter veel verder weg. En hoewel signalen met de grootst mogelijk 12 | The guidestar

Weer op aarde betekent eigenlijk: ‘de toestand in de dampkring’. De maan heeft geen dampkring en eigenlijk is er dus ook geen weer.

Omdat er geen dampkring is, zijn er ook geen wolken. Dus is het altijd zonnig. Omdat de maan maar heel langzaam om zijn as draait, kan het overdag erg heet worden: wel 120 graden Celsius. Maar door het ontbreken van een dampkring kan deze hitte ’s nachts snel ontsnappen en wordt het juist erg koud: 150 onder nul! Het waait niet op de maan. Wind is namelijk stromende

lucht. Een gevolg van het ontbreken van wind is dat het maanzand ook niet verwaaid en de voetafdrukken van de astronauten heel lang blijven bestaan. Totdat er weer eens een meteoriet inslaat...

Een laatste opvallend aspect van het ‘weer’ op de maan is dat de hemel er pikzwart is – ook overdag. De blauwe hemel zoals wij die zien, is een gevolg van verstrooiing van zonlicht door de lucht. En lucht is er niet op de maan.

Waarom is er geen dampkring?

Op de maan is de zwaartekracht erg gering. Op aarde valt alles zes keer zo hard naar beneden! Het is dan ook veel moeilijker om op aarde een raket te lanceren dan op de maan. Maar dit geldt niet alleen voor raketten. De gassen van de dampkring hebben ook gewicht.

Niet zo veel, maar toch wel een beetje. De aarde is sterk genoeg om deze gassen bij zich te houden, maar de maan niet! Als er je op de maan zuurstof vrijlaat, verdwijnt het onmiddellijk de ruimte in.

Nog wat getallen.

De maan bevindt zich op een gemiddelde afstand van 384.400 kilometer van de aarde. Over één rondje om onze planeet doet hij 27 dagen en (bijna) 8 uur. In dezelfde tijd draait de maan ook éénmaal om zijn as. De baan van de maan is geen cirkel, maar een ellips.

Hierdoor staat hij de ene keer dichter bij de aarde dan de andere.

De kleinste afstand van de maan tot de aarde is 363.300 kilometer, de grootste 405.500 kilometer. De maan heeft een middellijn van 3476 kilometer en is daarmee bijna vier keer zo klein als de aarde. Zijn massa is 81 keer zo klein als die van de aarde. Daaruit kun je afleiden dat de gemiddelde dichtheid van de maan vrij klein is.

Dat komt doordat er in het binnenste van de maan bijna geen ijzer zit. De maan bestaat bijna geheel uit gesteente. Zoals we eerder schreven, is de zwaartekracht aan het maanop-pervlak zes keer zo zwak als op aarde. Dat betekent dat als je op de maan op een weegschaal gaat staan, deze zes keer zo weinig aangeeft – dus bijvoorbeeld tien kilogram in plaats van zestig! Bron: Jongerenwerkgroep Voor Sterrenkunde (JWG).

Kortnieuws Het gevaar dat het toenemend ruimteschroot vormt is enkel in te dijken als het naar de Aarde wordt teruggehaald, zo heeft de expert ter zake van het Europese Ruimtevaartbureau ESA, Heiner Klinkrad, vandaag op een een internationale conferentie in Darmstadt gezegd. Zowat 600.000 voorwerpen groter dan een kubieke centimeter, van complete rakettrappen en afgedankte satellieten over gereedschapstassen en schroevendraaiers tot brokstukken van maar enkele centimers groot, wentelen rond de Aarde. Het aantal nog kleinere voorwerpen is nog veel groter. Zo zouden er 150 miljoen deeltjes van een kubieke millimeter ook de ruimte onveilig maken. Vooral tussen 850 en 1.500 km hoogte is er veel afval. Hoe hoger de objecten hun baan draaien, hoe langer zij daar blijven. Het gevaar op botsingen is reeël, hoewel het schroot met radars en telescopen in de gaten wordt gehouden, zo bleek onlangs bij de mysterieuze aanvaring tussen een actieve Amerikaanse telecomsatelliet en een afgedankte Russische militaire satelliet. Ook is de bemanning van het Internationaal Ruimtestation enkele weken geleden ijlings naar de Sojorez reddingscapsule gezweefd omdat een aankomend brokstuk te laat was opgemerkt om een uitwijkmanoeuvre uit te voeren. Zulke manoeuvres zijn trouwens niet zeldzaam. Het probleem is ook dat niet alle banen van schroot bekend zijn, in het bijzonder wanneer het klein is. Terughalen: duur en technisch moeilijk. De beste manier om het probleem te verzachten, is alle rommel terughalen, zei Klinkrad.

"Maar dat wordt technisch moeilijk en duur". De ruimtevaartmogendheden zijn zich van het probleem bewust. De conferentie in het Europees Ruimtevluchtleidingscentrum ESOC te Darmstadt, die tot donderdag duurt en 300 specialisten lokte, is daarvan een voorbeeld. Bron: Belga / TW / 03-042009.

Het voorjaar is aangebroken op de Mars-zuidpool. De temperatuur, die in de poolwinter wel min 140 graden Celsius kon zijn, loopt langzaam op en de metersdikke laag ‘droogijs’ (vast kooldioxide) begint te verdampen. Dit levert op bepaalde plaatsen het bijgaande beeld op. De grillige vlekken worden ‘spiders’ (spinnen) genoemd.

Het is nog niet zeker hoe ze ontstaan, aannemelijk is dat zich onder de sterke korst van vast CO2 geleidelijk aan gasvormig CO2 ophoopt en dat dit op den duur door zwakke plekken heen breekt. Daarbij komt ook wat bodemmateriaal omhoog dat vervolgens door de wind wordt meegenomen. Tot op heden is zo’n explosie zelf niet gefotografeerd. De gedetailleerde opname is gemaakt door Nasa-sonde Mars Reconnaissance Orbiter, die in maart 2006 bij Mars aankwam. De foto (van 4 februari) toont een terrein van ongeveer 1 bij 1 kilometer. De planeet Mars heeft net als de aarde seizoenen omdat de Mars-as scheef staat op de baan waarin Mars om de zon draait.

Maar de seizoen ontwikkelen zich anders dan op aarde, mede doordat Mars zo ver van de zon staat.Het belangrijkste onderscheid komt van het verschil in atmosfeer. Mars heeft een uiterst ijle dampkring die voor 95 procent bestaat uit CO2 en verder wat stikstof en argon en een spoortje waterdamp. De bulk van het CO2 komt voor als droogijs dat met het wisselen van de seizoenen van de ene naar de andere pool verhuist. Onder het CO2 zit ook een flinterdun laagje waterijs.

Patrick Jaecques

Rubriek: De filmtip

Star Trek Alhoewel de geruchten rond een derde deel van 'Men in black' reeds lang de ronde doen heeft Sony blijkbaar dan toch uiteindelijk de knoop doorgehakt. Normaal was een derde episode voorzien kort na de tweede. Maar aangezien deze tweede inhoudelijk zo boeiend was als een zak aardappelen hadden ze wijselijk besloten om hiermee te wachten. Ondertussen is Will Smith echter een grote, en wellicht onbetaalbare, acteur geworden en speelt Tommy Lee Jones nog slechts sporadisch in films waardoor men de vraag kan stellen of twee nieuwe hoofdrolspelers wel een goed idee zou zijn. Kortom, de plannen zijn er maar er dient nog een lange weg afgelegd te worden.

Hoedanook, de film is voorzien voor begin 2011. Ook rond dezelfde periode zou het derde deel van 'Ghostbusters' moeten uitkomen.

Ach, de jaren '80 nostalgie zit diep...

Filmtip: Star Trek JJ. Abrams, Bryan Burk en Damon Lindelof, de makers van 'Lost', brengen binnenkort de elfde episode van de 'Star Trek' franchise naar het witte doek. Tijd dus voor een bespreking...

ica'). En met 'Star Trek' is dat al helemaal geen gemakkelijke taak.

Want de serie gaat terug tot aan de jaren '60 toen de toekomst er nog mooi, glad en vooral blinkend uit zag. Kortom, naast de visuele kant moesten ook de acteurs vervangen worden. Zo maakt Simon Pegg (bekend van 'Shaun of the dead) z'n intrede als Scotty en mag Zachary Quinto (bekend van 'Heroes') zichzelf zien als de met puntoren voorziene Spock. De enige acteur die deze transitie overleeft is Leonard Nimoy die vermoedelijk, want het scenario wordt nog steeds angstvallig verborgen gehouden, terug in de tijd reist om de jongere versie van zichzelf te waarschuwen dat de Romulans opnieuw snode plannen hebben.

Na tien films en héél wat series (gaande van 'Star Trek', 'The next generation', 'Deep Space Nine', 'Voyager' tot 'Enterprise') kan je de vraag stellen of er nog wat nieuws kan gerealiseerd worden in het 'Star Trek' universum. En alhoewel JJ. Abrams zichzelf nogal in de kijker heeft gewerkt met 'Lost' kan men ook bedenkingen hebben bij z'n 'Cloverfield' of 'Mission Impossible III'. Goed gemaakt, maar zeker niet voldoende vernieuwend.

Daarenboven heeft deze nieuwe film geen gemakkelijke taak door zowel de oude fans tevreden te stellen als een nieuwe generatie aan te trekken. Een zaak die, vermoeden we, zal bepaald worden door de acteerkunsten van de nieuwe Kirk. En natuurlijk de publicitaire krachten die al maanden aan het werk zijn...

Binnenkort te koop 05/05 - Earth, final conflict.

12/05 - Underworld III. 12/05 - S. Darko.

12/05 - Star Trek movie collection.

19/05 - Edon log.

19/05 - Batman (BR).

09/06 - Predator 2 (BR).

16/06 - Spaceballs (BR).

Deze elfde film is wat men in de film branche een 'reboot' noemt.

Een herstart van een succesvolle serie- of filmreeks. Eigenlijk zoals we de laatste jaren maar al te vaak hebben gezien met slechts hier en daar sporadisch wat kwalitatiefs (zoals oa met 'Battlestar Galact-

Vanaf de volgende editie bespreken we ook sterrenkundige of ruimtevaartgerichte documentaires !

 Meer informatie www.kinepolis.be The guidestar | 13

Artikel

Van waarneming, inslag tot unieke vondst.

Het is 6 oktober 2008 en een kleine asteroïde van een paar meter doorsnee en zo’n 80.000 kilo zwaar snelt door het heelal. Hij is op ramkoers, hard op weg naar een botsing met de aarde. Hij snelt richting Noord-Afrika en komt terecht in de dampkring. Helaas voor het ruimtebrok is hij hier niet tegen bestand. ‘Asteroid 2008 TC3’ explodeert op zo’n 37 kilometer hoogte.

Foto: Asteroïde 2008 TC3 net voordat hij in de dampkring uit elkaar spatte. Bron: minorplanets.org.

Zo’n asteroïde die recht op aarde afstevent is op zich niet zo bijzonder. De aarde wordt wel vaker geconfronteerd met kleine ruimtebrokken. Ze zijn eigenlijk altijd zo klein dat ze in de dampkring uit elkaar spatten, voordat ze kunnen worden opgemerkt door telescopen. Maar op 6 oktober hadden de astromen mazzel.

Het ruimtebrok werd om 07:39 uur (onze tijd) door de Catalina Sky Survey in Arizona (VS) opgemerkt.

Al snel werd duidelijk dat de asteroïde in botsing met de aarde zou komen. Tijdstip en locatie werden afgeleid uit de koers van het rotsblok: slechts 19 uur later zou hij in de Nubische woestijn in het uiterste noorden van Soedan inslaan.

Astronomen over de hele wereld volgden het gebeuren vol spanning en NASA bracht een persbericht uit waarin de inslag werd aangekondigd. Het was voor het eerst in de geschiedenis dat de inslag van een meteoriet zo mooi gevolgd kon worden.

In de vroege ochtend van 7 oktober op treinstation nr. 6 in Soedan zagen ooggetuigen een vuurbal in de lucht die even later verdween.

De inslaande asteroïde, die op dat 14 | The guidestar

moment een meteoor werd ontplofte. Na de explosie waren enkele lichte schokgolven meetbaar en waren er een paar stofwolken te zien. En eventjes regende het in de Nubische woestijn.

Kleine fragmenten van de asteroïde – die nu meteorieten heetten – sloegen verspreid over vele kilometers in.

Voor onderzoeker Peter Jenniskens van het SETI instituut in Californië begon het avontuur hiermee pas.

Hij was razend benieuwd of er meteorieten teruggevonden zouden worden. Maar het bleef in eerste instantie stil en Jenniskens besloot zelf te gaan zoeken.

Daarvoor zocht hij contact met de Universiteit van Al Khartoum (Soedan) en twee maanden na de inslag ging hij met 45 studenten op zoektocht in het inslaggebied. Na een dag in een rijtje al speurend door de woestijn lopen werd het eerste stukje gevonden. Een zwart, glimmend steentje dat duidelijk niet in de Nubische Woestijn thuishoorde.

namelijk aangenomen dat ze tot een heel andere klasse behoorden.

Zulke kennis kan volgens de onderzoekers nog goed van pas komen. Mocht er ooit een grote asteroïde op de aarde afstevenen, die om de mensheid te redden afgewend moet worden, dan is het handig te weten van welk materiaal het gevaarte bestaat. Aan de hand hiervan kan dan wellicht een ‘behandelmethode’ bepaald worden.

De vondst is een mazzeltje.

Wetenschappers vanover de hele wereld doen onderzoek naar de samenstelling van bepaalde asteroiden. Een doel van de Japanse Hayabusa ruimteexpeditie is een stukje van de asteroïde Itokawa te pakken te krijgen. Het grote verschil is dat er in het geval van ‘Almahata Sitta’ geen raketgeleerden nodig waren en dat scheelt een hoop moeite en geld.

De volgende paar dagen leverden nog 18 ruimtestenen op en een tweede zoektocht een paar weken later bracht het totaal op 47 brokken. Samen bijna vier kilo, nog geen honderdste procent van de oorspronkelijke massa van het ruimtebrok.

Ze zijn allemaal afkomstig van dezelfde ruimterots, die inmiddels de wat persoonlijkere naam ‘Almahata Sitta’ heeft gekregen, schrijven Jennikens en collega’s in Nature.

De meteorieten gingen de hele wereld voor onderzoek. Het blijkt dat ze verrassend poreus zijn en dat betekent dat ze kwetsbaar zijn.

Daardoor zijn ze zeldzaam. De brokken bevatten veel koolstof en glazige mineralen die eruit zien als suikerkristallen. De meteorieten vallen te classificeren als ‘ureiliet’, een type asteroïde dat waarschijnlijk in de ruimte al smelt.

Slechts een half procent van de meteorieten op aarde behoort tot dit type.

Astronomen delen asteroïden ook, aan de hand van hun mate waarin ze licht reflecteren, in klassen in.

Op 6 oktober ging het om een FKlasse asteroïde, een slecht reflecterende soort. Dat verraste de onderzoekers. Van ureilieten werd

Foto: Een meteoriet in de Soedanese woestijn. Een stukje van de 2008 TC3 asteroïde. Bron: Nature.

Het onderzoek is nog niet afgerond. Inmiddels heeft er alweer een derde vruchtbare zoektocht in de Nubische woestijn plaatsgevonden. Daarbij zijn er nog ruim 230 meteorieten gevonden. En nou maar hopen dat deze kennis nog eens ingezet kan worden om een 'Armageddon' te voorkomen. Bron: Johan Schaeffer.  Meer informatie http://nl.wikipedia.org/wiki/Meteoriet

Kortnieuws De elektriciteit van Vlaamse gebouwen, snelwegen, bruggen, tunnels, sluizen en installaties wordt vanaf 1 mei 100 procent groen.

Vlaams minister van Openbare Werken en Energie Hilde Crevits (CD&V) ondertekende hiertoe een overeenkomst met SPE-Luminus. Het contract vangt loopt maximaal tot eind 2011. Luminus levert elektriciteit aan 4.700 aansluitingspunten van de Vlaamse overheid. De overeenkomst omvat de levering van 270.000 MWh aan energie. Dat valt te vergelijken met het gemiddeld energieverbruik van 80.000 gezinnen.

De overeenkomst heeft betrekking op gebouwen en installaties van de departementen Openbare Werken, Leefmilieu en Energie en op alle autosnelwegen, tunnels, bruggen en sluizen van de Vlaamse overheid. Ook de gebouwen van de autonome Vlaamse openbare instellingen, zoals de VDAB, Kind & Gezin en BLOSO, of culturele instellingen zoals de Singel in Antwerpen, de Ancienne Belgique en het Kaaitheater in Brussel, zullen van groene stroom worden voorzien. "De overheid heeft een voorbeeldfunctie.

Daarom koos ik voor 100 procent groene energie", zegt minister Crevits.

Bron: Belga / EDP / 02-04-2009.

De economische herstelplannen van vijf westerse landen - de VS, Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Italië - zijn niet ambitieus genoeg op klimaatgebied. Dat is de conclusie van een onderzoek van het WWF. Het Wereld Natuur Fonds publiceert de onderzoeksresultaten samen met de Duitse ngo GermanWatch en de Europese ngo E3G in het kader van de G20-top. Het onderzoek maakt een onderscheid tussen 'positieve investeringen', dat wil zeggen investeringen die het klimaat ten goede komen (hernieuwbare energie, energiezuinig bouwen...) en 'negatieve investeringen' (wegen, fossiele brandstoffen...). Duitsland en de VS doen het een beetje beter dan gemiddeld: respectievelijk 15 en 7,5 procent van hun investeringen in de economie is 'groen'. In Frankrijk is dit 6 procent. Italië doet het het slechtst: de 'negatieve' investeringen maken daar 6 procent van het totaal vrijgemaakte bedrag uit. "In de beste gevallen maken de groene investeringen binnen de herstelplannen zo'n 0,5 procent van het bnp uit, zoals in Duitsland en de VS", zegt Damien Demailly in de marge van de onderhandelingen voor een nieuw mondiaal klimaatakkoord in Bonn.

Bron: Belga / SAM / 02-04-2009.

Het percentage zeeijs dat ouder is dan twee jaar heeft een historisch dieptepunt bereikt. Dat is gisteren bekendgemaakt door het Amerikaanse National Snow and Ice Data Center.

Dat registreert met behulp van satellieten van de NASA de zeeijsbedekking rond de pool.

Afgelopen winter bleef de ijsbedekking ruim onder het meerjarig gemiddelde, al lag het zo’n 5 procent boven het ongekende minimum van maart 2006.

De winter 2008-2009 was tamelijk warm. De temperatuur van het water in de Noordelijke IJszee lag gemiddeld 1 à 2 graden Celsius boven normaal.

Rond 28 februari bereikte het zeeijs zijn grootste uitgestrektheid. Inmiddels is het smelten begonnen, dat tot eind september doorgaat.

Artikel

Interplanetaire economie Op 22 mei 2008 organiseert de NVR samen met bedrijfslid Space Horizon een symposium over de nieuwste ontwikkelingen in de ruimtevaart, met een specifieke nadruk op commerciële toepassingen.

Diverse internationale sprekers uit de ‘nieuwe’ ruimtevaart geven hun visie op de toekomst.

Dankzij technologische innovatie kan de ruimtevaart serieuze alternatieven bieden voor de huidige energie- en grondstoffenvoorziening van onze planeet. Zo worden er al decennia lang plannen gemaakt om grote satellieten met zonnecellen te lanceren om daarna de opgevangen zonne-energie naar de aarde te sturen. Pas door recente technologische ontwikkelingen (veel lagere kosten in de lanceer-industrie en de ontwikkeling van high-tech lichtgewicht materialen) lijken zulke plannen economisch rendabel te worden.

Op wat langere termijn kunnen asteroïden die zich dicht bij de aarde bevinden een bron worden voor zeldzame metalen, en lijkt de Maan een belangrijke bron voor de brandstof van nieuwe schone kernfusiecentrales. Deze voorbeelden leveren directe oplossingen voor twee belangrijke crisisen die ons te wachten staan: de energie crisis en de milieu crisis. Door grondstoffen uit de ruimte naar de Aarde te halen kunnen beide opgelost worden.

Ook in Nederland zijn er plannen om in deze zeer innovatieve tak van de ruimtevaart projecten op te zetten.

Deze expertise zou belangrijk kunnen zijn om de Nederlandse industriële positie in de wereld te versterken in het huidige financieel-economische klimaat. Om de mogelijkheden en onmogelijkheden van commerciële ruimtevaart te bespreken organiseert het bedrijf Space Horizon in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam en de Planetary Society Nederland een symposium met sleutelpersonen uit deze hoek van de ruimtevaart.

