Guidestar08-2010

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e足zine van de Astro Event Group vzw 足 Jaargang 5 足 augustus 2010

Editoriaal Patrick Jaecques

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voor足 zitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie ge足 dreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de hemelse wonderen die zich boven hun hoofden afspeelt.

Redactioneel

Inhoudelijk 06 ­ Luisteren... naar de sterren.

07 ­ Media: Klimaathulp komt te laat voor kleine eilanden.

08 ­ Polar teachers in Oslo.

10 ­ Piepklein zwart gat produceert reuzenbel.

12 ­ ESO: Stervormingsgebied in Zuiderkroon vastgelegd.

14 ­ Rubriek: Het AEG nieuws.

16 ­ Serie: Zonnefotografie met een hoge(re) resolutie.

20 ­ Rubriek: Astrofoto van de maand.

22 ­ Planetarium Brussel heeft nieuwe voorstelling.

24 ­ ESA: Galileo faciliteiten in het grondstation van Redu.

26 ­ Goede vooruitzichten voor de Perseïden meteorenzwerm.

28 ­ Rubriek: Lancering in de kijker.

30 ­ Cerealogie in Waasmont­Landen.

34 ­ De high­tec sterrenkundige.

35 ­ Media: Belg ontdekt grootste moleculen.

36 ­ Waterbeheer vanuit de ruimte.

38 ­ Serie: Ruimteweer waarnemen met een...

42 ­ Twee Rubicon beurzen voor onderzoekers.

44 ­ Rubriek: De hemelkalender.

48 ­ Rubriek: De AEG activiteitenkalender.

50 ­ Serie: Digitale deelcirkels en GOTO, een praktijkverhaal 52 ­ Rubriek: Woord van de maand.

54 ­ Alle sterren ontstaan blijkbaar op dezelfde manier.

56 ­ Rubriek: Observatoria wereldwijd ­ Mayall telescoop.

62 ­ Fotocollage: Apollo­Soyuz test project.

70 ­ 'Onmogelijke' ster ontdekt in NGC 3603.

72 ­ Rubriek: Diep in...

R. Van Rooyen Red. / IPS / GB Arjan van der Star Redactioneel ESO / Richard Hook Redactioneel Philippe Vercoutter Karel Teuwen Redactioneel ESA Redactioneel Kris Christiaens Arjan van der Star Patrick Jaecques Redactioneel.

Red. / ESA E. D' Huys & P. Vanlommel Astron Marc van der Sluys Redactioneel David Erzeel Dirk Devlies Red. / ESO Philip Corneillle Danny van Hoecke Red. / ESO Kurt Christiaens

Informatief Deze digitale nieuwsbrief is een non­profit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten naar een zo breed mogelijk publiek.

De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Kris Christiaens (redactie ruimtevaart) en Sander Vancanneyt (redactie sterrenkunde). Vaste rubrieken worden voorzien door Dirk Devlies, Kurt Christiaens, Marc van der Sluys, Philippe Vercoutter, Philip Corneille en Danny Van Hoecke. Werkten mee aan dit nummer: Petra Vanlommel, Elke D'Huys, Arjan van der Star, en David Erzeel. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden ?

Contacteer dan de hoofdredacteur via info@astro­event­group.be.

De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met de websites: www.desterren.net en www.astrono­ mie.be. Met de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht.

Door de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de sponsoren kunnen we deze digitale nieuwsbrief gratis verspreiden.

Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen met gratis open­source en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Ink­scape en Paint.net.

Ook een enthousiaste lezer van ons magazine?

Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaar­ basis, bedraagt slechts 15,00 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380­0195842­70 (IBAN BE60 3800 1958 4270 / BIC BBRUBEBB) met vermelding van lidgeld 2010 + je volledige naam en e­mail adres. Zo kunnen we deze GRATIS dienst blijven garanderen. Alvast van harte dank !

Alle artikels, foto's en reclame­blokken voor de volgende editie moeten bij de redactie binnen zijn tegen uiterlijk Zaterdag 28 augustus. Gelieve deze datum te respecteren !

Op 20 augustus 1975, dus 35 jaar geleden, werd de Viking 1 sonde gelanceerd met behulp van een Titan IIIE draagraket. Een klein jaar later, op 19 juni 1976 om precies te zijn, kwam de sonde in een baan om de rode planeet om de dag erna z'n eerste historische beelden vanaf het oppervlak door te sturen naar de Aarde. Bron: Jeff Kubina.

De ESO heeft, met behulp van de Chandra X­ray ruimte­telescoop van de NASA, een zwart gat gevonden op een afstand van zo'n 12 miljoen lichtjaar gelegen in de buitenste regionen van het NGC 7793 sterrenstelsel. Op zich niets speciaals ware het niet dat de uitgestoten materiestromen aan de beide polen zich tot een afstand van meer dan 1000 lichtjaar uitstrekken. Bron : ESO / NASA.

003

Kortnieuws Een internationaal team van sterrenkundigen heeft ontdekt hoe zware sterren worden gevormd. Uit onderzoek met de UKIRT­ infraroodtelescoop op Hawaï blijkt dat ze in de meeste gevallen op dezelfde manier ontstaan als lichte sterren. Bekend was al dat lichte sterren zoals onze zon ontstaan door de 'instorting' van een wolk gas en stof. Dat gas en stof spiraalt naar de evenaar van de jonge ster, waardoor zich een schijf van materie rond de ster vormt. Een deel van die materie komt uiteindelijk niet in de ster terecht, maar wordt in richtingen loodrecht op de schijf terug de ruimte in geblazen. De vraag was of sterren van tien zonsmassa's en meer op dezelfde manier ontstaan. Dat is niet zo vanzelfsprekend, omdat deze sterren al heel snel zo veel energie uitstralen, dat de vorming van een materieschijf wordt geremd. Omdat de meeste zware sterren bij hun ontstaan in reusachtige stofwolken zijn gehuld, is er niet veel zicht op hun ontstaansproces. In het infrarood kan echter door dat stof heen worden gekeken. En dan blijkt dat zeker driekwart van de zware sterren­ in­wording net zo'n dubbele uitstroom van materie vertonen als lichte sterren. Dat betekent dat ook zware sterren ontstaan door materie te verzamelen in een schijf rond hun evenaar. Bron: NU / 01­07­2010.

Wetenschappers van de universiteit van Arizona hebben onderzocht hoe en welke organische moleculen er kunnen ontstaan in een atmosfeer zoals die van de Saturnusmaan Titan. Daartoe hebben zij in het laboratorium een ijl gasmengsel met ultraviolette straling bestookt. Vermoed wordt dat de atmosfeer van Titan veel overeenkomsten vertoont met de atmosfeer van de aarde, voordat hier leven was. Net als de oeratmosfeer van de aarde bestaat de atmosfeer van Titan grotendeels uit stikstof. Daarnaast is er een klein percentage methaan. Bovendien blijkt uit metingen van de ruimtesonde Cassini dat er hoog in de Titanatmosfeer allerlei grote organische moleculen rondzweven. Om er achter te komen hoe deze organische moleculen zijn ontstaan, hebben de Amerikaanse onderzoekers de omstandigheden op Titan zou nauwkeurig mogelijk nagebootst. Tijdens het experiment ontstonden allerlei organische verbindingen, waarbij voor het eerst ook stikstofhoudende organische moleculen konden worden aangetoond. Vermoed wordt dat stoffen als deze aan de basis hebben gestaan van het ontstaan van het leven op aarde. Bron: NU / 01­07­2010.

Een internationaal team van sterrenkundigen heeft ontdekt dat de reusachtige ring van gas in een groep sterrenstelsels in het sterrenbeeld Leeuw jonge sterren bevat. Dat wijst er sterk op dat de gasring het gevolg is van een botsing tussen twee sterrenstelsels, die meer dan een miljard jaar geleden zou hebben plaatsgevonden. Tot nog toe was de zogeheten Leo­ring, die een middellijn van maar liefst 650.000 lichtjaar heeft, alleen te zien op opnamen die met radiotelescopen waren gemaakt. Over de oorsprong van de ring bestaat al sinds zijn ontdekking in de jaren tachtig de nodige discussie. Volgens sommige sterrenkundigen zou hij bestaan uit 'oergas' dat was overgebleven na de vorming van de stelsels van de Leo­groep. Uit opnamen die met de Canada­France­Hawaii Telescope zijn gemaakt, blijkt echter dat het gas in de Leo­ring bepaald niet maagdelijk is. Waar het gas de grootste dichtheid heeft, zijn jonge sterren ontdekt. Klaarblijkelijk vindt er in de ring dus stervorming plaats. Zulke ringen, maar dan van kleiner formaat, zijn ook rond andere sterrenstelsels waargenomen. Deze zijn steevast het gevolg van frontale botsingen

Computersimulaties laten zien dat de Leo­ring waarschijnlijk is ontstaan bij een frontale botsing tussen M86 en NGC 3384, twee stelsels van de Leo­groep. Bron: NU / 01­07­ 2010.

Tot nog toe dachten wetenschappers dat de (minieme) hoeveelheden koolstof op het maanoppervlak afkomstig waren van de zonnewind. Maar Amerikaanse geofysici hebben vastgesteld dat de koolstof voor een deel uit grafiet bestaat, dat er misschien al vier miljard jaar ligt (Science, 2 juli). Het grafiet is aangetroffen in gesteenten die tijdens de Apollo 17­missie zijn verzameld. Bij het onderzoek zijn minuscule grafietplaatjes ontdekt die alleen bij zeer hoge temperaturen (1000­3600 graden) gevormd kunnen zijn. Zulke hoge temperaturen kwamen alleen voor in de begintijd van het zonnestelsel, toen het overbleven puin van de vorming van het zonnestelsel op maan en planeten stortte. Aan dat 'rote bombardement, waarbij ook de donkere maan'zeeën' zijn ontstaan, kwam 3,8 miljard jaar geleden een einde. 01­07­2010.

Harrison was in 1965 de eerste wetenschapper die opgeleid werd in het kader van het Apollo project. Hij speelde een belangrijke rol in het trainen van de astronauten die vóór hem naar de maan gingen. Hij leerde ze geolo­ gische waarnemingen te doen.

Tevens zat hij in het team die de van de maan meegenomen stenen onderzocht. Het was dan ook geen verrassing dat hij geselecteerd werd voor de Apollo 17 de zesde en voor­ lopig laatste vlucht naar de maan. Bron: Wikipedia.

Aanstaande zondag vindt er tijdens de WK­ finale een totale zonsverduistering plaats boven de zuidelijke Stille Oceaan. De schaduw van de maan zwiept daarbij met grote snelheid over de aarde en passeert daarbij onder meer het Paaseiland, beroemd om de reusachtige beelden die de oorspronkelijke bewoners daar in het verleden hebben gemaakt. Maar ook in andere exotische bestemmingen zoals de Cook Eilanden en Frans Polynesië is de totale zonsverduistering mogelijk mooi te zien. De grootste duur van deze verduistering is ruim vijf minuten en dat is voor veel eclipsliefhebbers reden om op reis te gaan naar deze verre oorden. Het verdwijnen van de zon en het verschijnen van de stralenkrans (corona) rond de donkere maanschijf, blijft een onvergetelijk natuurverschijnsel. Totale zonsverduisteringen zijn niet echt zeldzaam ­ bijna ieder jaar is er wel één ergens op aarde ­ maar de kans dat juist jouw woonplaats in het pad van de maanschaduw ligt is erg klein. De laatste totale zonsverduistering in Nederland was in 1715 en de eerstvolgende is pas in 2135. De volgende totale zonsverduistering die een beetje in onze buurt komt, is op 20 maart 2015 boven het noorden van de Atlantische Oceaan, en te zien vanaf onder andere de Faeröer Eilanden en Spitsbergen. Bron: NU / 08­07­2010.

005

Luisteren... naar de sterren R. Van Rooyen / Kennislink

Eeuwenlang was de sterren足 kunde een wetenschap die je met je ogen bedreef.

Prehistorische volkeren keken al naar de sterren en kenden mystieke krachten toe aan de formaties van heldere stipjes.

De oude Grieken probeerden de sterrenhemel in kaart te brengen en volgden de planeten op hun pad langs de nachthemel.

De moderne sterrenkunde begon in 1609, toen Galileo Galilei voor het eerst een telescoop gebruikte om naar de sterren te kijken.

Maar zelfs toen bestond de wetenschap uit het bestuderen van zichtbaar licht. Tijdens de zeventiende eeuw kwam langzaamaan het besef op dat er nog meer soorten licht zijn, die niet zomaar door het menselijk oog kunnen worden gezien. De meest geavan足 ceerde telescopen van dit moment maken gebruik van die kennis: ze kijken niet alleen naar zichtbaar licht, maar ook naar infrarood of microgolven, gamma足 en r旦ntgenstraling en radiogolven.

006

Artikel

Media: Klimaathulp komt te laat voor kleine eilanden Redactioneel

Rubriek

Kurt Christiaens is voormalig werkgroepleider deep足sky van de Vereniging Voor Sterrenkun足 de en huidig lid van...

007

Polar teachers in Oslo Arjan van der Star

Arjan van der Star, als goede vriend van de hoofdredacteur en tevens AEG lid, aan de haven van Oslo. Bron: Arjan van der Star.

008

Artikel

Bart Taillieu, van de Sterren足 wacht Halley (Ledegem) neemt de zon waar met zijn 15 cm Helios refractor. Hij diafrag足 meert niet alleen zijn kijker met behulp van een speciaal telescoopbuisdekseltje, maar maakt tegelijkertijd ook gebruik van een foliezonnefilter. Bron: Philippe Vercoutter.

Voorbeeld van het gebruik van een speciaal ERF (Energy Rejection Filter) glas zonne足 filter (tijdens de Venus Transit expeditie van AstroLAB IRIS in Grand Champ in juni 2004).

Bron: Philippe Vercoutter).

