Guidestar 07-2012b by Patrick Jaecques

Het GRATIS digitale magazine van de Astro Event Group vzw - Redactie@aegvzw.be - www.aegvzw.be - Jaargang 7 - Juli 201 2

Editoriaal

Waar bl i j ven d e B el g en ?

Patrick Jaecques

Info - Patrick Jaecques is, naast grafisch

vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voorzitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie gedreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de diverse hemelse wonderen...

Foto - Deze nieuwe opname van de

002

Europese Zuidelijke Sterrenwacht toont het vreemde sterrenstelsel Centaurus A. Met een totale belichtingstijd van meer dan vijftig uur is dit waarschijnlijk de langst belichte opname die ooit van dit merkwaardige en spectaculaire object is gemaakt. Bij de opname is gebruik gemaakt van de Wide Field Imager van de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla, in Chili. Bron: ESO.

Inhoudelijk 04 - Mars One - Brengt Nederland ons naar Mars ? 1 0 - Rubriek : Lancering in de kijker. 1 3 - StarNights 201 2. 1 4 - Serie : De zomerdriehoek van vroeger tot nu (1 /4). 1 6 - Rubriek : ESO. 1 8 - Energievoorziening in Europa kwetsbaar door ... 1 9 - Rubriek : De boekbespreking. 22 - Reuzentelescoop voor Australië en Zuid-Afrika. 24 - Rubriek : Observatoria wereldwijd. 28 - ArduSat: Your experiment in Space ! 32 - Rubriek : Astrofoto van de maand. 34 - Rubriek : Amateur-astronoom in de kijker. 36 - Winnaars Nederlandse Sterrenkunde Olympiade. 37 - Rubriek : Lanceeroverzicht van de maand. 38 - Rubriek : ESA. 42 - Rubriek : Space History - Columbia STS-1 (deel 1 4). 49 - Venusovergang : To see or not to see ... 52 - Rubriek : Woord van de maand. 55 - Op naar de schrikkelseconde. 56 - De Aarde zonder ons broeikasgas. 59 - Project : Kijkerbouw op school. 60 - Rubriek : Het AEG nieuws. 64 - Fotoreportage - Laatste vlucht van de Space Shuttle. 82 - We moeten terug naar de Maan. 85 - Nieuwe natuur- en sterrenkunde op school. 88 - Rubriek : Hemelkalender. 92 - Rubriek : Sasteria onder de sterrenhemel.

Kris Christiaens Kris Christiaens Mike Rosseel MarcTrypsteen Rodrigo Alvarez Redactioneel Redactioneel Roel van der Heijden Philip Corneille Kris Christiaens Chris Hetlage Philip Corneille Redactioneel Kris Christiaens ESA Danny Van Hoecke Stijn Vanderheiden Dirk Devlies KSB Marlies ter voorde Jean-Pierre Grootaerd Redactioneel Jacques van Oene Erwin Louagie Redactioneel Marc van der Sluys Filip Feys

Informatief Deze digitale publicatie, beschikbaar als PDF, Flash en iPad bestand, is een non-profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten bij een zo breed mogelijk publiek. De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Hendrik De Rycke (redactie), Kris Christiaens (redactie) en Sander Vancanneyt (redactie). De vaste rubrieken worden onderhouden door Philip Corneille, Dirk Devlies, Kris Christiaens, Marc van der Sluys, Filip Feys en Danny Van Hoecke. Zin om ook een artikel te schrijven en / of rubriek te onderhouden. Contacteer ons dan via redactie @aegvzw.be. De Astro Event Group vzw, noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt, is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze

digitale publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken. Er is een samenwerkingsverband met diverse websites. Deze digitale publicatie kan genieten van de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris. Dankzij de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de diverse sponsoren kunnen we deze digitale publicatie gratis verspreiden. Deze digitale publicatie is volledig ontworpen met gratis open-source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink-scape en Paint.net.

De Astro Event Group vzw, kortweg AEG, is een non-profit sterrenkundige vereniging voor volwassenen uit Oostende die geïnteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie en / of ruimtevaart. Iedereen met passie voor deze boeiende wetenschappelijke takken is er van harte welkom. Van absolute beginner tot ervaren amateursterrenkundige en dit voor een boeiende, leerrijke en vooral gezellige beleving van z'n hobby. Ook wie niet in de ruime omgeving van Oostende woont heeft er baat bij om lid te worden. Want de vereniging staat ook in voor een resem andere realisaties. Van de diverse boeiende websites, tentoonstellingen, voordrachten, het jaarlijkse praktijkgerichte 'Starnights' evenement tot dit uitvoerige maandblad. Kortom, steun onze vereniging en stort vandaag nog 1 5,00 euro (of meer) op rekening nummer IBAN: BE84 9730 0675 3759 / BIC: ARSPBE22 met vermelding van "lidgeld" alsook uw naam, adres en e-mail. Wij danken u alvast voor uw steun !

Info - Philosophiae Naturalis Principia

Mathematica is een werk van Isaac Newton gepubliceerd op 5 juli 1 687. Bekend is dat Newton het werk van ruim 500 pagina's schreef tussen mei 1 684 en april 1 686 naar aanleiding van een bezoek dat Edmond Halley aan hem bracht. Het is echter zeer waarschijnlijk dat hij zijn ideeën erover al eerder ontwikkelde omdat hij tegenover Halley gewag maakte van zijn oplossing voor het probleem van de banen van de planeten en hij hem al in november 1 684 een zeer uitgewerkte versie van die theorie kon toezenden. Volgens ooggetuigen werkte hij bijna dag en nacht aan het boek. Het werk is een van de invloedrijkste publicaties ooit verschenen in de exacte wetenschappen. Het werk bestaat deze maand dus precies 325 jaar. Redenen genoeg om even bij dit feit stil te staan ...

003

Hoofdartikel Kris Christiaens

M ars On e - B ren g t N ed erl an d on s n aar M ars ?

004

Foto - "Iedereen die dit ziet zal, net als

ik, als eerste reactie zeggen: Dat gaat nooit lukken. Maar bekijk en beluister dit voorstel eens goed. Wat hier wordt voorgesteld kan wel!" Bron: Nobelprijswinnaar professor dr. Gerard 't Hooft. Meer weten over dit thema ?

http://mars-one.com/nl/

005

Foto - Op 22 mei 201 2 werd de eerste

Dragon-capsule gelanceerd met als bestemming het International Space Station. Op 24 mei werd deze capsule aan het ISS gekoppeld door AndrĂŠ Kuipers. Meer weten over dit thema ?

www.spacex.com

006

Foto - "De koppeling van Dragon is het operationele hoogtepunt in mijn missie. Maar het is ook een mijlpaal voor de internationale ruimtevaart. Dit is de eerste keer dat een commercieel ruimtevaartuig het ISS bereikt en aankoppelt. Daarmee is in zekere zin een nieuw tijdperk begonnen." Andre Kuipers. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

007

Kortnieuws De kern van ons Melkwegstelsel heeft in het verleden twee smalle bundels van gammastraling de ruimte in geblazen, in tegenovergestelde richtingen. De twee 'jets' zijn ontdekt door de Amerikaanse ruimtetelescoop Fermi. De ontdekking bevestigt het beeld dat het superzware zwarte gat in de Melkwegkern vroeger veel actiever is geweest. De gammabundels zijn gerelateerd aan de twee kolossale 'bellen' van gammastraling die in 201 0 door de Fermi-ruimtetelescoop zijn ontdekt. Net als de twee bellen strekken ze zich uit tot een afstand van ca. 27.000 lichtjaar boven en onder het centrale vlak van het Melkwegstelsel. Ze zijn echter aanzienlijk smaller, en liggen ca. 1 5 graden geheld ten opzichte van de loodlijn op het Melkwegvlak. In beide gevallen wordt de gammastraling veroorzaakt door de wisselwerking van zeer snel bewegende elektronen met fotonen (lichtdeeltjes). Terwijl de grote, brede gammabellen het gevolg zijn van een gestage interstellarie 'wind' die vanuit het Melkwegcentrum naar buiten blaast, zijn de smallere gammabundels waarschijnlijk het directe resultaat van energierijke processen in de directe omgeving van het superzware zwarte gat. De scheve stand kan dan veroorzaakt zijn door de helling van de roterende schijf van materie rond het zwarte gat. Bron: NU / 01 -06-201 2. Op basis van foto's en metingen van de Europese ruimtesonde Rosetta zijn planeetonderzoekers erin geslaagd om de geologische geschiedenis van de ca. 1 00 kilometer grote planetoïde Lutetia letterlijk en figuurlijk in kaart te brengen. Rosetta, die op weg is naar een ontmoeting met komeet ChuryumovGerasimenko in 201 4, vloog op 1 0 juli 201 0 op een afstand van 31 70 kilometer langs de planetoïde. Uit een eerste analyse van de waarnemingen bleek al dat Lutetia een ongewoon hoge dichtheid heeft en vermoedelijk een overgebleven 'planetesimaal' is uit de ontstaansperiode van het zonnestelsel. In 21 artikelen in een speciaal themanummer van het tijdschrift Planetary & Space Science wordt nu de geologische geschiedenis van Lutetia beschreven, zoals die is afgeleid uit onder andere kratertellingen. Het pokdalige oppervlak van de grote steenklomp vertoont een aantal zeer verschillende gebieden, die in leeftijd uiteenlopen van ca. 3,5 miljard jaar tot hooguit een paar honderd miljoen jaar. De grootste krater die op Lutetia is waargenomen, Massilia genoemd, heeft een middellijn van 57 km, en is vermoedelijk heel lang geleden ontstaan door de inslag van een ca. 7,5 km groot projectiel. Van het noordelijk halfrond van Lutetia, dat het best bestudeerd is door Rosetta, is ook een eenvoudige geologische kaart gemaakt. Metingen met de spectrometers van Rosetta laten zien dat de samenstelling van het oppervlak niet past in de standaard-classificatie van planetoïden, wat ook doet vermoeden dat Lutetia een afwijkende geologische geschiedenis kent. Bron: NU / 01 -06-201 2. De hoeveelheden methaangas (CH4) in de dampkring van Mars hebben mogelijk geen

