Guidestar 09-2010 by Patrick Jaecques

Sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart voor iedereen

Het GRATIS e足zine van de Astro Event Group vzw 足 Jaargang 5 足 September 2010

Editoriaal Patrick Jaecques

002

Patrick Jaecques is, naast grafisch vormgever en hoofdredacteur van dit magazine ook oprichter en voor足 zitter van de Astro Event Group vzw uit Oostende. Een door passie ge足 dreven levensgenieter die al meer dan een kwart eeuw lang het brede publiek informeert over de hemelse wonderen die zich boven hun hoofden afspeelt.

Redactioneel

Inhoudelijk 06 B. USOC: Belgische interface tussen hemel en aarde.

07 Media: Pulsar ontdekt met gewone huiscomputer. 08 Gletsjers als thermometers. 10 Promovendus TU Delft ontvangt COSPAR award. 12 ESO: Buitengewoon planetenstelsel ontdekt. 14 Rubriek: Het AEG nieuws. 15 Serie: Zonnefotografie met een hoge(re) resolutie. 20 Astrofoto van de maand. 21 Rubriek: Zijner nog vragen ? 22 Even de atmosfeer buiten spel zetten. 24 NASA lanceert het Moonbase Alpha spel. 26 ESA: MetOpB geslaagd voor vacuümtest bij ESTEC. 28 Rubriek: Lancering in de kijker. 30 Cerealogie in WaasmontLanden. 34 De Space Camp avonturen. 35 Media: Belgisch instrument geselecteerd voor Mars missie 36 Space sculptures. 38 Serie: Ruimteweer waarnemen met een Belgische ... 42 Het noordpoolijs smolt sneller deze zomer. 44 Rubriek: De hemelkalender 48 Rubriek: De AEG kalender 49 Media: De buitenaardsen komen er aan. Zeker weten ! 50 De start van een nieuw tijdperk... 52 Rubriek: Woord van de maand. 56 Rubriek: Observatoria wereldwijd. 62 Fotoboek: ApolloSoyuz. 70 Hoeveel massa is er nodig voor een zwart gat ? 72 Sasteria onder de sterren. 76 Getest: De Meade ETX80 ATAC.

Red. / ESA Red. / Astron Paul Leclercq Red. / ESA Red. / ESO Patrick Jaecques Philippe Vercoutter Red. / Leo van Hoyweghen Redactioneel L. van Rooyen Bas van Ginkel Red. / ESA Kris Christiaens Arjan van der Star Patrick Jaecques Red. / BIRA Red. / ESA P. Vanlommel & E. D'Huys Red. / PCCC Marc van der Sluys Redactioneel Red. / Belga Redactioneel Dirk Devlies Philip Corneille Danny van Hoecke ESO / Marieke Baan Filip Feys Kurt Christiaens

Informatief Deze digitale nieuwsbrief is een nonprofit product van de Astro Event Group vzw uit Oostende en heeft tot doel sterrenkunde, klimatologie en ruimtevaart te promoten naar een zo breed mogelijk publiek. De redactie bestaat uit: Patrick Jaecques (hoofdredacteur en grafisch vormgever), Kris Christiaens (redactie ruimtevaart) en Sander Vancanneyt (redactie sterrenkunde). Vaste rubrieken worden voorzien door Dirk Devlies, Kurt Christiaens, Marc van der Sluys, Philippe Vercoutter, Philip Corneille en Danny Van Hoecke. Werkten mee aan dit nummer: Petra Vanlommel, Elke D'Huys, Arjan van der Star, en David Erzeel. Zin om ook een artikel te schrijven of rubriek te onderhouden ? Contacteer dan de hoofdredacteur via info@astroeventgroup.be. De Astro Event Group vzw noch enige andere persoon die in zijn naam optreedt is verantwoordelijk voor het gebruik dat zou kunnen worden gemaakt van de informatie in deze publicatie of voor eventuele fouten die er, ondanks de uiterste zorg bij de voorbereiding van de teksten, nog in zouden staan. Tevens heeft de redactie alle nodige moeite gedaan om te voldoen aan de wettelijke voorschriften inzake auteursrechten en om contact op te nemen met de rechthebbenden. Elke persoon die benadeeld meent te zijn en zijn rechten wil laten gelden wordt verzocht zich bekend te maken.

Er is een samenwerkingsverband met de websites: www.desterren.net en www.astrono mie.be. Met de steun van volkssterrenwacht AstroLAB Iris en de Koninklijke Sterrenwacht. Door de steun van de diverse auteurs, de leden en natuurlijk de sponsoren kunnen we deze digitale nieuwsbrief gratis verspreiden.

Bovenstaande foto is een gedeel telijke opname van de gigantische Carina gasnevel. Deze kwam tot stand uit de combinatie van een reeks RGB beelden gemaakt met de Wide Field Imager op de 2,2 meter MPG/ESO telescoop op La Silla (Chile). Bron: ESO..

Deze nieuwsbrief is volledig ontworpen met gratis opensource en / of freeware software zijnde Scribus, Gimp, Foxit Reader, Inkscape en Paint.net. Ook een enthousiaste lezer van ons magazine? Steun ons dan door lid te worden van onze dynamische vereniging. Het lidgeld, op jaar basis, bedraagt slechts 15,00 euro. Kortom, stort het betreffende bedrag op rekening nr.: 380019584270 (IBAN BE60 3800 1958 4270 / BIC BBRUBEBB) met vermelding van lidgeld 2010 + je volledige naam en email adres. Zo kunnen we deze GRATIS dienst blijven garanderen. Alvast van harte dank !

Alle artikels, foto's en reclameblokken voor de volgende editie moeten bij de redactie binnen zijn tegen uiterlijk maandag 27 september. Gelieve deze datum te respecteren !