009

Piepklein zwart gat produceert reuzenbel Redactioneel

Foto: elle zeespiegelstijging werd grotendeels veroorzaakt door het leeglopen van grote ijsmeren in Noord足Amerika, doordat de ijsdammen van de voorgaande ijstijd langzaa足 maan wegsmolten", aldus onderzoeker Marc Hijma van de Universiteit Utrecht. "Dit leidde naast de zeespiegelstijging ook tot verzoeting van de Noord足 Atlantische Oceaan en het st

010

Artikel

Kortnieuws Rusland heeft succesvol een onbemande cargo naar het Internationaal Ruimtestation ISS gelanceerd. Om 17.35 uur Belgische tijd vertrok een Sojoez­U draagraket, waaruit zowat acht minuten later de Progress M­06M (of Progress 38P) vrijkwam. Die onbemande Russische cargo moet zich vrijdag om 18.55 uur Belgische tijd vastklinken aan de Russische Zvezdamodule van het ISS. De 38ste Progress heeft zowat 2,5 ton goederen bij zoals brandstof, voedsel, zuurstof, water, kleren, reservestukken en andere uitrusting voor het station, en persoonlijke spullen voor de zes bewoners. Psychologen stuurden vijf dvd's met films en videojournaals omtrent vissen, plus laatste nummers van tijdschriften en reproducties van werken van Russische landschapschilders om als 'binnenhuis­ decoratie' te fungeren. Bron: Belga / SAM / 01­ 07­2010.

Het ziet er misschien op het eerste zicht uit als een vliegtuig voor een superheld maar toch zullen we zo door de lucht zoeven als het van de NASA afhangt. De futuristische jet kreeg de naam 'Supersonic Green Machine' mee. Het is een hele mond vol voor het supersonische toestel van de toekomst, waarmee de mensheid zich zal verplaatsen vanaf 2035 volgens de ruimtevaartorganisatie. Het nieuwe passagiersvliegtuig, waaraan ook Lockheed Martin meewerkte, doet denken aan de concorde. Het zal echter een ander type motor bevatten waardoor de effecten, die het gevolg zijn van het breken door de geluidsmuur, verminderd worden. Bovendien is het ontwerp zodanig dat het toestel beduidend minder kerosine zal verbruiken. Bron: KVE / 01/07/2010.

Naar verwachting zal hij eind 2012 vier van deze hemelsurveys hebben voltooid. Begin volgend jaar zal een eerste catalogus van objecten binnen en buiten ons Melkwegstelsel worden gepubliceerd. In 2012 volgt de publicatie van het meest nauwkeurige overzicht van de kosmische achtergrondstraling tot dan toe. Bron: NU / 05­07­2010.

Japanse astronomen hebben minieme deeltjes gevonden in een sonde die vorige maand was teruggekeerd op aarde. Uit onderzoek moet blijken of het de stofdeeltjes van een asteroïde zijn, waar men op hoopt. Dat heeft de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA maandag bekend gemaakt. De in 2003 gelanceerde sonde Hayabusa moest deeltjes opvangen van de asteroïde Itokawa, een brokstuk dat net als de aarde in een baan rond de zon draait. Zo hopen astronomen een beter inzicht te krijgen in het ontstaan en de samenstelling van ons zonnestelsel. De missie verliep echter niet zoals gepland. Het lukte de sonde niet om een projectiel op het oppervlak van Itokawa af te vuren. Bij de landing op de asteroïde hebben de motoren van de Hayabusa misschien een stofwolk veroorzaakt, die kan zijn opgevangen in een capsule van de sonde. Ook als het niet blijkt te zijn gelukt een deel van de asteroïde mee terug te nemen, is de missie uitzonderlijk.

Tot het bezoek aan Itokawa was de maan het enige hemellichaam waar een ruimtevaartuig was geland en weer opgestegen. Bovendien is geen ander ruimtevaartuig ooit zo ver weg geweest en naar de aarde teruggekeerd. Bron: ANP / 05­07­2010.

Het op hol geslagen vrachtschip Progress 38 is succesvol gekoppeld aan het ruimteschip ISS, nadat een eerste poging eergisteren was mislukt. De Progress werd om 18.17 uur onze tijd vastgeklonken aan de Zvezda Service Module van het ISS. Vrijdag was het misgegaan door het uitvallen van het telemetriesysteem tussen de cargo en de spacemeccano. Vermoedelijk was dit te wijten aan de activatie van een televisiesysteem dat moet helpen wanneer de koppeling manueel moet gebeuren in plaats van automatisch, meent NASA. De 38ste Progress heeft zowat 2,5 ton goederen bij zoals brandstof, voedsel, zuurstof, water, kleren, reservestukken en andere uitrusting voor het station, en persoonlijke spullen voor de zes bewoners.

Bron: Belga / SAM / 04/07/2010.

De Europese Planck­satelliet heeft zijn eerste complete hemelkaart afgeleverd. De kaart moet niet alleen meer inzicht geven in de manier waarop sterren en sterrenstelsels ontstaan, maar ook in het ontstaan van het heelal. De afbeelding zelf geeft nog geen antwoord op wetenschappelijke vragen: het is 'slechts' een overzicht van de nauwkeurige meetgegevens die de satelliet het afgelopen jaar heeft verzameld. Die berg gegevens zullen sterrenkundigen op belangrijke nieuwe informatie moeten onderzoeken ­ een klus die nog jaren kan duren. De Planck­kaart geeft onder meer een overzicht van ons Melkwegstelsel, en de talrijke stervormings­ gebieden die zich daarin bevinden. Minder spectaculair, maar wellicht intrigerender is de vlekkerige achtergrond.Deze wordt veroorzaakt door de kosmische achtergrondstraling ­ het afgekoelde overblijfsel van de straling die het heelal kort na de oerknal vulde. Het patroon in deze achtergrondstraling is een afspiegeling van de dichtheidsverschillen in de oermaterie waaruit de eerste sterrenstelsels zijn ontstaan.

Planck gaat gewoon verder met zijn metingen.

Met instrumenten van de Japanse maansonde Kaguya zijn rond grote kraters op de maan grote hoeveelheden van het mineraal olivijn gedetecteerd (Nature Geoscience).

Dat mineraal is kenmerkend voor mantelmateriaal: het diepe ijzer­ en magnesiumrijke gesteente dat onder de maankorst ligt. Volgens de huidige inzichten is de maan 4,5 miljard jaar geleden ontstaan nadat de aarde in botsing was gekomen met een object ter grootte van Mars. Het materiaal dat daarbij de ruimte in werd geblazen, balde uiteindelijk samen tot de huidige maan, die na afkoeling een dikke korst van lichtgekleurd aluminiumrijk materiaal vormde. Het idee bestond dat zich onder de maankorst nog geruime tijd een 'oceaan' van vloeibare magma heeft bevonden. Daarbij zou zich veel olijvijnrijk materiaal direct onder de korst moeten hebben verzameld. De metingen van Kaguya lijken dat nu te bevestigen. Bij de grote inslagen rond de zuidpool van de maan, waar de maankorst relatief dun is, is althans olivijnrijk materiaal bloot komen te liggen. Bron: IV / 05­07­2010.

SELENE (Selenological and Engineering Explorer), ook bekend onder de Japanse bijnaam Kaguya, was het tweede Japanse ruimtevaartuig dat in een baan rond de maan werd gebracht. De SELENE was geproduceerd door de Institute of Space and Astronautical Science en NASDA (nu beide onderdeel van de Japan Aerospace Exploration Agency, JAXA). De lancering vond plaats op 14 september 2007. In totaal draaide SELENA een jaar en 8 maanden om de maan, waarna men op 10 juni 2009 het voertuig bewust liet neerstorten op het maanoppervlak nabij de krater Gill. De naam SELENE is afgeleid van de gelijknamige Griekse maangodin.

De bijnaam Kaguya komt uit het oude Japanse volksverhaal Taketori Monogatari. Bron: Wikipedia.

011

ESO: Stervormingsgebied in Zuiderkroon vastgelegd ESO / Richard Hook

De 'RITZ' controlekamer van de 2,2 meter MPG telescoop op La Silla waaruit neven足 staande foto werd gemaakt.

Bron: ESO / H.H. Heyer.

012

Artikel

013

Het AEG nieuws Patrick Jaecqus

014

De Astro Event Group vzw is een non足profit vereniging uit Oostende voor volwassenen die ge誰nteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart. Naast de diverse activiteiten voor haar eigen leden, zoals voordrachten, kampen, uitstappen, enz..., organiseren ze ook diverse zaken voor een breed publiek.

Van deze nieuwsbrief tot de organisatie van de 'Starnights' star足party. Kortom, waarom bent u nog geen lid ?

Rubriek

Kortnieuws De historische vlucht van het Solar Impulse vliegtuig, die de capaciteiten moest testen van een motor op zonne­energie 's nachts, is uitgesteld door een technisch probleem. Dat deelden de organisatoren vandaag mee. "Er deed zich een defect voor aan een essentieel onderdeel van het vliegtuig", zei de Zwitserse onderzoeker Bertrand Picard bij aanvang van het onuitgegeven vliegavontuur. Zijn woord­ voerder verduidelijkte dat het ging om een telemetrie­onderdeel, dat het gisterenavond begaf. Tijdens een persontmoeting kon Picard niet aangeven wanneer de vlucht precies zou kunnen plaatsvinden, eens de herstellingen zijn uitgevoerd, omdat er bijzondere weers­ omstandigheden nodig zijn. Hij hoopt dat het in elk geval nog deze zomer zou kunnen gebeuren. Bron: Belga / ADV / 01­07­2010.

De voorbije week zijn bijna driehonderd Russen om het leven gekomen terwijl het land kreunde onder een hittegolf. Opmerkelijk is dat het niet de hitte zelf was die hen fataal werd, maar dat ze de verdrinkingsdood stierven terwijl ze op zoek waren naar wat afkoeling. Dat meldt het nieuwsagentschap RIA Novosti. Volgens de Russische autoriteiten verdronken vorige week 285 mensen in rivieren, kanalen, vijvers en meren. "De voornaamste redenen daarvoor zijn zwemmen onder invloed van alcohol en zwemmen op plekken die daar niet voor uitgerust zijn. Vorig jaar stierven er meer dan 3.000 Russen op die manier. Russen negeren wel vaker waarschuwingsborden om in vijvers en rivieren met troebel water, die veel gevaren verbergen, te zwemmen. Bron: SPS / 05­07­ 2010.

De Britse wetenschappers die betrokken zijn bij het zogenaamde 'climategate'­schandaal zijn vrijgesproken van oneerlijkheid.

Het Independent Climate Change Email Review­ comité heeft wel kritiek op hun gebrek aan openheid. Het schandaal ontstond toen controversiële e­mails van onderzoekers van de Universiteit van East Anglia gestolen werden door een hacker en op het internet geplaatst werden aan de vooravond van de VN­ klimaattop in Kopenhagen. De e­mails wijzen volgens klimaatsceptici op manipulatie van het invloedrijke VN­klimaatrapport dat aan de basis lag van de top in Kopenhagen. Een onafhankelijke commissie vond in de e­mails echter geen gegevens die de rapporten van het VN­Klimaatpanel konden ondermijnen. De commissieleden laken wel het gebrek aan openheid van de onderzoekers, die niet ingingen op enkele verzoeken die werden overgemaakt onder de Britse Vrijheid van Informatie­wetgeving. Bron: SAM / ED / 07­07­ 2010.

Duitsland wil tegen 2050 het eerste land van de G20 worden dat fossiele brandstoffen volledig schrapt. Het land hoort nu al bij de wereldleiders op het vlak van windenergie en zonne­energie. In de toekomst willen de Duitsers dus enkel nog duurzame energiebronnen. Duurzame bronnen zijn de voorbije jaren steeds belangrijker geworden in Duitsland. Nu al halen ze 16 procent van hun elektriciteit uit windenergie, zonne­energie of een andere duurzame bron. Dat is drie keer meer dan vijftien jaar geleden. "Een volledige omwenteling naar duurzame energie tegen 2050 is technisch mogelijk", zegt Jochen Flasbarth, voorzitter van het Duitse milieubeheer. In de sector van zonne­energie is Duitsland al wereldleider. Dat hebben ze te danken aan een wet over hernieuwbare energie. Ook op het vlak van windenergie staan de Duitsers hoog genoteerd. Het leverde al 300.000 jobs op in de Duitse groene energiemarkt. De Duitsers hebben zich ertoe

verbonden om tegen 2020 zo'n 40 procent minder broeikasgassen uit te stoten, en tegen 2050 zelfs 80 procent minder. Bron: GB / 08­ 07­2010.

De uitstoot van CO2 in de Europese Unie kan tegen 2050 met 95 procent verminderd worden.

Dat is een van de conclusies van de jaarlijkse studie 'Energy Revolution' van Greenpeace en koepelorganisatie European Renewable Energy Council (EREC) die vandaag in Brussel voorgesteld werd in aanwezigheid van eurocommissaris voor Energie Günther Oettinger. Volgens de studie, uitgevoerd door het Duits Centrum voor Lucht­ en Ruimtevaart (DLR), is tegen 2050 een EU mogelijk waar 97 procent van de elektriciteit en 92 procent van het totale energieverbruik (warmte, transport, industrie en elektriciteit) uit hernieuwbare energie komt. Die doelstellingen moeten in de eerste plaats gerealiseerd worden door energie­efficiëntie via bijvoorbeeld een overstap van het weg­ naar het spoortransport.

Zo kan het energieverbruik tegen 2050 met 38 procent dalen. Het energieplan heeft een meerkost van 1.850 miljard euro. Dat zou gecompenseerd worden door 2.650 miljard euro besparing op brandstof en uranium.

Inclusief investeringen zou op brandstof jaarlijks gemiddeld 19 miljard euro bespaard worden. "Rond 2035 wordt de kost van het Energy Revolution­scenario dankzij brand­ stofbesparing goedkoper dan het 'business as usual'­scenario", verduidelijkt Frauke Thies van Greenpeace. Het energieplan zou tegen 2030 zo'n 1,2 miljoen jobs creëren of 780.000 meer dan in het huidige scenario. Plan en realiteit liggen momenteel ver uit elkaar. Europa moet eerst het eigen 2020­klimaatplan realiseren.

Oettinger gaf daarbij aan waar het schoentje knelt. "Wie is verantwoordelijk voor de energiemix in de komende decennia? Dit rapport is een voorstel voor Parijs, Londen, Berlijn (...)", luidde het. Beslissingen zoals de kernuitstap liggen momenteel immers bij de lidstaten. Bron: Belga / EB / 07­07­2010.