Professor John Lewis, hoogleraar aan de Universiteit van Arizona en auteur van Mining the Sky zal vertellen welke grondstoffen er in ons zonnestelsel bestaan en hoe deze zo economisch mogelijk beschikbaar kunnen worden.

Daarnaast zal Dr. Peter Sage van

Space Energy Inc. vertellen over hun plannen om zonne-satellieten te bouwen voor schone energie op aarde. Verder wordt er een lezing gegeven door Dr. Stella Thatchkova over commerciële exploratie van Maan en Mars en bespreken Erik Laan en Arno Wielders de commerciële plannen in Nederland.

Dit symposium wordt georganiseerd door het bedrijf Space Horizon, de Vrije Universiteit Amsterdam en de Nederlandse tak van de Planetary Society. De sponsors van dit symposium zijn het NIVR (Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart), TNO en het bedrijf Cosine.

Programma: 12:30 – 13.30: ontvangst in de Toneelschuur te Haarlem.

13:30 – 13:45: opening.

13:45 – 14:20: SpaceX (Gwynne Shotwell, Vice-President Business Development - Zie foto).

14:20 – 14:55: XCOR (Jeff Greason, CEO).

14:55 – 15:30: ESA (Wilhelm Kordulla).

15:30 – 15:45: pauze.

15:45 – 16:20: Odyssey Moon (Bob Richards, CEO).

16:20 – 16:55: Your Galaxy (Ronald Heister, CEO, Accredited Space Agent Virgin Galactic).

16:55 – 17:30: Spaceport Partners (Joep de Jong, COO).

17:30 – 19:00: Borrel.

Bijwonen van dit event is alleen voor genodigden. Wilt U meer informatie over dit event, neem dan contact op met ons secretariaat: secretariaat@ruimtevaart-nvr.nl.  Meer informatie www.ruimtevaart-nvr.nl The guidestar | 15

Artikel

Waarneming Landsat 7 In een vorige GuideStar werd uitvoerig het mooie gratis programma Nasa World Wind 1.4 van naderbij doorzocht, en alle satelliet-foto's uit dit programma zijn gemaakt door deze kleine LandSat 7 satelliet. Het zijn ook de oorspronkelijke beelden die te vinden zijn in Google Earth, Yahoo Maps en nog andere van deze diensten.

De lanceerdatum van LandSat 7 was 15 april 1999. Het was de bedoeling dat hij het minstens 5 jaar zou uithouden. Hij doet zijn toertjes rond onze aardbol op een hoogte van 700 km. Per dag worden meer dan 500 beelden geschoten. Hij heeft 232 toertjes nodig om de ganse wereldbol te hebben gefotografeerd. Hier doet hij 16 dagen over. Natuurlijk moet een bepaalde plek wolkenvrij zijn, dus meestal is het opnieuw 16 dagen wachten op een nieuwe poging voor diezelfde plek. Zijn gewicht is 2000 kilo, en heeft een doorsnee van 2,7 meter en een lengte van 4 meter.

Op een avond was ik getuige van een bizarre verschijning aan de hemel. Een ster dat voorbij schoof, met golvende helderheidsvariaties om de enkele seconden. Twee maal gaf deze ook een zeer heldere korte flits. Natuurlijk had ik door dat dit een typisch tollende satelliet is, maar die flitsen waren wel frappant. Met een navraag bij Bram van de werkgroep satellieten kwam het uit dat dit wel eens de satelliet CBERS 2 had kunnen zijn.

Pogingen op andere avonden leverden echter niets meer op, deze satelliet kon ik niet meer terugzien. Maar op dat moment struikelde ik opeens terug in de boeiende wereld van de satellieten, en dat smaakte naar meer!

De website Heavens-Above is heel gekend, en misschien ook wel de beste plaats om online satellieten te voorspellen. En hoogstwaarschijnlijk kunnen veel planetariumprogramma's dezelfde arbeid verrichten, want alle satellietbanen zijn perfect uit te rekenen vanuit Baanelementen die ook vrij vanop het net kunnen opgeladen worden.

Niettemin kwam ik terecht op een gratis programma met de naam Orbitron. Ook deze kan vanop de AEG website bij de Gratis Software geplukt worden, en mijn eerste 16 | The guidestar

indrukken waren zeer positief. Een klein programma die toch veel mogelijkheden heeft, en uiterst eenvoudig te bedienen is.

En zo schoot het me opeens te binnen of de LandSat 7 satelliet zelf niet zichtbaar is !

Op 23 april was het helder. In Orbitron was LandSat 7 gauw gevonden, en deze voorspelde een doorgang op 40 graden hoogte om 20h28 UT. De magnitude zou 5,8 bedragen, 64 procent van het oppervlak zou belicht zijn. Op andere dagen bleek dat zelfs magnitudes van 5,0 kunnen gehaald worden. Leuk is ook dat Orbitron wist te vertellen dat dit reeds de 53317-ste omloop van LandSat 7 is. Ook de hoogte van 700 km leek te kloppen, en de satelliet zou op dat moment zeker niet in de aardschaduw zitten.

Gezien de satelliet niet door het zenit ging, zou hij mij tot een werkelijke afstand van 1000 km naderen.

Orbitron gaf ook de juiste positie aan de hemel, en zo vertrok ik met de telescoop tot aan het terras.

Meteen met het oculair dat het grootste beeldveld oplevert (1,5 graden), de telescoop op de juiste spot gericht, en wachten tot op de chronometer het spannende tijdstip naderde. Dan snel het rechteroog op het oculair laten rusten.

Daar was hij dan ! Een heldere ster schoof middendoor het oculair. Het tijdstip klopte helemaal.

De magnitude was zoals verwacht.

Wanneer de Landsat aan de rand verdween, heel vlug ook door de 10x50 zoeker gepiept. Daar was hij nog even verder aan het glijden. Ik veerde me op, keek nog even verbaasd naar de hemel, en realiseerde me dat dit een dubbel gevoel gaf. De voorspelling van Orbitron die beregoed was ! En de verrassing dat Landsat 7 heel gemakkelijk waar te nemen is !

Na vele jaren waargenomen te hebben, zijn er al veel satellieten zomaar in het oculair verschenen, maar nooit weet je welke.

Misschien zat de Landsat 7 daar ooit eens toevallig bij ? Nu was het hem alleszins zeker. Probeer jij het? Bron: David Vansteeland.  Meer informatie www.heavens-above.com Foto: Het programma Orbitron laat de positie van satellieten zien op ieder moment van de dag. Het is gratis en waarschijnlijk een van de krachtigste satellietvolgsystemen, en waarschijnlijk ook het gemakkelijkst te gebruiken, volgens de mening van duizenden enthousiaste gebruikers wereldwijd. Ook te downloaden vanaf onze website !

Kortnieuws De maan van de grote, Pluto-achtige ijsdwerg Orcus, die in februari 2004 werd ontdekt door de Californische astronoom Mike Brown, krijgt de naam Vanth. De maan van Orcus, officieel aangeduid als S/1 90482 (2005), werd in november 2005 ontdekt door Brown en zijn collega T.-A. Suer met behulp van de Hubble Space Telescope.

Terwijl Orcus - genoemd naar de Etruskische god van de onderwereld een middellijn van ca. 950 kilometer heeft, is de satelliet ongeveer 250 kilometer groot. Hij beweegt in een kleine, cirkelvormige omloopbaan met een omlooptijd van 10 dagen. Op basis van publiekssuggesties heeft Brown de naam Vanth gekozen voor de maan van Orcus.

Vanth (voorgesteld door Sonya Taaffe) was een Etruskische demon die de doden begeleidde naar de onderwereld.

Bron: 07-04-2009.

Sterrenkundigen van het Planetary Science Institute in Tucson, Arizona, beginnen een waarnemingscampagne om de rotatiesnelheden van komeetkernen nauwkeurig vast te stellen. De rotatieperiode van de kleine, ijzige kern van een komeet kan in de loop van de tijd gemakkelijk variëren als gevolg van geiseractiviteit aan het oppervlak, op gang gebracht door de zonnewarmte.

De astronomen, onder leiding van Beatrice Mueller, willen op basis van nauwkeurige helderheidsmetingen de rotatiepierodes vaststellen van de kometen Hartley 2, Tempel 1, Wild 2 en Encke. Vooral de waarnemingen aan komeet Tempel 1 zijn van belang.

In de zomer van 2005 schoot de Amerikaanse ruimtesonde Deep Impact een projectiel af op de kern van deze komeet, en begin 2011 krijgt de komeet opnieuw bezoek, van de ruimtesonde Stardust NExT. Die moet foto's maken van de krater die bij de inslag in 2005 is ontstaan. Om de ruimtemissie zorgvuldig te kunnen plannen, moet exact bekend zijn wat de rotatiesnelheid van de komeetkern is. Bron: 07-04-2009.

De rand van de ruimte ligt op een hoogte van 118 kilometer boven het aardoppervlak.

Dat concluderen Canadese wetenschappers.

De Canadese onderzoekers op basis van metingen aan het overgangsgebied tussen de ijle bovenste lagen van de aardse damprking en de zogeheten ionosfeer, waar elektrisch geladen deeltjes met hoge snelheden (tot meer dan duizend kilometer per uur) bewegen. Het grensgebied is voor het eerst gedetailleerd bestudeerd door de Supra-Thermal Ion Imager, een Canadees experiment aan boord van de Joule II-sondeerraket die op 19 januari 2007 vanaf een basis in Alaska gelanceerd werd. De meetresultaten zijn gepubliceerd in Journal of Geophysical Research . Overigens hanteren ruimtevaartorganisaties officieus een hoogte van 100 kilometer als de 'rand van de ruimte'.

De AEG kalender

Mei & juni Al de AEG activiteiten vinden, tenzij anders aangegeven, plaats in het lokaal gelegen in de Ooststraat 29 te 8400 Oostende. Dit steeds vanaf 20.30 uur t/m 22.30 uur of later.

Deelname is steeds GRATIS !

volkeren hadden rond precessie en andere complexe sterrenkundige gegevens...

Vrijdag 01 Mei

Bezoek aan Beisbroek

Zaterdag 29 Mei Astro Event Group vzw

Astro Event Group vzw

Documentaire Met de gloednieuwe Discovery Channel documentaire 'Tank on the moon' tonen we nooit eerder vertoond beeldmateriaal van de Russische maan-rovers die in de jaren '60 en '70 maanstenen terugbrachten naar de Aarde.

Vrijdag 08 Mei Astro Event Group vzw

Werkgroepenavond Naast het werk aan het weerstation beginnen we ook alle zaken in de bibliotheek te indexeren zodoende we deze gegevens ook in onze website kunnen opnemen.

Ook kunnen we beginnen werken aan onze nieuwe website. Breng dus alvast je laptop mee !

Vrijdag 15 Mei Astro Event Group vzw

Werkavond: planetenpad Deze avond bezoeken we het door ons ontworpen planetenpad en bespreken we achteraf de activiteit die we rond de officiële opening, tijdens het dag van het park, zullen voorzien.

Zaterdag 16 Mei Astro Event Group vzw

Daguitstap: ATT messe.

Zoals steeds gaan we ook dit jaar naar de ATT messe in Duitsland.

Wie wil kan nog mee met onze bus.

Alle details staan verder in deze nieuwsbrief. Kostprijs: 35 euro.

Vrijdag 22 Mei

Deze avond géén eigen activiteit maar brengen we een bezoek aan de meest nabijgelegen volkssterrenwacht. En met reden, want we gaan naar een gloednieuwe 'fulldome' planetarium projectie kijken genaamd: 'Zwaartekracht en zwarte gaten'.

Omdat deze projectie op een vastgelegd uur start komen we reeds om 19.30 uur samen aan het lokaal om een kwartier later te vertrekken. Het transport (met de auto) wordt betaald door de vereniging. De toegangsprijs helaas niet... Laat weten of je mee komt, zodoende we voldoende plaats hebben in de auto's.

Zondag 31 Mei Astro Event Group vzw

Dag van het park Vandaag, tijdens het 'Dag van het park', openen we officiëel ons planetenpad. Vanzelfsprekend zullen we ook een geleide wandeling en randactiviteiten voorzien.

Vrijdag 05 juni Astro Event Group vzw

Astro Café Ons eerste Astro Café dit jaar valt laat, maar dat hebben we beslist goedgemaakt met al die boeiende gastsprekers op onze tweede beurs (die we ook op digitale video staan hebben en uitleenbaar is via onze bibliotheek). Deze keer hebben we als centrale gast niemand minder dan: ...

Vrijdag 12 juni Astro Event Group vzw

Werkgroepenavond

Astro Event Group vzw

Hemelse mysteries Voordracht door Patrick Jaecques met als titel: Hemelse mysteries. Er bestaan nog héél wat mysteries rond sterrenkunde. Vooral rond de uitgebreide kennis die oude

Vandaag sluiten we het digitale weerstation aan op onze onlinecomputer en testen we het geheel...

 Meer informatie www.astro-event-group.be The guidestar | 17

Artikel

Nieuwe koepel voor Leidse sterrenwacht Als machinist en bestuurder van een mobiele kraan heeft minister Ronald Plasterk van OC&W maandag 6 april de grote koepel van de zogenoemde 10-duims kijker van het dak van de Leidse Sterrewacht naar beneden getakeld. De koepel kan nu ter restauratie naar de werplaats worden gereden. De minister bracht een werkbezoek aan Universiteit Leiden.

Plasterk volbracht het takelen van het 9 ton wegende gevaarte met gemak. Maar hij bekende dan ook dat hij bij het bedrijf waarvan de kraan was gehuurd, uitvoerig had geoefend. Plasterk, die verwelkomd werd door het voltallige College van Bestuur, de Leidse burgemeester Henry Lenferink en de directie van de Sterrewacht, vertelde dat zijn schreden nog rond de Sterrewacht liggen (hij studeerde biologie in Leiden). Daarnaast is er nog een tweede verbinding: in mei 2008 verstrekte Plasterk een subsidie van ca. drie miljoen euro voor de restauratie van de Leidse Sterrewacht.

Hij toonde zich verheugd over de herbestemming van het gebouw tot sterrenkundig educatief centrum. 'Herbestemming is ook makkelijker als de nieuwe bestemming dicht bij de oude ligt', zei hij.

Plasterk maakte tijdens zijn werkbezoek ook kennis met drie Leidse studenten die een exoplaneet hebben ontdekt. Dat is een planeet buiten ons eigen zonnestelsel. Het hemellichaam, even groot als Jupiter, draait in twee en een halve dag om een ster die veel op onze zon lijkt. De afstand tot de ster is zo klein dat

18 | The guidestar

het aan het oppervlak van de planeet meer dan 1000 graden heet is. De voorlopige naam van het object is OGLE2-TR-L9.

De studenten zijn Meta de Hoon, Remco van der Burg en Francis Vuijsje. Hun begeleider is dr. Ignas Snellen.

De stadsbeeldbepalende Sterrewacht aan de Leidse Witte Singel kwam gereed in 1868, en heeft sterk bijgedragen aan de grote bloei van het Leidse sterrenkundig onderzoek. Hij werd gebouwd na lang aandringen van observator en directeur van de oude Sterrewacht op het Academiegebouw, Frederik Kaiser, die het Leidse sterrenkundig onderzoek wilde opstoten in de vaart der volkeren. Met het oude observatorium zou hem dat nooit lukken, zo wist hij. De bouw van een nieuwe Sterrewacht was een

enorme investering en een flink deel van de Hortus Botanicus moest ervoor wijken, maar het succes was ernaar. Op de Sterrewacht staan vier telescoopkoepels. Sinds 1971 wordt hij niet meer door de Leidse astronomen gebruikt – die zijn actief in de wereldwijde ontwikkeling van ultramoderne telescopen - maar nog volop door amateurs.

Met de restauratie van de Sterrewacht wordt eind van de winter 2009/2010 begonnen. Een van de belangrijkste elementen ervan is het herstel van de telescoopkoepels. Het loopwerk van de koepels, die elektrisch draaibaar en te openen zijn, dient volledig te worden gereviseerd.

Daartoe wordt op straatniveau een werkplaats ingericht. Bron: Nova / 07-04-2009.

Kortnieuws Het nabijgelegen spiraalvormige sterrenstelsel M33 (het Driehoekstelsel, genoemd naar het kleine sterrenbeeld waarin het zich bevindt) is in detail waargenomen met NASA's Spitzer Space Telescope, die infraroodstraling uit het heelal waarneemt. Op de infraroodopname zijn afzonderlijke sterren te zien (waaronder voorgrondsterren in ons eigen Melkwegstelsel) en veel actieve stervormingsgebieden in de spiraalarmen van het stelsel. Op infrarode golflengten is koeler materiaal waarneembaar dan in zichtbaar licht; het stelsel strekt zich op de infraroodfoto dan ook verder uit dan op 'gewone' foto's. M33 staat op een afstand van 2,9 miljoen lichtjaar en is na het Andromedastelsel het dichtstbijzijnde grote sterrenstelsel in het heelal. De foto is vrijgegeven in het kader van de wereldwijde publieksmanifestatie '100 uur van de sterrenkunde'.

NASA presenteert tegelijkertijd ook nieuwe opnamen van de Galaxy Evolutin Explorer (een ultravioletopname van de planetaire nevel NGC 3242) en een Hubble-foto van de botsende sterrenstelsels Arp 274. Bron: 07-04-2009.

De Grote Rode Vlek op de planeet Jupiter krimpt. Wetenschappers van de Universiteit van CaliforniĂŤ in de Verenigde Staten ontdekten dat de enorme storm tussen 1996 en 2006 dagelijks een kilometer in omvang afnam. Dat meldde de Amerikaanse nieuwszender CNN zondag. De storm op Jupiter is twee tot drie keer zo groot als de aarde en ziet er vanaf onze planeet uit als een rode vlek. De storm bestaat al zeker 150 jaar en slokte in die periode minstens een keer een kleinere storm op. In totaal verloor de Grote Rode Vlek in de onderzochte periode 15 procent van de omvang. Waarom de storm krimpt, is onduidelijk. Wetenschappers weten maar bar weinig over de vlek, zelfs niet waarom de storm rood van kleur is. Bron: ANP / 07-04-2009.

Door met hun eigen telescoop de manen van Jupiter waar te nemen zijn de scholieren Twan Schmittz en Stan Jakobs uit Horn erin geslaagd de massa van Jupiter te bepalen. Met dit project hebben ze de eerste prijs gewonnen in een wedstrijd voor het beste sterrenkundige profielwerkstuk.

Die was in het kader van het Internationaal Jaar van de Sterrenkunde georganiseerd door de Universiteit Utrecht. De hoofdprijs is een reis naar La Palma, naar het observatorium Rocque de los Muchachos, waar zij met een professionele telescoop zullen mogen waarnemen. De tweede prijs ging naar vier leerlingen van het Werenfridus College in Hoorn die onder begeleiding van het NIKHEF een detector bouwden om kosmische straling te detecteren. Lotte van Boxtel uit Maastricht is derde geworden met haar profielwerkstuk ?Het geheim van zwarte gaten?, en een eervolle vermelding was er voor Carmen Spronk en Manon Luinenburg uit Elburg die een lespakket inclusief interactieve website ontwikkelden over de planeet Mars. De winnaars werden bekendgemaakt tijdens de landelijke publieksmanifestatie ? Laat je verleiden door de sterren? in science center NEMO in Amsterdam, die het afgelopen weekeinde meer dan 7500 bezoekers trok.

Het AEG nieuws

Hernieuwde energie Nu de telescopen uit de eerste reeks van de werkgroep telescopenbouw stilaan beginnen af te geraken maken we plannen voor de tweede reeks. Deze zal na de zomervakantie, in de loop van de maand september, van start gaan.

Om organisatorische redenen zal deze tweede reeks plaatsvinden op zaterdagnamiddag zodoende de activiteiten op vrijdagavond gewoon door kunnen blijven gaan. Dit steeds van 14.30 tot 17.30 uur. Op woensdag kan je terecht in de S9 van De Sterren (Gent) en dat van 16.00 uur tot 22.00 uur behalve tijdens de schoolvakanties. Wil je meer informatie ? Neem dan gerust contact op met werkgroepleider Jean-Pierre via grootfarao@gmail. com. Kom alvast eens langs en bekijk de indrukwekkende resultaten van de eerste reeks !