003

Kortnieuws Na een opmerkelijk lange periode van rust begint de zon geleidelijk weer te activeren. In de nacht van zaterdag op zondag vond in de ijle zonneatmosfeer de corona een uitbarsting plaats waarbij grote hoeveelheden plasma (geïoniseerde atomen) de ruimte in werden geblazen. Dat plasma komt onze kant op, en kan in de nacht van 3 op 4 augustus spectaculair poollicht veroorzaken. De uitbarsting, een zogeheten coronale massa ejectie of CME, werd opgemerkt en gefilmd door de Solar Dynamics Observatory een Amerikaanse satelliet voor zonneonderzoek. De verwachting is dat dit de eerste is in een lange reeks van CME's die de zon de komende jaren zal produceren. Wanneer het plasma de aarde bereikt, vindt er een wisselwerking plaats met het magnetische veld van onze planeet. Daarbij worden zonnedeeltjes via de magnetische veldlijnen naar de polen van de aarde geleid. Deze deeltjes komen hoog in de aardatmosfeer in botsing met zuurstof en stikstofatomen, die vervolgens een karakteristieke lichtgloed afgeven: het poollicht. Hoe helder dit poollicht wordt, is een kwestie van afwachten. Bron: NU / 03082010. Dertig jaar geleden ontdekten sterrenkundigen dat ons Melkwegstelsel en andere sterrenstelsels in het heelal een mysterieuze gloed van infraroodstraling uitzenden. Door laboratoriumonderzoek hebben NASA wetenschappers nu ontdekt waar die gloed vandaan komt. De bron blijkt te bestaan uit roetachtige deeltjes in de ruimte zogeheten polycyclische aromatische koolwaterstoffen of PAK's. Voor dit onderzoek zijn in het laboratorium de omstandigheden van de ruimte nagebootst. Daarbij is gekeken naar de soorten licht die PAK's in het luchtledige bij temperaturen van 270 tot +1000 graden Celsius uitzenden. Dat heeft geresulteerd in een database van bijna zevenhonderd spectra, waaruit blijkt dat de ruimte wemelt van de PAK's. Veelal betreft het exotische soorten die op aarde niet worden aangetroffen. De roetachtige deeltjes zijn waarschijnlijk afkomstig van koele, koolstofrijke sterren. De deeltjes, die ongeveer ontstaan zoals in de uitlaatgassen van een verbrandingsmotor, worden door de sterrenwind de ruimte in geblazen. Bron: NU / 03082010. Het Europese ruimteagentschap ESA en zijn Amerikaanse tegenhanger NASA hebben vijf wetenschappelijke instrumenten geselecteerd voor hun eerste gezamenlijke missie naar de planeet Mars. Bij deze missie, die ExoMars Trace Gas Orbiter heet en voor 2016 op het programma staat, zal onder meer de chemische samenstelling van de Marsatmosfeer worden bestudeerd. Speciale aandacht gaat daarbij uit naar het gas methaan, dat op het bestaan van leven kan wijzen. De ExoMars Trace Gas Orbiter is de eerste in een reeks EuropeesAmerikaanse missies, die er uiteindelijk toe moet leiden dat er een bodemmonster van Mars naar de aarde wordt gebracht. Ter voorbereiding van die doelstelling zal de ExoMars Trace Gas Orbiter een kleine landingsmodule naar het Marsoppervlak laten afdalen. De volgende ExoMarsmissie, die voor 2018 gepland staat, zal bestaan uit twee mobiele Marslanders: een Europese en een Amerikaanse. De ene zal boormonsters nemen, de andere verzamelt bodemmonsters voor een latere terugkeer missie naar de aarde. Bron: NU / 03082010. De spookachtige, ultraviolette poollichten in de atmosfeer van de planeet Saturnus blijken te pulseren. Bovendien loopt het komen en gaan van de gloed in de pas met de radiostraling die de planeet uitzendt. Wetenschappers vroegen

zich al jaren af waar de langzame variaties in die radiopulsen vandaan komen. Net als andere planeten met een magnetisch veld zendt Saturnus vanuit zijn poolstreken radiostraling de ruimte in. Deze radiostraling pulseert met een periode van bijna elf uur, wat ook ongeveer de rotatietijd van de planeet is.Daarom is lang gedacht dat er een verband was tussen die twee. Maar de periode van de radiopulsen bleek te variëren iets wat je van de draaiing van Saturnus niet kunt zeggen. Poollichten ontstaan als geladen deeltjes uit de ruimte door het magnetische veld van een planeet naar zijn polen worden geleid, waar zij in botsing komen met moleculen in de atmosfeer. Dat daarbij radiostraling ontstaat was bekend, maar tot nog toe waren geen variaties waargenomen in het poollicht van Saturnus. Na een nauwgezette analyse van opnamen die gemaakt zijn met de Hubble ruimtetelescoop is daar nu verandering in gekomen: radiostraling en poollicht blijken dezelfde variaties te vertonen. Bron: NU / 05 082010. Adaptieve optiek is een tech niek die de kwaliteit van optische systemen verbetert door het effect van bestaande, snel veranderende storingen – vooral atmosferische trillingen – zo goed mogelijk te reduceren resp. te compenseren. Deze techniek werd in de jaren 1970 voor militaire toepassingen ontwikkeld. Pas een kleine twintig jaar later werd deze techniek bij astronomische waarnemingen vanaf de aarde toegepast. Bron: Wikipedia.