Als gevolg van de hitte zijn er ook meer overlijdens te verwachten. Voor precieze cijfers is het nog te vroeg, maar professor Dirk De Vroey van de VUB waarschuwt dat niet alleen tijdens de warme temperaturen, maar tot een week nadien meer mensen zullen sterven, "bijvoorbeeld door een luchtwegaandoening of een aandoening van hart­ en bloedvaten". In 2003 kampte ons land al met een bijzonder warme zomer. Het aantal extra overlijdens werd toen geschat op 5 per 100.000 inwoners per dag, zegt De Vroey. Hij wijst er wel op dat het warme weer toen langer aanhield. Cijfers voor Europa en Californië (waar in 2006 een hittegolf woedde) spreken van 10 bijkomende overlijdens per 100.000 inwoners per dag. "Bij sociaal achtergestelde mensen waren het zelfs 20 extra per 100.000 inwoners", aldus De Vroey. "Deze mensen hebben vaak minder sociaal contact, of gaan minder snel naar de dokter, waardoor bijvoorbeeld verschijnselen als uitdroging later ontdekt worden en de kans op overleven slinkt." In veel gemeenten of sociale organisaties wordt extra aandacht geschonken aan bejaarden. De Vroey wijst erop dat vooral 85­plussers een risicogroep vormen omdat hun lichaam meer vocht verliest en minder snel afkoelt. Zij krijgen de raad zoveel mogelijk binnen te blijven en voldoende te drinken. Maar desondanks zien huisartsen nu al meer mensen met uitdrogings­ verschijnselen, hyperthermie, nierkolieken of hyponatremie (te weinig zout in het bloed, nvdr), aldus De Vroey. Hij wijst erop dat er tot een week na een hittegolf een verhoogd sterfterisico bestaat. Bron: Belga / EP / 11­07­ 2010.

Sinds het begin van de twintigste eeuw is de gemid­ delde temperatuur met onge­ veer 0,74 °C gestegen. Deze temperatuurstijging wordt zeer waarschijnlijk veroorzaakt door menselijke activiteiten: door het verbranden van fossiele brand­ stoffen, ontbossing en bepaal­ de industriële en landbouw­ activiteiten is de concentratie aan broeikasgassen in de aardatmosfeer sterk gestegen sinds 1750.

Modelbereke­ ningen geven aan dat de gemiddelde temperatuur op Aarde tussen 1990 en 2100 met 1,1 °C tot 6,4 °C stijgt. Met name temperatuurstijgingen van meer dan 2 °C zouden grote veranderingen met zich meebrengen voor mens en milieu, door zeespiegelstijging, toename van droogte­ en hitteperioden, extreme neer­ slag en andere effecten.

015

Zonnefotografie met een hoge(re) resolutie Philippe Vercoutter

Resolutie (Full足Width Half Maximum in groen licht) voor diverse telescoopdiameters.

016

Philippe Vercoutter is voorzitter van volkssterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper waarvan de Astronomische Contact Groep vzw deel van uitmaakt. Hij is een zeer ervaren waarnemer gespecialiseerd in het fotogra足 feren van deep足sky objecten.

Serie (2/3)

De grootte足ordes van enkele belangrijke zonne足eigenschap足 pen.

017

018

Het dynamische karakter van de seeing komt duidelijk naar voren wanneer men de bestandsgroottes van JPEG­ gecomprimeerde digitale zon­ nefoto’s in functie van de tijd bekijkt. Bron: Philippe Vercoutter.

019

020

Kortnieuws De Europese ruimtevaartorganisatie ESA gaat op een afstand van zo'n 280 miljoen kilometer van de aarde, tussen Mars en Jupiter, een kijkje nemen op de asteroïde Lutetia. Niet eerder is een asteroïde van zo dichtbij bestudeerd. Een ruimtesonde van de ESA, de Rosetta, vliegt zaterdag op 3200 kilometer afstand langs Lutetia om gedurende twee uur tal van opnamen te maken met speciale camera's met een hoge resolutie. Lutetia werd honderdvijftig jaar geleden ontdekt, maar de asteroïde bleef tot kort geleden nooit meer dan een lichtpuntje aan de hemel.

Door vanaf de aarde beelden te maken van de asteroïde ontstond een vaag idee van de steenklomp met een diameter van zo'n 132 kilometer. De Rosetta is in 2004 gelanceerd voor een missie naar de komeet 67P/Choerjoemov­Gerasimenko. De komeet wordt in 2014 bereikt. Bron: Novum / 10­07­2010.

Met behulp van de ruimtesonde Cassini is een nieuwe klasse van mini­maantjes opgespoord in het ringenstelsel van Saturnus. De onwaarneembaar kleine maantjes veroorzaken tijdens hun omloop om de planeet propellerachtige verstoringen in het ringmateriaal. De eerste van zulke sporen werden in 2006 ontdekt. Ze beperkten zich tot een ongeveer drieduizend kilometer brede zone in de buitenste heldere ring van Saturnus. Maar inmiddels zijn ze ook in een ander, meer naar buiten gelegen deel van deze zogeheten A­ring ontdekt. En deze nieuwe klasse van propellersporen is honderd keer zo groot. Naar schatting gaan er in het ringenstelsel van Saturnus miljoenen van deze mini­maantjes schuil. Ze zijn kleiner dan echte maantjes, maar groter dan de overige deeltjes waaruit de ringen bestaan. Geschat wordt dat de grootste van deze mini­maantjes ongeveer vijfhonderd meter groot zijn. De sporen die zij achterlaten zijn duizenden kilometers lang en een paar kilometer breed. In de loop van de afgelopen vier jaar lijken de banen van de grootste 'propellermaantjes' een beetje te zijn veranderd.

Mogelijk komt dat door botsingen tussen de mini­ maantjes met kleinere brokstukken ringmateriaal. Een andere mogelijkheid is dat hun baanbewegingen worden beïnvloed door de zwaartekrachtsinvloed van grotere Saturnusmanen. Bron: NU / 08­07­2010.

Het superzware zwarte gat dat schuilgaat in de kern van elk sterrenstelsel vertoont lang niet altijd activiteit.

Amerikaanse onderzoekers denken nu te weten waarom dat zo is. Sterrenstelsels zoals ons Melkwegstelsel zijn miljarden jaren geleden ontstaan uit een stortvloed van samenkomende reusachtige gaswolken, die nog een beetje nadruppelt. Als zo'n gaswolk, die miljoenen zonsmassa's materie kan bevatten, in de buurt van het centrum van het stelsel komt, wordt een deel ervan opgeslokt door het zwarte gat. De rest gaat op aan de vorming van nieuwe sterren in het kerngebied. Kortom: de kern van het sterrenstelsel wordt actief. Volgens de onderzoekers kan dat betekenen dat het al dan niet actief zijn van een sterrenstelsel gewoon een kwestie van toeval is.

Een stelsel dat al meer dan tien miljoen jaar niet door een nieuwe gaswolk is getroffen, ziet er normaal uit.

Maar als er recent een gaswolk is gearriveerd, leeft het kerngebied op. 08­07­2010.

Een team astronomen uit Duitsland, Bulgarije en Polen heeft met een nieuwe techniek een nieuwe 'exoplaneet' ontdekt. De planeet is vijftien keer zo zwaar als de aarde en draait om een 700 lichtjaar verre ster in het sterrenbeeld Lier. De gebruikte techniek kan alleen worden toegepast bij sterren waarbij eerder al een andere planeet is ontdekt. En die andere planeet moet vanaf de aarde gezien dan ook nog eens tijdens elke omloop precies vóór zijn moederster langs trekken. Tijdens zo'n planeet­ overgang neemt de helderheid van de ster een beetje

af. Als er geen andere factoren in het spel zijn, voltrekken zulke planeetovergangen zich met de regelmaat van een klok. Maar als er meer planeten rond de ster draaien, resulteert dat in kleine variaties in de cyclus van planeetovergangen. De astronomen hebben zulke variaties nu waargenomen bij de eerder ontdekte planeet van de ster Wasp­3. De nieuwe planeet, die de aanduiding Wasp­3c heeft gekregen, heeft een omlooptijd van slechts 3,75 dagen. De eerder ontdekte planeet (Wasp­3b) heeft een omlooptijd die vrijwel exact tweemaal zo kort is. De beide planeten draaien dus op afstanden van slechts enkele miljoenen kilometers rond de ster. Volgens de onderzoekers is de nieuwe waarnemingstechniek gevoelig genoeg voor het opsporen van exoplaneten ter grootte van de aarde. 09­07­2010.

Een overzicht van deze ongetwijfeld boeiende eclips­ reis van volkssterrenwacht Urania kan men terugvinden in de 'astroreizen' rubriek op www.urania.be. Bron: Urania.

Een groep hemeltuurders van Volkssterrenwacht Urania uit Hove heeft vanmiddag (plaatselijke tijd) van op het Chileense Paaseiland een "heel mooie" eclips waargenomen. De groep was na de regen van de vorige dag en het wisselvallige weer vlak voor de zonsverduistering naar eigen zeggen wat ongerust maar toch "met volle moed" naar het waarnemingsterrein getrokken.

Tijdens de gedeeltelijke fases kwamen er af en toe enkele wolkenvelden voor de Zon, maar het grootste deel van de vooralsnog gedeeltelijke verduistering konden de Belgen zonder problemen zien. Kort voor de totaliteit van vier minuten werd het boven zee donkerder en startte de spectaculaire dans tussen de Maan en onze ster. De Uraniatelgen gewaagden na een "heel mooie diamantring" van een "heel mooie" periode waarin de Maan de Zon volledig verduisterde. "Alles is prachtig te zien: zonsondergang op 360°, protuberansen, Venus, Mercurius, ... Zoveel te zien op zo'n korte periode", aldus het waarnemingsrapport dat ook een "minstens even schitterende tweede diamantring" als de eerste vermeldde. Het Paaseiland met zijn beroemde enorme beelden lag in het centrum van de totaliteitszone. Elders was het natuurfenomeen van nauwelijks een ander bewoond gebied te zien. Een zonsverduistering of eclips doet zich voor wanneer de Maan zich, vanop de Aarde gezien, precies voor de Zon schuift en die als het ware bedekt. Bron: Belga / 12­07­2010.

Uit gegevens van de ruimtesonde Cassini blijkt dat de meren op de grote Saturnusmaan Titan de afgelopen jaren ondieper geworden zijn. Het peil zakt ongeveer een meter per jaar. Net als op aarde is er op TItan een kringloop van verdamping en neerslag actief. Niet van water ­ daarvoor is het er veel te koud ­ maar van methaan. In het iets minder koude zomerseizoen verdampt er blijkbaar zo veel methaan uit de waargenomen meren, dat deze geleidelijk ondieper worden. De afgelopen vier jaar was het 'hoogzomer' op het zuidelijk halfrond van Titan. Hierdoor heeft de oever van het grootste meer aldaar, dat het Ontariomeer wordt genoemd, zich ongeveer tien kilometer teruggetrokken. Bron: NU / 16­07­2010.

Astro­foto van de maand Op 24 en 28 juni en 03 en 07 juli 2010 maakte Karel Teuwen verschillende deep­ sky foto's van 'The wall', als onderdeel van NGC 7000 in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), die hij samenvoegde tot dit verbluffende resultaat. Het gebruikte instrument is een 40 cm Dream Astrograph met f3.75 op een ASA DDM85 montering. De detector was een FLI ML16083 met CFW 5­7. Een Baader LRGB en H­Alpha 7nm filter werd gebruikt. In totaal werd er zo'n 580 minuten lang belicht !

Locatie: Verclause (Frankrijk). Meer moois op... www.karelteuwen.be

021

Planetarium Brussel heeft nieuwe voorstelling Redactioneel

"Met de foto's hebben we natuurlijk niets wetenschap足 pelijks bewezen, maar we hebben wel aangetoond dat twee simpele studenten uit een Ardooise school foto's vanuit de ruimte kunnen maken." aldus Kasper Verfaillie uit Ardooie en Martijn Debever uit Zwevezele.

022

Artikel

013

ESA: Galileo faciliteiten in het grondstation van Redu ESA

Van links naar rechts: Daniele Galardini (ESA), Hoofdverant­ woordelijke van het Redu center Paul Verhoef, EU GNSS programma manager Eric Beka (Belspo), verantwoordelijke voor de Belgian Space Policy Monique Wagner (Belspo), RenÊ Oosterlinck ESA), directeur van het Galileo programma Agnes Grandjean (Belspo) en Didier Faivre (ESA). Bron: Thibault Denis.

024

Artikel

025

Goede vooruitzichten voor de Perseïden meteorenzwerm Redactioneel

Een detailkaart van de noord­ oostelijke horizon van half augustus omstreeks één uur 's nachts. Vanuit een punt in het sterrenbeeld Perseus lijken de vallende sterren op ons af te komen. Bron: Stichting De Koepel.

026

Artikel

Kortnieuws De exacte oorzaak van een veel voorkomend soort sterexplosies is onduidelijk. En de methode waarvan gehoopt werd dat deze duidelijkheid zou kunnen verschaffen, blijkt onbetrouwbaar. Als een ster als supernova ontploft, geeft hij tijdelijk zo veel licht dat hij tot op afstanden van miljoenen lichtjaren te zien is. De helderheid van een bepaald soort supernova ­ type Ia ­ gedraagt zich zo voorspelbaar, dat astronomen deze objecten kunnen gebruiken om grote afstanden in het heelal te meten. Maar wat is de oorzaak van deze supernovae? De eerste mogelijkheid is dat een witte dwergster gas van een begeleidende ster opslokt, totdat hij een kritieke massa bereikt. De andere mogelijkheid is dat twee witte dwergen met elkaar in botsing komen. Hoe dan ook zou elk sterrenstelsel moeten wemelen van de witte dwergen die binnen afzienbare tijd tot ontploffing komen. Verondersteld werd dat de gas­opslokkende witte dwergen zichzelf zouden verraden door relatief energie­arme röntgenstraling uit te zenden. Omdat er maar heel weinig van die 'zachte' röntgenbronnen te vinden zijn, meenden sommige astronomen dat de meeste supernovae van type Ia het gevolg moesten zijn van botsende witte dwergen. Volgens onderzoekers van het Harvard­Smithsonian Center for Astrophysics (CfA) is die conclusie echter voorbarig. Uit het CfA­ onderzoek blijkt namelijk dat twee om elkaar wentelende witte dwergen gas uitwisselen. Ook deze dubbelsterren zouden dus een bron van zachte röntgenstraling moeten zijn. Met andere woorden: het gebrek aan zachte röntgenbronnen kan niet worden gebruikt om onderscheid te maken tussen de mogelijke voorlopers van supernovae van type Ia. Bron: NU / 13­07­2010.