Daar we, ondanks een drukke werking met oog voor het publiek, geen aanspraak kunnen maken op werkingssubsidies moeten we creatief zijn en via andere wegen aan fondsen geraken. Daarom proberen we via allerhande wegen subsidiedossiers in te dienen. En, zoals je ondertussen wel al opgemerkt hebt, met succes. Zo hebben we net een dossier ingediend voor de aankoop van een prachtige zonne-kijker. Het betreft een zeer degelijke 8 cm refractor van het merk Skywatcher met daarop een H-alpha filter van het merk Lunt. Vanzelfsprekend op een zeer degelijke opstelling. In plaats van een traditionele PST van het merk Coronado aan te schaffen hebben we gekozen voor de eerder opgesomde opstelling omdat deze gebruikt kan worden voor meer dan alleen zonne-waarnemingen. Iets wat ons zinvol leek. Als dit dossier positief zal worden geadviseerd,

dan beschikken we binnen enkele maanden over een prachtig instrument ter waarde van gemiddeld zo'n 1.500 euro. Ondanks deze hoge kostprijs zal dit instrument uitgeleend mogen worden. Opnieuw een meerwaarde om lid te zijn van onze vereniging.

De webcam van ons digitaal weerstation heeft, ondanks onze twijfels, de strenge winter aan onze kust (storm, regen, vrieskou, ...) overleefd. Dat hebben we mogen constateren door deze voor het eerst aan te sluiten aan onze server nu we ook beschikken over draadloos internet.

Momenteel worden ook allerhande testen uitgevoerd om de gegevens van deze webcam, inclusief deze van ons digitale weerstation, te integreren in onze nieuwe website.

Deze zou vanaf deze zomer on-line moeten staan. Dit inclusief een nieuwe en vooral uitgebreide ledennsectie en meer oog voor onze specialiteiten (zoals onze unieke software verzameling en natuurlijk deze nieuwsbrief).

Kortnieuws Dit jaar zal, bij wijze van test, de AEG instaan voor de organisatie van het 'Starnights' evenement...

Volgende maand, op zondag 31 mei tijdens het 'Dag v/d park' zullen we ons eigen planetenpad voorstellen aan het publiek... Er zijn vier boekenkasten aangekocht voor de bibliotheek. We zijn dan ook begonnen met al onze items (boeken, cd-roms, tijdschriften, enz) in een database te steken.

Stelselmatig kunnen zo meer en meer items uitgeleend worden. De volledige lijst zal ook verschijnen in de ledensectie van onze nieuwe website. Nog even geduld dus...

Uw steun aan de sterrenkunde !

Geboeid door sterrenkunde ? Dan moet u beslist lid worden van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Ook al kan u misschien niet steeds aanwezig zijn op onze activiteiten, toch maakt uw lidmaatschap een wereld van verschil. Want dankzij uw steun kunnen we onze diverse gratis diensten, zoals oa dit e-zine, blijven verwezenlijken en zelfs uitbreiden. Kortom, stort vandaag nog 15 euro op onze rekening en u krijgt van ons meteen ook het lidmaatschap bij volkssterrenwacht AstroLAB Iris er GRATIS bovenop (ter waarde van 30 euro) ! Storten kan op rekening nr.: 380-0195842-70 met vermelding van 'Lidgeld 2009' + je volledige naam en e-mail adres. Zeker doen !

The guidestar | 19

Zoekertjes

Van occulairs tot telescopen...

Te koop Wegens te weinig tijd om al mijn telescopen nog te gebruiken en overstap op nachtrustvriendelijk, zonnekloppend Ha materiaal verkoop ik een C9.25. Zwarte tubus, Starbright coatings, zeer weinig shifting bij focusen en goede optiek, bobs knobs geinstalleerd voor collimatie. Komt met standaard 6x30 zoeker, flexibele Celestron dauwkap en Vixen compatibele montagerail. Vraagprijs 1250 euro of beste bod. Aanbiedingen via mail naar ddierick@gmail.com. Wordt niet opgestuurd, dus enkel afhalen aub.

Te koop Voor onze beurs, de AE-2009, hebben we diverse materialen

moeten aankopen die we nu graag willen doorverkopen. Alles is in een uitstekende staat daar het materiaal slechts enkele dagen gebruikt is.

Het gaat om: EĂŠn worldstar projector die krachtige lichtbundels projecteert.

Is het moderne alternatief voor de 'klassieke' spiegelbol. Zeer sfeervol. Prijs: 130 euro. Twee decoratieve kwaliteitstrussen van elk twee meter lengte in grijze kleur. Ideaal voor spots (niet geschikt voor zware projectoren).

Prijs: 200 euro (inclusief bevestigingskettingen van zes meter totale lengte met koppelstukken). Twee Gekko laserprojectoren voor sfeervolle effecten. Ideaal voor recepties, fuiven, enz... Prijs: 120 euro. Deze artikelen worden niet verstuurd maar dienen afgehaald te worden. Neem contact op met patrickjaecques@gmail.com.

Te huur Professionele Skytube met witte zuil van maar liefst acht meter hoog. Ideaal om elk evenement in de kijker te plaatsen. Niet te gebruiken tijdens regen of storm.

Te huur voor slechts 45 euro per weekend (vrijdag t/m maandag), 55 euro per week (maandag t/m maandag) of 125 euro per maand. Dit artikel wordt niet verstuurd maar dient afgehaald te worden. Neem contact op met patrickjaecques@ gmail.com.

N.v.d.r.: Heb je iets sterrenkundigs te koop ? Contacteer dan onze redactie. Een zoekertje plaatsen kan nog steeds volkomen gratis.

Ook met foto (indien voldoende plaats beschikbaar is). Het loont steeds de moeite !

Artikel

Vraag het aan Frank...

Iedereen die dit wil en daaraan behoefte heeft kan de Belgische astronaut Frank De Winne vragen stellen omtrent ruimtevaart en zijn tweede missie, via het YouTubekanaal van het Europese Ruimtevaartbureau ESA. Wie vragen wil stellen, hoeft die enkel in het Nederlands, Engels of Frans op te nemen via een webcam, videocamera of gsm en ze als een "video response" op het

20 | The guidestar

YouTube-kanaal van ESA te plaatsen. Frank De Winne zal dan elke week vanuit Moskou of rechtstreeks vanuit de ruimte een aantal geselecteerde vragen beantwoorden, zo belooft ESA. De tweede Belg in de ruimte bereidt zich momenteel voor op zijn tweede missie die op 27 mei op Bajkonoer in Kazachstan begint. Hij vliegt dan in het gezelschap van de Rus Roman Romanenko en de Canadees Robert Thirsk met een

Sojoez naar het Internationaal Ruimtestation ISS waar hij zes maanden zal werken en waar hij tijdens de laaste weken van zijn verblijf ook de eerste nietAmerikaanse of niet-Russische gezagvoerder zal zijn. De Winne maakte eind 2002 zijn eerste ruimtetrip. Bron: ESA / 25-04-2009.  Meer informatie www.youtube.com/esa

Kortnieuws De eerste van de achttien zeshoekige spiegelsegmenten voor de toekomstige James Webb Space Telescope heeft met succes een cryogeen testprogramma ondergaan. Daarbij is het ca.

1,5 meter grote spiegelsegment afgekoeld tot 25 graden boven het absolute nulpunt (248 graden Celsius), in een ruim 200 kubieke meter grote heliumgekoelde tank bij NASA's Marshall Space Flight Center in Huntsville, Alabama. De James Webb-ruimtetelescoop - de infrarode opvolger van de Hubble Space Telescope krijgt een spiegelmiddellijn van 6,5 meter. De spiegel gaat bestaan uit achttien segmenten waarvan het spiegelend oppervlak geslepen moet worden met een nauwkeurigheid van 20 nanometer. Die vormnauwkeurigheid moet gerealiseerd zijn nadat de spiegel in zijn baan om de zon aan de lage temperatuur van de ruimte is blootgesteld, vandaar de koudetests.

In juni 2011 moeten alle spiegelsegmenten zijn getest; de lancering van de Webb Space Telescope (die gebouwd wordt door de Northrop Grumman Corporation) staat gepland voor 2013. 08-04-2009.

Amerikaanse onderzoekers hebben bij een grootschalig onderzoek van 2400 sterrenstelsels vijftien stelsels opgespoord die net zo veel licht produceren als bijvoorbeeld ons Melkwegstelsel, maar waarschijnlijk pas (relatief) recent zijn ontstaan. Het jeugdige karakter van de stelsels blijkt onder meer uit hun chemische samenstelling: ze bevatten weinig elementen zwaarder dan helium. Dat duidt er op dat er in de stelsels nog nog niet veel generaties (zware) sterren actief zijn geweest. Geschat wordt dat de jong ogende sterrenstelsels slechts 3 à 4 miljard oud zijn en dat zou betekenen dat ze pas 9 à 10 miljard jaar na de oerknal zijn gevormd. Die conclusie laat zich maar moeilijk in overeenstemming brengen met de heersende gedachte dat de vorming van zulke omvangrijke sterrenstelsels al kort na het ontstaan van het heelal is begonnen. Maar de ontdekking heeft ook zijn positieve kanten: als de bevindingen kloppen, kan de ontwikkeling van grote sterrenstelsels ook relatief dicht bij huis worden waargenomen. Overigens zijn de eigenschappen van de bijzondere sterrenstelsels ook op een andere manier verklaarbaar: ze zouden het resultaat kunnen zijn van recente samensmeltingen van kleinere stelsels. 10-04-2009.

Artikel

Gezocht: astronauten Spreekt wetenschap en techniek je aan? Wil je jongeren uit de hele wereld ontmoeten en mee samenwerken? Boeit ruimtevaart en/of sterrenkunde je? Kan je deze vragen met “ja” beantwoorden, dan ben jij vast de persoon die wij zoeken...

In de meivakantie van 25 april tot en met 5 mei gaat Space Expo in Noordwijk op zoek naar een jongen en een meisje die deze zomer Nederland willen vertegenwoordigen op International Space Camp 2009. Samen met jongeren uit de Verenigde Staten en 25 landen van over de gehele wereld maak je kennis met het universum van de ruimtevaart. Je krijgt niet alleen alles te horen over raketten en satellieten maar je ontmoet ook astronauten en leert zelfs in simulatoren de Space Shuttle besturen! Als bemanningslid aan boord van het International Space Station doe je ruimte-onderzoek en heb je contact met je collega’s in missioncontrol. Ook neem je deel aan de watersurvivaltraining, waarin je leert wat je moet doen als je capsule in het water terecht komt. Tijdens International Space Camp ontstaan wereldwijd vriendschappen voor het leven. Dit unieke ruimtevaartkamp wordt jaarlijks gehouden bij de bakermat van de Amerikaanse ruimtevaart, het Marshall Spaceflight Center. Dit is de plaats waar ooit ruimtevaartpionier Wernher von

Braun begonnen is. International Space Camp vormt dan ook voor velen een inspiratiebron voor een glansrijke studie of carrière zowel binnen de lucht- en ruimtevaart als daarbuiten. International Space Camp wordt dit jaar gehouden van 24 juli tot en met 1 augustus.

Deelname aan International Space Camp in de Verenigde Staten word je aangeboden door Space Expo in Noordwijk.

De selectie voor Nederland vindt dagelijks in de meivakantie plaats.

Na het invullen van je aanmeldingsformulier heb je gratis toegang tot Space Expo om mee te doen aan de selectiewedstrijd. Je moet tussen de 15 en 18 jaar oud zijn en de Engelse taal beheersen.

Met een leuke quiz worden de kandidaten getest op hun kennis van wetenschap en techniek, ruimtevaart en sterrenkunde. Ook zullen er vragen gesteld worden over Nederland en onze cultuur.

Iedere dag wordt een dagwinnaar bepaald.

Alle dagwinnaars krijgen een uitnodiging voor de interviews op zaterdag 9 mei a.s.. Om 16.00 uur wordt daarna bekendgemaakt wie dit jaar gaan deelnemen aan International Space Camp 2009.

 Meer informatie www.space-expo.nl

Het gaat niet goed met Spirit. Het Marswagentje, dat al ruim vijf jaar lang onderzoek doet op de Rode Planeet, kampt met geheugenproblemen, en de boordcomputer schakelt zichzelf af en toe uit. Dat gebeurde voor het eerst op 25 januari. Midden vorige week functioneerde Spirit drie dagen lang probleemloos, maar op 17 april was er opnieuw een probleem met het wegschrijven van meetgegevens naar het flash-geheugen, en op 18 april vond de vierde computer-reboot plaats. Vluchtleiders en technici van NASA's Jet Propulsion Laboratory in Pasadena blijven tests en simulaties uitvoeren om de oorzaak van de problemen te achterhalen. Tot nu toe echter zonder succes. 20-04-2009.

The guidestar | 21

Foto: M97 en M108 door Karel Teuwen.

Telescoop: TMB 152 apochromaat met f8 en een SBIG STL-11000M camera. Genomen op 20-12-2006 in Any-Martin-Rieux te Frankrijk.

22 | The guidestar

Rubriek

Kurt Christiaens

Diep in... Mei Het waarnemen wordt vanaf de maand mei en vooral vanaf de tweede helft van deze maand, een hele uitdaging. De nachten worden vrij kort en het observeren kan pas vanaf ten vroegste 23u starten.

Persoonlijk gebruik ik de enkele uurtjes avondtijd om mijn waarnemingssessie voor te bereiden. Ik doorsnuffel dan wat handboeken en atlassen om enkele leuke objecten samen te zoeken.

De Grote Beer (Ursa Major) blijft de avondsterrenhemel domineren en bij het vallen van de nacht staat dit hemelse ‘koekepan’ hoog boven ons. Net als vorige maand blijven we in dit prachtige sterrenbeeld om enkele zéér bekende objecten waar te nemen nl. Messier 97 (NGC 3587) en Messier 108 (NGC 3556), in de onmiddellijke nabijheid van b Ursae Majoris, Mirak. De twee neveltjes uit de beroemde catalogus van Charles Messier staan zo'n graad ten zuiden en twee graden ten westen van deze lichtbaken van magnitude 2,3.

Messier 97 is een ontdekking van Pierre Méchain die het object op 16 februari 1781 voor de eerste maal observeerde. Messier voegde het een maand later toe aan zijn beroemde lijst. Gezien de perfect ronde vorm dacht Herschel aan een zwakke planeet. Vandaar de naam ‘Planetaire Nevel’, een naam die nu nog steeds gebruikt wordt voor dit type objecten. De typische naam voor Messier 97 is de ‘Uilnevel’, een naam die we danken aan Lord Rosse die in 1848 dit object observeerde met zijn reusachtige 182cm spiegeltelescoop: hij zag een ronde nevel met twee donkere openingen waarin een ster te zien was.

Ongeveer 6000 jaar geleden is M 97 onstaan en is daarmee een jong exemplaar. De nevel bestaat uit 3 structuren: een centrale bipolaire structuur (die de ogen vormen) en twee lagen die deze eerstgenoemde omringen. De reëele diameter wordt geschat op 3,5 lichtjaren.

M 97 is een behoorlijk grote circulaire nevel met een doorsnede van ongeveer 3,4' en een magnitude dat soms wel eens discussie veroorzaakt.

Oudere bronnen vermelden een magnitude van om en bij de 12e grootte maar

recentere schattingen en vele waarnemingen wijzen eerder in de richting van de 10e magnitude. M 97 is zeker niet helder te noemen omdat de nevel over een eerder ruim oppervlak verdeeld wordt en dus een lage oppervlaktehelderheid heeft. Toch melden verschillende waarnemers de zichtbaarheid in een 60mm instrument. Wat kan u zien met een kleinere opening? Met grotere instrumenten wordt deze planetaire nevel iets meer helder maar opvallende details worden toch niet zichtbaar.

En er zijn inderdaad prachtige details te observeren nl. de twee donkere zones die deze nevel zijn koosnaampje bezorgden, de Uilnevel. Met mijn 300mm Dobson kon ik afhankelijk van de weersomstandigheden geen enkel oog, één oog of twee ogen zien. Bij een grensmagnitude van ongeveer 5,0 kon ik geen enkel oog opmerken, vanaf 5.5 zag ik één oog en onder een donkere westvlaamse hemel (Woumen, West-vlaanderen.) zag ik de twee donkere zones zonder problemen.

Gebruik hoge vergrotingen voor deze waarneming en nog beter, gebruik een OIII filter. Als het lang geleden is dat u nog eens met uw mond open stond van verbazing, gebruik dan deze filter voor de observatie van M97: het lijkt alsof een foto in uw oculair geschoven wordt, zo spectaculair is het resultaat. Met deze filter zijn de ogen éénvoudig in een 220mm Dobson en zelfs mogelijk in een 100mm refractor.

Een onvergetelijk beeld kreeg ik met een 630mm Dobson onder een gitzwarte Texaanse hemel: de circulaire nevel neemt de helft van het beeldveld in, de ogen zijn ongelooflijk constrastrijk en zelfs de centrale ster (magnitude 14!) is direct te observeren. Later kon ik dit herhalen in Belgie met 40cm en 50cm telescopen.

raar geval: Het object was niet opgenomen in de oorspronkelijke catalogus maar was toch geobserveerd door zowel Messier als Méchain en opgenomen als een notitie bij de observatie van M 97. Uiteindelijk werd het object pas in 1953 als M 108 in de Messier catalogus opgenomen. Herschel vond dit object groot en makkelijk, hij observeerde al met wat grotere telescopen.

M 108 is samen met M 109 lid van de Ursa Major cluster van melkwegstelsels die op een afstand van 45 miljoen lichtjaar staan.

Het gaat om een spiraalstelsel dat we vrijwel op zijn kant zien en het heeft een reële diameter van 100.000 lichtjaar.

Opnames van dit stelsel tonen een complexe centrale structuur die met een kleinere telescoop zeker te observeren is.

Met een 115mm en een 130mm Newton kon ik, redelijk moeilijk, een lange nevelstreep zien met een ongelijk schijnend oppervlak.

Grotere instrumenten tonen een stelsel dat goed op M 82 lijkt, vele donkere en heldere zones doorkruisen dit object. Clauw Regean zag verschillende donkere lanen met zijn 300mm Dobson!

Nabij de kern is een opvallende voorgrondster met een helderheid van magintude 12 op te merken: interpreteer dit niet als een supernova!

Probeer de komende weken deze twee prachtige maar o zo verschillende objecten waar te nemen. M 97 staat letterlijk in onze galactische achtertuin terwijl het licht van M 108 er ruim 45 miljoen jaar over gedaan heeft om uw netvlies te prikkelen. Allebei tonen ze opvallende details in grotere instrumenten en zelfs met kleinere openingen zijn ze makkelijk waar te nemen. Stuur uw ervaringen op naar deze rubriek!

Bron: Kurt Christiaens.

In de onmiddellijke buurt van de Uilnevel staat een ander mooi Messier-object nl. M 108 (NGC 3556) maar dit edge-on (op-zijnzijkant) melkwegstelsel is misschien wel het moeilijkste object uit de Messier lijst.

[1] Stoyan R.: Atlas der MessierObjecte, p. 316 ev, p. 108 (2006)

In de catalogus van Charles Messier is M 108 een beetje een

 Meer informatie www.deepsky.be

[2] Houston S. W.: Deep Sky Wonders, p. 124 ev (1999)

The guidestar | 23

Rubriek

Hemelkalender Dankzij de Koninklijke Sterrenwacht kunnen wij u deze hemelkalender aanbieden. Let wel ! Alle tijdstippen zijn aangegeven in UT (wereldtijd).

Men moet twee uur bijtellen om de plaatselijke tijd te bekomen.

1e - Eerste Kwartier van de Maan om 20 h 44 m.

2e - De kleine planeet (6) Hebe (+9,9) in oppositie om 13 h.

3e - De Maan in conjunctie met de ster Regulus (+1,3) om 6 h.

4e - De Maan in conjunctie met Saturnus (+0,8), 6° ten zuiden ervan om 11 h.

7e - De Maan 3° ten zuiden van de ster Spica (+1,2) om 8 h.

9 e - Volle Maan om 4 h 01 m.

10e - De Maan in conjunctie met de ster Antares (+1,2) om 21 h (Waar te nemen met een binoculair).

14e - De Maan in het apogeum (op 404.915 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 29’31’’) om 3 h.

16e - Jupiter (-2,4) in kwadratuur, op 90° van de Zon. 17e - Laatste Kwartier van de Maan om 7 h 26 m. De Maan 2° ten noorden van Jupiter (-2,4) om 9 h (Te bekijken ‘s morgens voor het aanbreken van de dag). Saturnus (+0,9) stationair in rechte klimming om 18 h.

18e - Mercurius in benedenconjunctie – dus niet waarneembaar – met de Zon om 10 h en overigens op het dichtst bij de Aarde de 19 op 0,5510 astronomische eenheid AE of 82,428 miljoen kilometer.