Dankzij een doorbraak in de zogeheten adaptieve optiek kunnen sterrenkundigen nu opnamen van 'ruimtekwaliteit' maken met een telescoop die gewoon op aarde staat. Onderzoekers van de universiteit van Arizona hebben namelijk een lasertechniek ontwikkeld om het fonkelen van de sterren over een groot beeldveld stil te zetten (Nature, 5 augustus). Het fonkelen van de sterren aan de hemel wordt niet door de sterren zelf veroorzaakt, maar door turbulenties in de aardatmosfeer. Vandaar dat sterrenkundigen de moeite nemen om telescopen in een baan om de aarde te brengen: alleen daar kan een optimale beeldkwaliteit worden gehaald. Weliswaar zijn de afgelopen twintig jaar technieken bedacht om de vertroebelende invloed van de aardatmosfeer tegen te gaan, maar dat kon dan maar voor een klein stukje van het beeldveld van de telescoop. Bij de conventionele adaptieve optiek wordt met een laser een 'kunstster' aan de hemel geprojecteerd. Het licht daarvan geeft informatie over de turbulenties in de aardatmosfeer, die door een computer wordt verwerkt. De computer gebruikt deze informatie om een betrekkelijk kleine, flexibele spiegel in de lichtweg van de telescoop zodanig van vorm te laten veranderen, dat de atmosferische beeldfouten worden rechtgezet. En dat duizend keer per seconde. De nieuwe techniek bouwt daarop voort. In plaats van één kunstster worden nu echter vijf kunststerren gebruikt. Dat levert weliswaar een iets mindere beeldkwaliteit op dan bij de conventionele aanpak, maar een bruikbaar beeldveld dat veel groter is. Hierdoor is het mogelijk om grote groepen sterren of sterrenstelsels in één keer scherp af te beelden. Bron: NU / 05082010.

005

B.USOC: Belgische interface tussen hemel en Aarde ESA

Wanneer een ster met een supernova implodeert tot een neutronenster, wordt zijn magnetische veld veel sterker. Robert Duncan en Christopher Thompson, de auteurs van de magnetar足theorie, berekenden in 1992 dat het magnetische veld van een neutronenster, normaal al een enorme 108 tesla, onder bepaalde omstandigheden nog groter kon worden, tot meer dan 1011 tesla. Zo'n sterk magnetische neutronenster noemt men een magnetar. Bron: Wikipedia.

006

Artikel

Media: Pulsar ontdekt met gewone huiscomputer Redactioneel

Rubriek

Kurt Christiaens is voormalig werkgroepleider deep足sky van de Vereniging Voor Sterrenkun足 de en huidig lid van...

007

Gletsjers als thermometers Paul Leclercq

Van de Morteratschgletscher in Zwitserland wordt de lengte verandering elk jaar bijgeÂ houden. De terugtrekking van de gletsjer over de negen jaar tussen 2000 (bordje) en 2009 is goed te zien. Bron: Ward van Pelt. De verspreiding van de 291 gletsjers waarvan we de lengte verandering weten. Elk contiÂ nent heeft gletsjers en zelfs in de tropen zijn gletsjers te vinden zoals in Kenia en IndonesiĂŤ.

008

Artikel

De mondiale temperatuur足 veranderingen van 1600 tot 2000 berekend uit de gletsjer足 fluctuaties. De temperatuur is gegeven als de afwijking ten opzichte van de gemiddelde wereldtemperatuur tussen 1961 en 1990. De verticale balkjes geven de onzekerheid van de berekening aan. De werkelijke temperatuur ligt met 95% zekerheid tussen de uiteinden van de balkjes, de dikke lijn is de meest waarschijnlijke temperatuur.

Voorbeelden van de tijdreek足 sen van veranderende gletsjer足 lengte. Een hokje naar beneden op de verticale as betekent dat de gletsjer een kilometer korter is geworden. De datapunten zijn met elkaar verbonden tot een lengte veranderingsreeks.

009

Promovendus TU Delft ontvangt COSPAR award Redactioneel

Foto: elle zeespiegelstijging werd grotendeels veroorzaakt door het leeglopen van grote ijsmeren in Noord足Amerika, doordat de ijsdammen van de voorgaande ijstijd langzaa足 maan wegsmolten", aldus onderzoeker Marc Hijma van de Universiteit Utrecht. "Dit leidde naast de zeespiegelstijging ook tot verzoeting van de Noord足 Atlantische Oceaan en het st