Een team astronomen uit Duitsland, Bulgarije en Polen heeft met een nieuwe techniek een nieuwe 'exoplaneet' ontdekt. De planeet is vijftien keer zo zwaar als de aarde en draait om een 700 lichtjaar verre ster in het sterrenbeeld Lier. De gebruikte techniek kan alleen worden toegepast bij sterren waarbij eerder al een andere planeet is ontdekt. En die andere planeet moet vanaf de aarde gezien dan ook nog eens tijdens elke omloop precies vóór zijn moederster langs trekken.

Tijdens zo'n planeetovergang neemt de helderheid van de ster een beetje af. Als er geen andere factoren in het spel zijn, voltrekken zulke planeetovergangen zich met de regelmaat van een klok. Maar als er meer planeten rond de ster draaien, resulteert dat in kleine variaties in de cyclus van planeetovergangen. De astronomen hebben zulke variaties nu waargenomen bij de eerder ontdekte planeet van de ster Wasp­3. De nieuwe planeet, die de aanduiding Wasp­3c heeft gekregen, heeft een omlooptijd van slechts 3,75 dagen. De eerder ontdekte planeet (Wasp­3b) heeft een omlooptijd die vrijwel exact tweemaal zo kort is. De beide planeten draaien dus op afstanden van slechts enkele miljoenen kilometers rond de ster. Volgens de onderzoekers is de nieuwe waarnemingstechniek gevoelig genoeg voor het opsporen van exoplaneten ter grootte van de aarde. 09­07­2010.

Amerikaanse, Zwitserse en Duitse sterrenkundigen hebben voor het eerst een zogeheten quasar waargenomen die als 'lens' fungeert. Deze kosmische lens maakt een dubbele afbeelding van een nog verder weg gelegen quasar. Quasars zijn de buitengewoon heldere kernen van actieve sterrenstelsels, die hun energie ontlenen aan een superzwaar zwart gat. Zo'n quasar produceert soms duizend keer zo veel licht als het sterrenstelsel waar het deel van uitmaakt. Met hun enorme zwaartekracht kunnen sterrenstelsels het licht van verder weg gelegen objecten zodanig afbuigen, dat er lenswerking optreedt. De afgelopen dertig jaar zijn honderden van die 'zwaartekrachtlensen' ontdekt.

Maar daarbij ging het steeds om normale sterrenstelsels die een meervoudige afbeelding van een verre quasar maakten. Nu is er met de 10­meter Keck­telescoop een 1,6 miljard lichtjaar verre quasar ontdekt die als zwaartekrachtlens een dubbele afbeelding maakt van een 7,5 miljard lichtjaar verre quasar. Het zwaartekrachtlenseffect kan worden gebruikt om de massa van het als lens fungerende object te meten. In dit geval dus van het voorgrondstelsel dat door zijn extreem heldere kern moeilijk waarneembaar is. Bron: NU / 16­07­2010.

Tijdens het diepe minimum in de zonneactiviteit van 2008/2009 heeft zich hoog in de aardatmosfeer iets bijzonders afgespeeld. De zeer ijle buitenste luchtlaag, die aan de lege ruimte grenst, is aanzienlijk verder ingezakt dan tijdens eerdere zonneminima. Dat de dichtheid van deze zogeheten thermosfeer afneemt op het moment dat de zon minder actief is, is

niet zo verrassend. Dat gebeurt namelijk tijdens elk zonneminimum. Maar ditmaal was de instorting twee tot drie keer zo sterk als anders. De thermosfeer strekt zich uit van een hoogte van 90 kilometer tot meer dan 600 kilometer. Hij onderschept de meest energierijke ultraviolette straling van de zon, wat verklaart waarom hij tijdens perioden van hoge zonneactiviteit opwarmt en opzwelt. Als de zonneactiviteit daalt, zakt de thermosfeer weer in. Paradoxaal genoeg zou het nu waargenomen versterkte effect deels het gevolg kunnen zijn van de verhoogde concentratie kooldioxide in de atmosfeer. Waar dit broeikasgas onderin de atmosfeer voor opwarming zorgt, koelt het de thermosfeer juist af. Maar zelfs de combinatie van kooldioxide en geringe zonneactiviteit kan de waargenomen instorting van de thermosfeer nog niet voor de helft verklaren. Bron: NU / 16­07­2010 Microsoft heeft de planeet Mars toegevoegd aan zijn WorldWide Telescope­programma. Dankzij extreem gedetailleerde beelden van de NASA kun je de rode planeet online verkennen.

Het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA vond in Microsoft een partner om zijn archief met foto’s van Mars te delen met de wereld. Met het platform van Microsoft, de WorldWide Telescope, kunnen gebruikers rondreizen in de Melkweg. Eén procent van het oppervlak van Mars is sinds mei in extreem hoge resolutie in kaart gebracht met de Hirise­camera van de universiteit van Arizona. Die bevindt zich op de Mars Reconnaissance Orbiter­sonde, die in een baan rond de rode planeet draait. De foto’s die deze hoogtechnologische camera maakt, zijn maar liefst een gigapixel groot. In totaal worden dertienduizend afbeeldingen gebruikt. De rest van het oppervlak wordt aaneengeregen met foto’s van eerdere verkenningsmissies. Om de kaart diepte te geven, linkt NASA zijn fotodatabase aan de data van de Mars Orbiter Laser Altimeter (MOLI). Dit apparaat, dat de hoogteverschillen op het oppervlak in kaart bracht, was aan boord van de Mars Global Surveyor­sonde. In 2006 ging het contact met de sonde verloren. Daarnaast wordt gebruikgemaakt van de zogenaamde stereo image­reconstruction­ techniek: twee foto’s die uit een verschillende hoek gemaakt zijn, worden zo gecombineerd tot een 3D­ model van het terrein. Door de omvang van de data en de foto’s heeft het maar liefst drie jaar geduurd voordat het uiteindelijke model klaar was. Nebula, de supercomputer­cloud van de NASA, deed er alleen voor de Hirise­foto’s al twee weken over. Bron: ZDNET / 17­07­2010.

Astronomen hebben met behulp van de Hubble­ ruimtetelescoop vastgesteld dat een in 1999 ontdekte planeet een komeetachtige gasstaart heeft. De grote planeet, die de aanduiding HD 209458b draagt, draait op zo'n kleine afstand rond zijn moederster, dat zijn hete atmosfeer de ruimte in verdwijnt. Eerder hadden Europese astronomen al vastgesteld dat er in de atmosfeer van deze exoplaneet extreem hoge windsnelheden optreden. HD 209458b is iets lichter dan de planeet Jupiter, maar heeft een veel grotere omvang. Dat komt doordat zijn atmosfeer door de enorm hoge temperatuur sterk is opgezwollen. Op zich is het dus niet zo verrassend dat deze planeet gas kwijtraakt. Maar nu is het verschijnsel ook werkelijk gemeten. Steeds als de planeet vanaf de aarde gezien vóór zijn moederster langs beweegt, wordt er gas waargenomen dat met een snelheid van 35.000 kilometer per uur in onze richting komt. Dat is gas dat onder invloed van de deeltjeswind van de ster van de planeet wordt weggeblazen. Heel veel last heeft de planeet daar niet van: het zal nog vele miljarden jaren duren voordat hij door zijn gasvoorraad heen is. Bron: NU / 16­07­2010.

De LCROSS (afkorting van Lunar Crater Observation and Sensing Satellite) was een robot­ruimteschip van de NASA. Het belangrijkste doel van dit ruimteschip was om aan de hand van het door een Centaur draagraket opge­ worpen stof vast te stellen of er zich al dan geen water nabij een van de polen van de maan bevond.

Inderdaad heeft LCROSS nabij de zuidelijke maankrater Cabeus ca. 90 liter bevroren water aangetroffen.

Bron: NASA.

027

Lancering in de kijker: CartoSat足2B Kris Christiaens

Kris Christiaens is reeds sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Hij is tevens de beheerder van de populaire www.spacepage.be en www. belgiuminspace.be websites.

Artistieke impressie van de Algerijnse AlSat足2A aardobser足 vatiesatelliet.Bron: EADS Astrium

028

Rubriek

029

Cerealogie in Waasmont足Landen Arjan van der Star

030

Serie (1/2)

031

032

Kortnieuws De voornaamste Amerikaanse onderaannemer van de NASA gaat de banen schrappen van meer dan duizend wetenschappers en technici, nadat de Nasa een space shuttleprogramma heeft beëindigd. United Space Alliance, een joint venture tussen Boeing en Lockheed Martin die de shuttlevloot en Nasa's internationale ruimtestation beheert, geeft woensdag aan dat de meeste banen in Florida en Texas verloren gaan. Twee shuttlemissies blijven over, die tegen 2011 rond moeten zijn, meldt de BBC. Het banenverlies is goed voor ongeveer 15 procent van het personeelsbestand en bijkomend banenverlies wordt verwacht. "De mensen die ontslagen worden zijn slechts het begin. Vele duizenden zullen daarna nog aan de deur gezet worden bij het afbouwen van het shuttleprogramma", zegt Keith Cowing van ruimtevaartwebsite Nasa Watch aan de BBC World Service. Boeing en Lockheed Martin hebben geen plannen om het personeel dat zijn baan verliest, over te brengen naar andere ruimtevaartdepartementen.

Omdat de ruimtevaartexperts die ontslagen worden, kennis hebben van top secrettechnologie, is de kans zeer klein dat ze voor buitenlandse bedrijven zullen mogen werken. Bron: Belga / GB / 07­07­2010.

Komende zaterdag (10 juli) vliegt de Europese ruimtesonde Rosetta op een afstand van 3169 kilometer langs de planetoïde Lutetia. Dat ongeveer honderd kilometer grote rotsblok is slechts een tussenstop. Want Rosetta is op weg naar de komeet Churyumov­Gerasimenko, die zij in 2014 zal bereiken.

Sinds haar lancering in 2004 heeft de ruimtesonde al ongeveer vijf miljard kilometer afgelegd. Dat komt doordat er een flinke omweg moest worden gemaakt om op goedkope wijze de juiste snelheid en koers te krijgen voor de reis naar de komeet. Onderweg is Rosetta drie keer dicht langs de aarde gescheerd en één keer langs Mars. Tijdens de nadering van planetoïde Lutetia zullen niet alleen foto's worden gemaakt, ook zullen enkele meetinstrumenten worden ingeschakeld van Philae, het kleine landingsvaartuig dat in 2014 moet afdalen naar komeet Churyumov­ Gerasimenko. Philae zal onder meer metingen doen van het eventuele magnetische veld van Lutetia. De eerste close­ups van Lutetia zullen zaterdagavond te zien zijn. 05­07­2010.

In het Internationaal Ruimtestation ISS regent het pannes. Volgens een medewerker van de Russische vluchtleiding Tsoup is al op 5 juli in het Amerikaanse segment de zuurstofvoorziening uitgevallen. Er is geen gevaar voor de zes opvarenden want de Russische Zvezda biedt met de Electron­ zuurstofgenerator soelaas en is er ook zuurstofvoorziening in een van de twee Sojoez­ capsules die aan de mastodont hangen. Daarbovenop is ook het 19 miljoen dollar kostende toilet defect.

Geen nood voor bemanningsleden in nood, want de Russen hebben nog toiletten. De pannes volgen op de mislukte koppeling vorige vrijdag van een onbemande Russische cargo. De Progress meerde twee dagen later alsnog feilloos aan. Bron: DPA / AFP / KA / 09­ 07­2010.

Rusland heeft een Amerikaanse telecommunicatie­ satelliet gelanceerd vanuit de Russische ruimtevaartbasis van Bajkonoer, in Kazachstan. Dat maakten het Russische ruimtevaartcentrum Khrunichev en het Amerikaans­Russische ­ ILS bekend. Een Russische Proton­M­raket, die de satteliet EchoStar XV vervoerde, werd gisteren om 22.40 uur (20.40 uur in België) gelanceerd. De satelliet werd met succes in zijn baan gebracht na een reis van 9 uur en 13 minuten, klonk het. De satelliet, die een geschatte levensduur heeft van een twintigtal jaar, moet het DISH Network bedienen, een Amerikaanse aanbieder van betaaltelevisie, zegt International Launch Services (ILS) in een communiqué. Bron: DPA / ADB / 11­07­2010.

Planetoïde Lutetia is bezaaid met kraters. Dat blijkt uit de opnamen die de Europese ruimtesonde Rosetta afgelopen zaterdag van de forse ruimterots heeft gemaakt. Om tien over zes 's avonds naderde Rosetta Lutetia tot op een afstand van 3162 kilometer. Uit de beelden die in de uren voor en na de dichtste nadering zijn gemaakt, blijkt dat de planetoïde een langgerekte vorm heeft met een grootste lengte van 130 kilometer. Behalve tal van inslagkraters is op het oppervlak ook een komvormig bekken met een middellijn van tientallen kilometers te zien. Lutetia is nu de zevende planetoïde waarvan gedetailleerde opnamen beschikbaar zijn. Tijdens zijn vlucht langs de planetoïde heeft Rosetta niet alleen foto's gemaakt.

Enkele van zijn instrumenten hebben metingen verricht. Daaruit moet blijken wat de chemische

samenstelling van het oppervlak van Lutetia is en of de planetoïde een zwak magnetisch veld heeft.

Ondertussen is Rosetta alweer onderweg naar zijn volgende en laatste reisdoel: komeet Churyumov­ Gerasimenko. Deze komeet zal hij in 2014 enkele maanden van dichtbij bestuderen. 10­07­2010.

Over vier jaar moet het mogelijk zijn om commerciële ruimtevluchten te maken vanop Curaçao. Gisteravond is daar een uniek akkoord ondertekend voor de aanleg van een spectaculaire Antilliaanse versie van het Kennedy Space Center.Het Nederlandse bedrijf Space Experience Curaçao wil over vier jaar vanaf Hato International Airport de ruimte in met een supersonisch raketvliegtuig. Per vlucht kan, zoals het er nu naar uitziet, één passagier het heelal gaan verkennen. De vlucht duurt een half uur en kost 70.000 euro. Als passagier zal je dan tien minuten gewichtsloosheid kunnen ervaren. Naast de inzet voor ruimtevaarttoerisme kan het ruimtevaartuig ook gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek.