20e - Jupiter (-2,4) 0°04’ ten zuiden van de ster Mu Capricorni (+5) om 3 h (Te bekijken van 19 tot 21 mei,

24 | The guidestar

met een kijker, ‘s morgens voor het aanbreken van de dag en de ster niet te verwarren met een nieuw satelliet van Jupiter). In het sterrenbeeld Aries vanaf de 19 april en in het sterrenbeeld Taurus vanaf ongeveer de 15 mei, treedt de Zon in het teken de Tweelingen om 21 h 51 m.

21e - Begin van de astronomische winter (solstitium) voor het noordelijk halfrond van de planeet Mars.

De Maan 6° ten noorden van Venus (-4,4) om 8 h (Te bekijken ‘s morgens voor het aanbreken van de dag). De Maan in conjunctie met Mars (+1,2), 6° ten noorden ervan om 20 h (Mars ‘s morgens zichtbaar onder niet gunstige waarnemingsomstandigheden).

24e - Nieuwe Maan om 12 h 11 m.

25e - Jupiter (-2,4) in conjunctie in rechte klimming met Neptunus (+7,9), 0°24’ ten zuiden ervan om 13 h [NB : Begin van een lange periode gedurende welke de twee buitenplaneten kort na elkaar drie keer in oppositie komen – 25 mei, 13 juli en 20 december – in een drievoudige nauwe conjunctie (die dus niet een conjunctie tussen drie planeten is)]. De periodieke komeet 22P/Kopff (+9) door het perihelium (Op te zoeken met een flinke kijker tijdens de tweede helft van de nacht. NB : In oppositie met de Zon op 31 augustus). Smalle maansikkel boven de noordwestelijke horizon omstreeks 20 h 20 m, 32 uren na het tijdstip van de Nieuwe Maan.

26e - De Maan in het perigeum (op 361.153 km van de Aarde – Schijnbare diameter : 33’05’’) om 4 h.

27e - De maansikkel ten zuiden van de sterren Castor (+1,6) en Pollux (+1,2) rond 21 h.

29 : Neptunus (+7,9) stationair in rechte klimming om 5 h.

30e - De Maan 3° ten zuiden van de ster Regulus (+1,3) om 12 h.

31e - Eerste Kwartier van de Maan om 3 h 22 m. De Maan 6° ten zuiden van Saturnus (+0,9) om 17 h.

Zichtbaarheid van de planeten Zichtbaar met het blote oog: Venus, Jupiter en Saturnus. Met telescoop of binoculair : Mercurius, Mars, Uranus en Neptunus.

Mercurius (+1,0/+2,3), in benedenconjunctie op 18 mei, in de allereerste dagen van de maand ‘s avonds boven de westelijke horizon in het sterrenbeeld Taurus, gaat de 1 om 21 h 01 m, de 16 om 19 h 36 m en de 31 om 17 h 52 m of respectievelijk 1 h 57 m en slechts 0 h 09 m na, en 1 h 54 m voor de Zon onder.

Venus (-4,5/-4,4), ‘s morgens boven de oostelijke horizon in het sterrenbeeld Pisces, komt de 1 om 2 h 58 m, de 16 om 2 h 28 m en de 31 om 1 h 59 m of respectievelijk 1 h 19 m, 1 h 24 m en 1 h 36 m voor de Zon op.

Mars (+1,2/+1,2), gedurende de hele maand op minder dan 7° van Venus maar 5 magnituden lichtzwakker dan deze, ‘s morgens boven de oostelijke horizon in de tweede helft van de maand in het sterrenbeeld Pisces, komt de 1 om 3 h 21 m, de 16 om 2 h 41 m en de 31 om 2 h 03 m of respectievelijk 0 h 56 m, 1 h 11 m en 1 h 32 m voor de Zon op.

Jupiter (-2,2/-2,4), ‘s morgens boven de zuidoostelijke horizon in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 2 h 01 m, de 16 om 1 h 05 m en de 31 om 0 h 08 m op.

Saturnus (+0,7/+0,9), ‘s avonds en tot lang na middernacht tot zijn ondergang in het sterrenbeeld Leo, gaat de 1 om 2 h 57 m, de 16 om 1

h 58 m en de 31 om 0 h 59 m onder Uranus (+5,9/+5,9), maar in de allerlaatste dagen van de maand boven de zuidoostelijke horizon ‘s morgens moeilijk in het sterrenbeeld Pisces, komt de 1 om 2 h 59 m, de 16 om 2 h 01 m en de 31 om 1 h 02 m op.

Neptunus (+7,9/+7,9), ‘s morgens boven de zuidoostelijke horizon in het sterrenbeeld Capricornus, komt de 1 om 2 h 03 m, de 16 om 1 h 05 m en de 31 om 0 h 06 m op Foto v/d maand Ondanks het feit dat de Zonnecyclus zowat op z'n laagst punt staat is Sjoerd Dufoer er toch in geslaagd een zonnevlek te ontdekken en vast te leggen op de gevoelige plaat. De betreffende foto is genomen op 21 april met 0MC 140 met Toucam 740k f=2000 mm vanuit Oostkamp.  Meer informatie www.deepsky.be

The guidestar | 25

artikel

Let's go L.U.N.A.R. Heino Falcke, hoogleraar Astrodeeltjesfysica en radioastronomie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, is ervan overtuigd. Zijn gewenste telescoop op de maan komt er...

Deze maand heeft NASA een maaninstituut opgericht om onderzoek vanaf de maan voor te bereiden. En Falcke is erbij betrokken, als enige Europeaan.

LUNAR is de naam. Het staat voor Lunar University Node for Astrophysics Research. Dit initiatief van NASA wordt ingevuld door een consortium van toponderzoeksinstituten - waaronder MIT en de universiteit van Colorado - en ruimtevaartbedrijven. LUNAR wil de maan gebruiken als platform voor onderzoek naar de zon, voor zwaartekrachtmetingen en voor onderzoek naar de oorsprong van het universum. En daar komt Heino Falcke van het Institute for Mathematics, Astrophysics and Particle Physics (IMAPP) van de Radboud Universiteit Nijmegen in beeld.

De hoogleraar, mede aangesteld vanwege ASTRON, is uitgenodigd om deel te nemen in deze LUNARgroep vanwege zijn ervaring met het ontwerp van radio-telescopen en recent wetenschappelijk werk.

Falcke wil niet de maan zelf onderzoeken, maar er naar toe om er een radiotelescoop te bouwen.

Op de maan is het namelijk veel stiller dan op aarde, waar radioprogramma's en auto's de radiosignalen uit de kosmos voor een deel overstemmen. Bovendien filtert de atmosfeer de langste radiogolven uit het signaal. En Falcke wil juist luisteren naar het vertraagde ruisen van de oudste geluiden uit het heelal, naar de fragmenten van de eerste periode na de bigbang, de oertijd in het heelal toen er nog geen materie was gevormd. Aan de stille kant van de maan welteverstaan: de kant die wij nooit zien. Die kant ligt namelijk in de radioschaduw van de aarde. Dit brengt meteen wel een extra probleem met zich mee: de communicatie met de aarde. Of het nu robots of mensen zijn die daar het observatorium bouwen: contact met thuisbasis aarde is cruciaal.

Daarom moet er eerst een communicatiesatelliet rond de maan gelanceerd worden.

Problemen genoeg dus nog, en 26 | The guidestar

voor het zover is zijn we wel minimaal tien jaar en enige kleine experimenten verder, maar Falcke is optimistisch. 'De tijd voor maanexploratie is gunstig. NASA en ESA denken serieus na over een bemand station op de maan. Het doel van die onderneming is niet zozeer fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, maar verkenning van wat er allemaal bij komt kijken om buiten de aarde te leven. ESA heeft een verkennende studie gedaan naar een maanlander, waar ik bij betrokken was.

Er komen nu vervolgstudies.' De radiogolven die iets vertellen over het vroege heelal waren ooit veel kortere golven, zoals die van mobiele telefoons. Door het uitdijen van het heelal is dat licht nu alleen extreem uitgerekt waar te nemen in het spectrum van een ultralage radiofrequentie met golven kleiner dan 100MHz. Ze zijn dan ook dertien miljard jaar oud. Prof.

Falcke is gespecialiseerd in de astrofysica van superzware zwarte gaten in de centra van melkwegstelsels en de astrofysica van kosmische straling. Hij is bovendien coördinator van een netwerk van

astronomen in toponderzoeksschool NOVA die onderzoek doet naar de extremen van het heelal en juist daarvoor wil hij naar de maan.

Falcke is ook betrokken bij het LOFAR-project, de nieuwe Nederlandse superradiotelescoop gebouwd door ASTRON (het Neder-lands instituut voor radioastronomie), die dit jaar de eerste wetenschappelijke testmetingen gaat doen. Het is dit type telescoop dat Falcke op de maan hoopt te zetten. 'Het voordeel is dat zo'n telescoop uit veel relatief kleine onderdelen bestaat, die meteen geïnstalleerd kunnen worden en dan kunnen gaan meten. Bij elke volgende missie kan er dan een uitbreiding mee.' Vorig jaar ontving Falcke een ERC advanced grant, een grote onderzoeksubsidie van de EU van tweeënhalf miljoen euro, in Falckes geval uitgebreid met een miljoen voor de ontwikkeling van radioantennes die vanaf de aarde werken. Bron: NOVA / ASTRON.  Meer informatie http://lunarscience.arc.nasa.gov

Kortnieuws Het aantal zonnevlekken is het afgelopen jaar erg laag geweest. Dat betekent dat de zon inactief is en de kans op poollicht klein. Een nieuw laagterecord volgt mogelijk dit jaar.

Groepje zonnevlekken gespot door NASA op 22 september 2000 Groepje zonnevlekken gespot door NASA op 22 september 2000 Wie geregeld luistert naar de weersvoorspellingen die op het wereldnieuws volgen, zal het niet zijn ontgaan: record op record wordt gebroken. Deze keer betreft het nieuwste record niet de koudste dag of de hardste storm, maar het aantal zichtbare zonnevlekken.

Donkere vlekken op de zon vertellen iets over de zonactiviteit: hoe meer er zijn, hoe actiever de zon is. Op zo’n moment produceert de zon korte energieexplosies, waarbij geladen deeltjes vrijkomen. Dringen die deeltjes de aardse atmosfeer binnen, dan kunnen ze het adembenemende poollicht veroorzaken. Gemiddeld om de elf jaar wisselen de magnetische polen van de zon van plaats. Dit is de zogeheten actieve periode. De laatste keer was in 2001.

In de tussenliggende periode is de zon ‘inactief’ en bereikt het aantal zonnevlekken een minimum. Het afgelopen schrikkeljaar waren er op 266 van de 366 dagen geen vlekken op de zon te zien. In de eerste 90 dagen van dit jaar zijn al 78 zonnevlekloze dagen geteld. 'Dit is de rustigste zon die we in bijna een eeuw meemaken,' aldus zonnevlekexpert David Hathaway van het NASA Marshall Space Flight Center. Mogelijk kondigt Erwin Krol dus in 2009 een laagterecord aan dat het laatste bijna smetteloze zonnejaar in 1913 zelfs overtreft. Toen vertoonde de zon op slechts 54 dagen donkere vlekken.

Bron: José Bernard.

De Hubble-ruimtetelescoop is zeven jaar lang getuige geweest van een 'lichtshow' in het sterrenstelsel M87.

M87 is een reusachtig stelsel met een superzwaar zwart gat in zijn kern. Die kern is de bron van twee krachtige straalstromen of jetsvan heet gas, maar helemaal gelijkmatig zijn die stromen niet. Af en toe ontstaan er enorme, heldere 'klonten' in. Eén van die klonten, aangeduid als HST-1, was tijdelijk zelfs helderder dan de kern van M87 zelf. Het helderheidsgedrag van HST-1 is echter nogal onvoorspelbaar. Eerst werd de materieklont jaren achtereen helderder, toen zwakker en vervolgens weer helderder.

Ondanks de vele waarnemingen met de Hubbleruimtetelescoop en een aantal andere instrumenten snappen sterrenkundigen nog niet precies hoe deze veranderingen in de straalstroom van M87 ontstaan.

Een van de eenvoudigste verklaringen is dat de materiestroom onderweg op gaswolken stuit die door de botsing met de straalstroom tot gloeien worden gebracht. Maar het is ook denkbaar dat de heldere klonten het resultaat zijn van een soort kortsluitingen in het magnetische veld dat door de straalstroom wordt meegevoerd. In het laatste geval zou HST-1 nauw verwant zijn aan zonnevlammen (explosieve verschijnselen op de zon). De resultaten van het onderzoek van M87 zijn gepubliceerd in het aprilnummer van The Astronomical Journal. 14-04-2009.

Artikel

Leven met extremen Hoe het leven zich kan hebben ontwikkeld en gehandhaafd gedurende de vroegste geschiedenis van de aarde is een stuk duidelijker geworden door onderzoek naar het leven van microorganismen in één van de meest extreme milieus op aarde: een onderzeese moddervulkaan.

Uit een dergelijke moddervulkaan in de Golf van Mexico zijn microorganismen verzameld om na te gaan hoe ze onder de extreme en sterk wisselende omstandigheden ter plaatse kunnen leven. Omdat vergelijkbare omstandigheden worden toegedicht aan sommige hemellichamen, onder meer de maan Europa van de planeet Jupiter, levert het onderzoek ook aanwijzingen op over wat voor soort buitenaards leven zou kunnen bestaan.

De omstandigheden kunnen nauwelijks minder slecht zijn voor leven: in de onderzeese moddervulkaan komen, met onregelmatige tussenpozen, modder, olie, zeer zout water en diverse - vaak sterk giftige - gassen omhoog uit plaatselijke concentraties van spleten of (door chemisch neerslag gevormde) 'schoorstenen'.

Het leefmilieu is bovendien gespeend van licht en zuurstof. Een en ander betekent dat de daar levende microben niet alleen aan extreme omstandigheden zijn blootgesteld, maar ook dat er steeds opnieuw plotselinge veranderingen optreden van de ene naar de andere extreme situatie. In sommige gevallen gaat het overigens om een min of meer gelijkblijvende omstandigheid: er zijn ook microben verzameld uit zogeheten onderzeese pekelmeren, dat zijn depressies in de zeebodem waar zich extreem zout water bevindt dat zich niet mengt met het bovenliggende gewone zeewater.

Het onderzeese zoutmeer dat in de Golf van Mexico werd bemonsterd, was een overblijfsel van een vroegere onderzeese moddervulkaan.

De monsters werden verzameld met een (bemande) duikboot die ongeveer 600 m diep dook. De bemonsterde moddervulkaan en het zoutmeer lagen op ongeveer gelijke diepte, maar wel zo'n 120 km uit elkaar.

Tijdens de onderzeese expeditie konden de onderzoekers de moddervulkaan in actie zien: grote pluimen van

troebele gasbellen (grotendeels methaan) stegen op uit de kokende bodem, net zoals dat te zien is in bijvoorbeeld Yellowstone Park. De pluimen stegen honderden meters hoog op.

De levensgemeenschappen die de onderzoekers aantroffen zijn sterk verschillend voor het onderzeese zoutmeer en de onderzeese moddervulkaan, en uiteraard sterk verschillend van de leefgemeenschappen in het omringende zeewater. Ondanks de extreem ongunstige omstandigheden gaat het niet om 'armoedige' levensgemeenschappen; integendeel, het gaat om gemeenschappen die goed aan de omstandigheden zijn aangepast, en die daar zelfs een bloeiend bestaan lijden. Het lijkt waarschijnlijk dat de stofwisseling van de microben vooral aangepast is om snelle veranderingen in de geochemische omstandigheden te kunnen verwerken, daarbij rekening houdend met de intensiteit en de frequentie van de uit de vulkaanbodem uitgestoten vloeistoffen. De bijzondere aanpassingen die de microorganismen hebben ontwikkeld, kunnen volgens de onderzoekers wellicht worden toegepast voor nieuwe processen en producten op het gebied van de biotechnologie.

Onderzeese moddervulkanen hebben een - geologisch gezien betrekkelijk korte levensduur. Dat werpt de vraag op hoe dergelijke levensgemeenschappen kunnen overleven wanneer de moddervulkaan ophoudt actief te zijn: voedsel is wellicht niet eens het ergste probleem: als er geen activiteit meer plaatsvindt zakken veel olieachtige zware stoffen, evenals uitgestoten zeer zout water langzaam terug (om dan een onderzees zoutmeer te vormen).

Maar hoe komen de organismen op de locatie van een zich nieuw ontwikkelende onderzees moddervulkaan. Wachten ze betere tijden af in de zeebodem. Of kunnen ze toch door het zo andere, 'normale' zeemilieu reizen? Als dat mogelijk is, kan ook buitenaards leven op onvermoede plaatsen voorkomen.

Bron: NGV / 16-04-2009.

 Meer informatie www.geology.com The guidestar | 27

Artikel

B.L.A.ST. Een telescoop, bungelend aan een ballon boven de zuidpool, biedt een unieke kijk in de sterrenpuberteit: de periode zo'n 5 miljard jaar na de oerknal waarin aan de lopende band nieuwe sterren en sterrenstelsels werden gevormd.

Je moet er maar opkomen: een reusachtige telescoop, met een spiegel van twee meter, bungelend aan een touwtje met een joekel van een ballon omhoog laten zweven, tot aan de rand van de atmosfeer.

Moet kunnen, dacht astrofysicus Mark Devlin tien jaar terug. Ruim twee jaar geleden zweefde de telescoop twaalf dagen in volle glorie boven de witte woestenij van Antarctica, en vandaag staan de resultaten van het ballononderzoek in het wetenschappelijk tijdschrift Nature.

En dat mag een wonder heten.

Tijdens de landing van de telescoop, rond kerst 2006, verloren de onderzoekers het contact met de parachute waaraan het gevaarte weer zachtjes had moeten landen. Gevolg: de stellage met daarin de kostbare apparatuur

28 | The guidestar

– én de meetgegevens, waar het allemaal om te doen was – stuiterde tweehonderd kilometer over de poolvlakte, in het kielzog van de door de wind voortgeblazen parachute. Hotsend en botsend over de ijsvlakte was zo’n beetje alles van waarde uit het ijzeren frame weggeslagen – inclusief de cilinder met de harde schijven waarop de meetgegevens stonden.

Met meer geluk dan wijsheid vonden de onderzoekers de – witte!

– cilinder terug in de sneeuwvlakte.

De telescoop met de ferme naam BLAST (of Balloon-borne LargeAperture Sub-millimeter Telescope) biedt onderzoekers een unieke kijk in de puberteit van het heelal. Die periode, zo’n 5 miljard jaar na de Big Bang, is met nogal wat stofwolken omgeven. Lauw warm ruimtestof, om precies te zijn, want daaruit ontstond in deze woelige periode aan de lopende band sterren en sterrenstelsels.

Maar diezelfde stofwolken versluieren het zicht op de interessante processen er binnenin.

De kolkende sterrenmassa warmt het stof evenwel op tot zo’n 30 graden boven het absolute nulpunt, en de straling van dat lauwwarme stof verraadt wat er binnenin gebeurt. Die straling, uitgezonden in het verre-infraroodgebied, wordt door de uitdijing van het heelal nog een stukje uitgerekt, en bereikt de aarde als submillimeterstraling ruwweg het golflengtebied tussen het infrarode knopje van de afstandsbediening en dat van de magnetron.

Maar jammer genoeg is de aardse atmosfeer ondoordringbaar voor die

straling.

Waterdamp in de atmosfeer absorbeert het grootste deel van de submillimeterstraling.

Er zit eigenlijk maar één ding op, voor submillimeter-astronomen: de ruimte in. Of in ieder geval: daar een heel stuk bij in de buurt. En als er geen budget is voor een instrument aan boord van een satelliet, zijn er altijd nog de gigantische weerballonnen van de Nasa. Bungelend aan zo’n met helium gevulde joekel zweefde BLAST uiteindelijk twaalf dagen lang op zo’n veertig kilometer boven het aardoppervlak, ruwweg daar waar de stratosfeer ophoudt.

En dat is een heel eind op weg de ruimte in.

BLAST maakte in die twaalf dagen een inventarisatie van een stukje sterrenhemel, en lokaliseerde zo’n 450 bronnen van submillimeterstraling. Dat blijken grotendeels puberende sterrenstelsels met groeistuipen, waarin aan de lopende band nieuwe sterren worden geboren. Daarmee hebben astronomen voor het eerst een blik kunnen werpen in een periode van het heelal die tot nu toe aan het zicht was onttrokken.