biologische oorpsrong, maar zouden afkomstig kunnen zijn uit meteorieten die op het Marsoppervlak liggen. Een team van geologen, onder wie onderzoekers van het Utrechtse Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek, trekt die conclusie deze week in een artikel in Nature. De onderzoekers stelden fragmenten van de Australische Murchisonmeteoriet bloot aan de hoeveelheid ultraviolet licht die het Marsoppervlak van de zon ontvangt. Uit de experimenten blijkt dat meteorietmateriaal voldoende koolstofverbindingen bevat om onder invloed van UV-bestraling methaangas te produceren. De metingen van minieme hoeveelheden methaangas in de Marsdampkring zijn overigens enigszins omstreden; toekomstige ruimtesondes zullen er hopelijk uitsluitsel over kunnen geven. Maar als er daadwerkelijk geringe hoeveelheden methaan in de dampkring van de rode planeet voorkomen, wijst dat dus niet direct op het bestaan van Marsbacteriën, aldus de onderzoekers. Bron: NU / 01 -06-201 2. In Canada hebben wetenschappers een landschap ontdekt dat wel heel sterk lijkt op dat van Jupiters maantje Europa. Het Canadese landschap kan ons helpen in de zoektocht naar buitenaards leven. Europa wordt door veel wetenschappers gezien als de plek waar we op korte termijn wel eens buitenaards leven kunnen vinden. Op dit moment is echter nog niet helemaal duidelijk hoe een zoektocht naar leven op Europa eruit zou moeten zien. Maar een nieuwe ontdekking in een fjord in Canada biedt hulp. Wetenschappers hebben er namelijk een landschap gevonden waar net als op Europa veelvuldig ijs en zwavel voorkomt. En dat is bijzonder: er zijn maar weinig plekken op aarde waar die twee (zwavel en ijs) naast elkaar bestaan. De afgelopen tijd hebben onderzoekers in het ijs en de zwavel in de fjord gezocht naar sporen van leven. En met succes, zo meldt het blad Astrobiology. De zwavel blijkt een energiebron voor de bacteriën te zijn. En in de zwavel zijn sporen van activiteit van bacteriën teruggevonden. “We hebben ontdekt dat het element zwavel morfologische, mineralogische en biologische biosignaturen van bacteriële activiteit kan bevatten,” legt onderzoeker Damhnaut Gleeson uit. “Er is heel veel bewijs voor bacteriële activiteit.” En nu weten we dus hoe we die tekenen van leven op kunnen sporen. Daarmee is natuurlijk nog niet bewezen dat leven op Europa mogelijk is. Maar het onderzoek geeft ons wel handvatten om de zoektocht naar leven op Europa alvast op aarde te oefenen. Op basis van die oefeningen kan dan wellicht een missie naar Europa worden uitgezet waarin er in het ijs of in de oceaan die zich mogelijk onder dat ijs bevindt, naar leven wordt gezocht. Bron: C. Kraaijvanger / 01 -06-201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : V2's in België door Gino van Lommel Van september 1 944 tot eind maart 1 945 werd België bestookt met V2 raketten, vooral Antwerpen kreeg het zwaar te verduren. Meer dan 1 600 V2's werden afgevuurd vanaf mobiele lanceerinstallaties in Duitsland en Nederland, maar niet alle tuigen bereikten hun doel. Na een verhaal van mijn vader, dat zich afspeelde in de na-oorlogse Kempen, is mijn interesse in de V2 als het ware geëxplodeerd. Als lid van ASH-Polaris en fervente ruimtevaartliefhebber was dit niet meer dan logisch. En zo is het idee ontstaan om zoveel mogelijk inslagzones en sporen te zoeken in België. Deze voordracht beschrijft de zoektocht door het internet, archieven, ooggetuigen en (voorlopige) resultaten van dit stukje geschiedenis over de grootvader van de moderne ruimtetuigen." Datum: Vrijdag 7 september 201 2. 20.30 uur t/m 22.30 uur. Toegang: GRATIS. Locatie: Openbare bibliotheek Kris Lambert, Wellingtonstraat 7 te 8400 Oostende (B).

Organiseert u, als vereniging, volkssterrenwacht of andere wetenschappelijke instantie, een publieke voordracht of tentoonstelling rond sterrenkunde en / of ruimtevaart ? Laat het ons dan weten via ...

redactie@aegvzw.be

009

Rubriek

Lan ceri n g i n d e ki j ker

C h i n es e bem an d e m i s s i e n aar ru i m tel abo

Kris Christiaens

Info - Kris Christiaens is al sinds

jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Door zijn gedrevenheid en kennis over ruimtevaart werd hij enkele jaren terug medebeheerder van de populaire websites Spacepage en Belgium In Space. Daarnaast schrijft Kris Christiaens ook artikelen voor het maandblad van de Vereniging Voor Sterrenkunde en werd hij in 201 0 secretaris van de Astro Event Group vzw.

Foto - Volgens Noord-Korea zou de

01 0

draagraket Unha-3 een waarnemingssatelliet in een baan rond de aarde brengen. Met dat plan zou de 1 00ste verjaardag van de als stichter van de staat en "eeuwige president" vereerde Kim Il Sung morgen gevierd worden. De Verenigde Staten, Zuid-Korea en Japan zagen in de lancering evenwel een verborgen test van een intercontinentale raket, die een kernkop kan dragen. Bron: AFP. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

011

01 2

Artikel

S tarN i g h ts 2 0 1 2 andere bij verschillende biologische processen vrijkomt.

Mike Rosseel

Foto - Melkzuur is een stof die onder

Het is dit zuur, dat verzuurde melk haar zure smaak geeft en dat zich bij zware inspanning door anaerobe afbraak van suiker ophoopt in de spieren en daar voor tijdelijke spierpijn zorgt. In neutraal en basisch milieu (pKa = 3,85), dus ook in het lichaam, dissocieert melkzuur tot een negatief geladen lactaation en twee positief geladen waterstofionen. De verzuring is niet het gevolg van lactaat. Lactaat is namelijk een substraat dat kan gebruikt worden om glucose te vormen in de lever via de gluconeogenese. De verzuring in de spieren is het gevolg van een ophoping van Hatomen die niet meer gebufferd kunnen worden door waterstofcarbonaat. Meer weten over dit thema ?

www.e-gezondheid.be

01 3

Serie

D e zom erd ri eh oek van vroeg er tot n u

E en as teri s m e d oor d e bri l van m yth e en weten s ch ap (1 /3 ) Info - Marc Trypsteen is medestichter

Marc Trypsteen

van de Astro Event Group vzw en is actief als 'science educator' binnen de vereniging met bijzondere interesse in astronomische spectroscopie en archeoastronomie. Sterrenkunde smaakbaar maken voor groot en klein is zijn leuze.

Foto - Zomerdriehoek bestaande uit de sterren Deneb, Vega en Altair. Bron: Stellarium.

01 4

Info - De data voor het Chilseok festival voor de volgende jaren zijn: 23 augustus 201 2 (China) 24 augustus 201 2 (Japan) 1 3 augustus 201 3 2 augustus 201 4 20 augustus 201 5 9 augustus 201 6 28 augustus 201 7 1 7 augustus 201 8 7 augustus 201 9 25 augustus 2020.

01 5

Rubriek

E u ropean S ou th ern Obs ervatory

E S O bou wt ' s werel d s g roots te ' oog op d e h em el '

Rodrigo Alvarez

Info - De Europese Zuidelijke Sterren-

wacht is een Europese organisatie die zich bezighoudt met astronomisch onderzoek. Het hoofdkantoor is gevestigd in Garching, nabij München. De ESO beheert twee sterrenwachten in Chili, een op La Silla, ten oosten van La Serena, de ander op Paranal, ten zuiden van Antofagasta. Op Paranal bevindt zich de Very Large Telescope (VLT). Op dit moment wordt een derde faciliteit gebouwd op de hoogvlakte van Chajnantor, op 5000 m hoogte, in de buurt van San Pedro de Atacama, waar de Atacama Large Millimeter Array (ALMA) zal verrijzen. Contact - Rodrigo Alvarez, Koninklijk Planetarium. E-mail: eson-belgium@eso. org.

Foto - Een bolvormige sterrenhoop (of

01 6

bolhoop) is een bolvormige groep sterren die rond een melkwegstelsel draait (zoals een satelliet). Bolhopen hangen goed aaneen door zwaartekracht – vandaar hun typische bolvorm – en zijn zeer dicht (relatief gezien) in de buurt van hun kern. Hierdoor komen sterren soms heel dicht bij elkaar. Enkele zeer exotische stersoorten (blauwe achterblijvers, milliseconde-pulsars en lichte röntgendubbelsterren (LMXB's)) komen veel meer voor in bolvormige sterrenhopen. Bolvormige sterrenhopen bestaan meestal uit honderdduizenden oude sterren, vergelijkbaar met het centrum van een spiraalstelsel, maar beperkt tot een volume van slechts enkele kubieke parsecs. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

01 7

Artikel Redactioneel

E n erg i evoorzi en i n g i n E u ropa kwets baar d oor kl i m aatveran d eri n g Foto - Om 1 kilogram (= 1 liter) water 1

graad Celsius te verwarmen is 1 kilocalorie nodig. Dit is gelijk aan 4,1 9 kilojoule energie. Dit maakt water erg geschikt als koelvloeistof voor motoren of het beheersen van andere processen. Meestal wordt water gebruikt in een systeem waar de warmte via een warmte-wisselaar systeem wordt overgedragen aan het koelmedium (veelal water). Er zijn ook processen waar water aan de reactie wordt toegevoegd teneinde de temperatuur te beheersen. Een goed voorbeeld is de koeltoren van een elektriciteitscentrale. Daarin zet de overtollige warmte water om in stoom. Om 1 kilogram water om te zetten in stoom is 2257,9 kJ nodig. Meer weten over dit thema ?

www.ipcc.ch

01 8

Rubriek

D e boekbes preki n g Redactioneel

Zin om een door ons aangeleverd gloednieuw sterrenkundig en / of ruimtevaartgericht boek te lezen en kort te bespreken ? Neem dan contact op met de redactie via redactie@aegvzw.be.