Maurice Adriaens, directeur van de Curaçao Airport Holding, is enthousiast over het plan en denkt dat de vluchten goed zijn voor het toerisme en de industriële ontwikkeling van het eiland. Bron: ANP / KVE / 23­07­ 2010.

De NARO­1, voordien bekend als de Korea Space Launch Vehicle (KSLV), werd voor het eerst gelanceerd op 25 augustus 2009. Deze beschei­ den draagraket is gebaseerd op de eerste trap van de Russische Angara raket. Beide lanceringen zijn tot op heden mislukt. Bron: KARI.

Amper zes weken nadat de Amerikaanse ruimte­­ vaartorganisatie NASA een nieuwe observatiesatelliet in gebruik nam, heeft het ruimtetuig al zo'n 700 vermoedelijke planeten ontdekt. 140 daarvan zouden qua grootte overeenkomsten met de Aarde vertonen.Volgens de vroegste resultaten van planetenzoeker Kepler, een kleine NASA­satelliet die de ruimte in kaart helpt brengen, komen planeten zoals de onze veel vaker voor dan tot op heden werd aangenomen. Voorbije onderzoeken gingen ervan uit dat de meeste planeten buiten ons zonnestelsel gasreuzen zijn, zoals Jupiter en Saturnus. De nieuwe informatie die planetenjager Kepler doorspeelt, wijst er op dat er ook heel wat 'vaste' werelden bestaan.

Astronomen zeggen dat met deze ontdekking de kans sterk toeneemt dat we ooit werkelijk Aarde­achtige planeten zullen vinden. Tot nu toe kondigde de NASA formaal nog maar vijf nieuwe exoplaneten ­ buiten ons zonnestelsel ­ aan op basis van de Kepler­missie. De betrokken onderzoeksteams moeten de Kepler­data nog verder onderzoeken vooraleer officieel kan worden bevestigd dat het wel degelijk om planeten gaat. Maar hoopgevend zijn de data hoe dan ook. "De informatie wijst erop dat onze Melkweg (die meer dan 100 miljard sterren telt) meer dan 100 miljoen bewoonbare planeten bevat, en dat we binnen afzienbare tijd de eerste van deze planeten kunnen identificeren", zegt Dimitar Sasselov, astronomieprof aan de Amerikaanse Harvard University en betrokken bij de Kepler­missie. "Er is nog veel werk aan de winkel, maar de statistische resultaten zijn duidelijk: er zijn planeten zoals onze eigen Aarde."

De vluchtleiding van het Amerikaanse ruimte­ agentschap NASA heeft al sinds 22 maart niets meer gehoord van het Marswagentje Spirit. Helemaal onverwacht komt die zenderstilte niet, want in verband met de winterse omstandigheden op Mars waren zijn systemen op een laag pitje gezet. Tijdens die winterslaap wordt alle beschikbare (zonne)energie gebruikt om de accu's op te laden en cruciale interne systemen te verwarmen. Maar zo langzamerhand zou Spirit weer eens een teken van leven kunnen geven.

Sinds een paar dagen is NASA bezig om het contact te herstellen ­ tot nog toe tevergeefs. De hoop bestaat dat het Marswagentje de komende maanden alsnog zal antwoorden, maar helemaal gerust zijn de vluchtleiders daar niet op. Spirit heeft namelijk een ongekend koude winter doorgemaakt. Tijdens de drie voorgaande winters stond hij geparkeerd op een zonnige helling, maar omdat hij vorig jaar vast kwam te zitten in het zand, is dat ditmaal niet gelukt. Bron: NU / 29­07­2010.

033

De high­tec sterrenkundige Patrick Jaecques

LOFAR of de 'LOw Frequency ARray' is een nieuwe radio­ telescoop met het centrale punt in Noord­Nederland en 'takken' in Duitsland, Frankrijk, Zweden en Groot­Brittannië. LOFAR zal gaan bestaan uit ongeveer 7.000 kleine antennes. LOFAR is geen traditionele radioteles­ coop met een grote schotel, zoals de WSRT telescopen in Westerbork, maar bestaat uit vele velden met daarin kleine antennes. De sturing van de bundel of kijkrichting van de telescoop gaat volledig elektronisch. Dit soort antenne wordt een 'phased array' antenne genoemd. LOFAR is de eerste radiotelescoop die dit principe op een dergelijk grote schaal toepast en is dus een uniek project wereldwijd. Bron: Hans Hordijk.

034

Artikel

Media: Belg ontdekt de grootste moleculen Redactioneel

Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs' bestaan uit zestig koolstof atomen en zijn reeds meer dan een kwart eeuw geleden voorspeld te bestaan in het heelal.

Deze boeiende ontdekking werd gedaan door het team van de Belg Jan Cami met behulp van de Spitzer ruimte足telescoop van de NASA. Bron: NASA.

035

Waterbeheer vanuit de ruimte Redactioneel / ESA

De race om het wereldrecord rendement in zonnecellen wordt mooi weergegeven door deze grafiek. Bron: Wikimedia Commons.

036

Artikel

Kortnieuws Een windhoos heeft vanavond zware schade aangericht op enkele plaatsen in de Kempen.

Op de Reuselseweg in Postel (Mol) werden enkele zware eiken ontworteld. Ze belandden dwars over de rijweg. De brandweer van Mol ging ter plaatse om de rijweg er vrij te maken.

Aan de Oude Geelsebaan in Laakdal vernielde een hevige windstoot een woning waar verbouwingswerken aan de gang waren. Onder meer een gevel kwam er naar beneden.

Niemand raakte gewond. Bron: Belga / EP / 10­ 07­2010.

De kracht van orkanen ontwikkelt zich volgens een simpele wiskundige regel, zo blijkt uit onderzoek van de Spaanse wetenschapper Alvaro Corral. Op basis van deze regel kunnen voorspellingen worden gedaan hoe orkanen reageren op klimaatveranderingen.

De resultaten van het onderzoek zijn gepubliceerd in het blad Nature Physics. Corral en zijn collega's, werkzaam bij het Wiskundig Onderzoekscentrum in Barcelona, analyseer­ den verslagen van orkanen die zich tussen 1966 en 2007 op vier verschillende oceanen hadden voorgedaan. Aan de hand van de windsnelheden en tijdsduur berekenden Corral en zijn collega's hoeveel energie er bij iedere orkaan vrijkwam. Uit de resultaten bleek dat de verhouding tussen sterke orkanen die relatief weinig voorkomen en zwakkere orkanen die vaker voorkomen, altijd hetzelfde is ongeacht regio en oceaan. Alleen de allersterkste en allerzwakste orkanen pasten niet binnen dit patroon, de 'power law' genaamd. Verder bleek dat de verhouding tussen zwakke en sterke orkanen op jaarbasis weinig schommelde, ongeacht of het een warm of een koud jaar was geweest. Wel deden zich in warme jaren over het algemeen iets vaker sterke orkanen voor.Al jaren wordt getwist over de vraag of klimaatveranderingen invloed hebben op de kracht van orkanen. Volgens Corral doen de resultaten van het onderzoek vermoeden dat het aantal sterke orkanen zal stijgen, naar mate de temperatuur op aarde stijgt. Echter is dit volgens hem niet met absolute zekerheid vast te stellen. Bron: NU / 12­07­2010.

Spoorinfrastructuurbeheerder Infrabel plaatst 16.000 zonnepanelen op het dak van de 3,4 kilometer lange spoorwegtunnel ter hoogte van Brasschaat en Schoten. De werken starten midden augustus, en de geproduceerde energie zal gebruikt kunnen worden vanaf eind december. Het project is een samenwerking tussen Infrabel, de bedrijven Solar Power Systems en Enfinity en de financieringsintercommunales Finea en Ika. Het project geniet de steun van de groenestroomcertificaten en premies van het Vlaams Gewest. De geproduceerde energie zal door Infrabel worden aangekocht. Door de tunnel, gelegen in het natuurgebied Peerdsbos, rijdt onder meer de hogesnelheidslijn 4 die Amsterdam via Brussel met Parijs verbindt.

Infrabel zal de geproduceerde zonne­energie benutten voor de voeding van zowel de klassieke treinstellen als de hogesnelheids­ treinen op deze as. Daarnaast zal de energie ook gebruikt worden in de installaties van de Antwerpse Noord­Zuid­verbinding. Bron: Belga / SAM / 19­07­2010.

Na de zware regenval deze week in het oosten en noorden van Burkina Faso is al een dode gevallen en blijven minstens 26.000 mensen vermist. Dat heeft de regering meegedeeld.

Tussen dinsdag en donderdag regende het heel hevig in het land. Het regenseizoen houdt er lelijk huis."De balans is nog zeer voorlopig.

We hebben tot nu toe weet van een man die verdronk toen hij een andere wilde redden na de hevige regen gevolgd door overstromingen

in het oosten en centrum­noorden", verklaarde premier van Burkina Faso Tertius Zongo na een crisisvergadering. Volgens de overheid zijn "minstens 26.000" mensen zoek en raakten verschillende dorpen in het oosten overstroomd nadat twee dammen het lieten afweten. "Alle hulpeenheden zijn ingezet en vanaf zondag krijgen we steun van de luchtmacht", aldus de premier. Op 1 september 2009 vielen bij overstromingen in Burkina Faso acht doden en waren er 150.000 vermisten in en rond de hoofdstad. Bron: Belga / SPS / Mapa/ 25­07­ 2010.

In Moskou is het kwik vandaag gestegen tot 36,7 graden Celsius. De dag wordt daarmee de heetste julidag in de Russische hoofdstad in meer dan 130 jaar, meldt het Russische meteorologisch instituut. Het vorige record werd gevestigd in 1936, toen de toenmalige Moskovieten blootgesteld werden aan een temperatuur van 36,5 graden Celsius. Een absoluut hitterecord werd het vandaag net niet, want in 1920 bereikte het kwik er ooit 36,8 graden Celsius. Sinds begin juli stijgt de temperatuur in Moskou dagelijks boven de 30 graden. Bron: AFP / SAM / 24­07­2010.

Door de aanhoudende hitte zijn in Japan meer dan 15.000 opgenomen in het ziekenhuis.

Minstens 66 zijn overleden als gevolg van de warmte, melden Japanse autoriteiten. Grote delen van Japan gaan al weken gebukt onder aanhoudend hoge temperaturen. Daardoor ligt het aantal slachtoffers van de hitte een pak hoger dan de voorbije jaren. De voorbije week alleen al moesten bijna 9.500 mensen opgenomen worden in het ziekenhuis. Van hen zijn er 57 mensen overleden door de hitte. In 2008 waren er in heel de zomer maar 47 slachtoffers, in 2009 16. Bron: Belga / VSV / 27­07­2010.

Sevilla zal aan het einde van deze eeuw even heet worden als een stad in de woestijn. In heel Spanje zou de gemiddelde temperatuur de komende honderd jaar met drie tot zes graden stijgen. En de stad in het zuiden van Spanje dreigt de hoogste prijs te moeten betalen. Nu al is het tijdens de zomer bakken geblazen voor de inwoners en toeristen van Sevilla. De stad in het zuiden van Spanje kreunt haast de hele tijd onder hoge temperaturen. Als de verwachte verwoestijning zich doorzet, zal de zuidelijke helft van Spanje daar het eerst mee te maken krijgen. "Als de temperatuur met zes graden zou stijgen, krijgt Madrid het klimaat van het huidige Sevilla. En Sevilla zal vergelijkbaar worden met Tucson", zegt Ricardo Garcia Herrera, hoofd van de weerkundige dienst in Spanje. Tucson is een stad in de woestijn van de Amerikaanse staat Arizona. Volgens een studie zal ook de hoeveelheid neerslag rond Sevilla halverwege deze eeuw met 15 tot 30 procent afnemen. De Spaanse staatssecretaris voor klimaatverandering, Teresa Ribera, vreest de gevolgen voor ecosystemen en de landbouw. De voorbije jaren moesten druivenboeren in Zuid­Spanje zich al aanpassen aan het warmere weer. Ze overdekten hun gewassen en verhuisden naar de iets koelere bergflanken. Spanje is in de druivensector één van de snelst groeiende landen in Europa. Bron: GB. Het onweer van 14 juli heeft in totaal voor 90.050.000 euro schade aangericht in de provincie Namen. Er werden 1.250 dossiers ingediend, meldt de gouverneur. De getroffen Naamse gemeenten zullen een zaak opstarten bij het Rampenfonds. Het onweer werd echter nog niet erkend als natuurramp. In Namen leden 21 van de 38 gemeenten schade. Bron: Belga / DEA / 30­07­2010.

Op de Amerikaanse website www.ifitwasmyhome.com kan men niet alleen zien hoe groot de olie vlek (aan het oppervlak) reeds is, maar ook het oppervlak hiervan vergelijken met waar men woont. Een beeld zegt, ook deze keer, meer dan woorden...

037

Ruimteweer waarnemen met een Belgische satelliet Petra Vanlommel & Elke D'Huys

Deze boeiende serie, die ook gratis verkrijgbaar is als PDF document, is geschreven door Elke D'Huys en Petra Vanlommel van het K.U. Leuven Academisch Vormings­ instituut voor leraren ism de Koninklijke Sterrenwacht van BelgiÍ.

038

Serie (1/5)

Figuur 1: De Zonnevlekken足 index vanaf 1700 tot nu: de zonneactiviteit varieert cyclisch.

Figuur 2: Het cyclische gedrag van de Zon is zichtbaar in de verschillende lagen van de Zon. De bovenste rij zijn magnetogrammen, die de magneetvelden van de Zon in kaart brengen. De tweede rij is de Zon in zichtbaar licht, de groene Zonnen zijn beelden in EUV 19,5 nm en geven de corona weer . De voorlaatste rij toont de chromosfeer in 30,4 nm.

039

Figuur 3: Als we naar de Zon kijken in zichtbaar licht, kunnen we zwarte vlekken ontdekken op de zonneschijf.

Dit zijn de zogenaamde zonnevlekken. Dikwijls komen ze in groepen voor. We onderscheiden in de grotere vlekkenn de umbra (zeer donker) en de penumbra (minder donker). Een vlek heeft een bepaalde magnetische polariteit: het magnetisch veld prikt in of uit het zonne足 oppervlak. Magnetische lus足 sen, dit zijn structuren in de corona, verbinden 2 vlekken met tegengestelde polariteit.