De komende jaren zullen nog veel meer puberfoto’s van het heelal verschijnen. Op 6 mei aanstaande wordt de Herschel-telescoop gelanceerd, de grote broer van de Hubble-ruimtetelescoop. Met een spiegel van maar liefst 3 en een halve meter is Herschel helemaal uitgerust op gluren naar puberende sterren. Bron: Jacqueline de Vree.  Meer informatie www.blastexperiment.info

Kortnieuws Europa is niet onder de indruk van het Amerikaanse klimaatplan. Een bemoedigende eerste stap, maar ruimschoots onvoldoende in vergelijking met de Europese inspanning, zo luidt de Europese mening. "We begroeten het zeer bemoedigende initiatief", verklaarde eurocommissaris voor Milieu Stavros Dimas in de marge van een persconferentie. "Dit is helemaal anders dan wat we hoorden van de regering van president George W. Bush, die pas in 2025 de uitstootrechten wou aanpakken."

Dimas relativeerde niettemin de omvang van het Amerikaanse plan.

"Het plan voorziet een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 20 procent tegen 2020, maar ze gaat wel uit van het uitstootniveau in 2005. Dat komt neer op een vermindering met 5 tot 6 procent in vergelijking met de uitstoot in 1990.

Dat is niet helemaal wat voorzien was", zei hij. De Europese Unie wil haar uitstoot van broeikasgassen tegen 2020 met 20 procent indijken, maar de Europeanen nemen wel 1990 als referentiejaar. De EU wil haar doelstelling optrekken tot 30 procent indien andere industrielanden eind dit jaar op een VN-conferentie in Kopenhagen gelijkaardige inspanningen beloven te doen. Bron: Belga / AFP / GB / 03-04-2009.

De opwarming van het klimaat kan de lange droge periodes in Afrika verergeren en het leven kosten aan veel mensen. Dat stellen Amerikaanse klimatologen in het wetenschappelijke tijdschrift Science.

De recentste droogte, die startte rond 1960, kostte aan 100.000 mensen in Afrika het leven. Het zou slechts een voorproefje zijn van de toekomstige monsterlijke 'megadroogten', aldus de onderzoekers. Korte en langere droge perioden, soms wel eeuwenlang, wisselen elkaar stelselmatig af in westelijk Afrika. De opwarming van de aarde maakt deze droogten echter strenger.17-04-2009.

Een beperking van de uitstoot van broeikasgassen met 70 procent in de 21ste eeuw kan genoeg zijn om de ijskap op de Noordpool te redden, en de schadelijkste gevolgen van de opwarming van de Aarde te vermijden.

Dat blijkt uit een onderzoek dat volgende week wordt gepubliceerd.

De opwarming in het Noordpoolgebied zou hiermee met ongeveer de helft kunnen worden teruggedrongen, waardoor de visbestanden, de zeevogelpopulaties en zoogdieren als de ijsbeer beschermd zouden blijven.

Dat is de conclusie van hoofdonderzoeker Warren Washington van het National Center for Atmospheric Research.

Het onderzoek is gefinancierd door het Amerikaanse ministerie van Energie, en de resultaten verschijnen volgende week in het vakblad Geophysical Research Letters.

Als de uitstoot van broeikasgassen als CO2 zou worden teruggebracht met 70 procent, zou de temperatuur weliswaar blijven stijgen, maar de gevaarlijkste aspecten van de klimaatverandering (smelten van de ijskappen, verkleining van het permafrost, stijging van de zeespiegel) zouden gedeeltelijk kunnen worden vermeden. "Dit onderzoek toont aan dat we een aanzienlijke opwarming van de planeet in de 21ste eeuw niet langer kunnen vermijden", aldus Washington, "maar als we erin zouden slagen de uitstoot van broeikasgassen met deze proporties te beperken, zouden we de dreiging van klimaatverandering kunnen stabiliseren en een ramp kunnen vermijden". Bron: AFP / SAM / 15-04-2009.

Artikel

Europa warmt verder op...

Hogere temperaturen in de toekomst in het gebied van de Middellandse Zee kunnen ook in het westen en midden van Europa tot warmere en drogere zomers leiden. Door de grotere warmte in Zuid-Europa gaat de wind in Westen Midden-Europa vaker uit de oosthoek waaien met aanvoer van hete en droge continentale lucht.

Simulaties van klimaatmodellen laten deze verschuiving naar een meer continentaal klimaat in Westen Midden-Europa zien. KNMIonderzoekers hebben aangetoond dat de sterke stijging van de temperaturen in de landen rond de Middellandse Zee de oorzaak is.

Die stijging komt voornamelijk door uitdroging van de Mediterrane bodem als gevolg van minder neerslag in de winter. Opwarming door het broeikaseffect en droogte versterken hier elkaar.

De verwachting is dat in de toekomst de zomertemperaturen in het Middellandse Zee-gebied 2 tot 3 graden meer zullen stijgen dan de wereldgemiddelde temperatuur.

In de zomer ontstaat boven ZuidEuropa een extra warme luchtlaag.

Deze hete, droge lucht boven de dorre, schrale gronden stijgt en zet uit waardoor de druk boven deze regio afneemt. Omdat de lucht tegen de klok in rond een lagedruk gebied circuleert, zullen de winden noordwaarts vaker een oostelijke richting hebben.

Deze winden voeren de hete, droge lucht uit het Middellandse Zee-gebied mee naar West-en Midden-Europa. Dit zal in deze regio in de zomer voor een extra temperatuurstijging en minder neerslag zorgen. Door de toename van oostenwind zal de invloed van zee – die in de zomer een koelend effect heeft – getemperd worden.

Overigens zegt dit klimaatonderzoek niets over de weersverwachting voor de komende zomer(s). Het betreft een lange termijnanalyse – tot 2100 – op basis van klimaatmodellen die een toename van de oostenwind laten zien. Er zijn echter ook klimaatberekeningen die geen verandering van de windrichting laten zien.

Daarom gaat het KNMI uit van verschillende klimaatscenario’s met en zonder verandering van de wind. Bron: Geophysical Research Letters / Kennislink.

 Meer informatie www.agu.org

Artikel

Allerhande veranderingen...

Hillary Clinton, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, vergelijkt de strijd tegen de klimaatverandering met haar eigen poging om gewicht te verliezen.

"Als je voor een uitdaging als de klimaatveran-dering staat, kan je snel ontmoedigd raken. Het is een beetje zoals op dieet gaan en daar ken ik alles van", grapte Clinton.

doel lijkt zo moeilijk te bereiken", zei ze. "Het is een beetje zoals wereldvrede. Waarom doen we nog moeite? Omdat we opgeroepen worden te proberen. Dat is wat we als mensen moeten doen en vooral als Amerikanen zien we het als onze plicht." Bron: GB / 23-04-2009.

"Je denkt dat je maar een paar kilootjes moet verliezen, maar dat

 Meer informatie www.epa.gov/climatechange

The guidestar | 29

Rubriek

Activiteitenkalender Naar aanleiding van het internationale jaar v/d sterrenkunde hebben we deze rubriek uitgebreid met activiteiten uit het ganse land zoals...

01 Mei Europlanetarium De ruimtevlucht van Frank De winne

algemeen publiek, max.

200 mensen. Wanneer : 5 mei, 20u. 00.

Waar : Zeger van Hee auditorium, KU Leuven, Tiensestraat 41, Leuven Meer informatie : www.ster.kuleuven .be/outreach/iya2009/index_nl.html 08 Mei VRI 5e Ruimtevaartdagen

Niet alleen vertrekt Frank De Winne in mei van 2009 voor een tweede keer naar de ruimte, deze keer zal hij zelfs als commandant van het Internationaal Ruimtestation optreden. We richten daarom een tentoonstelling in over het verblijf van de mens in de ruimte en we tonen een film van Televox over 6 maanden verblijf in de ruimte en het uitvoeren van onderzoek rond water in het ISS. Deze film bevat weliswaar geen nieuwe beelden van de nieuwe lancering. Toegang: het bezoek aan de sterrenwacht is gratis, andere activiteiten (film, planetariumvoorstelling,...) zijn te betalen. Wanneer: mei 2009. Waar: VZW Kattevennen – Europlanetarium – Planetariumweg 19 – 3600 Genk. Meer informatie: 089/65.55.

55 – www.europlanetarium.com – info@europlanetarium.com.

01 Mei Europlanetarium Het heelal is een monster Willy Van Loock, de anatoom van het heelal, zette zijn pen op papier en begon lijnen te tekenen zonder zijn pen op te heffen. De veelheid van prachtige objecten die hij zo creëerde lijken soms als twee druppels water op de objecten die we door de sterkste telescopen kunnen waarnemen. Een indrukwekkende tentoonstelling en een reis door het soms verontrustende universum en de ziel van de mens.

Toegang: Gratis. Wanneer: mei 2008 tot juli 2009. Waar: VZW Kattevennen – Europlanetarium – Planetariumweg 19 – 3600 Genk.

Meer informatie: 089/65.55.55 – www.europlanetarium.com – info@ europlanetarium.com.

05 Mei KULeuven Ontdek jezelf, begin bij het heelal Lezing in de cyclus "Ontdek jezelf.

Begin bij het heelal (4/8)". Gratis, 30 | The guidestar

Vijfde editie van de Vlaamse Ruimtevaartdagen zal doorgaan in Leuven. Deze editie zal in het teken staan van de nieuwe ruimtevlucht van Frank De Winne. Wanneer : 0810 mei. Waar : Brabanthal in Leuven Meer informatie : www.vlaamse ruimtevaartdagen.be.

08 Mei Brabant L’espace au service de l’humanité Conférence donnée par Vladimir Pletser (candidat astronaute) sur le thème de « L'espace au service de l'humanité, les retombées et applications de la recherche spatiale dans la vie de tous les jours».

Entrée libre. Date : 08 mai à 20h.

Lieu : Centre culturel de Brainel’Alleud, 4 rue Jules Hans, Brainel’Alleud.

Plus d’informations michel_vde_astro@yahoo.fr.

08 Mei Liege Qu'est devenu Pluton ?

Conférence donnée dans le cadre du cycle d'introduction à l'astronomie. Prix : 2,5 €, 1,5 € pour les étudiants, gratuit pour les membres SAL. Grand public, 178 personnes max Date : vendredi 8 mai, 20h Lieu : Institut d'Anatomie, Rue de Pitteurs 20, Liège Plus d’informations: www.societeastrono miquedeliege.be.

08 Mei Hainaut Mesurer la distance des étoiles 2e conférence du cycle “Mesure en astronomie” organisé par l'Exten-sion ULB "Eau d'Heure". Tout public, entrée libre. Date : vendredi 8 mai, 19h. Lieu: Centre de Culture Scientifique de l’ULB, rue de Villers 227, 6010 Charleroi. Plus d’informations: www.ext-edh.ccs-ulb.be

14 Mei De Buren Conferentie De Buren Conferentie De Buren: TBC. Gratis, max. 340 mensen. Wanneer: donderdag 14 mei, 19u30-22u.

Waar: Planetarium van de Koninklijke Sterrenwacht van België, Boechoutlaan 10, 1020 Brussel. Meer informatie: deBuren, T 02/212.19.30, info@deburen.eu, www.deburen.eu.

15 Mei Liege Le grand retour du Soleil: influence, évolution et surveillance de l'activité solaire Conférence: "Le grand retour du Soleil: influence, évolution et surveillance de l'activité solaire" par Frédéric Clette (Observatoire Royal de Belgique). Entrée libre.

Date : 15 mai à 20h Lieu : SPA - au Salon gris, place Royale à Spa, entrée par les jardins du Casino Plus d’informations: www.groupeastro nomiespa.be, ejehin@ulg.ac.be 16 Mei Brabant Galilée et les télescopes Conférence «Galilée et les télescopes» par Jo Van Gasse (Waterloo Astronomie). Entrée libre.

Date: 16 mai à 20h. Lieu: Centre culturel de Waterloo, espace Bernier, rue François Libert, Waterloo.

Plus d’informations: Michel matis – 02/354.45.05.

19 Mei Euro Space Center Conférence de presse avec La Poste Présentation de l’édition spéciale du timbre «Aviation et Navigation spatiale» Date: 19 mai. Lieu: Euro Space Center (Transinnes). Plus d’informations: info@eurospace center.be;www.eurospacecenter.be.

23 Mei Luxemburg Des micro météorites aux amas galactiques Giles

Robert

est

membre

de

Kortnieuws Een amateur-radiosterrenkundige uit New Mexico (VS) heeft met behulp van zijn kortegolfontvanger bijzondere kraak- en plopgeluiden opgevangen.

De geluiden leken op de radioruis die hoorbaar is tijdens bliksemontladingen in de aardatmosfeer, maar de bron was veel verder weg: het was de planeet Jupiter. Dat Jupiter krachtige radiopulsen op de kortegolf uitzendt die op aarde te ontvangen zijn, is niets nieuws.

Maar de ontvangstomstandigheden zijn momenteel wel uitermate gunstig. De belangrijkste stoorzender aan de hemel, de zon, is namelijk zeer inactief en dat maakt de aardatmosfeer zeer 'transparant' voor kortgolvige radiostraling. Hierdoor zijn de radiosignalen van Jupiter nu relatief gemakkelijk herkenbaar. De kortstondige uitbarstingen van radiostraling zijn overigens niet afkomstig van bliksemontladingen, maar ontstaan door verstoringen van het magnetische veld van Jupiter door de op relatief geringe afstand om de planeet draaiende maan Io. Naar verwachting zal Jupiter ook de komende maanden goed 'hoorbaar' zijn. 13-04-2009.

Als er een groot brok steen uit de ruimte neerstort in zee, zal er zeer waarschijnlijk geen tsunami ontstaan.

Dat hebben wetenschappers uit Noorwegen berekend met een computersimulatie. De onderzoekers van de universiteit in Oslo simuleerden met een computermodel een scenario waarbij een asteroïde met een doorsnee van 200 meter neerstortte in een oceaan van vijf kilometer diepte.

De inslag veroorzaakte monstergolven met een hoogte van soms wel 300 meter. Maar juist door die abnormale hoogte, braken ze al snel uiteen in kleinere golven. Tegen de tijd dat de golven dertig kilometer van de inslagplek van de asteroïde waren verwijderd, was hun hoogte al afgenomen tot 60 meter. Gemiddeld stort er ongeveer één keer in de tienduizend jaar een asteroïde met een doorsnee van 200 meter neer op aarde. Tot nu toe bestond de angst dat zo’n vallende ruimtesteen zou kunnen leiden tot een tsunami. Maar bij een tsunami ontstaat er juist een golf die niet breekt totdat de kust is bereikt.

Daardoor overstroomt er vaak een gigantisch gebied. De golf die ontstaat door een neerstortende asteroïde is volgens de Noorse computersimulatie simpelweg te steil om uit te groeien tot een tsunami. “Maar dat betekent niet dat het leuk is om in de buurt te zijn bij zo’n inslag”, zegt hoofdonderzoeker Galen Gisler in het Britse tijdschrift New Scientist. “Lokaal zal een gebeurtenis als deze leiden tot windstoten met orkaankracht en enorme hoeveelheden water die uit de lucht vallen.” De resultaten van het onderzoek worden deze maand gepresenteerd op een conferentie van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA over asteroïdes op Grenada.

Bron: D. Rijnvis / 16-04-2009.

Astronomie Centre Ardenne. Entrée gratuite. Date : 23 mai à 21h. Lieu: Astronomie Centre Ardenne, 68 rue St Monon, 6840 Massul (Neufchâteau) Plus d’informations: www.astrosurf.com/aca.

27 Mei Volkssterrenwacht Mira Lancering Frank De Winne Live voorstelling van de lancering van astronaut Frank De Winne naar het ISS. Toegang: € 3,00. Wanneer: Woensdag 27 mei 2009 (onder voorbehoud). Juiste uur wordt later bekend gemaakt. Waar: Volkssterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen. Meer informatie: 02/269.12.80 - www.mira.be.

29 Mei Volkssterrenwacht Mira Astroclub Multimediavoorstelling: Onze plaats in het universum. Waarnemingsavond + bezoek tentoonstellingsruimten. Toegang: € 5,00. Wanneer: Vrijdag 29 mei 2009 om 19.30 uur.

Waar: Volkssterrenwacht MIRA – Abdijstraat 22 – 1850 Grimbergen.

Meer informatie: 02/269.12.80 www.mira.be.

29 Mei S.A.L. Une nuit au Very Large Telescope du Paranal Conférence «Une nuit au Very Large Telescope du Paranal», par Emmanuel Jehin. Prix : 2,5 €, 1,5 € pour les étudiants, gratuit pour les membres SAL. Grand public, 178 personnes max. Date: vendredi 29 mai, 20h. Lieu : Institut d'Anatomie, Rue de Pitteurs 20, Liège. Plus d’informations: www.societeastrono miquedeliege.be.

30 Mei S.A.L. Portes ouvertes à l’Observatoire de Cointe Visites du Planétarium, du grand Télescope, de la Lunette méridienne; centre d'accueil, exposés pour les jeunes, atelier des instruments, ordinateurs, observation du Soleil en cas de beau temps. Entrée libre Date : samedi 30 mai de 14 à 18h Lieu : Observatoire de Cointe, avenue des Platanes 17, 4000 Liège Plus d’informations: www.societeastronomiquedeliege.be  Meer informatie www.iya2009.be

Artikel

Zoeken naar leven Vanaf donderdag 23 april is in science center NEMO in Amsterdam de nieuwe tentoonstelling 'Zoeken naar leven' te zien. In deze tentoonstelling neemt NEMO bezoekers mee op een unieke zoektocht naar de mysteries van het leven. Van de Big Bang tot in de verre toekomst, op aarde en in het heelal. Dat gebeurt via de biologie, scheikunde, natuurkunde en astronomie.

Tijdens de zoektocht leren bezoekers alles over de bouwstenen van leven en over de vraag of er mogelijk leven is op andere plekken in het heelal. Ze kunnen zelf een wereld onderzoeken waar leven is ontstaan, een fietstocht maken door de ruimte, een echte 4,65 miljard jaar oude meteoriet aanraken, eiwitten laten bewegen en de moleculen tellen in hun eigen lichaam.

Hoogtepunt van de tentoonstelling is het Miller-Urey experiment dat bij NEMO wordt uitgevoerd in een glazen bol. Het

experiment is gebaseerd op dat van de Amerikaanse wetenschappers Stanley Miller en Harold Urey.

In 1953 toonden zij aan dat er bouwstenen van eiwitten (aminozuren) kunnen ontstaan als je simpele stoffen onder bijzondere omstandigheden mengt.

Hun mengsel van water, ammoniak, waterstof en methaan werd bestookt met elektrische vonken (mogelijk vergelijkbaar met de omstandigheden op aarde 4 miljard jaar geleden). Al na een week ‘groeiden’ in deze oersoep aminozuren.

De NEMO-versie van het experiment gaat op 22 april 2009 van start. De glazen bol blijft vijf jaar ongeopend, om daarna te ontdekken of er in deze variant van het experiment misschien veel complexere bouwstenen van het leven zijn ontstaan.  Meer informatie www.e-nemo.nl The guidestar | 31

Artikel

Let's get physical Na een half jaar in de ruimte is maar liefst een kwart van de spierkracht van astronauten verdwenen. Tijd voor een fitnesscentrum in space...

Ruimtereizen is weer een stuk lastiger geworden. Wie niet bang is voor ongelukken of de medische gevolgen van het onvermijdelijke bombardement met kosmische straling, moet in ieder geval rekening houden met een zware aanslag op zijn spieren – en dagelijks enkele uren verplichte gymnastiek aan boord van het ruimtestation.

Het is al veel langer bekend dat een gewichtloos leven (waarbij de honderden spieren die een menselijk lichaam overeind houden en stabiliseren heel weinig te doen hebben) schadelijk is voor de conditie. Russische kosmonauten die na maanden in de ruimte op aarde terugkeerden werden dan ook in eerste instantie met behulp van brancards vervoerd.

Ook de astronauten die aan boord van de shuttle verbleven, merkten dat hun spieren hier onder leden.

Het eerste uitgebreide onderzoek naar de fysieke conditie van bezoekers van het international Space Station, dat toch over de nodige sporttoestellen beschikte, laat zien dat de gevolgen na een verblijf van een half jaar daarboven, in een wereld zonder zwaartekracht, schrikbarend zijn: het spiervolume daalt dan met 15 procent en de spierkracht met maar liefst 25 procent. Een dergelijke achteruitgang – bijvoorbeeld tijdens de toekomstige reizen naar Mars, die een half jaar zullen duren – is onaanvaardbaar.

Het onderzoek werd uitgevoerd door Scott Trappe van de Ball State University. Op zijn dringende verzoek werd het ISS twee maanden geleden al voorzien van een extra zwaar trainingsapparaat, de Advanced Resistance Exercise Device: aRED. Dat moet de spieren van de huidige en toekomstige

bewoners op peil houden. Trappe: ‘Op aarde kun je proberen steeds grotere spieren te kweken, in de ruimte is de vraag: hoe kan ik ze beschermen?’