01 9

Kortnieuws Iets eerder dan gepland hebben de twee ruimtesondes Ebb en Flow, die samen het Amerikaanse maanonderzoeksproject GRAIL vormen (Gravity Recovery And Interior Laboratory), hun primaire missie beëindigd. Vanaf 8 maart zijn de twee ruimtesondes bijna drie maanden continu in bedrijf geweest. Vanuit een lage polaire omloopbaan, op ca. 37 kilometer boven het maanoppervlak, hebben ze het zwaartekrachtsveld van de maan nauwkeurig in kaart gebracht. De meetgegevens leveren informatie op over de inwendige opbouw en structuur van de maan. De GRAILmissie moest vóór 4 juni zijn beëindigd, omdat er die dag een (gedeeltelijke) maansverduistering plaatsvindt, waardoor de instrumenten van de ruimtesonde tijdelijk geen zonne-energie krijgen. Eind augustus wordt de apparatuur echter weer aangezet: van 30 augustus tot 3 december voert GRAIL een verlengde missie uit, waarbij de omloopbaan nog verder omlaag wordt gebracht, tot een gemiddelde hoogte van slechts 23 kilometer boven het oppervlak. Bron : NU / 01 -06-201 2. De Amerikaanse spionagedienst die inlichtingen met satellieten vergaart, heeft het Amerikaanse ruimtevaartbureau NASA twee machtige ruimtetelescopen geschonken, zo heeft de krant Washington Post gemeld. De telescopen zijn door privé-firma's gebouwd voor het National Reconnaissance Office (NRO), één van de zestien spionagediensten, die met de regelmaat van een klok gesofisticeerde spionagesatellieten lanceert. De twee geschenken hebben minstens even scherpe ogen als de in 1 990 gelanceerde ruimtetelescoop Hubble en hebben een blikveld dat honderd keer groter is dan de AmerikaansEuropese kijker. De twee telescopen zijn nog niet in de ruimte ingezet en bevinden zich nu in een opslagplaats in Rochester in de staat New York. Hun spiegel heeft een diameter van 2,4 meter. Enige, niet nader genoemde, delen zijn omgebouwd vooraleer de kunstmanen aan de NASA te schenken. Toch bevat het geschenk wat vergif: de telescopen hebben geen instrumentarium zoals camera's. De NASA heeft ook geen geld om ze daadwerkelijk in te zetten en voor een wetenschappelijke missie ermee met alles erop en eraan. Als het Congres geen bijkomende middelen geeft, kan ten vroegste in 2024 een missie van één van beide telescopen starten. Op de vraag waarom het NRO zo genereus is, kwam van woordvoerster Loretta DeSio het zuinige antwoord: "ze (de satellieten) waren niet meer te gebruiken voor het vergaderen van inlichtingen". Noch de NASA noch de NRO willen een foto geven, alhoewel de geheimhouding rond de satellieten is opgeheven. Mogelijk zijn het versies van de KH-11 kunstmanen die de NRO vanaf 1 976 lanceerde. Bron: Belga / 08-06-201 2. Een Amerikaans bedrijf wil vanaf de NoordDuitse luchthaven Nordholz toeristen naar de ruimte vliegen. Ruimtevaartbedrijf XCor Aerospace heeft daarvoor een verzoek ingediend, meldde de luchtverkeersleiding van

Bremen vrijdag. Vanaf 201 4 zouden dagelijks vliegtuigen met raketaandrijving de lucht in moeten gaan. Op 1 00 kilometer hoogte zal het toestel circa 30 minuten boven de aarde zweven. De betrokken diensten willen in november de details bespreken voor eventuele goedkeuring. Duitsland heeft nu geen startplaatsen voor ruimtevluchten. Bron: ANP / 08-06-201 2. Ruimtevaartorganisatie NASA brengt op 1 3 juni een ruimtetelescoop in een baan om de aarde. Met deze telescoop wordt de komende twee jaar gezocht naar moeilijk waarneembare objecten in de Melkweg en andere sterrenstelsels. De raket waarmee de röntgentelescoop de ruimte ingaat, is naar een atol tussen Hawaï en Australië gebracht. Een speciaal transportvliegtuig brengt de Pegasus XL-raket in de lucht, waarna het projectiel wordt losgelaten. Na enkele seconden ontbranden de motoren en klimt de raket met de telescoop richting de ruimte. De Nuclear Spectroscopic Telescope Array, kortweg NuStar, gaat speuren naar zwarte gaten in het centrum van sterrenstelsels, overblijfselen van ontplofte sterren en andere exotische hemellichamen. Bron: Novum / 1 3-06-201 2. Recente gegevens van de Amerikaanse ruimtesonde Voyager 1 laten zien dat de ruimteverkenner een gebied in de ruimte heeft bereikt waar de aantallen deeltjes van buiten ons zonnestelsel een duidelijke stijging laten zien. Volgens NASA-wetenschappers kan dit betekenen dat de 34 jaar oude ruimtesonde op het punt staat om de interstellaire ruimte te betreden. De grens tussen zonnestelsel en interstellaire ruimte is niet scherp. De ligging ervan wordt bepaald door de heliosfeer, de invloedssfeer van de zon. Aan de rand van de heliosfeer leggen de energierijke deeltjes die onze zon uitstoot het af tegen de druk van deeltjes van buitenaf. Deze laatste zijn afkomstig van supernova's (ontplofte sterren) in ons Melkwegstelsel. Uit metingen van Voyager 1 bleek eerder al dat de intensiteit van deze deeltjes tussen januari 2009 en januari 201 2 met ongeveer 25 procent is gestegen. De afgelopen maand is daar nog eens negen procent bijgekomen. Die plotselinge toename is een aanwijzing dat de interstellaire ruimte in zicht is. Maar voor de drempel daadwerkelijk wordt gepasseerd, moeten de aantallen geladen deeltjes van de zon een flinke daling laten zien. Van dit laatste is nog geen sprake. Bron: NU / 1 5-06-201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Opendeurdagen Urania Op 7, 8 en 9 september 201 2 houdt Volkssterrenwacht Urania uit Hove haar jaarlijkse opendeurdagen. Het thema dit jaar is DE ZON. Via een tentoonstelling kan het grote publiek meer te weten komen over de Zon. Verder kan men ook kennismaken met de werking van de sterrenwacht, een blik achter de schermen werpen en verschillende voordrachten en demonstraties volgen. Bij helder weer kunnen de bezoekers door één van de telescopen in de ruimte kijken en kan er ingeschreven worden voor de diverse sterrenkundige cursussen voor jong en oud. Verder worden de nieuwe astroreizen voorgesteld en kan je een bezoekje brengen aan de waarnemingstoren, weerstation, bibliotheek, kijkerbouwatelier en onze astroshop. Voor een drankje en een hapje kan je terecht in onze astrobar. Datum: 7 t/m 9 september 201 2. Prijs: Onbekend. Locatie: Jozef Mattheessensstraat 60, 2540 Hove (België). www.urania.be.

redactie@aegvzw.be

021

Artikel Roel van der Heijden

Re u z e n t e l e s c o o p v o o r Au s tral i ë en Zu i d -Afri ka

Foto - De Square Kilometre Array (SKA)

is een revolutionaire radiotelescoop met duizenden ontvangers die met elkaar in verbinding staan, verspreid over een gebied zo groot als een continent. Het totale ontvangstgebied van alle ontvangers samen is ongeveer één vierkante kilometer. Dit maakt de SKA de grootste en gevoeligste radiotelescoop die ooit gebouwd is. Meer weten over dit thema ?

www.skatelescope.org

022

Foto - Artistieke weergave van de

schotels van de Square Kilometre Array. Hier in het centrum staan veel schotel bij elkaar, maar ze zullen worden versterkt door schotels tot op wel 1 500 kilometer afstand. Bron: SPDO / TDP / DRAO / Swinburne Astronomy Productions. Meer weten over dit thema ?

www.skatelescope.org

023

Rubriek

Obs ervatori a werel d wi j d

M E RLI N -J od rel l B an k (G B )

Philip Corneille MSc FBIS

Philip Corneille is AEG lid en Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Interplanetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

Foto - De Mark II antenne op Jodrell

024

Bank is een elliptische radio telescoop van 38,1 m bij 25,4 m met een brandpuntsafstand van 1 2,2 m. Bron: Philip Corneille. Meer weten over dit thema ?

www.jodrellbank.net

025

Foto - In 1 964 werd de Mark II op

Jodrell Bank in gebruik genomen. Anno 201 2 maakt deze antenne deel uit van de MERLIN interferometer. Bron: Philip Corneille. Foto - De auteur aan de ingang van het VLBI controlegebouw van het Jodrell Bank observatorium in Cheshire Northwest England â&#x20AC;&#x201C; GB. Bron : Philip Corneille. Meer weten over dit thema ?

www.jodrellbank.net

026

027

Artikel Kris Christiaens

Ard u S at: You r E xperi m en t i n S pace !

Foto - CubeSats zijn zeer kleine

satellietjes die de vorm van een kubus hebben en exact 1 0 x 1 0 x 1 0 centimeter groot zijn. Deze zogenaamde picosatellieten wegen niet meer dan 1 ,3 kilogram en bestaan vaak uit onderdelen die in de handel vrij te verkrijgen zijn. De standaard van 1 0 x 1 0 x 1 0 centimeter wordt bij CubeSats aangeduid als 1 Unit (U). Aangezien drie 1 Unit CubeSats dezelfde afmetingen hebben als ĂŠĂŠn 3 Unit CubeSat is het dus ook mogelijk om een CubeSat te ontwikkelen die bestaat uit meerdere Units.

028

Foto - Dankzij de technologische ontwikkelingen waarbij instrumenten steeds kleiner en energiezuiniger worden kunnen kleine en vooral budgetvriendelijke satellieten ontwikkeld worden. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

029

Kortnieuws Sterrenkundigen van de Arizona State University hebben met behulp van de 6,5-meter Magellan-telescoop op de Las Campanassterrenwacht in Chili het zwakste verre sterrenstelsel ooit ontdekt. Het lichtvlekje met de aanduiding LAEJ095950.00+021 21 9.1 staat zo ver weg dat het uitgezonden licht er bijna 1 3 miljard jaar over heeft gedaan om de aarde te bereiken. Sterrenkundigen zien het stelsel daardoor zoals het er uitzag toen het heelal pas 800 miljoen jaar oud was. Er zijn eerder enkele sterrenstelsels op deze grote afstand ontdekt, maar het nieuw gevonden object is veel zwakker, en is vermoedelijk veel representatiever voor de sterrenstelsels die in dat vroege stadium van de evolutie van het heelal bestonden. De nieuwe ontdekking wordt beschreven in Astrophysical Journal Letters. Bron: NU / 01 -06-201 2. Hoewel de maan geen magnetisch veld heeft zoals de aarde veroorzaakt hij toch turbulentie in de zonnewind, de stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen. Metingen van Amerikaanse, Japanse, Chinese en Indiase maanverkenners hebben daar in de loop van de afgelopen jaren aanwijzingen voor gevonden. Tot op afstanden van ca. tienduizend kilometer boven de dagzijde van de maan blijken verstoringen in de zonnewind voor te komen, waaronder bundels van negatief geladen elektronen en 'fonteinen' van positief geladen ionen. Uit computersimulaties van onderzoekers van de Universiteit van Californië in Berkeley en van NASA's Goddard Space Flight Center blijkt nu dat de invloed van de maan te verklaren valt door plaatselijke elektrische en magnetische eigenschappen van het maanoppervlak. Sommige maangesteenten bevatten een kleine hoeveelheid restmagnetisme, een overblijfsel uit een ver verleden, toen de maan mogelijk wél een magnetisch veld had, en het maanoppervlak raakt ook geëlektrificeerd door de inwerking van onder andere ultraviolette straling van de zon. Bron : NU / 01 -06-201 2. Met de Japanse 8,2-meter Subaru-telescoop op Mauna Kea, Hawaii, is het verste sterrenstelsel ooit ontdekt. Daarmee heeft Subaru zijn eigen record van vorig jaar verbroken. Het stelsel SXDF-NB1 006-2 staat zo ver weg dat het opgevangen licht er 1 2,91 miljard jaar over heeft gedaan om de aarde te bereiken. Dat betekent dat sterrenkundigen het stelsel zien zoals het er 1 2,91 miljard jaar geleden uitzag, toen het heelal slechts ca. 750 miljoen jaar oud was. De astronomen, die hun resultaat binnenkort publiceren in The Astrophysical Journal hebben ook aangetoond dat er in het verre stelsel verhoudingsgewijs veel meer neutraal waterstof (80%) voorkomt dan in het huidige heelal. Dat betekent dat er inderdaad wordt teruggekeken tot in het tijdperk van de reïonisatie, toen de eerste sterren en sterrenstelsels in het heelal de koude, donkere wolken van neutraal waterstof opnieuw begonnen te verhitten en reïoniseren. Later dit jaar wordt op de Subaru-telescoop een nieuwe, grotere camera geïnstalleerd (Hyper-Suprime-