Let op, in deze beelden van de fotosfeer zijn de magne足 tische lussen niet zichtbaar.

Deze onzichtbare kracht足 velden reiken tot in de corona en kan je zichtbaar maken door in het EUV naar de Zon te kijken.

040

Figuur 4: Deze grafiek toont het verloop van de dagelijkse, het maandelijks gemiddelde van en de afgevlakte zonne­ vlekkenindex. De rode afge­ vlakte curve geeft het ‘klimaat’ van de zonneactiviteit weer omdat de dagelijkse oprispingen en fluctuaties uitgemiddeld zijn. Voor het maandelijks getal (blauwe curve) middelen we over het aantal dagen van de betreffende maand. Het aantal dagen per maand is variabel.

Wiskundig en statistisch is het daarom minder correct om de maandelijkse gemiddelden met elkaar te vergelijken. Toch geven we deze maandelijkse getallen omdat we vertrouwd zijn met de opdeling in maanden. In de meteorologie worden waarden ook dikwijls per maand gegeven.

041

Twee Rubicon beurzen voor onderzoekers in astronomie Astron

Foto: elle zeespiegelstijging werd grotendeels veroorzaakt door het leeglopen van grote ijsmeren in Noord足Amerika, doordat de ijsdammen van de voorgaande ijstijd langzaa足 maan wegsmolten", aldus onderzoeker Marc Hijma van de Universiteit Utrecht. "Dit leidde naast de zeespiegelstijging ook tot verzoeting van de Noord足 Atlantische Oceaan en het st

042

Artikel

Kortnieuws Astronomen hebben met behulp van de Hubble­ruimtetelescoop vastgesteld dat een in 1999 ontdekte planeet een komeetachtige gasstaart heeft. De grote planeet, die de aanduiding HD 209458b draagt, draait op zo'n kleine afstand rond zijn moederster, dat zijn hete atmosfeer de ruimte in verdwijnt.

Eerder hadden Europese astronomen al vastgesteld dat er in de atmosfeer van deze exoplaneet extreem hoge windsnelheden optreden. HD 209458b is iets lichter dan de planeet Jupiter, maar heeft een veel grotere omvang. Dat komt doordat zijn atmosfeer door de enorm hoge temperatuur sterk is opgezwollen. Op zich is het dus niet zo verrassend dat deze planeet gas kwijtraakt.

Maar nu is het verschijnsel ook werkelijk gemeten. Steeds als de planeet vanaf de aarde gezien vóór zijn moederster langs beweegt, wordt er gas waargenomen dat met een snelheid van 35.000 kilometer per uur in onze richting komt. Dat is gas dat onder invloed van de deeltjeswind van de ster van de planeet wordt weggeblazen. Heel veel last heeft de planeet daar niet van: het zal nog vele miljarden jaren duren voordat hij door zijn gasvoorraad heen is. Bron: NU / 15­07­ 2010.

Uit analyse van de gegevens die in september 2009, tijdens de derde scheervlucht van de ruimtesonde MESSENGER, zijn verzameld, blijkt dat de planeet Mercurius beduidend langer vulkanisch actief is geweest dan werd vermoed (Science Express, 15 juli). Volgens de onderzoekers was en is Mercurius een dynamische wereld. Tijdens de beide eerste scheervluchten langs de planeet maakte MESSENGER opnamen waaruit duidelijk bleek dat er vroeg in de geschiedenis van de planeet veel vulkanisme is geweest. Bij de derde en laatste scheervlucht is een 290 kilometer groot inslagbekken ontdekt, dat een vrijwel ongeschonden bodem heeft. Het ontbreken van kleinere inslagkraters in deze structuur, die inmiddels Rachmaninoff is gedoopt, wijst er op dat deze zich in relatief recente tijden met vulkanische lava heeft gevuld. Ook is vlak bij het inslagbekken het mogelijke restant van een vulkaan te zien. Volgens de onderzoekers kan dit betekenen dat er twee miljard jaar geleden nog vulkanisme was op Mercurius. Tijdens de scheervlucht zijn ook het magnetische veld en de extreem ijle atmosfeer van de planeet onderzocht. Meer inzicht in de activiteit van Mercurius zal worden verkregen nadat MESSENGER in maart 2011 in een baan om de planeet is gebracht.

Radiosterrenkundigen hebben een nieuwe techniek ontwikkeld om grote kosmische structuren in kaart te brengen. Met deze techniek hopen zij meer te weten komen over de geheimzinnige 'donkere energie' in het heelal (Nature, 22 juli). 'Donkere energie' is de naam die sterrenkundigen hebben gegeven aan de nog onbegrepen oorzaak van de versnellende uitdijing van het heelal. Er zijn verschillende theorieën bedacht om die versnellende uitdijing te verklaren, maar tot nog toe is het niet gelukt om de verschillende kandidaten te toetsen. De sleutel wordt gezocht bij metingen van de grootschalige verdeling van sterrenstelsels in het heelal. Het meten van de afstanden en snelheden van vele miljoenen sterrenstelsels is een tijdrovende klus. Bij de nieuwe techniek, die intensity mapping wordt genoemd, wordt echter niet naar afzonderlijke sterrenstelsels gekeken, maar naar de radiostraling die afkomstig is van neutraal waterstofgas uit een groot gebied dat grote aantallen stelsels omvat. Op die manier wordt een flink stuk heelal in één keer gemeten en kan veel sneller inzicht worden verkregen in de

wijze waarop grote kosmische structuren zich de afgelopen miljarden jaren hebben ontwikkeld. En met die informatie kan dan weer de 'beste' theorie voor de verklaring van de donkere energie worden geselecteerd.

Uit nieuwe opnamen, gemaakt door de ruimtesonde Cassini, blijkt dat de ijsdeeltjes in een van de ringen van Saturnus samenklonteren tot enorme sneeuwballen. De veroorzaker is het maantje Prometheus, dat vlak langs de binnenrand van de zogeheten F­ ring om de planeet draait. Met zijn zwaartekrachtveld veroorzaakt het een soort boeggolven in het ringmateriaal, waardoor ijsobjecten met afmetingen tot wel twintig kilometer kunnen ontstaan. Prometheus is een aardappelvormig maantje met een lengte van 148 kilometer. Zijn omloopsnelheid om Saturnus is iets groter dan die van de ontelbare ijsdeeltjes die de F­ring vormen. Door die hogere snelheid haalt hij dezelfde deeltjes eens in de ongeveer 68 dagen in, en brengt deze in beroering. De samenklonteringen van deeltjes die daarbij ontstaan, bestaan niet allemaal even lang. Sommige worden al bij de eerstvolgende passage van Prometheus uiteen getrokken, terwijl andere uitgroeien tot grote, stabiele objecten die nog meer ijsdeeltjes naar zich toe trekken.

Astronomen van de Universiteit Utrecht zijn er in geslaagd de vorming van een supernova te reconstrueren. Supernova's behoren tot de krachtigste explosies in het heelal. Dit soort kosmische bommen is zo krachtig dat de schokgolf nog eeuwenlang met duizenden kilometers per seconde door de ruimte reist. De astronomen slaagden erin de structuur van supernova 0519­69.0, die zich op een afstand van 150.000 lichtjaar in de Grote Magelhaense Wolk bevindt, te ontrafelen aan de hand van de röntgenstraling van de explosie. Vinger­ afdrukken Met behulp van een spectrometer van de Europese XMM­Newton­satelliet zijn de sterrenkundigen, onder leiding van Daria Kosenko (UU), er in geslaagd nauwkeurige vingerafdrukken te maken van de restanten van de supernova. Op die manier konden zij niet alleen de structuur van de 'bom' reconstrueren, maar ook de snelheid van de schokgolf meten. Bovendien konden ze vaststellen dat de supernova zo'n 450 jaar geleden ontplofte (dat is zonder correctie voor de 150.000 jaar die het licht erover deed om de aarde te bereiken). Bron: NU / 20­07­ 2010.

Uit onderzoek met de Amerikaanse röntgensatelliet Chandra blijkt dat het superzware zwarte gat in de kern van een ver sterrenstelsel omver is gekegeld. Daardoor is de stand van de rotatie­as van het zwarte gat veranderd. Het zwarte gat bevindt zich in de kern van het sterrenstelsel 4C +00.58, op een afstand van 780 miljoen lichtjaar. Net als veel andere superzware gaten blaast dit exemplaar veel gas uit zijn omgeving weg in de vorm van twee jets of straalstromen. Uit de verdeling van de uitgestoten materie valt op te maken dat die jets niet altijd dezelfde kant op hebben gewezen. Wat de verandering van de stand van het zwarte gat heeft veroorzaakt, is niet helemaal duidelijk.

Maar astronomen vermoeden dat de oorzaak gezocht moet worden bij een botsing met een ander sterrenstelsel. Daarbij kan een fusie van de twee centrale zwarte gaten van de botsende stelsels hebben plaatsgevonden.

Een andere mogelijkheid is dat het zwarte gat uit het lood is geslagen door de toestroom van enorme hoeveelheden materie uit het andere stelsel. Bron: NU / 22­07­2010.

Op de Amerikaanse website www.ifitwasmyhome.com kan men niet alleen zien hoe groot de olie vlek (aan het oppervlak) reeds is, maar ook het oppervlak hiervan vergelijken met waar men woont. Een beeld zegt, ook deze keer, meer dan woorden...

043

De hemelkalender Marc van der Sluys

Marc van der Sluys is Natio­ naal Fellow van het Canadees Instituut voor Theoretische Astrofysica (CITA) aan de Universiteit van Alberta. Hij werkt aan de evolutie van dubbelsterren en het waarne­ men van gravitatiestraling van neutronensterren en zwarte gaten met LIGO en Virgo.

044

Elke zomer trekt de aarde door de Perseïden meteorenzwerm, dit is een wolk van stofdeeltjes achtergelaten door de komeet Swift­Tuttle.

De naam Perseïden is afgeleid van het sterrenbeeld Perseus dat rond middernacht aan de noord­ oostelijke sterrenhemel te vinden is. De meteorenzwerm heeft zijn oorsprong schijnbaar in dit sterrenbeeld. Vele stofdeeltjes komen dan in botsing met de dampkring van de aarde en veroorzaken kortstondig een lichtstreep aan de hemel. Dit verschijnsel noemen we een vallende ster of meteoor.

Bron: Fred Bruenjes.

Rubriek

045

Gegevens van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en België. Kolom 1 geeft de plaatsnaam aan.

Intrede: (kolommen 2­6) (ster verdwijnt achter de maanrand): kolom 2: tijdtip van intrede, kolom 3­5: de positie aan de hemel waarop de intrede plaatsvindt: het azimut (in graden, noord=0°, oost=90°), de windrichting (wr) en de hoogte boven de horizon (in graden), kolom 6: hoogte van de Zon tijdens de intrede (in graden).Uittrede: (kolommen 7­ 11) (ster komt tevoorschijn van achter de maanrand): Kolom­ men 7­11 bevatten dezelfde informatie als kolommen 2­6, maar voor de uittrede.

Algemeen: Kolom 12 toont de duur van de bedekking (in minuten), kolom 13: de diameter van de Maan, kolom 14: afstand van de ster tot het centrum van de Maan, kolom 15: afstand van de ster tot de rand van de Maan, kolom 16: tijdstip van maximale bedek­ king (of minimale afstand, in het geval geen bedekking plaatsvindt voor een bepaalde plaats).

Kolommen 13­15 gelden voor dit tijdstip.

046

Meteorenzwermen zijn zwer足 men van meteoren, vaak afkomstig van stof en gruis achtergelaten door kometen.

Wanneer een komeet in de buurt van de zon komt, gaat het ijs verdampen en via geisers door de korst van de komeet breken. Het stof dat hierbij vrijkomt, kan later een meteorenzwerm veroorzaken.

Interessant bij een meteoren足 zwerm is dat alle deeltjes uit dezelfde richting komen. Door het perspectiefeffect lijkt dan alsof de trajecten van de veroorzaakte meteoren, bij achterwaartse verlenging, uit een zelfde punt lijken te komen (net zoals de sporen van een lange, rechte spoorweg). Dit punt noemt men de radiant van de zwerm. Meteorenzwermen worden doorgaans genoemd naar het sterrenbeeld waarin hun radiant gelegen is. Omdat in de paar dagen dat een zwerm te zien is de aarde verder trekt in zijn baan verschuift de radiant enigszins.

047

De AEG kalender Redactioneel

Foto: elle zeespiegelstijging werd grotendeels veroorzaakt door het leeglopen van grote ijsmeren in Noord足Amerika, doordat de ijsdammen van de voorgaande ijstijd langzaa足 maan wegsmolten", aldus onderzoeker Marc Hijma van de Universiteit Utrecht. "Dit leidde naast de zeespiegelstijging ook tot verzoeting van de Noord足 Atlantische Oceaan en het st

048

Artikel

Media: Het staat vast...

De wereld vergaat in 2182 Redactioneel

Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs' bestaan uit zestig koolstof atomen en zijn reeds meer dan een kwart eeuw geleden voorspeld te bestaan in het heelal.

Deze boeiende ontdekking werd gedaan door het team van de Belg Jan Cami met behulp van de Spitzer ruimte足telescoop van de NASA. Bron: NASA.

049

Digitale deelcirkels en GOTO, een praktijkverhaal David Erzeel

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

050

Serie (deel 4/5)

MetOp is een kleine in een polaire baan vliegende meteor足 ologische kunstmaan die deel van het EUMETSAT Polar System uit maakt. Een netwerk van kleine TIROS kunstmanen zan deze configuratie binnen enkele jaren vervangen. Bron: ESA.

051

Woord v/d maand: Ulysses Dirk Devlies

052

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woorden足 boek. Een omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt..