Het ontwerpen van trainingsmachines in de ruimte is om meerdere redenen een grote uitdaging. De apparatuur moet zo licht mogelijk zijn, maar ook ijzersterk: er is geen reparateur in de buurt. En bovendien moet het volkomen veilig zijn – in geval van een ongeluk is ook medische hulp niet dichtbij. Trappe hoopt dat zijn aRED aan alle eisen voldoet.

Spierverster-kende middelen zijn in ieder geval uit den boze, omdat niemand durft te zeggen hoe deze in gewichtloze toestand zullen uitpakken. En bovendien, aldus Trappe: ‘There is no doping in space.’ Bron: M. Hulspas.

 Meer informatie www.esa.int

Artikel

Verste gammaflits ooit De energierijke gammaflits die op donderdagochtend 23 april werd ontdekt door de Amerikaanse kunstmaan Swift is het verste object dat ooit is waargenomen. De gammaflits - een extreem heldere explosie van hoogenergetische gammastraling - vond plaats toen het heelal slechts zo'n 600 miljoen jaar oud was, minder dan vijf procent van de huidige leeftijd van 13,7 miljard jaar. Gedurende 13,1 miljard jaar is het licht van de explosie, met een snelheid van 300.000 kilometer per seconde, onderweg geweest naar de aarde.

Pas afgelopen donderdag was die afstand overbrugd. Tijdens de reistijd van het licht is de afstand tussen de geëxplodeerde ster en de aarde enorm toegenomen als gevolg van de uitdijing van het heelal. Als gevolg daarvan zijn de lichtgolven uitgerekt, waardoor de straling met een veel langere golflengte op aarde aankwam dan

32 | The guidestar

waarmee zij is uitgezonden. Uit metingen aan die zogeheten roodverschuiving is de reistijd van het signaal berekend (13,1 miljard jaar); voor het gemak zeggen astronomen dan dat de explosie op 13,1 miljard lichtjaar afstand plaatsvond.

Gammaflitsen zijn de catastrofale explosies van extreem zware, snel roterende sterren, waarvan de kern ineenstort tot een zwart gat.

Gedurende hooguit enkele seconden produceren ze meer energie dan de zon in tien miljard jaar. Gammaflits GRB 090423 (GRB staat voor gamma ray burst ; het getal geeft de datum aan) vond plaats in het sterrenbeeld Leeuw.

Vervolgwaarnemingen met aardse telescopen brachten in korte tijd veel details van de sterexplosie aan het licht, en metingen met de Europese Very Large Telescope in

Chili leidden 17 uur na de explosie tot een nauwkeurige bepaling van de roodverschuiving (8,2), die een maat is voor de tijd dat de straling zich door het uitdijende heelal heeft voortgeplant. Het vorige roodverschuivingsrecord voor een gammaflits was 6,7; het verste sterrenstelsel waarvoor ooit de afstand is gemeten heeft een roodverschuiving van 6,96. Omdat gammaflitsen zo enorm veel energie produceren, fungeren ze als een soort 'bakens' in het verre heelal, waardoor de astronomen in staat stellen om onderzoek te doen aan de allervroegste evolutie van sterren en sterrenstelsels.

 Meer informatie http://heasarc.nasa.gov /docs/swift/swiftsc.html

Kortnieuws Na een publieksondervraging heeft de NASA beslist de in Europa vervaardigde Node-3-module voor het Internationaal Ruimtestation om te dopen in 'Tranquility', zo heeft het Amerikaanse ruimtevaartbureau bekendgemaakt. De naam is meteen een hommage aan de landing van de Apollo 11 veertig geleden op de Maan, in de Mare Tranquillitatis, vertaald 'Zee der Stilte' of 'Zee van Rust'. Node-3 is een drukmodule met als bijzonderheid een glazen koepel, de Cupola. Die biedt een panoramisch zicht vanuit het ISS. Maar 'Node-3' bekt niet zo goed.

Daarom had de NASA beslist dat eenieder die dat wou een andere naam kon kiezen, ofwel door een van de vier door de NASA zelf aangereikte opties te kiezen, ofwel een eigen naam te verzinnen. Het Amerikaanse ruimtevaartbureau zegt dat er meer dan een miljoen suggesties binnenliepen op zijn website en dat 'Tranquility' een van de voorstellen uit de top-10 was. "Wij kozen voor 'Tranquility' omdat het een band vormt met exploratie en de Maan. Het symboliseert de geest van internationale samenwerking rond het internationaal ruimtestation", zei Bill Gerstemaier, een van de toplieden van de NASA. De module moet in mei aankomen op het Kennedy Space Center in Florida, voor een lancering met het ruimteveer Endeavour in februari 2010. De eerder gelanceerde en aangehechte Node-modules kregen ook een andere naam. Node-1 werd 'Unity' en Node-2 gaat door het leven als 'Harmony'. Aan de Harmony hangt ook het Europees lab Columbus dat vanaf eind mei voor zes maanden de werkplek zal zijn van Frank De Winne. Bron: Belga / ADV / 16-042009.

Thales Alenia Space, een gerenommeerd Europees ruimtevaartbedrijf, speelt met de gedachte om de dwergplaneet Ceres met een bezoekje te vereren. Uitgangspunt is een goedkope onbemande ruimtesonde, de Ceres Polar Lander, die gebruik maakt van bestaande technologie die voor andere ruimtevaartprojecten is ontwikkeld. De ruimtesonde zou vier jaar na zijn lancering op zijn bestemming aankomen en dan een kleine landingsmodule moeten afkoppelen die ook een mobiele verkenner bij zich heeft.

De onderzoeksmissie zou grotendeels geautomatiseerd moeten verlopen.

Gemikt wordt op een landing in de buurt van een van de polen van Ceres, waar de omstandigheden vergelijkbaar (koud) zijn met die op de ijsmanen van Jupiter en Saturnus. De aldus opgedane ervaring kan bijvoorbeeld worden gebruikt voor landingen op de Jupitermaan Europa en de Saturnusmaan Enceladus.

Dwergplaneet Ceres draait tussen de banen van Mars en Jupiter om de zon en zou een ondergrondse oceaan van vloeibaar water kunnen hebben.

Sommige wetenschappers achten het mogelijk dat zich daar primitieve organismen bevinden. Overigens is momenteel ook de Amerikaanse ruimtesonde Dawn onderweg naar Ceres (aankomst in 2015), maar deze zal niet naar het oppervlak van de dwergplaneet afdalen. Bron: NU / Alles over sterrenkunde / 17-04-2009.

Artikel

Op zoek naar Theia Draaide er in de buurt van de aarde ooit een andere planeet rond de zon? Veel sterrenkundigen denken van wel. De hypothetische planeet ongeveer zo groot als Mars - heeft zelfs een naam gekregen: Theia, naar de Griekse titaan die maangodin Selene ter wereld bracht. Een toepasselijke naam, want volgens een populaire theorie is de maan ontstaan toen Theia ca.

4,5 miljard jaar geleden in botsing kwam met de aarde.

planeet, zou Theia dan uit dat libratiepunt hebben gestoten, waarna het hemellichaam met de aarde in botsing kwam. In de libratiepunten kunnen zich echter nog steeds brokstukken bevinden die dateren uit de ontstaansperiode van Theia. Speurtochten in de libratiepunten van de aarde hebben tot op heden geen objecten aan het licht gebracht groter dan een paar kilometer; kleinere objecten zijn vanaf de aarde niet te zien.

De brokstukken van die catastrofe klonterden later samen tot onze maan. Alleen op die manier kunnen sterrenkundigen de grote relatieve afmetingen en de bijzondere chemische samenstelling van de maan verklaren. Maar waar zou zo'n grote planeet vandaan kunnen komen? De Amerikaanse theoretici Edward Belbruno en Richard Gott denken dat Theia in de prille jeugd van het zonnestelsel is ontstaan uit kleine brokstukken (planetoïden of planetesimalen) die bijeengeveegd werden in een van de zogeheten libratiepunten van de aardbaan twee relatief stabiele gebieden in de baan van de aarde om de zon.

Ook in de libratiepunten van Jupiter zijn wolken van planetoïden ontdekt (de zogeheten Trojanen). Een latere zwaartekrachtsstoring, misschien door een andere (proto-)

De komende maanden bewegen de twee Amerikaanse STEREOruimtesondes echter door de libratiegebieden van de aardbaan.

STEREO is een NASA-project voor onderzoek van de zon en de zonnewind (de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen). De camera's aan boord van de twee identieke STEREOruimtesondes zullen dan ook ingezet worden om jacht te maken op 'trojanen' in de aardbaan. De vondst van zulke 'Theiasteroïden' zou een sterke ondersteuning vormen voor de theorie dat Theia inderdaad in een van de libratiepunten is ontstaan.  Meer informatie http://nl.wikipedia.org/ wiki/Speculatieve_planeet

Artikel

Drie bruine dwergen ontdekt In het stervormingsgebied IC 348, op 1000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Perseus, zijn drie extreem lichte bruine dwergen ontdekt. Het stervormingsgebied heeft een leeftijd van slechts drie miljoen jaar. Met de CanadaFrance-Hawaii Telescope op Mauna Kea zijn in IC 348 drie solitaire bruine dwergen gevonden sterren die niet zwaar genoeg zijn voor spontane kernfusiereacties van waterstof in hun binnenste - die minder dan tien keer zo zwaar zijn als de reuzenplaneet Jupiter.

Althans, dat volgt uit de bepaling van hun oppervlaktetemperatuur: 600 à 700 graden Celsius. Omdat

bruine dwergen warm geboren worden en daarna langzaam maar zeker afkoelen, moeten de drie dwergen in IC 348 wel een zeer geringe massa hebben, anders zouden ze (gezien hun jonge leeftijd) een stuk warmer moeten zijn. Onderzoek aan jonge bruine dwergen in stervormingsgebieden biedt inzicht in de manier waarop sterren worden geboren en geeft ook informatie over de relatieve aantallen van sterren (en bruine dwergen) met verschillende massa's.  Meer informatie http://nl.wikipedia.org /wiki/Bruine_dwerg The guidestar | 33

Artikel

De invloed van de Zon op de Aarde Een superstorm op onze Zon kan enorme gevolgen hebben voor het leven op Aarde. Heel even zullen we getuige zijn van een prachtig spektakel, maar al snel zullen de gevolgen duidelijk worden. De Aarde wordt in duisternis gehuld en we keren terug naar een tijd zonder electronica. Alle organisatie op onze planeet stort in elkaar: geen verlichting, geen distributie, geen gps, geen transport,... Het klinkt misschien onwaarschijnlijk, maar het is ooit al eens gebeurd. En het zou over drie jaar opnieuw kunnen gebeuren.

Dit is wat er volgens een negatief scenario zou kunnen gebeuren: na zonsondergang kleurt de lucht vurig rood. We worden getrakteerd op een prachtig spektakel en zouden zelfs in West-Europa het noorderlicht kunnen zien.

Negentig seconden later gaat het licht op Aarde uit. Tegen middernacht kunnen we niet meer telefoneren en radiosignalen verzwakken. Ook het internet sterft uit. Een jaar later zit de westerse wereld in de grootste economische crisis ooit. Al honderdduizend Europeanen zijn omgekomen door hongersnood.

Ziekten krijgen vrij spel.

Dit mag dan wel klinken als het script van een goedkope rampenfilm, het is helemaal niet zo onwaarschijnlijk als het lijkt.

Volgens het tijdschrift 'New Scientist' is een superstorm op de Zon een van de belangrijkste bedreigingen voor de mens. Het is al eens gebeurd in 1859 en het is een fenomeen dat iedere elf jaar kan terugkeren. Tijdens zo'n storm vuurt de Zon elektrische deeltjes af die met de Aarde in contact komen.

Meestal gaat zo'n storm op de Zon voorbij zonder dat we er iets van merken.

Af en toe onstaat een superstorm waarbij een enorme massa uitgestoten wordt. En hoewel het heel zeldzaam is, kan de Aarde hierdoor getroffen worden. Dat was het geval op de ochtend van 1 september 1859. Een Britse wetenschapper zat die dag door een telescoop naar de Zon te gluren. Hij zag iets waarvoor hij geen verklaring kon geven. Amper 48 uur later werd de Aarde getroffen. Tot in het tropische zuiden was het noorderlicht zichtbaar. Het was om middernacht nog zo helder dat je probleemloos een boek kon lezen.

Het leek wel of de Aarde omgeven was door elektriciteit. In 1859 was dit fenomeen echter niet meer dan een natuurspektakel.

In de moderne wereld zouden de gevolgen veel groter zijn. Onze technologie zou in elkaar storten en netwerken zouden overbelast raken. Overal zal de schade niet meteen te herstellen zijn, waardoor de wereld 's nachts in duisternis gehuld wordt. Vliegtui-gen kunnen niet meer opstijgen omdat navigatiesystemen buiten werking vallen. De mensheid zou dit drama wel overleven, maar het zal tientallen jaren duren om alles te herstellen.

Volgens voorspellingen kan in 2012 opnieuw een storm op de Zon woeden.

Niemand kan voorspellen of de situatie van 1859 zich dan zal herhalen. Het kan ook voor 2023 zijn of zelfs pas veel later. Maar het is wel zeker dat het ooit weer kan gebeuren... Bron: GB / 20-04-2009.

 Meer informatie http://sohowww.estec.esa.nl

Artikel

India lanceert twee satellieten India heeft succesvol een spionageen een educatieve satelliet gelanceerd. Dat meldt het Indiase ruimtevaartbureau ISRO. De spionagesatelliet Risat-2 is door Israël gebouwd en moet de veiligheid van India aanzienlijk verhogen.

Om 03.15 uur Belgische tijd vertrok op de ruimtehaven Satish Dhawan in Sriharikota de vijftiende PSLVraket, het type van Indiase draagraket dat indertijd ook de eerste Belgische satelliet heeft gelanceerd. Een kleine twintig minuten later was de dubbele nuttige lading van de PSLV-C12 zoals gepland in een baan op 550 kilometer hoogte afgezet. De belangrijkste 'passagier' was de 346 | The guidestar

300 kilo wegende Risat-2, die door de Israel Aerospace Industries voor India is gebouwd. Het tuig kan bij alle weertypes foto's nemen van de Aarde, de grenzen van het land continu in de gaten houden, bewegingen op het land volgen en het leger toelaten te reageren op beschietingen met ballistische raketten. De Risat-2 kan ook van nut zijn bij rampbestrijding.

Volgens Indiase media is het project voor de spionagesatelliet in een stroomversnelling gekomen na de bloedige aanslagen van Mumbai in november. Daarbij zijn minstens 166 mensen omgekomen. De aanvallen waren het werk van militanten van het Pakistaanse Lashkar-e-Taiba, die met schepen

vanuit de Pakistaanse havenstad Karachi waren gekomen. Geen enkele satelliet had dit commando zien aankomen.

De tweede uitgezette satelliet was de 40 kilo wegende Anusat, die bedoeld is om de droogte en woestenij te bestuderen. Volgens Satish is het de eerste door een Indiase universiteit gebouwde kunstmaan die data opslaat en doorstuurt. "Verwacht wordt dat dit Indiase universiteiten ertoe zal aanzetten om satellieten te bouwen", voegde de woordvoerder eraan toe. Bron: DPA / AFP / SVM / 20-04-2009.  Meer informatie www.isro.org

Kortnieuws De zon geeft momenteel het zwakste licht in zo'n eeuw tijd. Er zijn weinig zonnevlekken en zonnevlammen, hetgeen onze ster erg "rustig" maakt.

De waarnemingen doen wetenschappers versteld staan. De zon heeft normaal een 11 jaar durende cyclus van activiteit. Op het hoogtepunt van die cyclus heeft de zon een chaotisch kokende atmosfeer die gekenmerkt wordt door zonnevlammen en gigantische uitstotingen van gas.

Daarna volgt er weer een kalmere periode. Vorig jaar werd verwacht dat de activiteit weer zou toenemen. Maar in de plaats daarvan werd de laatste zonnewindluchtdruk in 50 jaar tijd opgemeten, de laagste straling in 55 jaar en de geringste activiteit van zonnevlekken in 100 jaar. Volgens de Britse professor Louise Hara is het onduidelijk waarom dit het geval is.

Het is ook niet duidelijk wanneer de zon weer actiever wordt. "Op dit moment zeggen sommige rapporten dat een normale periode van activiteit op til is. Andere zeggen dan weer dat we een langere periode van minder activiteit ingaan." Volgens professor Mike Lockwood gaat het om een trend die zich al enkele decennia aan het manifesteren is. Toch zegt hij dat het "dimmen" van de zon losstaat van de opwarming van de aarde. "De zwakkere zon kan de stijgende temperatuur door het verbranden van fossiele brandstoffen niet omkeren."

Lockwood gelooft dat er - buiten de cyclus van 11 jaar - een onderliggende cyclus is, die honderden jaren kan duren. Volgens hem werd in 1985 het toppunt van die cyclus bereikt.

Professor Richard Harrison spreekt van een interessante periode. "Als astronomen hebben we nog nooit zoiets gezien", zegt hij. Bron: Gazet van Antwerpen / 22-04-2009.

De toestand van de ernstig zieke natuurkundige en astrofysicus Stephen Hawking is naar omstandigheden redelijk. Zijn familie verwacht dat hij volledig zal herstellen. Dat heeft Cambridge University meegedeeld.

Hawking (67) moest gisteren in aller ijl worden opgenomen in het Addenbrooke Ziekenhuis, waar hij de nacht doorbracht. Hij kampte al enkele weken met een borstinfectie, zei de universiteit.Hawking werd op 21-jarige leeftijd getroffen door ALS, een aandoening aan het zenuwgestel die ook bekend is als de ziekte van Lou Gehrig. Hij is bijna geheel verlamd.

Hawking lanceerde een theorie waarmee hij het geloof logenstrafte dat zwarte gaten zo dicht zijn dat niets aan hun aantrekkingskracht kan ontkomen. Hij toonde aan dat zwarte gaten licht en andere soorten straling lekken, een fenomeen dat sindsdien bekend is als 'Hawking-straling'. In 1988 was zijn boek 'A brief history of time' een internationale bestseller.

Bron: Novum / AP / JV / 21-04-2009.

Rubriek: Wat is...

Wat is... een planeet ?

Een planeet is een hemellichaam dat volgens de definitie voldoet aan drie voorwaarden. Een planeet: 1. Bevindt zich in een baan rond een ster.

2. Heeft genoeg massa om met zijn eigen zwaartekracht de interne krachten van zijn eigen lichaam te overwinnen zodat daarmee een hydrostatisch evenwicht bewerkstelligd wordt (m.a.w. gedraagt zich als een vloeistof en is daardoor nagenoeg rond).

3. Heeft de omgeving van haar baan schoongeveegd van andere objecten.

Op de IAU-conferentie van augus-tus 2006 werd bovenstaande definitie aangenomen om hemel-lichamen binnen ons zonnestelsel te classificeren. Hierdoor verloor Pluto de status van planeet. Als wel aan voorwaarde 1 en 2 wordt voldaan, maar niet aan voorwaarde 3, wordt het betreffende hemellichaam een dwergplaneet genoemd; voorbeelden zijn Pluto, Ceres en Eris. Voor de classificatie van planeten buiten ons zonne-stelsel (exoplaneten) zijn, onder andere door de moeilijke waarne-ming (ze worden nooit rechtstreeks waargenomen maar hun bestaan wordt afgeleid uit de afwijking in de baan van de sterren), nog geen regels vastgesteld.

Vanaf de aarde gezien bewegen planeten elk op hun eigen manier langs de hemelbol en bewegen ze niet met de sterren mee. Aan dit gedrag danken planeten hun Griekse naam zwerver of de vroeger in het Nederlands gebruikte term dwaalster.

De naam is afkomstig van het Griekse πλανήτης (planētēs), dat zelf weer teruggaat op πλανὰομαι (planáo-mai), wat ronddolen, rondzwerven betekent. Dat had in het Oud-Grieks betrekking op een kudde vee die ronddoolde op de wei. In de Griekse oudheid werden alle hemellichamen die niet met de sterrenhemel meebewogen als planeet geclassificeerd. Naast de toen bekende planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus werden ook de zon en de maan als planeet beschouwd.

Na het verwerpen van de leer van het geocentrisme en het aannemen van de heliocentrische theorie werd de aarde aan het rijtje van planeten toegevoegd en de zon ervan geschrapt. Toen Galileo Galilei

manen rond Jupiter ontdekte werd ook de maan van de aarde niet langer als planeet gezien. Lange tijd werd "elk hemellichaam dat rond de Zon draaide en niet rond een ander hemellichaam" als planeet geclassificeerd. Later is deze definitie regelmatig gewijzigd en verder gespecificeerd.