Cam), met een veel groter beeldveld. Daarmee zal de prille jeugd van het heelal nog gedetailleerder bestudeerd kunnen worden. Bron: NU / 05-06-201 2. Met de Amerikaanse röntgentelescoop Chandra is een superzwaar zwart gat ontdekt dat met hoge snelheid uit het centrum van een sterrenstelsel wordt weggestoten. Het zwarte gat is miljoenen malen zo zwaar als de zon, maar vliegt toch met een snelheid van 5 miljoen kilometer per uur naar buiten - snel genoeg om uiteindelijk aan de zwaartekracht van het sterrenstelsel te ontsnappen. Eerdere waarnemingen, onder andere met de Hubble Space Telescope, lieten al zien dat zich in het centrum van het sterrenstelsel CID-42, op 4 miljard lichtjaar afstand van de aarde, twee puntvormige bronnen van licht bevinden, die zich met hoge snelheid van elkaar verwijderen. De nieuwe Chandra-waarnemingen, die binnenkort gepubliceerd worden in The Astrophysical Journal , tonen nu aan dat één van de twee ook een bron van röntgenstraling is - zo goed als zeker de straling van heet gas dat een superzwaar zwart gat in wordt gezogen. Hoewel er enkele alternatieve verklaringen voor de waarnemingen bestaan, gaat het volgens de onderzoekers waarschijnlijk om een zwart gat dat het resultaat is van de botsing en versmelting van twee kleinere zwarte gaten, in de kernen van twee botsende stelsels (het andere object zou dan een zware cluster van sterren zijn). Bij die versmelting zijn krachtige zwaartekrachtsgolven geproduceerd - rimpelingen in de ruimtetijd die voorspeld worden door Einsteins relativiteitstheorie maar die nog nooit direct zijn waargenomen. Computersimulaties laten zien dat zulke zwaartekrachtsgolven in de ene richting sterker kunnen zijn dan in de andere, waardoor het superzware zwarte gat in één bepaalde richting kan worden weggestoten. Als deze verklaring klopt, is het volgens de astronomen heel goed mogelijk dat er veel superzware zwarte gaten onopgemerkt door de intergalactische ruimte koersen. Omdat die dan niet langer gas uit hun omgeving slokken, zenden ze ook geen röntgenstraling uit en zijn ze dus echt onzichtbaar. Bron: NU / 05-06-201 2. De recent gelanceerde NASA-röntgensatelliet NuSTAR heeft zijn tien meter lange mast uitgevouwen. Deze cruciale actie, die bijna een half uur duurde, was nodig om de satelliet scherpe opnamen te kunnen laten maken van röntgenstraling uitzendende objecten in het heelal, zoals zwarte gaten. NuSTAR werd negen dagen geleden gelanceerd. Na het uitvouwen van de mast worden de diverse systemen van de satelliet aan allerlei tests onderworpen. Naar verwachting zullen over een dag of vijf de eerste hemelopnamen worden gemaakt. Bron: NU / 22-06-201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Het leven van een ster door Frank Deboosere Sterren worden net als wij geboren en gaan uiteindelijk dood. De levensloop van een ster hangt in grote mate af van haar massa. Tijdens de astroclub van vanavond behandelt Frank de levensloop van sterren, van hun geboorte door het samentrekken van gasnevels tot hun vaak spectaculaire einde als supernova of planetaire nevel. Bij helder weer staan de telescopen na afloop van de voordracht uiteraard opgesteld. Vooral de bijna volle Maan zal goed zichtbaar zijn, en in het begin van de avond ook nog de planeet Saturnus. Datum: Vrijdag 28 september 201 2 - 1 9.30 uur tot 22.00 uur. 6,00 euro. Locatie: Volkssterrenwacht Mira, Abdijstraat 22, 1 850 Grimbergen (B). Info: www.mira.be.

redactie@aegvzw.be

031

Rubriek Chris Hetlage

As trofoto van d e m aan d

032

Info - Mars is vanaf de zon geteld de

vierde planeet van ons zonnestelsel, om de zon draaiend in een baan tussen die van de Aarde en Jupiter. De planeet is kleiner dan de Aarde en met een (maximale) magnitude van -2,9 minder helder dan Venus en meestal minder helder dan Jupiter. Mars wordt wel de rode planeet genoemd maar is in werkelijkheid eerder okerkleurig. De planeet is vernoemd naar de Romeinse god van de oorlog. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

033

Rubriek

Am ateu r-as tron oom i n d e ki j ker

Philip Corneille MSc FBIS

Twan B ekkers

Info - Amateurastronomie is een onder-

deel van de astronomie dat door amateurs wordt beoefend. Hoewel de meeste amateurastronomen hun hobby uitvoeren voor hun plezier en om hun persoonlijke kennis uit te breiden is astronomie tevens ĂŠĂŠn van de weinige takken van wetenschap waar amateurs een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de wetenschappelijke kennis over het heelal, met name op het terrein van veranderlijke sterren, waarnemingen van planetoĂŻden en sterbedekkingen door de maan. Op deze terreinen kunnen professionele astronomen niet de tijd en de middelen besteden waar amateurs met bescheiden middelen en mobiliteit juist wel veel nuttige waarnemingen kunnen doen... Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Foto - Twan bekkers in de kleine koepel

034

van de Halley sterrenwacht met 30cm Epsilon Takahashi en 30cm Jones Bird telescoop op de AstroTechnik CP1 80 montering. Bron: Twan Bekkers. Meer weten over dit thema ?

www.sterrenwachthalley.nl

035

Artikel Redactioneel

Wi n n aars N ed erl an d s e S terren ku n d e Ol ym pi ad e 2 0 1 2

036

Foto - De Nederlandse Sterrenkunde

Olympiade (NeSO) is een jaarlijkse wedstrijd tussen middelbare scholieren en werd dit jaar georganiseerd door de Leidse Sterrewacht van de Universiteit Leiden. Meer weten over dit thema ?

www.strw.leidenuniv.nl

Rubriek

Lan ceeroverzi ch t van d e m aan d Uur (GMT)

Raket

Lanceerbasis

Vracht

Gewicht

Land

Baan

Doel

01 -06-201 2

05.23 uur

Zenit-3SL

Sea Launch

Intelsat 1 9

5.600 Kg

Internat.

GEO

Communicatie

1 3-06-201 2

1 6.00 uur

Pegasus-XL

Kwajalein

NuStar (SMEX 11 )

360 Kg

USA

LEO

Ruimtetelescoop

1 6-06-201 2

1 0.37 uur

CZ-2F

Jiuquan

Shenzhou-9

7.800 Kg

China

LEO

Bemand

20-06-201 2

1 2.28 uur

Atlas-5 (401 )

Cape Canaveral

SDS-3 7 (USA236)

USA

GEO

Mil. Com.

29-06-201 2

1 5.1 5 uur

Delta 4 Heavy

Cape Canaveral

NROL-1 5 (USA 237)

USA

GEO

Spionage

Kris Christiaens

Datum

Verklarende woordenlijst GEO LEO Mil. Com.

Geostationary Earth Orbit Low Earth Orbit Militaire Communicatiesatelliet

â&#x2013; Mislukte lancering

037

Rubriek

E u rop e a n S p a ce Ag e n cy

B el g i s ch i n s tru m en t n eem t Ven u s overg an g van u i t d e ru i m te waar Info - De Europese Ruimtevaart-organi-

satie ESA houdt zich in Europees verband bezig met projecten op het gebied van ruimtevaart, onderzoek van de Aarde, ruimteonderzoek, ontwikkeling van op satellietsystemen gebaseerde techno-logieĂŤn en de bevordering van de Europese economie. Door bundeling van financiĂŤle en intellectuele bronnen is de ESA in staat projecten te realiseren die voor afzonderlijke lidstaten onbereikbaar zijn. De ESA werkt ook nauw samen met Europese (DLR, NLR, CNES etc.) en internationale ruimtevaartorganisaties (waaronder de NASA, Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) en de Indian Space Research Organisation (ISRO)). De ESA is onder andere verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Arianeraketten waarmee kunstmanen in de ruimte worden gebracht. De ESA is in 1 975 ontstaan uit de European Space Research Organization (ESRO) en de European Launcher Development Organisation (ELDO). De ESRO leverde aanvankelijk raketten en satellieten voor deelnemende landen en had haar eerste lanceringen op 6 en 9 juli 1 964.