Rubriek

053

Alle sterren ontstaan blijkbaar op dezelfde manier Redactioneel

Foto: elle zeespiegelstijging werd grotendeels veroorzaakt door het leeglopen van grote ijsmeren in Noord足Amerika, doordat de ijsdammen van de voorgaande ijstijd langzaa足 maan wegsmolten", aldus onderzoeker Marc Hijma van de Universiteit Utrecht. "Dit leidde naast de zeespiegelstijging ook tot verzoeting van de Noord足 Atlantische Oceaan en het st

054

Artikel

Kortnieuws Honderd miljoen jaar geleden baande een drievoudige ster zich een weg door het drukke centrum van ons Melkwegstelsel. Daarbij kwam het trio sterren zó dicht bij het zwarte gat dat zich daar schuilhoudt, dat één van hen werd opgeslokt. De beide andere sterren werden het Melkwegstelsel uit geslingerd en zijn uiteindelijk tot één zware ster gefuseerd. Het lijkt vergezocht, maar dat is het scenario dat sterrenkundigen voor ogen hebben om de eigenschappen van de supersnelle ster HE 0437­5439 te kunnen verklaren.

Uit waarnemingen met de Hubble­ruimtetelescoop blijkt dat deze ster, die met een snelheid van 2,5 miljoen kilometer per uur door de ruimte scheurt, zich inderdaad van het melkweg­ centrum verwijdert. Alles bij elkaar zijn de afgelopen vijf jaar een stuk of zestien van die supersnelle sterren ontdekt. En van allemaal werd al vermoed dat zij uit de kern van ons sterrenstelsel afkomstig zijn. Maar nu is dat voor één van die sterren ook met metingen bevestigd. Geschat wordt dat er op deze manier gemiddeld eens in de honderdduizend jaar een ster uit ons Melkwegstelsel wordt verbannen. De ster bevindt zich inmiddels al in de verre buitenwijken van het Melkwegstelsel, op ongeveer 200.000 lichtjaar van het centrum.

Ondanks zijn grote snelheid moet HE 0437­ 5439 er honderd miljoen jaar over hebben gedaan om zo ver te komen. Bron: NU / 22­07­ 2010.

De afgelopen vijftien jaar is bij honderden sterren een planeet ontdekt, bij sommige sterren zelfs meer dan één. Doorgaans zijn de afstanden tussen de planeten in meervoudige stelsels groot. Maar Amerikaanse sterren­ kundigen hebben nu twee sterren ontdekt waar twee planeten omheen draaien in banen die akelig dicht bij elkaar liggen. Toch weten deze planeten elkaar met rust te laten. Bij een van de sterren, de stervende ster HD 200964, liggen de planeetbanen slechts 52 miljoen kilometer uit elkaar. Dat is vergelijkbaar met de afstand tussen de aarde en Mars, maar de beide exoplaneten zijn vele malen groter en zwaarder. Hun onderlinge aantrekkingskracht is drie miljoen keer zo groot als die tussen onze planeet en Mars. Opmerkelijk genoeg heeft dat nog niet tot ongelukken geleid ­ ook niet bij de ster 24 Sextanis, waar de situatie vergelijkbaar is. Het is voor het eerst dat zulke krap bemeten planetenstelsels zijn ontdekt. Hoe ze precies tot stand zijn gekomen, is nog onduidelijk. Vast staat wel dat de verhoudingen tussen de omlooptijden van de planeten van de beide sterren eenvoudige breuken zijn (2:1 en 4:3).

Zulke zogeheten baanresonanties hebben een stabiliserende uitwerking. Bron: NU / 28­07­ 2010.

Met behulp van een camera aan boord van de Amerikaanse ruimtesonde Mars Odyssey is de tot nog toe meest nauwkeurige kaart van de planeet Mars gemaakt. De kaart kan via verschillende websites worden bekeken. De nieuwe Marskaart is opgebouwd uit 21.000 afzonderlijke opnamen, die de afgelopen acht jaar zijn verzameld. Deze opnamen zijn bewerkt tot een reusachtig mozaïek dat details tot ongeveer honderd meter toont. Weliswaar zijn kleine stukjes Mars nog gedetailleerder gefotografeerd, maar dit is het meest detailrijke complete overzicht van de planeet. Iedereen kan trouwens meehelpen aan de verbetering van de Marskaart door de afzonderlijke opnamen nog nauwkeuriger aan elkaar te 'plakken'. Instructies zijn te vinden op de NASA­website ''Be a Martian'. Bron: NU / 24­ 07­2010.

De kans dat de ongeveer 560 meter grote planetoïde 1999 RQ3 in botsing komt met de aarde is groter dan gedacht. Dat blijkt uit nauwkeurige analyse van de baanbeweging van het hemellichaam door Spaanse wetenschappers. De kans dat het tussen nu en het jaar 2200 daadwerkelijk tot een botsing komt is klein: slechts één op de duizend. Maar verrassend genoeg laat de analyse zien dat die botsingskans voor meer dan de helft in het jaar 2182 ligt. In de praktijk blijk overigens dat zo'n botsingskans, naarmate er meer gegevens beschikbaar komen, eerder daalt dan stijgt.

1999 RQ3 behoort tot een groep van ruim duizend objecten die de komende paar eeuwen relatief dicht in de buurt van de aarde komen.

Hoewel zijn huidige baan goed bekend is, treden er in de loop van de eeuwen kleine verstorende effecten op, die de beweging van de planetoïde beïnvloeden. Het zijn de gevolgen van deze verstorende effecten die de Spaanse wetenschappers hebben geanaly­ seerd. Bron: NU / 28­07­2010.

Radiosterrenkundigen hebben een nieuwe techniek ontwikkeld om grote kosmische structuren in kaart te brengen. Met deze techniek hopen zij meer te weten komen over de geheimzinnige 'donkere energie' in het heelal (Nature, 22 juli). 'Donkere energie' is de naam die sterrenkundigen hebben gegeven aan de nog onbegrepen oorzaak van de versnellende uitdijing van het heelal. Er zijn verschillende theorieën bedacht om die versnellende uitdijing te verklaren, maar tot nog toe is het niet gelukt om de verschillende kandidaten te toetsen. De sleutel wordt gezocht bij metingen van de grootschalige verdeling van sterrenstelsels in het heelal. Het meten van de afstanden en snelheden van vele miljoenen sterrenstelsels is een tijdrovende klus. Bij de nieuwe techniek, die intensity mapping wordt genoemd, wordt echter niet naar afzonderlijke sterrenstelsels gekeken, maar naar de radiostraling die afkomstig is van neutraal waterstofgas uit een groot gebied dat grote aantallen stelsels omvat. Op die manier wordt een flink stuk heelal in één keer gemeten en kan veel sneller inzicht worden verkregen in de wijze waarop grote kosmische structuren zich de afgelopen miljarden jaren hebben ontwikkeld. En met die informatie kan dan weer de 'beste' theorie voor de verklaring van de donkere energie worden geselecteerd. Bron: ETG / 24­07­2010.

Het nog in aanbouw zijnde 'neutrino­ observatorium' IceCube, bestaande uit duizenden sensors diep in de ijskap van Antarctica, levert al wetenschappelijke resultaten op. En wel op een onderzoeksterrein waar het eigenlijk niet voor ontworpen is: de kosmische straling. IceCube is bedoeld voor de detectie van energierijke neutrino's ­ vrijwel ongrijpbare deeltjes, afkomstig van supernova­ explosies en zwarte gaten aan de noordelijke hemel die dwars door de aarde heen zijn gegaan.Maar ondertussen worden de detectors voortdurend gebombardeerd met andere deeltjes uit de ruimte, die zijn vrijgekomen bij botsingen tussen deeltjes van de kosmische straling en atomen in de aardatmosfeer. Voor neutrinowetenschappers is die kosmische straling niets anders dan storende 'ruis', maar andere wetenschappers zijn er juist erg in geïnteresseerd. Uit de IceCube­metingen blijkt dat de kosmische straling aan de zuidelijke hemel niet gelijkmatig uit alle richtingen komt.

Deze 'anisotropie' lijkt een voortzetting te zijn van de eerdere waargenomen ongelijkmatige verdeling van de kosmische straling op het noordelijk halfrond. Wat de oorzaak van het onregelmatige patroon is, is nog onduidelijk.

Het is mogelijk dat de straling afkomstig is van het overblijfsel van een relatief recente en nabije supernova­explosie. Bron: NU / 29­07­ 2010.

In november 2001 was de be­ manning van het internationale ruimtestation ISS getuige van de Leoniden meteorenstorm.

Bron: NASA..

055

Observatoria wereldwijd: De Mayall telescoop Philip Corneille

Philip Corneille is Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Inter­ planetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

056

De indrukwekkende 4.0 m Mayall telecoop met z’n enorme blauwe “hoefijzer” equatoriale montering. De witte schijf bovenin de koepel wordt gebruikt om de instrumenten te calibreren. Bron: KPNO.

Rubriek

057

In maart 1996 zoefde de komeet Hyakutake door het binnenste van ons zonnestelsel en was vooral in het noordelijk halfrond zichtbaar, hier boven de Mayall telescoop in de nachtelijke woestijnhemel van Arizona. Bron: KPNO.

De auteur op Kitt Peak met op de achtergrond vlnr余 4.0 m Mayall telescope, 2.3 Bok reflector, 0.9 m en 1.8 Spacewatch telescopen. Bron: Philip Corneille.

058

S! N A K E T S LAAT nu nog in...

S ch r i j f u

Kortnieuws De extreme druk en temperatuur op Venus bemoeilijken te interpretatie van de meetgegevens die ruimtesondes van deze planeet verzamelen. Om de bestaande gaten in onze kennis te dichten, worden de omstandigheden op Venus nagebootst in laboratoria in Berlijn en Rome. Als wetenschappers iets te weten willen komen over de atmosfeer en het oppervlak van een planeet, bestuderen zij de samenstelling van het licht dat daar vanaf komt. Onder aardse omstandigheden worden deze zogeheten spectra goed begrepen, maar omdat de omstandigheden op Venus zo anders zijn, laten de aldaar verzamelde gegevens zich veel minder makkelijk interpreteren. Om daar verandering in te brengen, worden in het Planetary Emissivity Laboratory in Berlijn allerlei soorten gesteenten en stofmonsters onderworpen aan temperaturen tot 500 graden.

Het licht dat deze materialen onder hoge temperatuur uitzenden, wordt vergeleken met de spectra die door de Europese ruimtesonde Venus Express zijn opgenomen. Op die manier hopen de onderzoekers meer inzicht te krijgen in de mineralogische samenstelling van het Venusoppervlak. Wetenschappers in Rome houden zich ondertussen bezig met de spectrale eigenschappen van het in de Venusatmosfeer rijkelijk aanwezige kooldioxidegas. Want ook dat bemoeilijkt het onderzoek van onze buurplaneet. Bron: NU / 30­07­2010.

Begin 2008 maakte een internationaal onderzoeksteam bekend dat er met behulp van instrumenten aan boord van de ruimtesonde Cassini indirecte aanwijzingen waren gevonden voor een ring van stof rond de Saturnusmaan Rhea. Onderzoekers van Cornell University denken daar inmiddels anders over: volgens hen bestaat die stofring gewoon niet. De

conclusie uit 2008 was gebaseerd op de waarneming dat het aantal geladen deeltjes aan weerszijden van Rhea een duidelijke 'dip' vertoont. De verklaring die daarvoor werd opgevoerd was dat deze geladen deeltjes door stofdeeltjes worden geabsorbeerd. Alle pogingen die de Cornell­onderzoekers de afgelopen jaren hebben ondernomen om de vermeende stofring in beeld te krijgen, zijn echter mislukt. Hun conclusie is duidelijk: om Rhea cirkelt lang niet genoeg stof om de eerdere onderzoeksresultaten te kunnen verklaren. Rest natuurlijk de vraag wat dan wél de oorzaak is van de geringere aantallen geladen deeltjes bij Rhea. Een sluitende verklaring hebben de Cornell­wetenschappers nog niet, maar volgens hen moet het antwoord worden gezocht bij de magnetische velden rond de Saturnusmaan. 30­07­2010.

Amerikaanse astronomen hebben een bruine dwerg ­ een kleine, 'mislukte' ster ­ ontdekt die om een jonge, zonachtige ster draait. Het bijzondere aan de ontdekking is de kleine, maar toenemende afstand tussen de beide hemellichamen. De ster PZ Telescopii en zijn kleine begeleider zijn momenteel minder dan drie miljard kilometer van elkaar verwijderd ­ vergelijkbaar met de afstand tussen onze zon en de planeet Uranus. Op opnamen die zeven jaar geleden zijn gemaakt, is de begeleider echter niet te zien, wat er op wijst dat hij toen veel dichter bij de ster stond. Daaruit kan worden geconcludeerd dat de bruine dwerg in een langgerekte baan om de ster beweegt. PZ Telescopii is een jonge versie van onze zon, met een geschatte leeftijd van slechts twaalf miljoen jaar. Zijn begeleider is ongeveer 36 keer zo zwaar als de planeet Jupiter, en heeft daarmee te weinig massa om net zo veel licht en warmte te produceren als een normale ster.

Bron: ETG / 30­07­2010.

Het beeld op de achtergrond is een optisch beeld van Hanny's Voorwerp en nabijgelegen sterrenstelsel IC2497 (copy­ right: William Keel, Anna Manning, 3.5­m WIYN Teles­ cope). Op de voorgrond zijn de hoge resolutie beelden te zien (oranje en paars) die in het onderzoek zijn verkregen.

Twee hele compacte bronnen zijn waargenomen in de kern van sterrenstelsel IC2497 met het Europese netwerk van radiotelescopen, waaruit blijkt dat er een heel zwaar zwart gat aanwezig is in de kern van het stelsel.

De omliggende radiogolven zijn ontstaan uit een zogenoemde "nuclear starburst", een enorme uitbar­ sting van sterren in de kern van IC2497. Bron: Astron.

Starnights op 13, 14 en 15 augustus Voor de 9e keer vormt het domein de Palingbeek (rondom Volkssterrenwacht Astrolab Iris) te Ieper het decor voor de grootste starparty van de Benelux. Ooit gestart volgens het principe van het ITV te Vogelsberg (Duitsland) is Starnights uitgegroeid tot een volwaardig alternatief voor de Belgische en Nederlandse waarnemers.

De Volkssterrenwacht Astrolab Iris blijft de ‘place to be’ en ook het succesvolle concept bleef onveranderd ten opzichte van de voorgaande jaren. Op vrijdagavond openen we met een hemeljournaal en een praktische toelichting. Op zaterdagnamiddag kunnen de deelnemers een 5tal interessante lezingen volgen die allen te maken hebben met het waarnemen.