010

Artikel

Kortnieuws Een panne van een koelsysteem aan boord van het Internationaal Ruimtestation ISS vergt mogelijk twee ruimtewandelingen voor reparatie. Dat heeft de NASA vandaag gemeld. De stroomlevering voor een aantal instrumenten aan boord van het ruimtestation werd onderbroken, om mogelijke oververhitting van uitrusting te voorkomen. Een NASA woordvoerster benadrukte dat er geen gevaar is voor de twee Russische kosmonauten aan boord. Gisteren werd een alarm geactiveerd dat aangaf dat er een panne was in het koelsysteem. Dat werd vandaag met succes heropgestart, maar viel wat later opnieuw uit. Eerder deze week moesten de twee Russen Fyodor Yurchikhin en Mikhail Kornienko een ruimtewandeling van zeven uur uitvoeren om een defecte videocamera te vervangen. Bron: Belga / EP / 01082010. Een Europese Arianedraagraket heeft vannacht succesvol twee door Thales Alenia Space gebouwde satellieten gelanceerd, aldus Arianespace TV. Om 23 uur Belgische tijd vertrok van op de basis Kourou in Frans Guyana de derde Ariane van dit jaar, met een totale nuttige lading van 7 ton. De beoogde baan had een perigeum van 250 km, een apogeum van 35.919 km en een inclinatie van 2 graden ten opzichte van de Evenaar. Een kleine 29 minuten na de start kwam als eerste de Egyptische telecomsatelliet Nilesat 201 vrij. De derde door een Ariane gelanceerde kunstmaan van operator Nilesat is op een Spacebus 4000B2 platform gebouwd. Met 24 antwoordzenders in de Kuband en 4 stuks in de Kaband moet het 3,2 ton wegende tuig van op 7 graden westerlengte zeker 15 jaar lang televisie in de huiskamer brengen in Noord Afrika en het MiddenOosten. Drie minuten later kwam ook de RASCOMQAF1R van de panAfrikaanse operator RascomStarQAF los van het restant van de 50 meter hoge superraket. Vervaardigd op een Spacebus 4000B3 platform biedt het 3 ton wegende tuig met 12 transponders in de Kuband en 8 in de Cband van op 2,85 graden oosterlengte minstens 15 jaar allerhande telecomdiensten aan voor heel Afrika, delen van Europa en het MiddenOosten. Het was de 196ste missie van een Ariane en de 52ste van het type Ariane5. Uitbater Arianespace wil dit jaar zeven Arianes lanceren. Bron: Belga / TW / 05082010. Beide astronauten van het ruimtestation ISS zijn in het voornaamste opzet van hun ruimtewandeling geslaagd, zo bleek op NASA TV na afloop van het uitje dat om 21.53 uur Belgische tijd was afgelopen. Doug Wheelock en Tracy Caldwell Dyson hebben tijdens hun 7 uur 26 minuten durend uitstapje de uitgevallen ammoniakpomp kunnen verwijderen en voorlopig op het treintje van het ISS geplaatst. Een en ander is weer letterlijk niet zonder slag of stoot verlopen. Tijdens de volgende ruimtewandeling wordt zondag een reservepomp geïnstalleerd. De NASA was zo wijs geweest vier reservepompen aan de buitenkant van het ISS te bevestigen. Het in panne gevallen toestel was in 2002 gelanceerd en in december 2006 volledig geactiveerd. Bron: Belga / EP / 11082010. Twee Amerikaanse astronauten van het Internationaal Ruimtestation ISS zijn aan de tweede van drie ruimtewandelingen begonnen ter vervanging van een defecte ammoniakpomp voor een van de twee koelingsystemen van de spacemeccano, zo heeft de NASA meegedeeld.Doug Wheelock en Tracy Caldwell Dyson begonnen om 14.27 uur Belgische tijd aan het in principe zes uren durende uitje. Zaterdag was het duo er tijdens een uitstapje van acht uur ongewoon lang niet in geslaagd

de eind juli in panne gevallen pomp weg te nemen, laat staan te vervangen door een reserve van 350 kilo die 10 meter verder gestockeerd is. Er waren moeilijkheden bij het loskoppelen van de leidingen en er lekte ammoniak. Waar aanvankelijk twee ruimtewandelingen voor de gecompliceerde klus waren voorzien, zijn het er nu drie. De derde zal ten vroegste zondag doorgaan. Het uitvallen van één van de twee koelingsystemen bracht volgens de NASA de zeskoppige bemanning niet in gevaar. Wel diende een reeks nietvitale systemen van het ISS uitgeschakeld te worden. Bron: DPA / DEA. China heeft de voorbije nacht met succes een aardobservatiesatelliet gelanceerd die volgens Peking civiele doelstellingen heeft maar die volgens westerse deskundigen ook militaire oogmerken kan hebben.Volgens het officiële Chinese persbureau Xinhua vertrok om 00.49 uur Belgische tijd van op de lanceerbasis Taiyuan in de noordelijke provincie Shanxi een Lange Mars 4C draagraket. Die zette met succes de aardobservatiesatelliet Yaogan X uit die dient voor "wetenschappelijke experi menten, inschatting van oogsten, en bijstand bij natuurrampen". Op 5 maart werd van op de basis Jiuqan in de noordwestelijke provincie Gansu de Yaogan IX gelanceerd, aldus nog Nieuw China. De eerste Yaogon is in 2006 de ruimte in gegaan. Volgens het Russische staatspersbureau Ria Novosti menen westerse deskundigen dat de Yaogan X ook kan dienen voor spionage en andere militaire doeleinden. De Yaoganserie zou volgens goede Amerikaanse bron een nieuwe vloot spionagesatellieten zijn die optisch en met radar hogeresolutiedata zou opleveren, bij alle soorten weer en bij alle lichtcondities. China kondigde de lancering 24 uur tevoren aan, wat een typisch gebruik is bij de meeste militaire satellieten die Peking de ruimte instuurt. Het was wereldwijd de 38ste gelukte lancering dit jaar. Bron: Belga / DDH / 10082010.

De rook van de bosbranden in centraal Rusland wordt in kaart gebracht door het NederlandsFinse satellietinstrument OMI. Dat heeft het KNMI maandag gemeld. Bij de bosbranden ontstaan rook, koolmonoxide, stikstofoxiden en andere giftige gassen. Met behulp van OMI kan de luchtvervuiling door stikstofdioxide (NO2) actueel worden gevolgd. Het KNMI gaat deze gegevens in een later stadium gebruiken voor uitgebreid onderzoek, onder meer naar de gevolgen van de ramp voor de luchtkwaliteit.Door recordhitte en droogte in centraal Rusland zijn daar sinds eind juli honderden bosbranden ontstaan. De vlammen zorgen voor meer hitte en smog, waardoor volgens de Russische autoriteiten dagelijks enkele honderden mensen sterven. Door de branden zijn Moskou en omgeving al geruime tijd gehuld in een dikke laag rook en smog. De temperatuur kwam in Moskou en omgeving de afgelopen maand vrijwel dagelijks boven de 30 graden en vaak zelfs boven de 35 graden. Het zicht in de Russische hoofdstad was soms verminderd tot enkele tientallen meters, vergelijkbaar met dichte tot zeer dichte mist. Bron: ANP / 09082010.