De definitie die daarna algemeen aanvaard werd en door de Internationale Astronomische Unie (IAU) werd onderschreven luidde: Een lichaam met een aanzienlijke massa dat rond een ster cirkelt en geen energie als gevolg van kernfusie produceert.

Hoeveel aanzienlijk precies is, was onduidelijk en een door de IAU opgerichte werkgroep moest daarover uitsluitsel geven. In augustus 2006 was de 26e algemene vergadering van de IAU waar een nieuwe definitie voorgesteld werd. Deze luidde: "A planet is a celestial body that (a) has sufficient mass for its self-gravity to overcome rigid body forces so that it assumes a hydrostatic equilibrium (nearly round) shape, and (b) is in orbit around a star, and is neither a star nor a satellite of a planet." ofwel "Een planeet is een hemellichaam dat (a) voldoende massa heeft om zijn eigen zwaartekracht de krachten van een vast lichaam te laten overwinnen zodat de vorm een hydrostatisch evenwicht (vrijwel rond) bereikt, en (b) in een baan om een ster verkeert en zelf geen ster of satelliet van een planeet is." Deze nieuwe definitie werd in deze vorm uiteindelijk niet aangenomen, er werd nog een verdere nuancering aangebracht die het verschil tussen planeten en dwergplaneten aangaf.

Sinds de ontdekking van meerdere objecten in een baan buiten Neptunus zoals Sedna en Quaoar is de planeetstatus van Pluto steeds meer onder druk komen te staan. Een meerderheid van de astronomen is tegenwoordig van mening dat Pluto niet als planeet had mogen worden genoemd.

Sinds begin jaren '90 worden objecten die in een baan buiten Neptunus maar nog steeds om de zon heen draaien geclassificeerd als transneptunisch object. Met de ontdekking van Eris in 2005 werd de discussie rondom de status van Pluto heropend.  Meer informatie www.iau.org The guidestar | 35

Artikel

Het F.T.I.R. instrument Het Belgisch Instituut voor RuimteAeronomie (BIRA) beschikt over een nieuw meetinstrument dat veel informatie zal opleveren over de broeikasgassen CO2 en methaan (CH4).

zonlicht continu in het meettoestel terecht komt.

Eenmaal het instrument aangepast is en uitgebreid getest is, zal het in 2010 verhuizen naar Ile de La Réunion, in de Indische Oceaan, ten oosten van Madagascar.

Het BIRA plaatst het instrument daar omdat er een tekort is aan FTIR-waarnemingen van op de grond in die regio.

Heel gedetailleerde precieze grondwaarnemingen zijn noodzakelijk om de juistheid van satellietgegevens, die een mondiaal beeld opleveren, te kunnen garanderen. Ze leveren ook meer lokale informatie op.

Het FTIR Instrument

Het FTIR-instrument (Fourier Transform Infra-Red) (Bruker) maakt bijzonder precieze metingen en kan ook een heleboel andere gassen (bvb. CO, N2O,…) meten. Het instrument meet het directe zonlicht dat de grond bereikt nadat het de atmosfeer doorkruist heeft.

Aangezien gassen in die atmosfeer bepaalde delen van het zonlicht niet of slechts gedeeltelijk doorlaten, kunnen wetenschappers op basis van de intensiteit van de lichtstralen die het instrument wel bereiken, afleiden welke gassen en hoeveel ervan zich in de atmosfeer bevinden.

Na kwalificatie zal het experiment op Ile de La Réunion, gecontroleerd vanuit Ukkel, deel uitmaken van het Netwerk voor de Detectie van Veranderingen in de Atmosferische Samenstelling (NDACC) en het Netwerk voor de Observatie van de Totale Koolstofkolom (TCCON). Het zal verder ook bijdragen tot de validatie van verschillende satellieten, waaronder de onlangs gelanceerde GOSAT-satelliet, voor het waarnemen van broeikasgassen.

Voorlopig is het instrument, dat een hogere resolutie haalt dan zijn voorganger, geïnstalleerd in Ukkel om het te kunnen voorzien van een aantal extra functies, zoals bediening op afstand of volledig automatisch, en het volgen van de zon, met de zogenaamde Sun Tracker. Deze zorgt er voor dat het

Wat is het B.I.R.A. ?

36 | The guidestar

De InfraRood-groep van het BIRA werkt voor dit alles samen met het Laboratoire de l'Atmosphere et des Cyclones (LACY) van de Université de La Réunion.

In 1964 zag het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie het levenslicht. Maar de wetenschappers van

ons land waren al eerder geïnteresseerd in veel van de onderzoeksdomeinen waarbinnen het instituut vandaag werkt. En dit zelfs al van voor de tweede wereldoorlog!

De geschiedenis van de aëronomie in ons land begon namelijk in 1939, in het Koninklijk Meteorologisch Instituut (het KMI), dat werd opgericht in 1913; en dat daarvoor zelf een gewone (meteorologische) “dienst” was van de Koninklijke Sterrenwacht van België.

Met de toenemende aantrekkingskracht die de eerste takken in de aëronomie kenden, richtte het KMI in 1939 een interne dienst voor aëronomie op. De eerste onderzoeksgebieden hadden betrekking op de absorptie van de zonnestralen door de hoogste atmosfeer van onze planeet.

Het Internationale Jaar voor Geofysica van 1957-1958 betekende een doorbraak voor deze tak. En de behoefte aan een Instituut met als specifiek doel de studie van aëronomische verschijnselen drong zich op. In 1964 maakte naar aanleiding van het koninklijk besluit van 25 november de dienst voor aëronomie zich los van het KMI en vanaf 1 januari 1965 begon deze zijn activiteiten als autonoom instituut: het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA). Bron: B.I.R.A / 18-04-2009.

 Meer informatie www.aeronomie.be

Kortnieuws Ruimtevaartonderneming Dutch Space in Leiden gaat een belangrijke rol spelen bij de vervaardiging van 35 Ariane 5 draagraketten die het lanceerbedrijf Arianespace recent bestelde bij EADS Astrium. Hiertoe ondertekenden Dutch Space en EADS Astrium Space Transportation vandaag het contract voor de levering van 70 motorframes. Dutch Space levert namelijk de motorframes voor zowel de eerste als de tweede trap van de Ariane 5. De waarde van de opdracht is meer dan 50 miljoen euro.

De leveringen zullen plaatsvinden aan de EADS Astrium Space Transportation fabrieken voor lanceervoertuigen in Les Mureaux nabij Parijs, en in Bremen alwaar de motorframes worden geïntegreerd in respectievelijk de eerste en tweede trap van Ariane 5. De Ariane 5 wordt uiteindelijk vanaf Kourou, Frans Guyana gelanceerd. Dutch Space B.V. is de grootste ruimtevaartonderneming van Nederland. Het is een vooraanstaande leverancier van de internationale ruimtevaartindustrie. 16-042009.

Tijdens de Apollo-landingen op de maan kampten de astronauten met een klein, maar hardnekkig probleem: plakkerig maanstof. Veertig jaar na dato is duidelijk geworden dat het kleefgedrag van de minuscule deeltjes, dat op statische elektriciteit berust, afhankelijk is van de stand van de zon. Dat blijkt uit de verlate analyse van de gegevens van stofdetectors die tijdens de missies van Apollo 11 en 12 op het maanoppervlak zijn neergezet.

De maanstofdeeltjes krijgen hun statische lading door de inwerking van ultraviolet- en röntgenstraling van de zon. Bij lage zonnestand blijkt het stof zich gemakkelijk aan verticale oppervlakken te hechten - de zonnestraling valt er dan immers bijna loodrecht op.

Maar zodra de zonshoogte minder dan 45 graden bedraagt, wint de zwakke zwaartekracht van de maan het van de statische elektriciteit en dwarrelt het stof vanzelf omlaag. Kennis van het gedrag van maanstof is van belang voor toekomstige maanmissies. Het stof vormt niet alleen een risico voor kwetsbare apparatuur, maar ook voor de gezondheid van astronauten. 17-04-2009.

Iets simpels als een touwtje met ballast zou een botsing tussen de Aarde en een asteroïde kunnen voorkomen. Dat beweert toch de Amerikaanse wetenschapper David French. Volgens de NASA zijn er meer dan 1.000 objecten die een bedreiging kunnen vormen voor onze Aarde, en hun aantal neemt alsmaar toe. Naar verwachting zal geen enkele daarvan in de nabije toekomst onze planeet raken. Maar een lichte afwijking van hun baan, door de gravitationele kracht van andere objecten, een duwtje van de zonnewind of een ander effect, kan wel tot een ramkoers leiden, meent David French van de North Carolina State University. Hij heeft naar eigen zeggen een pasklare oplossing: bevestig een lange kabel en ballast aan een asteroïde om het zwaartepunt van het object te veranderen waardoor de baan verandert en het ding ons voorbijschiet. Hoe je het best dat koordje aan de asteroïde bevestigt, voegt Novosti er niet aan toe. Bovendien zijn enkele proeven met lange kabels in de ruimte geen succes geworden. Bron: Belga / EDP / 20-04-2009.

Rubriek: Uit de oude doos...

Mercury 7 jubileum Elke maand blikken we terug naar wat er zich in diezelfde periode op sterrenkundig of ruimtevaartgericht gebied heeft voorgedaan...

1 Mei (1949) 60e verjaardag

Ontdekking van Nereïde Nereïde (Engels Nereid) is een maan van Neptunus. De maan is in 1949 ontdekt door Gerard Kuiper.

Nereïde is genoemd naar de nimfen van de zee uit de Griekse mythologie. De Nereïden waren de vijftig dochters van Nereus en Doris.

4 Mei (1989) 20e verjaardag

Lancering van de Magellan sonde De Magellan werd gelanceerd op 4 mei 1989. De missie van deze satelliet was om de oppervlakte van Venus te registreren. Dat is voor 98% gelukt, door middel van radarapparatuur. Hierdoor zijn we te weten gekomen dat Venus net als de Aarde continenten heeft. Er heeft vroeger ook lava gestroomd op Venus. Er werd in de missie nog een baancorrectie uitgevoerd die de Magellan in een lagere baan bracht. Zo kon hij meer gegevens over de atmosfeer verzamelen. Net voor de Magellan zou uitvallen werd hij opzettelijk naar de atmosfeer van Venus gestuurd om er aerobraking (afremming door de atmosfeer) technieken op uit te proberen.

16 Mei (1969) 40e verjaardag

De Venera 5 impact Zowel Venera 5 als 6 kenden hetzelfde succes als de Venera 4 missie. Beide ruimtetuigen slaagden er een mini sonde los te koppelen die in mei 1969 in de atmosfeer van Venus kon binnendringen.

De Venera 6 atmosferische mini sonde stuurde tot op 10 kilometer boven het Venus oppervlak nog data terug naar de aarde waarna het zich te pletter sloeg op de Venus bodem.

Zowel Venera 5 als Venera 6 hadden een gewicht van 1.128 kilogram en de twee mini tuigjes die ze aan boord hadden hadden een massa van 405 kilogram. Beide sonds vielen echter te pletter.

18 Mei (1969) 40e verjaardag

Apollo 10 lancering Apollo 10 was de vierde bemande vlucht uit het Project Apollo. Het doel van de missie was het testen van de modules en het koppelen van de modules in een baan om de maan. Het was zogezegd de generale repetitie voor de echte maanlanding van Apollo 11. De maanlander daalde, met 2 astronauten aan boord, af tot slechts 15 kilometer boven het maanoppervlak.

Tijdens deze vlucht was er voor het eerst een live televisie-uitzending in kleur vanuit de ruimte. Na ruim 60 uur in een baan om de maan te hebben verbleven werd de terugreis naar aarde aangevangen. Op 26 mei 1969 landde de capsule in de Stille Oceaan en werd opgepikt door de U.S.S. Princeton. De capsule wordt tentoongesteld in het Science Museum te Londen, Engeland.

28 Mei (1959) 50e verjaardag

Jupiter C lancering De Jupiter-C raket werd ontworpen door de Army Ballistic Missile Agency (ABMA), onder leiding van Werner von Braun, voor het onderzoeken van hoe de laatste trap zich zou houden bij terugkeer in de atmosfeer. Het ontwerp van deze viertrapsraket was gebaseerd op de Redstone ballistische raket en daarmee een afgeleide van de V-2. De eerste lancering vond plaats op 20 september 1956 vanaf Cape Canaveral. Een vracht van 39 kg inclusief een 14 kg wegende dummykunstmaan werd tot een hoogte van 1100 km gebracht met een maximale snelheid van 7 km/s.

De raket had een bereik van 5300 km. Op 28 mei 1959 werden de beide rhesus apen Able en Baker gelanceerd. De capsule bereikte een hoogte van 300 kilometer en legden een totale afstand van 1500 kilometer af. Ze waren zo'n negen minuten gewichtloos en overleefden G-krachten tot 38 maal hun eigen gewicht. Beiden overleefden de terugkeer.

 Meer informatie www.aerospaceguide.net The guidestar | 37

Rubriek

Voorstellingen Welke weersomstandigheden er ook heersen, in een planetarium of sterrenwacht kan je steeds terecht om de wonderen van het heelal aan te schouwen. Een greep uit hun voorstellingen kan je alvast hieronder terugvinden...

Eyes on the skies - De uitvinding van de telescoop behoort ongetwijfeld tot een van de meest revolutionaire uitvindingen in de geschiedenis van de astronomie. De telescoop onthulde een enorme hoeveelheid aan astronomische schatten en leidde tot een dramatische toename in onze kennis en begrip van onze wereld en de onmetelijke ruimte daar rond. De film, gepresenteerd door Joe Liske van ESO, belicht verschillende facetten van de telescoop: haar geschiedenis, wetenschappelijk belang, technologische ontwikkelingen maar ook de mensen die de telescopen gebruiken, hun successen en hun mislukkingen.

Speelduur: 60 minuten / Engelstalig met Nederlandstalige ondertitels. Videovertoning.

Vertoningen: ma., di., do. en vr. telkens om 16.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.europlanetarium.com

Origins of life - Deze film toont met behulp van spectaculaire beelden het ontstaan van het leven op Aarde.

Beginnende bij het ontstaan van het Heelal, via de ontwikkeling van het leven op Aarde en het einde van het rijk der dinosauriërs zetten we onze speurtocht verder naar leven op andere plaatsen in het universum. Deze 3D animatiefilm is door middel van High Definition projectie een lust voor het oog.

Speelduur: 16 minuten / Engelstalig met Nederlandstalige ondertitels. Videovertoning.

Vertoningen: wo. en zo. telkens om 15.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.europlanetarium.com

Dawn of the space age - Dit is een High Definition hommage aan de vroegere tijden van ruimte-exploratie, van de lancering van de eerste satelliet, over de legendarische landing op de maan, tot bemande ruimtevluchten. Je herbeleeft deze prachtige momenten en geraakt in de ban van deze historisch accurate reconstructie van ’s mans eerste stappen in de ruimte.

Speelduur: 40 minuten / Engelstalig met Nederlandstalige ondertitels. Videovertoning.

Vertoningen: wo. en zo. telkens om 14.15 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.europlanetarium.com

Geheimen van de zuidelijke sterrenhemel - In één van de droogste gebieden ter wereld, in het noorden van de Chileense Andes, in het hartje van de Atacamawoestijn ligt een blauwe berg: de Cerro Paranal. Hier, op 2650 meter hoogte, ligt de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). In deze planetariumshow verkennen we de geheimen van de zuidelijke sterrenhemel. Ook in deze regio staan er wonderlijke objecten aan de hemel die bewonderd kunnen worden.

Komt u ook mee op deze reis door tijd en ruimte naar de verten van ons universum.

Speelduur: 35 minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling.

Vertoningen: wo. en zo. telkens om 16.00 uur (1) / elke 4e zondag van de maand om 14.00 uur (2)

 Meer informatie www.europlanetarium.com (1) of www.planetarium.be (2)

De aarde - Deze voorstelling werpt een blik op de Aarde en haar eigenschappen en beschrijft de invloeden waaraan ze onderhevig is. De klimaten en klimaatwisselingen (El Niño), de levende wezens en hun invloed op elkaar en op de gehele Aarde komen aan bod. Een mooie voorstelling waarbij het respect en de liefde dat we onze planeet verschuldigd zijn, benadrukt worden.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling.

Vertoningen: wo. en zo. telkens om 15.00 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.europlanetarium.com

38 | The guidestar

De Tharis codex - In de Tharsis Codex beleven we opnieuw een fantastisch Spike avontuur ! Het vorige avontuur, dat verteld wordt in de Spike Codex, heeft Captain Spike Speed geen windeieren gelegd: hij is een gevierde held op Spike Planet en... hij is er stinkend rijk van geworden! Met dit geld heeft onze dappere kapitein een kantoor opgericht: Speed Space-Races. Wij wensen je alvast een leuke reis!

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / Planetariumvoorstelling.

Vertoningen: wo. en zo. telkens om 14.00 uur. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.europlanetarium.com

1000 Meteoren & Kometen - Dit is een documentaire over de zogenaamde 'kleine objecten' in ons zonnestelstel: planetoïden, kometen en ander kosmisch puin. Deze rotsblokken vormen een klein maar reëel risico voor het leven op Aarde. De documentaire gaat dieper in op de ontstaansgeschiedenis van deze objecten, geeft een vooruitblik op wat de gevolgen zouden kunnen zijn indien zo een object inslaat op Aarde, en toont hoe de mensheid zich hiertegen kan beschermen.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / 3D planetariumvoorstelling.

Vertoningen: wo. telkens om 20.00 en 21.10 uur.

 Meer informatie www.rug-a-pien.be

Galilei’s Bril - Deze 3D show laat ons kennis maken met de planeten in ons zonnestelsel, en is dan ook zeer geschikt als eerste kennismaking met sterrenkunde.

Speelduur: ? minuten / Nederlandstalige uitleg / 3D planetariumvoorstelling.

Vertoningen: elke eerste wo. telkens om 20.00.

 Meer informatie www.rug-a-pien.be

Venus en de planetenjagers - De planeet Venus kan, vanop aarde gezien, voor de Zon passeren. Een venusovergang heet dat, een uitzonderlijk evenement waar astronomen naar uitkijken! Met Astro, de planetenjager, reizen we ook naar andere sterren waarrond soms exoplaneten draaien.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling.

Vertoningen: woe. en elke 3e zo. van de maand telkens om 14.00 uur.

 Meer informatie www.planetarium.be

DAarde onder invloed - Als bewoners van planeet AARDE neemt onze buur "de ZON" een toch wel speciale plaats in.

Alleen al voor het dagelijks verschijnsel van dag en nacht en voor het jaarlijks terugkeren van de seizoenen moeten we de bewegingen van dit duo onder de loep nemen. Willen we bovendien ook het spel van de getijden en de verduisteringen begrijpen dan kunnen we niet rond de MAAN! AARDE, MAAN en ZON, een onafscheidelijk trio voor een aardse waarnemer.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling.

Vertoningen: enkel na reservatie. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.planetarium.be

Schijn en werkelijkheid - We zien de zon opkomen en ondergaan, maar weten beter: niet de zon draait rond de aarde maar de aarde draait rond de zon. Vanwaar dit verschil tussen schijn en werkelijkheid? We scheren door ons zonnestelsel, leggen lichtjaren af en stranden bij nevels, bolhopen en galaxieën.

Speelduur: 45 minuten / Planetariumvoorstelling.

Vertoningen: enkel na reservatie. Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties.

 Meer informatie www.planetarium.be

The guidestar | 39

Artikel

Ook planetoïden worden rood van de Zon Wie te lang in de zon zit, verbrandt en wordt rood. Iets dergelijks gebeurt ook bij planetoïden, de rotsblokken van uiteenlopende afmetingen die vooral tussen de banen van Mars en Jupiter rond de zon cirkelen.

Opmerkelijk is dat dit verkleuringsproces bij hen (kosmisch gezien) heel snel gebeurt, zo is nu aangetoond door onderzoekers van onder andere het ESTEC in Noordwijk. Hun analyse wordt vandaag gepubliceerd in Nature.

Het oppervlak van jonge planetoïden verandert al binnen een miljoen jaar van kleur. Dat is een belangrijke ontdekking omdat daardoor hun relatief oude uiterlijk niet meer representatief is voor hun inwendige kenmerken en ze in een ander type planetoïde lijken te veranderen. Pierre Vernazza en zijn collega’s bestudeerden de verwering op planetoïden door een aantal families van verschillende leeftijden met elkaar te vergelijken. Elk van die families bestaat uit de

brokstukken van één grotere planetoïde die in het verleden als gevolg van een botsing uiteen is gevallen. De ouderdom van zo’n familie kan worden afgeleid uit bepaalde overeenkomsten in de huidige banen van zijn leden, terwijl het spectrum van deze leden informatie geeft over de kleur en andere kenmerken van het oppervlak.