Maar het belangrijkste blijft natuurlijk het waarnemen zelf. Bij helder (en minder helder) weer worden de telescopen opgesteld rond de sterrenwacht en wordt er waargenomen tot in de vroege uurtjes. Dit jaar zal het ook mogelijk zijn om met de zelfgemaakte 65cm newton­telescoop van de sterrenwacht waar te nemen. Dit was een vrij uniek zelfbouwproject in België.

Zoals de traditie het wil worden ook de Messier­certificaten uitgedeeld aan Belgische laureaten en kunnen de bezoekers hun instrumentarium uitbreiden dankzij de aanwezige astroshops.

Inschrijven dien je te doen via de website www.starnights.be. Er zijn speciale voorwaarden voor jongeren en voor wie het hele weekend komt. Op de site kan je ook het volledige programma bekijken alsook enkele praktische zaken raadplegen.

Starnights is dit jaar een organisatie van de Astro­Event­Group vzw uit Oostende, met de steun van de volkssterrenwacht Astrolab Iris. Meer info en contactgegevens vindt je op de website. www.starnights.be.

061

Kortnieuws Van de hittegolven van 2003 in Europa en 2006 in Californië weten we ondertussen al dat deze meerdere tienduizenden doden als gevolg kunnen hebben. “Maar de slachtoffers vallen niet alleen tijdens de hittegolf maar ook in de daarop volgende week”, zegt prof. dr. Dirk Devroey van de Vrije Universiteit Brussel. Heel wat gemeenten en organisaties besteden deze dagen extra aandacht aan ouderen en andere mensen voor wie de hitte een gevaar betekent voor hun gezondheid. Deze patiënten krijgen het advies om binnen te blijven op een koele plek en om voldoende te drinken. Huisartsen en spoedgevallendiensten staan ondertussen paraat om de slachtoffers van deze hittegolf op te vangen.

Huisartsen worden vaak geraadpleegd omwille van hyperventilatie en malaises. Maar ondanks de informatie­ campagnes worden toch nog heel wat mensen met uitdrogingsverschijnselen en hyperthermie verzorgd. Ook nierkolieken, hyponatremie en nierfalen komen vaker voor en dan is een opname via de spoedgevallendiensten vaak noodzakelijk. Naast voldoende vochttoediening dient ook voldoende aandacht besteed te worden aan nachtelijke afkoeling. “Uit de ervaringen in 2003 weten we nu dat tot één week na de hittegolf een verhoogd risico bestaat om te sterven ten gevolge van een luchtwegaandoening of een aandoening van hart­ en bloedvaten”, zegt prof. Dirk Devroey.

Maar de sterfte is ook hoger bij sociaal gedepriveerde mensen. In 2003 waren er per dag 20 bijkomende overlijdens per 100.000 inwoners uit sociaal gedepriveerde milieus, terwijl dit bij mensen met een goed functionerend sociaal netwerk slechts 10 op 100.000 inwoners per dag was. 18­07­2010.

Het voorbije decennium was het warmste ooit gemeten, en volgens de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA wijst alles er nu al op dat 2010 ook het warmste jaar in de geschiedenis wordt.Wetenschappers van het NASA Goddard Institute for Space Studies komen tot de conclusie dat de voorbije twaalf maanden de warmste twaalf sinds het begin van de metingen zijn. Ze baseren hun conclusies op de metingen van vijfduizend weerstations over de hele wereld. De wetenschappers wijzen erop dat de temperaturen eigenlijk wat gezakt hadden moeten zijn omdat er minder zonneactiviteit is, waardoor het iets minder warm zou moeten worden. Op basis van projecties voor de rest van dit jaar komen ze tot de conclusie dat 2010 naar alle waarschijnlijkheid het warmste jaar in de geschiedenis zal worden. In de toekomst zal de temperatuur volgens de wetenschappers blijven stijgen. Zelfs al zou de samenstelling van de atmosfeer niet meer veranderen, dan nog zou de wereld nog tot ver in de 21e eeuw opwarmen. Bron: IPS / GB / 29­07­2010.

Klimaatverandering staat ‘onomstotelijk’ vast, concluderen Amerikaanse en Britse wetenschappers in een nieuw grootschalig onderzoek. Het wordt onomstotelijk steeds warmer en daar heeft de mens duidelijk de hand in. De eerste helft van 2010 is zelfs de warmste uit de geschiedenis. Met deze conclusies gebaseerd op groot nieuw onderzoek wakkeren internationale weten­ schappers het debat over klimaatverandering weer aan, voor het eerst sinds de controverse die ‘climategate’ is gaan heten. Het onderzoek, geleid door de US National Oceans and Atmospheric Administration, richt zich op elf verschillende klimaatindicatoren. Elk van die indicatoren wijst volgens het onderzoek op opwarming. Het gaat onder meer om een stijging van temperatuur boven land, temperatuur van de zeeoppervlakte en het niveau van de zeespiegel. Arctisch zee­ijs en

gletsjers namen af in omvang door de bovengemiddelde temperatuurstijging. Vooral de samenhang die de data vertonen, heeft geleid tot de stevige conclusies. Het was een tijdje stil aan het wetenschappelijke front. Nadat e­mails van de Universiteit van East Anglia uitlekten, die suggereerden dat er door klimaatonderzoekers geknoeid was met temperatuurstatistieken, ontstond vorig jaar een grote affaire. Klimaatsceptici kregen de wind in de zeilen en riepen dat klimaatverandering een hoax is, verzonnen door linkse ‘alarmisten’. De geloofwaardigheid van het IPCC, de klimaattak van de Verenigde Naties, kwam zwaar onder vuur te liggen en de affaire noopte voormalig minister van Milieu Jacqueline Cramer tot het instellen van een onderzoek. Ook internationaal werden geleerden aangesteld om de onderste steen boven te krijgen. Conclusie tot drie keer toe: er staan enkele fouten in het IPCC­rapport maar op de wetenschappelijke kern van het rapport valt niets af te dingen. Voor klimaatsceptici maakt dat allemaal niets uit.

Ook al stijgt de temperatuur, zij blijven twijfelen aan de menselijke invloed daarop en de deugdelijkheid van het pas gepubliceerde onderzoek. Aan het debat komt voorlopig geen einde. 29­07­2010.

Minstens 35 mensen, onder wie zes inwoners van een dorp in de buurt van Moskou, zijn omgekomen in de bosbranden en orkaanachtige winden die Rusland teisteren.

De lichamen van zes inwoners van het dorp Mochovoje, nabij Moskou, werden vandaag gevonden. Het dorp werd de dag voordien verwoest door het vuur, zei een verant­ woordelijke van het ministerie voor Nood­ situaties. In de regio Rjazan, 200 kilometer ten zuidoosten van Moskou, kwamen drie personen om het leven, zei gouverneur Oleg Kovalev. In de regio Lipetsk, 500 kilometer ten zuiden van Moskou, stierf een brandweerman en raakten drie andere personen zwaargewond volgens het hoofd van het lokale hospitaal, Valeri Dedov. De regio rond Sint­Petersburg werd dan weer door een krachtige storm geteisterd. Zeven mensen, onder wie twee kinderen, kwamen er om door omvallende bomen. Het westelijke deel van Rusland kent al een maand een hittegolf zonder voorgaande.

De temperaturen naderen er de 40 graden. De Russische president Dmitri Medvedev maakte inmiddels bekend dat hij beroep doet op het leger om de bosbranden te bestrijden: 2.000 soldaten gaan de brandweer bijstaan.

Een Amerikaanse tiener heeft een Volkswagen Beetle uit 1972 omgetoverd tot een elektrische wagen. De auto was van de grootvader van de 14­jarige Ashton Stark, die er meer dan een jaar aan sleutelde. Zelf moet Ashton Stark nog twee jaar wachten voor hij zijn rijbewijs kan halen, maar een auto heeft hij al. Meer eco kan zijn oude Volkswagen Beetle amper zijn, want de auto rijdt volledig op elektriciteit. Veel moderne wagens kunnen deze Beetle vanaf nu als voorbeeld nemen. Ashton kreeg de hulp van zijn vader en de verbouwingen waren ook niet zonder kosten. Liefst 4.000 dollar investeerde hij in de Beetle. De wagen beschikt nu over negen batterijen uit een golfwagentje.

In totaal kan hij ruim 80 kilometer afleggen voor slechts tien cent aan elektriciteit. Daarnaast haalt hij nog steeds een snelheid van 100 kilometer per uur. Zijn vader, Noël Stark, vond het zelfs niet verschrikkelijk moeilijk om de Beetle in een elektrische wagen te veranderen.

"Ik denk dit bij iedere wagen mogelijk moet zijn", zegt hij. "Het kan bij elke lichte wagen: een Porsche, een Toyota of een Honda. Het zou een geweldige auto zijn om in de buurt rond te rijden en het bespaart je een fortuin aan benzine." Bron: GB / 31­07­2010.

Hubert Degroote heeft vanuit Marius, z'n private sterren­ wacht in Vlamertinge, deze prachtige opnames gemaakt van de rode planeet. Dit met z'n 250 mm telescoop op f/6 NT en oculair projectie (met 10 of 16mm oculairs al naar gelang de seeing). Camera betreft een DMK 21 AU 04 met rood of IR filter. Bron: Hubert Degroote.

069

'Onmogelijke' ster ontdekt in NGC 3603 Red. / ESO

Philip Corneille is Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Inter­ planetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

070

De indrukwekkende 4.0 m Mayall telecoop met z’n enorme blauwe “hoefijzer” equatoriale montering. De witte schijf bovenin de koepel wordt gebruikt om de instrumenten te calibreren. Bron: KPNO.

Artikel

071

Diep in... augustus Kurt Christiaens

072

Het Sagittarius triplet bestaan足 de uit M8, M20 en NGC6559.

Een zoveelste prachtige foto van Koen Van Gorp genomen met een Canon EF 70足200 mm f/2.8 LUSM lens op een gemodificeerde Canon EOS 20D camera. Gebruik makend van een Hutech IDAS LPS足P2 front filter op 1600 ISO. Met een belichtingstijd van 10 x 360 seconden.

Bewerkt met Photoshop CS2 en Iris. Deze foto werd genomen op 9 september 2007 in Montlaus (Frankrijk).

Rubriek

073

EW N CT P RO DU

Telescoop

Telescoop

Coronado PST + koffer

Meade ETX 6" LT

De Coronado PST heeft een opening van 40 mm en een brandpunt van 400 mm. Het korte brandpunt zorgt ervoor dat de zon in zijn geheel goed waar te nemen is. Door speciale filters kun je met de Coronado PST de zon waarnemen in het licht van waterstof­alpha (H­alpha) emissie. Naast zonnevlekken is het hiermee mogelijk fakkelvelden en protuberansen waar te nemen. Inclusief koffer.

Met de 6" LT heeft Meade een nieuwe high­end maar low­budget telescoop ontwikkeld met top prestaties voor zowel de beginnende als gevorderde astronoom. Dit is overigens dezelfde telescoop als de Meade 6" LS maar dan zonder : GPS, Eclipse camera, ACF (Advanced Coma Free) en LNT module (Level North Technology).

Zelfde tubus als de LS maar in 'light 'uitvoering.

729,50 euro

1.295,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Telescoop

Raketten

Vixen SXC­A80SS

Shootinger waterraket­set

Wat ons betreft de perfecte reistelescoop. Door een combinatie van een zeer compacte achromatische refractor met een unieke tafel­ montering kon deze parallactische telescoop ontworpen worden. Kortom, een bijzonder compacte telescoop met heel wat mogelijkheden.

Dit 'Shootinger' zelfbouw pakket, inclusief lanceer­ platform, stelt je in staat om een 50 cm grote waterraket te bouwen die tot 100 meter hoog de lucht in gaat ! Ideaal als knutselproject voor scholen of verenigingen. Inclusief Duitstalige handleiding. Fietspomp niet inbegrepen. Uniek in de Benelux !

2.169,50 euro Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

NE W

P RO

DUC

T

Speelgoed

LEGO Space Shuttle

De grote panda zit in zijn bamboebos, hij knaagt langzaam op een taaie scheut en bekommert zich om niets. Dat vindt hij fijn. Het interesseert de grote panda geen klap dat hij op het punt van uitsterven staat, laat staan dat het hem interesseert dat ook de Sumatraanse neushoorn zou kunnen verdwijnen. Het zal de natuur allemaal een worst zijn. Op één diersoort na. De mens...

Ter ere van de Space Shuttle, die normaal gezien eind dit jaar voor het laatst zal vliegen, heeft LEGO deze exclusieve set uitgebracht ! De Space Shutlle is zo'n 25,5 cm breed en 44,2 cm lang.

Dus behoorlijk groot en ideaal als 'eye­catcher' voor op elke bureau of boekenkast. Ook ideaal voor tentoonstellingen in sterrenkundige of ruimte­ vaartgerichte verenigingen. Uniek collectors item !

16,50 euro

129,50 euro

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Planetarium

Accessoires

Bresser planetarium II

Archos 7 home tablet

Spelenderwijs de sterrenhemel ontdekken ? Dit kan dankzij het gloednieuwe Bresser planetarium.

Deze projecteert namelijk maar liefst 8.000 sterren. Het verschil tussen dit planetarium en de meeste andere in deze prijsklasse is dat deze instelbaar is voor datum en uur. Deze gloednieuwe versie beschikt over een motor om de hemel­ bewegingen nog nauwkeurig weer te geven. Ook meteoren worden geprojecteerd.

Is een smartphone te beperkt naar je zin, maar is een laptop weer iets te veel van het goede? De strak gestileerde Archos 7 Home Tablet 8 GB biedt een praktische middenweg. Dit mobiele internet­ portaal draait op het Google Android­besturings­ systeem en opent de deuren naar een uitgebreid aanbod van handige apps waarvan heel wat ster­ renkundige...

Prijzen geldig tot 31­8­2010 of zolang de voorraad strekt. Levering (momenteel) uitsluitend in België.

IGH N R A T S

op

TS

T

39,50 euro Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Zonder de meteoriet...

69,50 euro

e stand

DUC

Audio

Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

k onz Bezoe

NE W

P RO

EW N CT P RO DU

199,50 euro Inclusief verzendings­ en verpakkingskosten !

Raadpleeg geregeld onze website voor speciale promoties.

Science and fun for everyone ! www.eurekashop.be E­mail: info@eurekashop.be ­ Tel.: 059/51.83.88

© Eurekashop