SELENE (Selenological and Engineering Explorer), ook bekend onder de Japanse bijnaam Kaguya, was het tweede Japanse ruimtevaartuig dat in een baan rond de maan werd gebracht. De SELENE was geproduceerd door de Institute of Space and Astronautical Science en NASDA (nu beide onderdeel van de Japan Aerospace Exploration Agency, JAXA). De lancering vond plaats op 14 september 2007. In totaal draaide SELENA een jaar en 8 maanden om de maan, waarna men op 10 juni 2009 het voertuig bewust liet neerstorten op het maanoppervlak nabij de krater Gill. De naam SELENE is afgeleid van de gelijknamige Griekse maangodin. De bijnaam Kaguya komt uit het oude Japanse volksverhaal Taketori Monogatari. Bron: Wikipedia.

011

ESO: Buitengewoon planetenstelsel ontdekt ESO / Marieke Baan

012

Exoplaneten zijn planeten die draaien om andere sterren dan de Zon. Het bestaan van deze planeten is voornamelijk afge leid van indirecte waarne mingen en daarop gebaseerde berekeningen. Deze planeten werden voor het eerst ontdekt in de jaren '90, toen de technologie ver genoeg was gevorderd om voldoende ge voelige telescopen te maken. Er worden steeds meer exo planeten ontdekt en voorlopig (mei 2010) staat de teller op 455 exoplaneten. Bron: Wiki pedia.

Artikel

013

Het AEG nieuws Patrick Jaecques

014

De Astro Event Group vzw is een non足profit vereniging uit Oostende voor volwassenen die ge誰nteresseerd zijn in sterrenkunde, klimatologie of ruimtevaart. Naast de diverse activiteiten voor haar eigen leden, zoals voordrachten, kampen, uitstappen, enz..., organiseren ze ook diverse zaken voor een breed publiek. Van deze nieuwsbrief tot de organisatie van de 'Starnights' star足party. Kortom, waarom bent u nog geen lid ?

Rubriek

Kortnieuws Uitstapje gepland maar de weerdienst voorspelt buien? Neem even een kijkje met Google Earth, dat nu in realtime het weer laat zien. Tabelletjes met de luchtvochtigheid en de weersvooruitzichten ga je er niet vinden, maar als je graag wil weten of het ergens regent of sneeuwt op dat moment, dan kan je vanaf nu Google Earth gebruiken. Google Earth 5.2 geeft in realtime neerslag weer als je de wolkenlaag activeert en inzoomt. Momenteel zijn er enkel weermodellen beschikbaar voor bepaalde gebieden in NoordAmerika en Europa, maar op termijn moet de hele wereldbol bedekt worden. Bron: ZDNET. De mensen op Cyprus kreunen onder een recordhitte: in Nicosia steeg de temperatuur tot 46 graden. In het weekend liet de thermometer in de hoofdstad van het eiland de hoogste temperatuur sinds het begin van de metingen in 1956 zien. "We zijn getuige van een record. Zo heet was het nog nooit", zei de hoofdweerkundige van de Cypriotische weerdienst, Kleanthis Nikolaidis, op de radio. De recordhitte wordt door hete wind uit de Sahara veroorzaakt. Ook de komende dagen zal de temperatuur niet onder de 42 graden Celsius dalen. 's Nachts koelt het amper af. "Het was vanochtend om 2 uur 36 graden. Het was ondraaglijk", zei de Cypriotische journaliste Ralli Papageorgiou. Bron: Belga / GB / 0208 2010. Ook in het uiterste noorden van het Europese continent stijgen de temperaturen. Dat stelden onderzoekers uit Rusland en Duitsland vast. De onderzoekers komen tot die conclusie aan de hand van jaarringen van pijnbomen. Daarmee reconstrueerden ze de zomertemperaturen van de laatste vierhonderd jaar. Ze analyseerden in eerste instantie de jaarringen van 69 pijnbomen op het Russische schiereiland Kola, tussen de noordpoolcirkel en de havenstad Moermansk, niet ver van de Finse grens. Ze vergeleken die met bestaande gegevens over andere gebieden boven de noordpoolcirkel, met name Lapland in Zweden en de schiereilanden Taimyr en Samal in Siberië. Op Kola, Lapland en Taimyr vertoonden de curven een piek rond het midden van de twintigste eeuw gevolgd door een afkoeling van 1 tot 2 graden. Maar vanaf 1990 werd het er telkens warmer. De onderzoekers wijten de dalende trend sinds 1900 aan de lagere zonneactiviteit. Ze vermoeden dat de invloed van zonneactiviteit op de temperatuurschommelingen in het noordpoolgebied de laatste decennia verminderd is en dat andere factoren een rol zijn gaan spelen. Het onderzoek werd uitgevoerd door het Instituut voor Geografie in Moskou, het jaarringlaboratorium van de Universiteit van Hohenheim (Stuttgart) en het Helmholtzcentrum voor Milieuonderzoek (Halle). Ze gebruikten bomen die op de boomgrens groeien omdat die zeer gevoelig zijn voor temperatuurschommelingen. In 2009 deden Amerikaanse onderzoekers iets gelijkaardigs met pijnbomen in Californië en Nevada. Bron: IPS / GB / 03082010. In het noorden van Groenland is een enorm stuk ijs afgebroken van de Petermanngletsjer, die ongeveer 1.000 kilometer ten zuiden van de Noordpool ligt. Dat heeft de universiteit van de Amerikaanse staat Delaware meegedeeld. De ijsschots is 260 vierkante kilometer groot, of vier keer zo groot als het New Yorkse stadsdeel Manhattan. Het is van 1962 geleden dat er nog zo'n groot stuk ijs afbrak in het noordpoolgebied. De Petermanngletsjer is een van de twee laatste grote gletsjers op Groenland. Het was een Canadese onderzoekster die de enorme ijsschots ontdekte op een satellietopname van het

Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA. De ijskolos drijft nu rond in de straat van Nares, tussen Groenland en Canada. Volgens de universiteit van Delaware zal de schots daar op kleinere eilandjes botsen en vermoedelijk in stukken breken. Bron: Belga / LB / 07082010.