038

039

Naar.!.. E V J I R H L I N S C tsen beschikb

SoNg sElechts twee plaa N

Kortnieuws Het iSPEX-project, waarbij eigenaren van een smartphone kunnen meehelpen met onderzoek naar fijn stof in de atmosfeer, is een van de drie finalisten van de Academische Jaarprijs 201 2. De Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), RIVM, de Universiteit Leiden, het KNMI en SRON (Netherlands Institute for Space Research) hebben het opzetstuk voor de smartphone (iSPEX) ontwikkeld. Met de iSPEX (Spectropolarimeter for Planetary EXploration) kunnen eigenaren van een smartphone in de toekomst meten hoeveel en welke soort fijn stof er in de atmosfeer zit. De iSPEX is een opzetstukje dat voor de camera van de mobiele telefoon geplaatst wordt en een bijbehorende app. Het instrument maakt gebruik van de krachtige eigenschappen van een smartphone: de camera, internetverbinding, GPS en de rekenkracht. De wetenschappers hebben een prototype ontwikkeld maar het apparaat is nog niet op grote schaal beschikbaar. Om een meting te verrichten, plaatst de gebruiker de iSPEX, start de app en richt de telefoon op een helder stuk hemel. De gegevens kunnen automatisch worden doorgegeven aan een centrale database, die in de toekomst alle metingen interpreteert. Het resultaat is een kaart die de verdeling van fijn stof over Nederland laat zien. Fijn stof bestaat uit zwevende deeltjes die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. De iSPEX maakt het mogelijk om, nauwkeuriger dan voorheen, onderscheid te maken tussen verschillende soorten fijn stof in de lucht. Deze gegevens kunnen gekoppeld worden aan gezondheidsgegevens van mensen in een gebied. Hierdoor wordt het mogelijk om gerichter onderzoek te doen naar de gezondheidseffecten van verschillende soorten fijn stof. Het RIVM speelt een belangrijke rol bij het interpreteren van de meetgegevens. De metingen van iSPEX worden gerelateerd aan metingen van het RIVM. Hiermee wordt zeker gesteld dat de metingen van iSPEX kloppen. Het verder ontwikkelen van de iSPEX kan eigenaren van een smartphone in de toekomst de mogelijkheid geven om zelf te meten of er schadelijke fijn stof in de lucht zit die zij inademen. Daarom kan de iSPEX in de toekomst voor kwetsbare groepen, zoals mensen met astma, een handig instrument zijn om te meten welk risico zij lopen. Met de iSPEX kunnen ook spectrografische proefjes worden gedaan. NOVA ontwikkelt daartoe een lespakket voor het Voortgezet Onderwijs. De winnaar van de Academische jaarprijs wordt op woensdag 24 oktober bekend. Bron: AJP / 1 506-201 2. Met een lied voor het klimaat willen Nic Balthazar en zestig van zijn bekende vrienden de hele wereld attent maken op de klimaatverandering. Die song, 'Do it now', namen ze dinsdag op in de Tootsstudio van de VRT, aan de vooravond van de aardetop in Rio de Janeiro. Bedoeling is dat op 22 en 23 september die song over heel België te horen is en dat de beelden daarvan vervolgens over heel de wereld verspreid raken. In november is er in Doha een klimaattop. 'Do it now' is een

song bewerkt door Stef Kamil Carlens van Zita Swoon en dirigent Dirk Brossé. Een zestigtal BV's, onder wie Lady Linn, Lien Van de Kelder, Johan Heldenbergh en Luc De Vos, zong de song in, samen met het kinderkoor van de Vlaamse Opera. "De politici moeten nu handelen", aldus initiatiefnemer Nic Balthazar. "Het dak van ons huis staat al in brand. Maar als we nu in actie schieten, kunnen we het huis nog redden." Eerder lanceerde Nic Balthazar ook al The Big Ask en The Big Ask Again, met hetzelfde doel: aandacht vragen voor de klimaatverandering. "Voor The Big Ask engageerden we 6.000 mensen, voor The Big Ask Again waren dat er 1 2.000. Ik maak me sterk dat we in september 24.000 mensen op straat kunnen krijgen. In meer dan 70 steden en gemeenten zijn er acties geregistreerd." Bron: Belga / 1 9-06-201 2. In de Verenigde Staten sneuvelt het ene warmterecord na het andere. Zo ging het record voor de warmste maart en de warmste lente al voor de bijl. Volgens de recentste analyse van het nationale klimaatagentschap NOAA beleven de VS (zonder Hawaï en Alaska) hun warmste lente sinds de metingen in 1 895 begonnen zijn. De vorige warmste lente, die van 1 91 0, was gemiddeld 1 ,1 graad Celsius kouder. Dit jaar was er een heuse hittegolf in maart. Dat leidde tot de warmste maart ooit. En daar bleef het niet bij. Ook april en mei waren uitzonderlijk. Eerst kregen de Amerikanen de op een na warmste april en vervolgens de op twee na warmste mei te verwerken. "Het is de eerste keer dat de drie maanden van het lenteseizoen bij de tien warmste hoorden sinds het begin van metingen in 1 895", zegt de NOAA. De Amerikaanse lente is dit jaar zo warm dat nog een ander record sneuvelde: nooit eerder week een seizoen zo sterk af van het twintigste-eeuwse gemiddelde. De afwijking bedraagt voor deze lente maar liefst 2,9 graden. Op die manier is 201 2 aardig op weg om het warmste jaar sinds het begin van de metingen te worden. Bekijken we de voorbije twaalf maanden als geheel dan zit de temperatuur daar al 1 ,8 graad boven het twintigste-eeuwse gemiddelde. Volgens de NOAA speelt de klimaatwijziging een belangrijke rol in deze recordregen. "Studies laten zien dat met de toename van broeikasgassen in de atmosfeer ook de kans op extreme warmte toeneemt", zegt de NOAA. Volgens de Natural Resources Defense Council zal de opwarming van de aarde deze eeuw aan meer dan 1 50.000 Amerikanen het leven kosten. Dat staat in een studie die de milieuorganisatie vorige maand publiceerde. Vooral oudere Amerikanen zouden door extreme hitte vaker te maken krijgen met hitte-uitputting, hitteberoerte, hart- en vaatziekten en nierziekten. Die leiden nu al jaarlijks tot honderden doden, zegt de NDRC. Bron: IPS / 1 0-06-201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Evenement : Samenkomst VVS werkgroep astrofotografie Op zaterdag 29 september wordt een bijeenkomst van de VVS werkgroep astrofotografie georganiseerd in de Volkssterrenwacht Mira. Het programma is als volgt: 1 4.00 uur - Inleiding door de Werkgroepleider. 1 4.1 5 uur - Frank Vanderstraeten: "Ervaringen met mijn SBIG ST-2000XM camera". 1 5.00 uur - Philippe Mollet: "Vergelijking van de Vixen Polarie met de StarTrack". 1 6.00 uur - Lieven Persoons: "De voorbereiding en de bouw van Propus, een sterrenwacht op afstand". 1 7.30 uur - Mogelijkheid tot het tonen van eigen opnamen, aansluitend einde van de bijeenkomst. Opgelet ! Dit programma kan eventueel nog aangepast worden. Meer info : www.vvs.be. Datum: Zaterdag 29 september 201 2 - Deelname: GRATIS (voor VVS / volkssterenwacht leden). Locatie: Volkssterrenwacht Mira, Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen.

redactie@aegvzw.be

041

Artikel

Ven u s overg an g : To s ee or n ot to s ee. . . en Dirk Devlies met op de achtergrond de vuurtoren van de Cap Griz Nez. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

Stijn Vanderheiden

Foto - Groepsfoto van Stijn Vanderheiden

049

Kortnieuws De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft de NWOSpinozapremie, de hoogste onderscheiding in de Nederlandse wetenschap, toegekend aan microbioloog Mike Jetten, wiskundige Ieke Moerdijk, antropoloog Annemarie Mol en astronoom Xander Tielens. De laureaten krijgen elk 2,5 miljoen euro, vrij te besteden aan onderzoek naar keuze. Xander Tielens (1 953) is hoogleraar fysica en chemie van de interstellaire ruimte aan de universiteit Leiden. Tielens bestudeert de rol van grote moleculen, met name PAK’s (polycyclische aromatische koolwaterstoffen), en interstellair stof in het universum. Hij was een van de eersten die het belang van dergelijke grote moleculen in de ruimte onderkende. Tielens is voorts nauw betrokken bij de ontwikkeling en het gebruik van een aantal astronomische instrumenten, waaronder de SOFIA-telescoop en de Europese Herschel-satelliet, die het door NWOinstituut SRON gebouwde HIFI-instrument aan boord heeft. HIFI is ontworpen om water en andere moleculen op te sporen. Tielens is ‘project scientist’ van het HIFI-project. Xander Tielens is sinds 2009 hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Hij promoveerde in 1 982 aan dezelfde universiteit. Daarna was hij enkele jaren werkzaam bij de US National Research Council. Vanaf 1 985 was hij onderzoeker aan de University of California in Berkeley. In 1 989 ging Tielens voor de eerste keer aan de slag als senior onderzoeker bij het Ames Research Center van NASA. Acht jaar later keerde hij terug naar Nederland om hoogleraar Astrofysica te worden in Groningen en senior onderzoeker bij ruimteonderzoeksinstituut SRON. In 2004 werd hij full time hoogleraar. Twee jaar later werd Tielens opnieuw senior onderzoeker bij Ames. Daarnaast bleef hij in Groningen aangesteld als hoogleraar. Tielens is de meest geciteerde Nederlandse astronoom. Hij ontving in 2009 de prestigieuze ERC Advanced Grant. Vorige maand werd hij gekozen tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Het aantal bruine dwergen in de omgeving van de zon is aanzienlijk kleiner dan gedacht. Dat blijkt uit waarnemingen van de Amerikaanse WISE-satelliet (Wide-field Infrared Survey Explorer), die in 2009 werd gelanceerd en die de gehele hemel op infrarode golflengten in kaart heeft gebracht. Bruine dwergen zijn kleine lichtgewicht-'sterren' die te weinig massa hebben om kernfusiereacties van waterstof in hun inwendige op gang te brengen. Sterrenkundigen gingen er altijd van uit dat het aantal bruine dwergen in het Melkwegstelsel ongeveer even groot was als het aantal 'gewone' sterren. Uit de WISE-metingen blijkt echter dat het er in de omgeving van onze eigen zon veel minder zijn: ongeveer één bruine dwerg op zes gewone sterren. WISE ontdekte ongeveer tweehonderd bruine dwergen, waarvan 1 3 zogeheten Y-dwergen extreem koele bruine dwergen met een oppervlaktetemperatuur van hooguit enkele tientallen graden. Via parallaxmetingen zijn van