Uit dit onderzoek blijkt dat zelfs de jongste planetoïdenfamilies, slechts een half miljoen jaar oud, al een verweerd en roder geworden oppervlak hebben. Deze verwering is vooral het gevolg van de bestraling door geladen deeltjes – met name ionen – van de zon.

Verder ontdekten de astronomen dat het verweringsproces na zo’n miljoen jaar in een veel trager tempo doorgaat. Dit zou erop wijzen dat de verwering dan door andere, tragere processen wordt gedomineerd, zoals door inslagen van micrometeorieten. Ook de mineralogische samenstelling van

de planetoïde speelt een rol: silicaatrijke oppervlakken verweren het snelst.

Opmerkelijk is dat een vrij groot deel van de kleinere planetoïden die in de buurt van de aarde komen een jong – nog niet rood – oppervlak lijken te hebben. Toch zijn deze objecten al vele miljoenen jaren oud en zouden ze volgens bovenstaande bevindingen dus roder moeten zijn. De astronomen denken dat deze planetoïden hun jonge uiterlijk behouden doordat ze tijdens een scheervlucht langs de aarde of een andere planeet als gevolg van getijdenwerking worden ‘opgeschud’. Daardoor komt weer vers bodemmateriaal naar het oppervlak. Bron: G. Beekman / 23-042009.

 Meer informatie www.esa.int/esaCP/ SEMOMQ374OD_index_0.html

Artikel

Straalstromen binnen de Orion nevel In het stervormingsgebied in Orion zijn meer dan honderd krachtige 'stralen' ( jets ) van waterstofmoleculen ontdekt die met hoge snelheden de ruimte in geblazen worden vanaf de poolgebieden van pasgeboren sterren. Het bestaan van zulke bipolaire stralen bij jonge protosterren was al bekend, maar nooit eerder zijn ze in zulke enorme aantallen gevonden. De ontdekking is het resultaat van een grote internationale waarnemingscampagne aan de Orion Moleculaire Wolk, in het gelijkname sterrenbeeld. Die kolossale donkere, stofrijke wolk is een van de grootste kraamkamers van nieuwe sterren in het Melkwegstelsel. De beroemde Orionnevel is een relatief klein gebied aan de buitenzijde van de donkere wolk, waar het geboorteproces van nieuwe sterren ook met een optische telescoop goed te volgen is. In het grootste deel van de wolk (die aan de hemel

40 | The guidestar

ongeveer zo groot is als het hele sterrenbeeld Orion) zijn astronomen echter aangewezen op infraroodtelescopen, die dwars door de dichte stofwolken heen kunnen kijken.

de Amerikaanse Spitzer Space Telescope (in een baan om de aarde) en het Franse IRAMmillimeterobservatorium op Plateau de Bure zijn Chris Davis (Joint Astronomy Center, Hawaii) en zijn collega's erin geslaagd de Orion Moleculaire Wolk gedetailleerd in kaart te brengen. Voor het eerst was het mogelijk om van de talloze moleculaire jets, die snelheden hebben van honderden kilometers per seconde, de oorsprong te traceren: jonge, pasgeboren protosterren.

Het onderzoek aan de Orionkraamkamer laat boven-dien zien dat het hier om een zeer overbevolkt en chaotisch stervormingsgebied gaat, waarin zich veel meer activiteit voordoet dan tot dusver werd aangenomen.

Door waarnemingen te combineren van de United Kingdom Infra-Red Telescope op Mauna Kea (Hawaii),

 Meer informatie www.spitzer.caltech.edu

Kortnieuws De voormalige astronaut Edgar Mitchell beweert dat buitenaards leven wel degelijk bestaat, maar dat ondermeer de Amerikaanse overheid alle informatie over de aliens geheim houdt. Dat zei hij maandag op een conferentie over ufo's. "We zijn niet alleen in het universum en de bewijzen daarvan worden geheim gehouden door verschillende overheden. We moeten buiten ons zonnestelsel op zoek gaan naar wat er echt aan de hand is." Mitchell groeide op in Roswell (New Mexico), waar in 1947 een ufo gecrasht zou zijn.

Volgens het officiële verhaal ging het om een weerballon. De man nam deel aan de maanmissie Apollo 14 van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie Nasa. 21-04-2009.

Met de Japanse 8,2-meter Subarutelescoop op Mauna Kea, Hawaii, is een gaswolk ontdekt op 12,9 miljard lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Walvis. Het object is Himiko genoemd naar een legendarische Japanse koningin. Himiko is veel groter en zwaarder dan andere gaswolken op zulke grote afstanden, waar sterrenkundigen terugkijken tot vlak na de geboorte van het heelal. De middellijn van het object bedraagt 55 duizend lichtjaar - bijna half zo groot als ons eigen Melkwegstelsel.

Onduidelijk is hoe er zo vroeg in de jeugd van het heelal al zulke grote objecten kunnen zijn ontstaan. Wat Himiko precies is, is overigens niet duidelijk. Het kan een gaswolk zijn die geïoniseerd is door de energierijke straling uit de omgeving van een superzwaar zwart gat of voorloper van een reusachtig groot sterrenstelsel.

Een andere optie is dat Himiko een gigantische wolk is die gevormd is door de superwind van een actief stervormingsgebied. De ontdekking wordt beschreven in een artikel dat op 10 mei gepubliceerd wordt in The Astrophysical Journal. Bron: NU. De opmerkelijke stofpilaren die zichtbaar zijn aan de randen van hete stervormingsgebieden ontstaan niet onder invloed van de zwaartekracht, maar groeien in de loop van relatief korte tijd in de schaduw van relatief compacte wolken van gas en stof. Dat concluderen Ierse astronomen op basis van gedetailleerde computerberekeningen. De stofpilaren werden voor het eerst gedetailleerd in beeld gebracht door de Hubble Space Telescope in de Adelaarnevel. Het gaat om langgerekte structuren van gas en stof met een hogere dichtheid en een lagere temperatuur dan de omgeving. Ze bevinden zich aan de randen van stervormingsgebieden waarin al hete, jonge sterren zijn ontstaan die grote hoeveelheden licht en ultraviolette straling uitzenden.

Compacte wolken van gas en stof in zo'n stervormingsgebied werpen daardoor schaduwen, en verder weg gelegen materieconcentraties die zich gedeeltelijk in die schaduw bevinden, blijken volgens de computersimulaties in de loop van ca. 150.000 jaar verder de schaduw in te bewegen. Onder bepaalde omstandigheden hoopt zich in die schaduw vervolgens zo veel gas en stof op dat er sprake is van een langgerekte 'pilaar'. De stofpilaren (ook wel de 'pillars of creation 'genoemd) hebben volgens de Ierse onderzoekers een levensduur van ca.

100.000 jaar; in de loop van de tijd verdwijnen ze weer als gevolg van de eroderende werking van de energierijke ultraviolette straling van de jonge sterren in de kern van het stervormingsgebied.

Artikel

Diamanten uit de ruimte Microscopische diamantjes in de ruimte worden geproduceerd door krachtige röntgenvlammen op jonge dwergsterren. Dat concludeert een internationaal team van sterrenkundigen op basis van waarnemingen met de Japanse 8,3meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii. Sinds 1983 zijn in de stof- en gasschijven rond een handjevol pasgeboren sterren micro-diamantjes gevonden. Ze verraden hun aanwezigheid door een specifieke 'vingerafdruk' achter te laten in de infraroodspectra van die sterren.

Er was echter niet bekend hoe de microscopische edelsteentjes ontstaan, en waarom ze niet in de circumstellaire schijven van álle jonge sterren worden aangetroffen.

Een team van Japanse, Duitse en Deense sterrenkundigen denkt de oplossing nu gevonden te hebben.

In een artikel in The Astrophysical Journal beschrijven ze wat er nodig is om microdiamantjes te produceren. Om te beginnen moet de ster in kwestie omgeven worden door een vrij zware afgeplatte schijf van gas en stof, waarin kleine koolstofstructuren voorkomen die uit verschillende laagjes koolstofatomen bestaan (zogeheten koolstof-uien).

De ster moet bovendien wat heter zwaarder zijn dan de zon, zodat de schijf voldoende wordt opgewarmd.

Daarnaast moet hij deel uitmaken van een dubbelster, en moet de begeleider een kleine rode dwergster zijn, waarop regelmatig krachtige röntgenuitbarstingen voorkomen. De energierijke straling en de elektrisch geladen deeltjes van zo'n röntgenvlam oefenen een enorme druk uit op de kleine koolstof-uien, waardoor er microscopische diamantkorreltjes ontstaan - een proces dat in aardse laboratoria is aangetoond. Er moet dus wel aan veel voorwaarden worden voldaan; reden waarom diamanten ook in het heelal heel zeldzaam zijn.  Meer informatie www.esa.int

Artikel

Sigmoïden verklaard ?

Astronomen van St Andrews University in Schotland hebben mogelijk een verklaring gevonden voor merkwaardige S-vormige structuren in de corona van de zon.

Deze zogeheten sigmoïden zijn af en toe zichtbaar op röntgenfoto's van de ijle, hete corona - de 'dampkring' van de zon. Röntgenwaarnemingen van de Japanse zonnesonde Hinode hebben uitgewezen dat ze in feite bestaan uit twee afzonderlijke J-vormige structuren, en dat ze aan het eind van hun bestaan krachtige uitbarstingen van straling en elektrisch geladen deeltjes produceren. De waargenomen eigenschappen blijken goed

verklaard te kunnen worden door een nieuw model, waarin de sigmoïden zijn opgebouwd uit talloze dunne lagen of strengen van heet gas waarin sterke elektrische stromen lopen. Met behulp van dit soort modellen hopen sterrenkundigen de explosieve verschijnselen op de zon en in de zonnecorona beter te begrijpen; zulke uitbarstingen kunnen grote invloed hebben op o.a. satellietverbindingen, radioverkeer en gevoelige elektronica aan boord van ruimtevaartuigen.  Meer informatie http://sohowww.estec.esa.nl The guidestar | 41

Wedstrijd

Win een Meade ETX 90 PE telescoop Tijdens het door ons georganiseerde AE-2009, de grootste sterrenkundige beurs in de Benelux, hebben we dankzij onze sponsoren een Meade ETX-90 PE telescoop mogen wegschenken.

Daar er echter niet voldoende inschrijvingen waren hebben we beslist om een geheel nieuwe wedstrijd te organiseren (*).

Wat kan je winnen ?

Het klinkt bijna te goed om waar te zijn maar dankzij Meade, één van de grootste, bekendste en degelijkste telescoopmerken, kunnen we via ons e-zine een ETX-90 PE Cassegrain telescoop wegschenken. Even verduidelijken...

Deze zeer populaire telescoop van Meade is een perfecte telescoop voor de amateur astronoom. De ETX90 telescoop onderscheidt zich van de meeste telescopen omdat het zoeken van objecten en het uitlijnen van de telescoop dankzij de AutoStar controller nog nooit zo makkelijk was. De gemotoriseerde telescoop heeft een database met 30.000 objecten. U drukt op een knop en vertelt de telescoop welk object u zou willen zien, de ETX 90 doet de rest. U wilt deep-space melkwegen zien ? Druk simpelweg de knop in en de telescoop verplaatst en richt naar de deep-sky melkweg van uw keuze. U wilt de maan zien, of Jupiter of sterren ?

Kies een object dat u wilt zien en druk op de knop, de ETX 90 PE AutoStar controller richt uw telescoop automatisch naar het door u gewenste object en plaatst het recht in uw oculair. Technische gegevens: Maksutov-Cassegrain telescoop, Ø 90 mm, F = 1250 mm, met UHTC-coating, 26 mm super Plössl oculair, vorkmontering, computergestuurd, LNT-(Level North Technology) en Smartfinder, met Autostar goto systeeem: na ijking worden de objecten automatisch opgezocht. Met zwaar veldstatief. Gewicht telescoop: 4,2 kg; telescoop + statief: 14 kg.

Andere oculairs (voor meer vergrotingen) optioneel. Met extra software is de ETX op de PC aan te sluiten.

Hoe deelnemen ?

Deelnemen is héél eenvoudig ! Je moet slechts aan twee voorwaar-

42 | The guidestar

den voldoen... Ten eerste moet je abonnee zijn van ons GRATIS digitaal magazine, genaamd 'The guidestar', dat elke maand uit komt en boordevol sterrenkundig, klimatologisch en ruimtevaartgericht nieuws zit. Ten tweede moet je een artikel schrijven over je favoriete sterrenkundige, klimatologische of ruimtevaartgericht thema. Dit kan een kamp-, reis- of waarnemingsverslag zijn of een bespreking van je favoriete boek, vereniging of waarnemingsinstrument.

Kortom, zolang het past binnen onze drie gebruikelijke thema's en het ten minste één A4 pagina groot is (met minstens 5.000 tekens, eventuele foto's niet meegerekend) en in het .DOC of .ODT formaat wordt afgeleverd. De wedstrijd loopt van 01/05/2009 t/m 14/06/2009. Kort na de einddatum zal een onschuldige hand de winnaar trekken uit alle geldige inzendingen. De winnaar zal schriftelijk (of via e-mail)

gecontacteerd worden zodoende deze de prijs kan komen afhalen.

Nog geen abonnee ?

Geen probleem... Schrijf je dan als de bliksem in door een bericht te sturen naar: patrickjaecques@ gmail.com. U bent ingeschreven zodra u een tegenreactie ontvangt van onze server. Als abonnee van 'The guidestar' ontvangt u uitsluitend ons digitale magazine en geenzins spam of andere hinderlijke reclame. Het betreffende e-mail adres is overigens dezelfde om uw artikel naartoe te sturen ! Vermeld bij je deelname de volgende zaken : naam, voornaam, adres, e-mail en leeftijd + Je artikel natuurlijk ! (*) Ook hier telt dat er ten minste 25 deelnemers zich hiervoor dienen in te schrijven.

Kortnieuws De allereerste superzware zwarte gaten in het heelal zijn mogelijk ontstaan door een tot nu toe onbekend proces dat door Britse astronomen 'donkerslokken' ( dark gulping ) is genoemd. Onderzoek aan extreem ver verwijderde sterrenstelsels, die waargenomen worden zoals ze er kort na de oerknal uitzagen, wijst uit dat er al superzware zwarte gaten bestonden toen het heelal minder dan één miljard jaar oud was. De bekende ontstaansprocessen voor superzware zwarte gaten (de ineenstorting van een zware ster tot een zwart gat dat vervolgens veel extra materie opzuigt, of de ineenstoring van een uitgestrekte gaswolk, of de versmelting van kleinere zwarte gaten) voltrekken zich echter in een veel trager tempo. Curtis Saxon en Kinnah Wu van het University College London hebben nu modelberekeningen uitgevoerd aan de wisselwerking van gas en donkere materie in jonge clusters van sterrenstelsels. Daaruit blijkt dat er bij de verstoring van zo'n cluster door externe of interne zwaartekrachtsinvloeden in korte tijd een enorme compacte concentratie van donkere materie kan ontstaan in de clusterkern. Daarbij wordt geen enkele vorm van elektromagnetische straling uitgezonden; vandaar de benaming 'donkerslokken'. De resultaten van de modelberekeningen zijn gepubliceerd in Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 23-04-2009.

Een Europees team van planetenjagers onder leiding van Michel Mayor van de Universiteit van Genève heeft een exoplaneet gevonden die minder dan twee keer zo zwaar is als de aarde, en vermoedelijk slechts 25 procent groter.

Nooit eerder is bij een gewone ster een planeet met zo'n geringe massa gevonden. Op de nieuwe planeet (Gliese 581e genoemd) kan echter geen leven voorkomen: hij beschrijft elke 3,15 dagen een baan rond zijn moederster op een afstand van slechts 4,5 miljoen kilometer, waardoor de oppervlaktetemperatuur te hoog is. De moederster, Gliese 581, is een rode dwergster op 20,5 lichtjaar afstand van de aarde. Eerder heeft Mayors team al drie andere planeten rond deze ster ontdekt: Gliese 581b, c en d. Uit de nieuwste meetgegevens, verkregen met een gevoelige spectrograaf op de 3,6-meter telescoop van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht op Cerro La Silla in Noord-Chili, blijkt dat de buitenste planeet (d) zich in de zogeheten bewoonbare zone bevindt, waar de temperatuur niet te hoog en niet te laag is, zodat er vloeibaar water kan voorkomen. Gliese 581d heeft een omlooptijd van 66,8 dagen en staat op een gemiddelde afstand van 33 miljoen kilometer van zijn moederster.

Gliese 581d is echter zeven keer zo zwaar als de aarde, en bestaat vermoedelijk niet volledig uit gesteenten en metalen. Volgens Mayor en zijn collega's is het echter denkbaar dat Gliese 581d een 'waterwereld' is, met een mantel die voor een belangrijk deel uit water bestaat. Het is dus niet uitgesloten dat er op die planeet wél leven voorkomt, hoewel daar tot op heden geen concrete aanwijzingen voor bestaan.

23-04-2009.

Lees ook onderstaande wedstrijdreglement vooralleer deel te nemen.

niet binnen de maand na afloop van de wedstrijd opgehaald heeft.

Reglement

8. Tenzij uitdrukkelijk anders aangeduid bij de wedstrijd, kan elke deelnemer slechts éénmaal deelnemen.

Bij meerdere antwoorden, deel-names of inzendingen houdt de AEG enkel rekening met de eerst ontvangen deelname, onvermin-derd het recht van de AEG om toepassing te maken van artikel 9.

1. De wedstrijd wordt georganiseerd door de Astro Event Group vzw, waarvan de maatschappelijke zetel gevestigd is in de Prof. J. Vercoulliestraat 38 te 8400 Oostende (hierna AEG genoemd).

2. De AEG behoudt zich het recht voor de wedstrijd of een deel ervan te wijzigen, uit te stellen, in te korten of in te trekken indien de omstandigheden dit vereisen. De AEG kan daarvoor niet aansprakelijk gesteld worden. Druk-, spel-, zetof andere fouten kunnen niet ingeroepen worden als grond voor welke verplichting dan ook vanwege de AEG. 3. Over het wedstrijdreglement, de organisatie en/of de uitslag van de wedstrijd wordt géén correspondentie gevoerd (briefwisseling, mails en/of telefoongesprekken).

Alle bijkomende mededelingen en / of publicaties in verband met de wedstrijd gelden als punt van reglement.

Alle beslissingen vanwege de AEG zijn zonder verhaal.

4. De wedstrijd staat open voor alle personen die op het Belgisch grondgebied wonen, inclusief de leden van de AEG behalve de personen die deel uitmaken van het bestuur of de raad van beheer.

5. De deelnemer dient 18 jaar of ouder te zijn om deel te kunnen nemen aan deze wedstrijd.

6. De deelnamevoorwaarden worden uiteengezet in de wedstrijd.

Laattijdige antwoorden of inzendingen worden niet meer in aanmerking genomen. De wedstrijd loopt van 01/05/2009 t/m 14/06/2009.

7. De prijs is geenzins inruilbaar tegen speciën of andere voordelen in natura. De deelnemer verliest het recht op zijn prijs, indien hij deze

9. In geval van misbruiken, misleiding of bedrog behoudt de AEG zich uitdrukkelijk het recht voor de betrokken deelnemer(s) zonder meer van deelname aan deze en / of andere wedstrijden van de AEG uit te sluiten.

10. Iedere deelnemer verleent, door zijn loutere deelname, automatisch en onvoorwaardelijk aan de AEG de toestemming tot publicatie van zijn naam, adres en foto, alsook zijn identificatie als deelnemer aan de wedstrijd en verzaakt aan alle rechten daaromtrent.

11. De persoonsgegevens die de AEG verzamelt over de deelnemers vallen onder toepassing van artikel 4 § 1 van de wet van 8 december 1992 m.b.t. de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Zij zullen worden opgenomen in een lezersbestand dat geenzins aan derden zal doorgegeven worden en / of voor intern gebruik en/of voor direct mailing kan aangewend worden.

12. Door de deelname aan de wedstrijd verbinden de deelnemers zich tot de onvoorwaardelijke en volledige aanvaarding van huidig reglement.

Met dank aan Meade Europe (www.bresser.be) voor het beschikbaar stellen van deze fraaie prijs !

Wedstrijdreglement kan men ook krijgen bij patrickjaecques@gmail.com.  Meer informatie www.meade.com

The guidestar | 43

De Astro Event Group vzw zet, zoals elk jaar, een mini-busje in naar de ATT in Duitsland. Wie interesse heeft om mee te gaan neemt het best contact op met steven.cuylle@gmail.com. Snel reageren is de boodschap...