We schrijven begin augustus en gisterennacht werd in Elsenborn 3,8 graden genoteerd. In Diepenbeek werd het 2 graden. Vorige week registreerde Karel Holvoet zelfs 5 graden aan de grond. Dat schrijven onze collega's van Het Laatste Nieuws. Is het dan winter in de zomer? Niet bepaald. Het gaat om grondtemperaturen, die in combinatie met polaire lucht en weinig wolken snel kunnen zakken, zo legt weervrouw Jill Peeters uit in de krant. Holvoet, die elke nacht op zoek gaat naar het koudste plekje van België, noemt dit niet uniek. Vorige week registreerde hij 5 graden. Hoe verleidelijk het ook is, zo'n meting zegt niets over de klimaatverandering of de opwarming van de aarde. Dat zijn namelijk globale fenomenen, en geen regionale. Bron: EDP / 07082010. De hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer tijdens het laatOrdovicium (460445 miljoen jaar geleden) was veel lager dan wat paleontologen tot hiertoe steeds veronder stelden. De nieuwe interpretatie spreekt van een vijftal keer de huidige preindustriële waarden van koolstofdioxide. Dat blijkt uit een gepubliceerde internationale studie van de Universiteit Gent. Wetenschappers dachten lange tijd dat het klimaat op aarde in het verre verleden sterk verschilde van hoe we het vandaag kennen, onder andere door de grotere hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer. Zo schatte men de concentraties koolstofdioxide tot meer dan twintig keer hoger dan die we nu kennen. Het internationale wetenschappelijk team reconstrueerde de oeroude klimaat gordels aan de hand van de verpreidings patronen van fossielengroep Chitinozoa. Zo werd een modern ogend patroon blootgelegd dat suggereert dat de hoeveelheid koolstofdioxide in de atmosfeer tijdens het Ordovicium onmogelijk zo hoog kon zijn geweest als algemeen aangenomen. Ook bestaan er verrassende overeenkomsten tussen de oeroude klimaatgordels en de huidige. De studie werd maandag op de website van het tijdschrift 'Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA' gepubliceerd. Het internationaal team wetenschappers bestond uit vier Belgen en werd geleid door Thijs Vandenbroucke, voormalig UGentwetenschapper en momenteel verbonden aan de Universiteit van Lille1. Bron: Belga / SPS / 10082010.

Sinds het begin van de twintigste eeuw is de gemid delde temperatuur met onge veer 0,74 °C gestegen. Deze temperatuurstijging wordt zeer waarschijnlijk veroorzaakt door menselijke activiteiten: door het verbranden van fossiele brand stoffen, ontbossing en bepaal de industriële en landbouw activiteiten is de concentratie aan broeikasgassen in de aardatmosfeer sterk gestegen sinds 1750. Modelbereke ningen geven aan dat de gemiddelde temperatuur op Aarde tussen 1990 en 2100 met 1,1 °C tot 6,4 °C stijgt. Met name temperatuurstijgingen van meer dan 2 °C zouden grote veranderingen met zich meebrengen voor mens en milieu, door zeespiegelstijging, toename van droogte en hitteperioden, extreme neer slag en andere effecten.

015

Zonnefotografie met een hoge(re) resolutie Philippe Vercoutter

Philippe Vercoutter is voorzitter van volkssterrenwacht AstroLAB Iris te Ieper waarvan de Astronomische Contact Groep vzw deel van uitmaakt. Hij is een zeer ervaren waarnemer gespecialiseerd in het fotogra足 feren van deep足sky objecten. Deze uitvergroting toont dui足 delijk aan wat het effect is van een t辿 lage zonnestand op een hogeresolutiezonnefoto. Bron: Philippe Vercoutter.

016

Serie (3/3)

De grootte足ordes van enkele belangrijke zonne足eigenschap足 pen.

017

Bij het werken met een CCD of digitale camera is het van groot belang om het beeld voldoende uit te vergroten zodanig dat alle details die een telescoop toont ook goed worden geregistreerd. Wordt er onvoldoende uitvergroot dan treedt er undersampling op: alle details komen dan niet ten volle tot uiting in het opgenomen beeld. Langs de andere kant moet men ook niet té veel uitvergroten want dan wordt het beeld mogelijks té donker. Bij zo’n oversampling zijn er eigenlijk veel te veel pixels beschikbaar om het kleinste waarneembare detail vast te leggen. In dergelijk geval kun je bepaalde CCD camera’s vragen een aantal pixels, bijvoorbeeld 2x2 of 3x3, samen te nemen tot één nieuwe pixel. Dit proces noemen we binning.

018

Dit zogeheten Ishikawa足diagram (ook wel oorzaak足gevolgdiagram genoemd) wijst de belangrijkste oorzaken aan die kunnen leiden tot het maken van een minder geslaagde zonnefoto. Er zijn 5 belangrijke aspecten die men voortdurend in het oog moet houden: het object zelf, de montering, de optica, de detector en de atmosfeer.

019

020

Dat niet alleen de typische deep足sky objecten de moeite waard zijn om op de gevoelige plaat vast te leggen bewijst Leo Van Hoyweghen met deze prachtige foto van de Maan. Een hemels object dat vaak als storend wordt beschouwd, maar eigenlijk altijd wel de moeite waard blijkt om waar te nemen. Door zowel de begin足 nende als ervaren sterrenkun足 dige...

Zijn er nog vragen ? Redactioneel

Rubriek

De pas ontdekte 'buckyballs' bestaan uit zestig koolstof atomen en zijn reeds meer dan een kwart eeuw geleden voorspeld te bestaan in het heelal. Deze boeiende ontdekking werd gedaan door het team van de Belg Jan Cami met behulp van de Spitzer ruimte足telescoop van de NASA. Bron: NASA.