al deze bruine dwergen nu de afstanden bepaald. Het blijkt dat er 33 zijn die zich dichter bij de zon bevinden dan 26 lichtjaar. In datzelfde gebied komen ruim 200 gewone sterren voor. De manier waarop bruine dwergen ontstaan is nog steeds niet volledig opogehelderd. De nieuwe WISE-resultaten kunnen hopelijk bijdragen aan een beter begrip van deze 'mislukte sterren'. Bron: NU / 09-06201 2. Waarnemingen van de Marskraters Danielson en Kalosca bieden ondersteuning voor de theorie dat de rode planeet sterke klimaatschommelingen vertoont. De schommelingen worden veroorzaakt door variaties in de stand van zijn draaiingsas. De waarnemingen zijn verricht door de Europese planeetverkenner Mars Exrpess. Danielson (60 km in middellijn) en Kalosca (33 km) zijn twee dicht bijeen gelegen kraters in het gebied Arabia Terra. Kalosca ligt hoger en is zo goed als zeker jonger dan Danielson. Op de bodem van Danielson zijn gelaagde afzettingsgesteenten gevonden, en de door Mars Express gefotografeerde patronen doen vermoeden dat de gesteentelagen ontstaan zijn als gevolg van sterke fluctuaties in het Marsklimaat - de verschillende sedimentlagen zijn dan in verschillende perioden ontstaan. Bron: NU / 0906-201 2. De allereerste objecten in het heelal waren niet alleen zeer talrijk, ze waren ook extreem helder. Dat is de conclusie van onderzoekers die metingen aan de kosmische infrarode achtergrondstraling hebben onderzocht, verricht door de Amerikaanse Spitzer Space Telescope. Deze infrarode achtergrondstraling werd in 2005 al door Spitzer waargenomen, maar de ware aard ervan was lange tijd onduidelijk. Nu zijn twee gebieden aan de hemel gedurende meer dan vierhonderd uur door de infraroodcamera's van Spitzer in het oog gehouden, en een analyse van de meetresultaten doet vermoeden dat de infrarode achtergrondstraling niet afkomstig is van objecten in ons eigen Melkwegstelsel, maar de allereerste stralende objecten in het heelal. Of het daarbij om extreem zware sterren ging of om zwarte gaten die materie uit hun omgeving opslokten is niet met 1 00 procent zekerheid bekend, maar de 'vlekkerigheid' in het patroon van de infrarode achtergrondstraling komt goed overeen met de verwachtingen voor de verdeling van de allereerste stralende objecten in de geschiedenis van het heelal. Die objecten zijn in de Spitzerwaarnemingen niet afzonderlijk te zien, maar de infraroodruimtetelescoop ziet wel variaties in de gezamenlijke zwakke 'gloed' van deze objecten. Bron: NU / 09-06-201 2.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Reis : 20-jarige vlucht Dirk Frimout door Euro Space Society 24 maart 201 2 - Burggraaf Dirk Frimout werd twintig jaar geleden onze eerste Belgische astronaut. Van 24 maart tot 2 april 1 992 cirkelde hij als “payload specialist” aan boord van de shuttle missie STS045 van de NASA met de Spaceshuttle ATLANTIS 1 43 maal om de aarde: iets meer dan 21 4 uren in de ruimte! Van 24 tot en met 28 september 201 2 nodigt hij als voorzitter van de Euro Space Society de ganse bemanning van de zending STS045 uit om in België deel te nemen aan conferenties en debatten over ruimteonderzoek in het kader van de “Space Week 201 2”. Dit evenement zal plaats grijpen in verschillende wetenschappelijke instituten en universiteiten en heeft als doel jongeren te motiveren voor wetenschappelijke en technische studies. Datum: 24 t/m 28 september 201 2. Deelname : Onbekend. Locatie: www.spaceweek201 2.com - www.eurospace.be. Op diverse locaties in het land !

redactie@aegvzw.be

051

Rubriek

Woord van d e m aan d

E u g èn e J os eph D el porte

Dirk Devlies

Info - Dirk Devlies is, naast lid van de

Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van bestuur. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woordenboek. Een buitengewoon omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt.

Foto - De officiële grenzen van de

052

sterrenbeelden werden in 1 930 vastgelegd, op vraag van de International Astronomical Union, door Eugène Delporte. Op de tekening hiernaast ziet men een deel van de noordelijke hemel inclusief de sterrenbeelden Cassiopeia en Andromeda. De grenzen van de sterrenbeelden volgen de lijnen van de rechte klimming en declinatie. En hebben hierdoor rechte vormen. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

053

Foto - Groepsfoto van de eerste algemene bijeenkomst van de IAU in 1 922 te Rome. Bron: Jet Katgert. Meer weten over dit thema ?

www.astro.oma.be

054

Artikel

Op n aar d e sch ri kkel secon d e. . . lengte gezien worden als de vierde dimensie. Van een gebeurtenis kan gezegd worden dat deze na een andere gebeurtenis plaatsvindt. Een gebeurtenis vindt plaats op een tijdstip of moment. De tijd wordt wel gezien als een opeenvolging van tijdstippen. Daarnaast kan bepaald worden hoe lang een gebeurtenis na een andere plaatsvindt. Het betreft dan de tijdsduur tussen twee tijdstippen. Tijd is het begrip waarmee deze volgorde en duur worden beschreven. Meer weten over dit thema ?

KSB

Info - Tijd kan na hoogte, breedte en

www.spacepage.be

055

Artikel Marlies ter Voorde

D e Aard e zon d er on s broei kas g as Info - Broeikasgassen zijn gassen die

door hun aardopwarmingsvermogen in de atmosfeer bijdragen aan het verhogen en in stand houden van de evenwichtstemperatuur van de Aarde. Dit verschijnsel noemt men het broeikaseffect. Het is door de Engelse fysicus John Tyndall in 1 861 op grond van spectroscopische meetresultaten en door de Zweedse fysisch chemicus Svante Arrhenius in 1 896 op theoretische grond voorgesteld. Zonder broeikasgassen zou de gemiddelde temperatuur op Aarde tot enkele tientallen graden Celsius onder nul dalen. Te veel broeikasgassen in de atmosfeer kunnen mogelijk een probleem voor de mens worden omdat het klimaat dan in grote delen van Aarde voor de mens onleefbaar zou kunnen worden. Meer weten over dit thema ?

www.ipcc.ch

056

Foto - De bronnen van broeikasgassen

zijn natuurlijke en door de mens veroorzaakte uitstoot. Van door de mens veroorzaakte uitstoot is landbouw en veeteelt de grootste (1 8%) gevolgd door transport (1 3%) Een natuurlijke bron van CO2 zijn vulkanen. Een biologische bron van methaan zijn anaerobe bacteriĂŤn in moerassen. De concentraties en de uitstoot van broeikasgassen worden wereldwijd gemeten en bijgehouden door meetstations. Meer weten over dit thema ?

www.ipcc.ch

057

Foto - De zeespiegelstijging is actueel

geworden door het broeikaseffect en klimaatverandering. Wetenschappers die zich daar mee bezighouden schatten in dat de zeespiegel tot 1 m gestegen zal zijn in 21 00 en daarna in het zelfde tempo zal doorgaan. Dat kan/zal er toe leiden dat delen van Nederland ontoegankelijk worden, omdat het te duur wordt de zeewering in stand te houden. Ten zuidoosten van de lijn Breda - Amersfoort - Assen is er weinig gevaar, omdat dat deel duidelijk hoger ligt. Voor armere gebieden is het gevaar nog groter dan voor Nederland, omdat er weinig middelen zijn om de zee buiten te houden. Veel menselijke activiteiten spelen zich af aan de kust en op land dat op zeeniveau ligt. Laag gelegen eilandgroepen als Tuvalu kunnen eventueel onder de zeespiegel verdwijnen. Meer weten over dit thema ?

www.ipcc.ch

058

Artikel

Ki j kerbou w op sch ool Diksmuide bouwden deze twee indrukwekkende telescopen als eindwerk.

Jean-Pierre Grootaerd

Foto - De leerlingen van het VTI te

Links ziet u een student aan de optische meetbank: Ronchi en faucault. Meer weten over dit thema ?

www.kijkerbouw.be/index.php/blog

059

Rubriek

H et Astro Even t G rou p vzw n i eu ws Foto - Vroeger stonden we met ' De

nachten ' elk jaar tijdens de laatste twee maandagen van juli en eerste twee maandagen van augustus op de zeedijk van Oostende samen met het publiek te kijken naar de ondergaande zon en de daarop volgende sterrenpracht. Een eenvoudig concept dat helaas, na elf jaar, een stille dood stierf doordat het weer al te vaak parten speelde en we deze activiteit vaak dienden af te lassen. Tot grote ergernis van de bezoekers die vaak speciaal hiervoor naar Oostende afzakten...

060

Wilt u meer te weten komen over onze boeiende vereniging ? Raadpleeg dan onze website waar u ook, in beknopte vorm, alle informatie kan terugvinden in onze downloadbare PDF kleurenfolder. Meer weten over dit thema ?

www.aegvzw.be

Info - In deze rubriek kan u een selectie

van onze uitgebreide activiteitenkalender terugvinden. De gehele kalender, die steeds loopt tot op het einde van het jaar, kan u terugvinden op onze welbekende website ...

www.vormingplusow.be

061

Kortnieuws In de ijle, hete dampkring komen grote lussen voor van elektrsich geladen gas dat langs gebogen magnetische veldlijnen beweegt. De meeste van die lussen zijn heet, breed en reiken tot grote hoogte boven het zonsoppervlak. Met behulp van de Amerikaanse zonnesatelliet Solar Dynamics Observatory en met de New Solar Telescope van het Big Bear Observatory in Calfironië zijn nu echter ook heel smalle magnetische lussen ontdekt, met een middellijn van niet meer dan ca. 1 00 kilometer. De ultra-dunne lussen zijn bovendien tien keer zo koel, en bevinden zich op veel geringere hoogte. Ze lijken te ontspringen op de grensvlakken van granules - korrelachtige structuren op het zonsoppervlak waar heet gas uit het inwendige omhoog borrelt. Aan de randen van de granules raken magnetische veldlijnen geconcentreerd, en kunnen de ultradunne magnetische lussen geproduceerd worden. Volgens de onderzoekers, die hun resultaten gepubliceerd hebben in The Astrophysical Journal , dragen de ultra-dunne lussen mogelijk bij aan de sterke verhitting van de corona van de zon. Duitse astronomen hebben de afstand tot een onzichtbaar sterrenstelsel weten te bepalen. Dat schrijven zij woensdag in het toonaangevende wetenschappelijk blad Nature. Het sterrenstelsel werd in 1 998 ontdekt door meting van zogenoemde submillimeterstraling, veroorzaakt door koud sterrenstof in melkwegstelsels. Andere metingen, bijvoorbeeld van licht, lieten echter niets zien. Sindsdien kostte het berekenen van de afstand tot het sterrenstelsel wetenschappers heel wat hoofdbrekens. Met een nieuw meetinstrument slaagden de onderzoekers er echter in zwakke signalen te ontdekken, veroorzaakt door chemische stoffen die zich anders gedragen dan stoffen in hun omgeving. Zo konden ze de afstand bepalen op 1 2,5 miljard lichtjaar. Een lichtjaar telt 9,46 biljoen kilometers. Bron: ANP / 1 3-06-201 2. Wetenschappers hebben een nieuwe manier ontdekt om sporen te detecteren van de eerste sterren in het heelal. Tot voor kort werd deze detectie voor onmogelijk gehouden, maar recente computersimulaties bieden nieuwe hoop (Nature, 21 juni). Volgens de huidige inzichten is het heelal ontstaan uit een oerknal die ongeveer 1 3,7 miljard jaar geleden plaatsvond. Kort daarna was de ruimte min of meer gelijkmatig gevuld met heet gas, waaruit ruwweg honderd miljoen jaar later de eerste sterren ontstonden. Het precieze moment waarop deze eerste sterren geboren werden, laat zich moeilijk vaststellen, omdat hun zwakke straling wordt gemaskeerd door de voorgrondstraling van ons eigen Melkwegstelsel en nabije buurstelsels. Rechtstreekse waarneming van die sterren is dus niet mogelijk. De nieuwe computersimulaties laten echter zien dat de eerste stergeneraties een soort vingerafdrukken van radiostraling aan de hemel kunnen hebben achtergelaten die wel eens duidelijker zouden kunnen zijn dan verwacht. De eerste sterren ontstonden toen gaswolken samenklonterden - niet alleen ten