021

Even de atmosfeer buiten spel zetten... L. van Rooyen

Onze Melkweg, hier in infra rood gefotografeerd door de Spitzer telescoop, is een grotendeels platte schijf met spiraalarmen. In het middel van de Melkweg zit een enorm zwart gat. Bovendien is de dichtheid van sterren daar het grootst. Bron: NASA / Spitzer.

De nieuwe techniek van de Amerikaanse onderzoekers verscherpt infraroodopnamen van de nachthemel. Uit de opname links zijn twee regio’s uitgelicht (b en d). De plaatjes daarnaast zijn verbeterd met behulp van de vijf namaak sterren (c en e). Bron: University of Arizona

022

Artikel

013

NASA lanceert het Moonbase Alpha spel Bas van Ginkel / Spacepage

Van links naar rechts: Daniele Galardini (ESA), HoofdverantÂ woordelijke van het Redu center Paul Verhoef, EU GNSS programma manager Eric Beka (Belspo), verantwoordelijke voor de Belgian Space Policy Monique Wagner (Belspo), RenĂŠ Oosterlinck ESA), directeur van het Galileo programma Agnes Grandjean (Belspo) en Didier Faivre (ESA). Bron: Thibault Denis.

024

Artikel

025

ESA: MetOpB geslaagd voor vacuümtest bij ESTEC ESA

Een detailkaart van de noord oostelijke horizon van half augustus omstreeks één uur 's nachts. Vanuit een punt in het sterrenbeeld Perseus lijken de vallende sterren op ons af te komen. Bron: Stichting De Koepel.

026

Artikel

Kortnieuws Astronomen hebben, met behulp van de Europese Very Large Telescope, voor het eerst een driedimensionaal beeld verkregen van het materiaal dat door een recent ontplofte ster is uitgestoten. Volgens de nieuwe onderzoeksresultaten was de ontploffing niet alleen krachtig, maar ook in één bepaalde richting geconcentreerd. Dat wijst er sterk op dat de supernova heel turbulent moet zijn geweest, zoals ook de meest recente computermodellen laten zien. Anders dan de zon, die tamelijk rustig zal sterven, sluiten zware sterren hun korte bestaan af met een ontploffing. Bij zo'n supernovaexplosie worden enorme hoeveelheden materie weggeblazen. Supernova 1987A in de betrekkelijk nabije Grote Magelhaense Wolk was een bijzonder geval. Deze supernova, die in 1987 verscheen, was de eerste in 383 jaar die met het blote oog waarneembaar was. Door zijn relatieve nabijheid konden astronomen de ontploffing van de zware ster en de nasleep ervan ongekend gedetailleerd onderzoeken. Het is nu voor het eerst gelukt om een driedimensionale reconstructie van de centrale delen van het uitgestoten materiaal te maken. Daaruit blijkt dat de explosie in sommige richtingen krachtiger en sneller verliep dan in andere. Hierdoor is een onregelmatig gevormde materieverdeling ontstaan die zich op de ene plek verder uitstrekt dan op de andere. Zulk asymmetrisch gedrag is door sommige recente computermodellen van supernovaexplosies voor speld. Volgens die modellen ontstaan tijdens de explosie grootschalige instabiliteiten, en de nieuwe waarnemingen vormen het eerste directe bewijs daarvan. Bron: NU / 04082010. Astronomen hebben met behulp van de Amerikaanse satelliet Fermi gammastraling waargenomen van een zogeheten nova (Science, 13 augustus). Dat is verrassend, omdat tot nog toe werd aangenomen dat deze sterexplosies niet krachtig genoeg zijn om zulke energierijke straling te produceren. Een nova is een ster die plotseling en kortstondig helderder wordt. De uitbarsting ontstaat als een onopvallende witte dwergster zo veel materie van een begeleidende ster heeft aangezogen, dat er aan zijn oppervlak een thermonucleaire explosie optreedt. Vergeleken met supernovaexplosies, waarbij de ontploffende ster compleet aan flarden wordt geblazen, zijn nova explosies van bescheiden omvang. Toch was de nova V407 Cygni, die op 11 maart verscheen, een krachtige bron van gammastraling – de meest energierijke vorm van straling die we kennen. De astronomen denken dat het ontstaan ervan op een toevalligheid berust: de begeleidende ster van de witte dwerg van V407 is een rode reuzenster die momenteel veel gas de ruimte in blaast. Hierdoor zou het tot een ongewoon harde botsing zijn gekomen tussen de schokgolf van de novaexplosie en het gas in de omgeving. Bron: NU / 14082010. Op de grote Saturnusmaan Titan wemelt het van de bergketens die evenwijdig aan elkaar lopen. Volgens wetenschappers ontstaan deze 'rimpels' in het landschap doordat het inwendige van Titan afkoelt en krimpt. Titan koelt langzaam af, doordat hij geleidelijk de warmte uitstraalt die hij bij zijn ontstaan heeft verkregen en door het natuurlijke verval van de radioactieve isotopen in zijn gesteenten. Modelberekeningen laten zien dat zich onder het ijsoppervlak van de Saturnusmaan nog vloeibaar water moet bevinden, dat door de afkoeling steeds meer bevriest. Hierdoor krimpt het inwendige van Titan en verschrompelt de (steeds dikker wordende) buitenste ijskorst als een rozijn. Door dit proces zijn op Titan gebergten ontstaan die hoogten van twee kilometer kunnen bereiken. Sinds zijn ontstaan, meer dan vier miljard jaar geleden, is de Saturnusmaan al een kilometer of zeven gekrompen. Maar er is nog voldoende warmte over om deze geologische activiteit nog een hele tijd door te laten gaan. Bron: NU / 1308 2010. Astronomen hebben een aantal zware sterrenstelsels ontdekt die omgeven zijn door een reusachtige ring van materie die ultraviolette straling uitzendt. Op de een of andere manier zijn deze volgroeide stelsels voorzien van nieuw gas, waaruit nieuwe sterren ontstaan. De onderzochte stelsels zijn zogeheten elliptische sterrenstelsels. Tot nog toe gingen astronomen er vanuit dat zulke stelsels geen nieuwe sterren meer kunnen produceren, omdat hun voorraad waterstof gas tot vrijwel nul is gereduceerd. Maar uit deze nieuwe ontdekking, die gedaan is met de satelliet GALEX en de Hubbleruimtetelescoop, blijkt dat er uitzonderingen zijn. Op de een of andere manier kunnen deze uitgeputte sterrenstelsels toch weer worden geactiveerd. Waar het gas vandaankomt