gevolge van hun eigen zwaartekracht, maar ook door die van de zogeheten donkere materie, een onwaarneembare substantie die tachtig procent van de materie in het heelal voor haar rekening neemt. Donkere materie is bijna letterlijk ongrijpbaar, wat onder meer inhoudt dat er vrijwel geen interacties plaatsvinden tussen donkeremateriedeeltjes en lichtdeeltjes. Omdat botsingen met lichtdeeltjes wél bijdragen aan de snelheden van normale materiedeeltjes, ontstond er al vroeg in de kosmische geschiedenis een snelheidsverschil tussen beide soorten materiedeeltjes. En daardoor klonterde het hete gas in het heelal waarschijnlijk minder snel en op minder plaatsen tot sterren samen dan tot nu toe werd gedacht. Rekening houdend met dit effect, laten de computersimulaties zien dat de straling van de eerste sterren hierdoor een waarneembaar patroon zou moeten vertonen, dat waarneembaar zou kunnen zijn met de komende generatie van radiotelescopen. Bron: NU / 20-06-201 2. Een internationaal onderzoeksteam heeft een nieuwe aanwijzing gevonden dat een ecologische ramp die zich ongeveer 1 3.000 jaar geleden heeft voltrokken een kosmische oorzaak had. In sedimentair gesteente in twee Amerikaanse staten en Syrië is glasachtig materiaal uit die tijd aangetroffen, dat bij een temperatuur van ongeveer 2000 graden gevormd moet zijn. Het materiaal is vrijwel zeker ontstaan bij de inslag van een (fors) object uit de ruimte. Een ander team heeft zulke glasachtige afzettingen ook in het ZuidAmerikaanse land Venezuela gevonden. Het grote verspreidingsgebied wijst er volgens de onderzoekers op dat er binnen korte tijd verscheidene grote inslagen zijn geweest, veroorzaakt door brokstukken van één en dezelfde planetoïde of komeet. De inslagen zouden de oorzaak kunnen zijn geweest van de duizend jaar durende periode van lagere temperaturen die met name het noordelijk halfrond van onze planeet abrupt trof. Maar die interpretatie is omstreden: veel wetenschappers zoeken de oorzaak bij het stilvallen van de warme golfstroom in het noordelijke deel van de Atlantische Oceaan.

meer up-to-date nieuws op

www.spacepage.be

Reis : Vallende sterren en dolfijnen door Volkssterrenwacht Urania De vele vallende sterren die ieder jaar aanvang augustus weer verschijnen zijn genoegzaam bekend. Maar deze keer stellen we een unieke formule voor om van dit mooie natuurverschijnsel te genieten. We trekken naar het zuiden van Egypte, gaan daar aan boord van het mooie jacht Nooraya en varen een heel stuk de Rode Zee in. Daar vinden we een oase van rust in het koraalrif Sataaya. De dagen worden gevuld met relaxen, snorkelen in het prachtige rif en bovenal met zwemmen met dolfijnen in hun natuurlijke omgeving. Iedere avond kijken we van op het bovendek naar de prachtige sterrenhemel en genieten we van de Perseïden meteoorzwerm. Urania's begeleider Werner Hamelinck maakt iedereen wegwijs aan de sterrenhemel en vertelt verhalen over de sterren en sterrenbeelden. Datum: Maandag 6 t/m maandag 1 3 augustus. Locatie: Volkssterrenwacht Urania - J. Mattheessensstraat 60 te 2540 Hove. Toegang : 1 .490 euro.

redactie@aegvzw.be

063

Fotoreportage

De laatste 'vlucht' van de Space Shuttle

Foto - 1 3 april 201 2. De laaste dag

van de Space Shuttle Discovery in het VAB op KSC. Ook de laatste dag dat bezoekers van KSC die de NASA "Up Close" tour geboekt hebben een kijkje konden nemen in het VAB on Discovery daar te zien staan. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - In de vroege morgen van 1 4

april 201 2 gaat de Space Shuttle Discovery op weg van het VAB naar de SLF (Shuttle Landing Facillity) om daar op een NASA Boeing 747 gezet te worden. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - Het neuswiel van de Space

Shuttle is al van de grond. Vanwege de te harde wind werd het verder omhoog takelen van de Discovery met 24 uur uitgesteld. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - Space Shuttle Discovery

hangt in de takels, klaar om omhoog getakeld te worden. Zondag morgen 1 5 april 201 2. Na 24 uur uitstel vanwege de te harde wind wordt de Space Shuttle Discovery omhoog getakeld. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - Langzaam rijdt de NASA Boeing 747 onder de Space Shuttle Discovery. Medewerkers van NASA en USA (United Space Alliance) zijn bezig met het vastmaken van de Space Shuttle Discovery aan de Boeing 747. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - De STS-1 33 bemanning, de

laatste astronauten die met de Discovery een ruimtevlucht maakten (begin 2011 ) kwamen de Discovery ook uitzwaien. Op maandag morgen 1 6 april 201 2 staan medewerkers van de pers klaar op de SLF om het weg rollen van de Boeing 747 met de Space Shuttle Discovery uit de MDD te verslaan voor de diverse media. Een van hen was de verslaggever van Guidestar die deze foto reportage voor u heeft gemaakt. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - Dinsdag morgen 1 7 april

201 2. De NASA Boeing 747 met daarop de Space Shuttle Discovery staan start klaar op de SLF. De laaste reis van de Discovery staat op het punt van beginnen. Deze foto is gemaakt vanaf hetdak van het VAB op KSC. De laatste "vlucht" van de Space Shuttle Discvery is begonnen. Op weg naar Washington DC, een korte reis die nog geen vier uur duurde. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - Space Shuttle Discovery

"vliegt" over het visitors complex van NASA KSC gezien vanaf het dak van het VAB. Bron: J.E. van Oene. Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Info - Jacques van Oene uit Houten (Nederland) is freelance ruimtevaart fotograaf en schrijver. Sinds eind jaren '90 bezoekt Jacques ruimtevaart events in Nederland, Europa en Amerika (zo bezocht Jacques o.a. Palmdale, de geborteplaats van de Space Shuttle, en op KSC zag hij STS1 26, 1 25, 1 30 en 1 33 vertrekken alsmede twee Atlas-5 raketten) en verschijnt zijn werk regelmatig in Ruimtevaart tijdschriften op internet en in boekken, zoals Spaceflight Magazine, Astruim en Guidestar. Sommige van U zullen de naam wellicht ook herkennen van de website spacepatches.nl

Artikel Erwin Louagie

We m oeten teru g n aar d e M aan

082

Foto - Een panorama van de Hadley

Delta met daarop zowel de Lunar Module (links) en de Lunar Rover (rechts). Bron: NASA / 1 -08-1 971 . Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

Foto - De Maan is de enige natuurlijke

satelliet van de Aarde en is de op vier na grootste maan van ons zonnestelsel. Ze wordt soms aangeduid met haar Latijnse naam Luna. De meeste manen in het Zonnestelsel zijn erg klein, maar er zijn enkele grote, planeetachtige manen. Onze maan hoort daar ook bij. Hoewel er manen in het Zonnestelsel zijn die nog groter zijn dan onze maan (te weten Ganymedes, Titan, Callisto en Io), worden de Aarde en de Maan wel als dubbelplaneet aangeduid, omdat de Maan in vergelijking met de Aarde niet zeer klein is: de massa van de Maan is 1 /81 van die van de Aarde. Het gemeenschappelijk zwaartepunt waar Aarde en Maan omheen draaien, ligt echter nog binnen de Aarde. Alleen bij de dwergplaneet Pluto en zijn maan Charon is de maan naar verhouding n贸g groter, namelijk 1 /8 van de planeetmassa, en ligt het gemeenschappelijk zwaartepunt buiten Pluto. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

083

Foto - De leeftijd van de op de Maan

verzamelde rotsen kan door middel van radiometrische datering vastgesteld worden, en bedraagt van 3,2 miljarden jaar voor de basalt-monsters uit de maanzeeĂŤn tot 4,6 miljard jaar in de hooglanden. De samenstelling van het gesteente is vooral plagioklaas, pyroxeen en kleinere hoeveelheden olivijn en ilmeniet.

Meer weten over dit thema ?

www.nasa.gov

084

Artikel

N i eu we n atu u r- en s terren ku n d e op s ch ool school voor Astronomie (NOVA) is een samenwerkingsverband van de sterrenkundige instituten van de universiteiten van Amsterdam, Groningen, Leiden, Nijmegen en Utrecht en werd in 1 991 opgericht. Meer weten over dit thema ?

Redactioneel

Info - De Nederlandse Onderzoek-

www.astronomie.nl

085

Kortnieuws Chinese astronauten zijn er maandag voor het eerst in geslaagd een bemande raket te koppelen aan een ruimtemodule, een belang-rijke stap naar een eigen Chinees bemand ruimtestation. De Shenzhou-9 (Goddelijk Vaartuig) met aan boord drie astronauten koppelde rond 08.00 uur (Nederlandse tijd) aan aan het Chinese ruimtelaboratorium Tiangong-1 (Hemels Paleis). De bemanning ging enkele uren later het laboratorium binnen, wat live te zien was op de Chinese staatstelevisie. Onder de bemanningsleden is de eerste Chinese vrouw in de ruimte, Liu Yang. Bron: TW / 1 8-06-201 2. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft met succes een volledig autonome Marswagen uitgetesst in de Atacamawoestijn in Noord-Chili. Een internationaal team van wetenschappers en technici heeft zes maanden aan de ontwikkeling van het autonome navigatiesysteem gewerkt. De rover kreeg als opdracht om zes kilometer door het Masachtige woestijnlandschap af te leggen, en met een nauwkeurigheid van één procent weer op zijn beginpunt terug te keren. Daartoe moest het wagentje ook uitgerust worden met software die zelfstandig beslissingen neemt over het ontwijken van hindernissen zoals (te) grote rotsblokken.De toekomstige Europese ExoMars rover zal ook worden uitgerust met autonome navigatie, hoewel hij daarnaast ook regelmatig radiocontact met de aarde zal onderhouden. Bron: NU / 1 8-06-201 2. Zondag is het dertig jaar geleden dat de Fransman Jean-Loup Chrétien de eerste WestEuropeaan in de ruimte werd. Het was zijn eerste van in totaal drie ruimtetrips. Als astronaut van het Franse ruimtevaartbureau CNES vertrok Chrétien op 24 juni 1 982 op de lanceerbasis Bajkonoer met de Russische Sojoez T6 naar het Russische ruimtestation Saljoet-7. Met het statuut van "onderzoekskosmonaut" had hij het gezelschap van de Russen Vladimir Dzjanibekov en Aleksandr Ivantsjenko. Vanwege problemen met het automatische koppelingssysteem meerde de Sojoez manueel aan. In Saljoet voerde Chrétien Franse en Sovjet-experimenten uit en mocht hij zelfs vuilnis naar buiten kieperen. Zijn eerste ruimteavontuur zat er op 2 juli 1 982 op. Op 26 november 1 988 startte zijn tweede ruimtereis. Met de Sojoez TM-7 reisde hij naar het Russische ruimtestation Mir, na op Bajkonoer te zijn uitgewuifd door Pink Floyd dat zijn toen gloednieuw album "Delicate Sound of Thunder" meestuurde naar het Russische ruimtestation. Zijn reisgezellen waren de Russen Aleksandr Volkov en de beroemde kosmonaut Sergej Krikaljov. Tijdens die missie werd Chrétien op 9 december 1 988 de eerste niet-Amerikaan of niet-Rus om in de ruimte te wandelen. De missie omvatte experimenten in zestien domeinen. Het trio keerde op 21 december 1 988 met de Sojoez TM-6 terug. De Fransman zag in 1 997 de Mir terug, want hij kwam er met de op 26 september gelanceerde spaceshuttle Atlantis op 27 september aan. De zevende shuttle-Mir missie eindigde op 6 oktober. Chrétien (73) vertoefde in totaal 43

dagen 11 uur 1 9 minuten in de ruimte. Bron: Belga / 1 9-06-201 2. De voor 1 9 juni geplande lancering van een Russische Proton-raket met een Nederlandse telecomsatelliet is om technische redenen verdaagd. Dat maakte het Russische ruimtevaartbureau Roscosmos bekend. De lancering zal niet meer deze maand plaatsvinden, zo staat op de website van de Russische staatsraketbouwer Kroenitsjev. Volgens de website is de start nu voor de maand juli gepland. Een specifieke datum is er niet aan toegevoegd. Op de basis Bajkonoer moest om 20.24 uur Belgische tijd een Proton-M met de Sirius-5-telecomsatelliet vertrekken. Volgens Roscosmos zijn er echter problemen met het geleidingssysteem in de eerste trap van de door de Russische raketbouwer vervaardigde Proton. Er werd beslist de raket van het lanceerplatform te verwijderen. Een nieuwe lanceerdatum is nog niet bekend. De Sirius-5 (of SES-5) werd door het Amerikaanse SpaceSystems/Loral gebouwd voor de Nederlandse satellietoperator New Skies Satellites die deel uitmaakt van de Luxemburgse SESgroep. De zes ton wegende kunstmaan moet zeker vijftien jaar lang vanuit een geosynchrone baan op 5 graden oosterlengte telecomdiensten aanbieden voor Noord-Europa en Afrika. Daarvoor beschikt de Sirius volgens het Russisch-Amerikaanse lanceerbedrijf ILS over 24 transponders in de C-band en 36 in de Kuband. In augustus 2011 ging bij een mislukte lancering met een Proton de ambitieuze Russische telecomsatelliet Express-AM4 verloren. Bron: Belga / 1 9-06-201 2 Er is goed en er is slecht nieuws voor wouldbeastronauten. Eerst het goede nieuws: het Britse ruimtevaartbedrijf Excalibur Almaz heeft aangekondigd dat het vanaf nu tickets gaat verkopen voor ruimtevluchten naar de maan. De keerzijde is de prijs van dit buitengewone uitstapje: 1 24 miljoen euro. Precies veertig jaar na de historische missie van Apollo 1 7, toeval bestaat niet, doet het ruimtevaartbedrijf Excalibur Almaz een opwindende aankondiging. "Ons bedrijf wil bemande missies naar de ruimte sturen; verder dan met eender welk bestaand ruimtetuig", beweert Excalibur Almazoprichter Art Dula. De maan wordt dus bereikbaar voor ruimtetoeristen."Met onze vloot ruimtestations en re-entrycapsules kunnen we particulieren in de ruimte brengen tegen 201 5." De lanceringen van de ruimtetuigen zullen gebeuren met een Sojoez-raket. De ruimtecapsule brengt telkens drie mensen naar de maan maar zal er niet op landen, benadrukt het bedrijf. De hele trip neemt zes maanden in beslag. Commerciële ruimtevaartprogramma's zijn goed op weg om big business te worden. Richard Branson wil volgend jaar al 50 mensen naar de ruimte brengen, Spacex stuurde onlangs een commercieel vrachtschip naar het ISS en op Curaçao is een speciale luchthaven voor ruimtevluchten in aanbouw.

Meer up-to-date nieuws op www.spacepage.be

Voordracht : Midzomernachten Zoals elk jaar doet MIRA mee aan het internationale sterrenkijkinitiatief Nuits des Étoiles, bij ons worden dat drie "Midzomersterrennachten" op een rij... Bij helder weer kan u dan zowel op vrijdagavond (1 0/08), zaterdagavond (11 /08) als zondag (1 2/08) de prachtige zomersterrenhemel komen verkennen doorheen onze krachtige telescopen en verrekijkers. Vroeg op de avond zijn nog de heldere planeten Jupiter en vooral Saturnus met zijn ringen te zien (op zondagavond moeten we stilaan een blik kunnen werpen op het ragfijne maansikkeltje), maar de ganse tijd door is er het typische spectaculaire aanbod van de zomerhemel: fraaie sterrenhopen, bolhopen, nevels, dubbelsterren allerhande, en zelfs een paar opvallend knalrode koolstofsterren. Datum: Vrijdag 1 0 t/m zondag 1 2 augustus 201 2 - 22.00 uur. Locatie: Volkssterrenwacht Mira - Abdijstraat 22 te 1 850 Grimbergen. Toegang : 3,00 euro.

redactie@aegvzw.be

087

Rubriek

Hemelkalender

Deze maand te zien aan de sterrenhemel

Marc van der Sluys

Info - Marc van der Sluys is postdoc-

toraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn werk richt zich op de evolutie van compacte dubbelsterren en het waarnemen van gravitatiegolven van witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met LIGO / Virgo en LISA. Hij geeft regelmatig populaire lezingen en maakt daarnaast de populair wetenschappelijke website ...

http://hemel.waarnemen.com

Foto - Planeto誰den (astero誰den) zijn

stukken materie die zich evenals planeten en dwergplaneten in een baan om de zon bewegen. Er zijn er inmiddels ruim 300.000 bekend. Verreweg de meeste hebben banen tussen de planeten Mars en Jupiter. De grootste zijn bijna 1 000 km groot, maar de overgrote meerderheid is zo klein als stof. Die laatsten zijn met een telescoop niet waarneembaar, maar ze komen veelvuldig als vallende sterren op aarde. Het materiaal is soms ijs en soms steenachtig, ijzer- of nikkelhoudend. In 201 0 maakte de Verenigde Staten bekend ernaar te streven een bemande vlucht met terugkeer naar de Aarde te maken naar een planeto誰de in 2025. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

088

Maagd (Virgo, afkorting Vir) is een sterrenbeeld aan de hemelequator, liggende tussen rechte klimming 11 u35m en 1 5u08m en tussen declinatie +1 4째 -22'. Het bevat de ecliptica en is ook een teken van de dierenriem, de zon staat hier van 1 6 september tot 31 oktober. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

089

Foto - De Lyriden is de naam van een

meteorenzwerm. Eens in het jaar vliegt de aarde door deze zwerm heen rond 1 5 april tot 28 april. Dit veroorzaak een vallende sterrenregen van meteoren die in onze atmosfeer verbranden. Het radiant van de meteorenregen ligt in het sterrenbeeld Lier. De bron van deze vallende sterren is de komeet C/1 861 G1 Thatcher. Deze zwerm wordt op aarde al waargenomen sedert 2600 jaar.

Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

090

Foto - Maagd (Virgo, afkorting Vir) is

een sterrenbeeld aan de hemelequator, liggende tussen rechte klimming 11 u35m en 1 5u08m en tussen declinatie +1 4째 -22'. Het bevat de ecliptica en is ook een teken van de dierenriem, de zon staat hier van 1 6 september tot 31 oktober. In het noordelijk gedeelte van het sterrenbeeld zijn vele extragalactische stelsels te vinden, de zogenaamde Virgocluster. Daar bevindt zich ook de radiobron Virgo A. Van 7 tot 1 8 april, met een maximum op 1 2 april lijkt de meteorenzwerm de Virginiden uit dit sterrenbeeld te komen. Meer weten over dit thema ?

www.spacepage.be

091

Rubriek

S as teri a

M ars en ven u s wed i j veren om d e g roots te bel an g s tel l i n g Filip Feys

Info - Geboren in het jaar 1 961 te Tielt

en opgegroeid in Meulebeke ben ik een West Vlamink in hart en ziel. Mijn schoolperiode heb ik dan ook doorgebracht in omstreken en later ook mi jn beroep als hooggeschoold houtbewerker en later als leerkracht aan het VTI te Izegem. Ik ben getrouwdin 1 981 met Chantal en samen hebben we een dochter. Sharon is afgestudeerd als Bachelor in Elektro-Mechanica en Chantal is professioneel kunstenares. Reeds meer dan 30 jaar is astronomie een ver doorgedreven hobby voor mij. Gestart met een 50 mm kijkertje en lid van de VVS en later van de werkgroep Deep-Sky en zonwaarneming is mijn hobby veranderd in dagelijkse bezigheid. Bepaalde dromen om iets op te starten en mensen een kans te geven om de sterrenhemel te bewonderen heb ik al tijd in mij gehad. Griekenland lag ons beiden nauw aan het hart en de keuze was vlug gemaakt voor een locatie waar sterren kijken vele nachten verzekerd was. Nu voel ik mi j thuis hier op Kreta en ben ik ĂŠĂŠn van de gelukkigen die van mijn hobby een beroep heb kunnen maken.

www.sasteria.com

092

094

Info - Eureka is momenteel druk in de

weer met de voorbereidingen van een heuse week durende waarneemreis naar de Sasteria sterrenwacht op Kreta. En dit voor mei van volgend jaar. Meer informatie verneemt u op Starnights alsook in dit magazine ... Meer weten over dit thema ?

www.eurekashop.be

095