dat de ringen heeft doen ontstaan, is vooralsnog onduidelijk. De meest voor de hand liggende verklaring is dat de stelsels in botsing zijn gekomen met een kleinere soortgenoot, maar dat scenario wordt toch niet zo waarschijnlijk geacht. Om een ringvormige structuur te veroorzaken, zou die botsing precies het hart van het grote sterrenstelsel moeten treffen, en die kans is niet groot. Vooralsnog gaan de onderzoekers er vanuit dat het benodigde gas gewoon afkomstig is uit de ruimte rond de stelsels. Bron: NU / 13082010. Astronomen hebben met behulp van de Amerikaanse satelliet Fermi gammastraling waargenomen van een zogeheten nova (Science, 13 augustus). Dat is verrassend, omdat tot nog toe werd aangenomen dat deze sterexplosies niet krachtig genoeg zijn om zulke energierijke straling te produceren. Een nova is een ster die plotseling en kortstondig helderder wordt. De uitbarsting ontstaat als een onopvallende witte dwergster zo veel materie van een begeleidende ster heeft aangezogen, dat er aan zijn oppervlak een thermonucleaire explosie optreedt. Vergeleken met supernovaexplosies, waarbij de ontploffende ster compleet aan flarden wordt geblazen, zijn novaexplosies van bescheiden omvang. Toch was de nova V407 Cygni, die op 11 maart verscheen, een krachtige bron van gammastraling de meest energierijke vorm van straling die we kennen. De astronomen denken dat het ontstaan ervan op een toevalligheid berust: de begeleidende ster van de witte dwerg van V407 is een rode reuzenster die momenteel veel gas de ruimte in blaast. Hierdoor zou het tot een ongewoon harde botsing zijn gekomen tussen de schokgolf van de novaexplosie en het gas in de omgeving. 1208 2010. Een nieuwe analyse van de ongewoon lange zonnecyclus die in 2008 ten einde kwam, wijst er op dat de oorzaak gezocht moet worden bij de 'lopende band' in het inwendige van de zon. Dit omvangrijke circulatiesysteem, dat heet plasma van de evenaar richting polen transporteert, kwam bij de laatste zonnecyclus dichter bij de polen uit dan voorheen. De activiteit van de zon volgt een cyclus die ruwweg elf jaar duurt. Op het hoogtepunt van deze cyclus zijn er meer zonnevlekken en uitbarstingen op de zon. De 'motor' achter dit proces bestaat uit plasmastromen in het inwendige van de zon die magnetische velden meevoeren. Uit onderzoek door Amerikaanse wetenschappers blijkt dat het plasma dat van de evenaar naar de polen stroomt bij de afgelopen zonnecyclus verder kwam dan bij eerdere zonnecycli. Bovendien had de retourstroom van plasma, die zich op grotere diepte afspeelt, een lagere snelheid. Modelberekeningen laten zien dat de combinatie van deze beide factoren de oorzaak kan zijn van de lange duur van de afgelopen zonnecyclus. Volgens de wetenschappers benadrukt dit onderzoek het belang van metingen van de plasmacirculatie in de zon. Om het verloop van komende zonnecycli te kunnen voorspellen, moeten de grootschalige plasmastromen in de zon beter begrepen worden. 12082010. Drie amateurwetenschappers uit de VS en Duitsland hebben met hun eigen thuiscomputer een nieuwe neutronenster ontdekt, die nog 'verstopt' zat in signalen uit het heelal (Science Express, 12 augustus). Zulke neutronensterren, of pulsars, ontstaan als zware sterren aan het einde van hun leven ontploffen. Net als 250.000 andere vrijwilligers uit 192 landen stellen deze drie amateur wetenschappers iedere dag hun thuis of werkcomputer beschikbaar voor sterrenkundige zoektochten met het project Einstein@Home. Dit internationale project maakt het voor iedereen mogelijk nieuwe sterren te ontdekken. Jason Hessels en Joeri van Leeuwen van het Nederlandse instituut voor radioastronomie ASTRON voeren, met een internationaal team van astronomen, een zoektocht naar zulke neutronensterren uit met de Arecibo radiotelescoop in de Verenigde Staten. Deze zoektocht wordt door de honderdduizenden thuiscomputers geanalyseerd. Met de Westerbork Synthese Radio Telescoop van ASTRON werd de nieuw ontdekte ster daarna precies gelokaliseerd. Dit is de eerste sterrenkundige ontdekking die gedaan is door 'computervrijwilligers'. De neutronenster, PSR J2007+2722 genaamd, tolt 41 keer per seconde om zijn as. De meeste snel draaiende neutronensterren worden vergezeld door een tweede ster, die de snelle draaiing van de neutronenster veroorzaakt. De net ontdekte pulsar is echter alleen. Dat maakt de ster extra interessant: waarschijnlijk is de andere ster weggelanceerd. 12082010.

De LCROSS (afkorting van Lunar Crater Observation and Sensing Satellite) was een robotruimteschip van de NASA. Het belangrijkste doel van dit ruimteschip was om aan de hand van het door een Centaur draagraket opge worpen stof vast te stellen of er zich al dan geen water nabij een van de polen van de maan bevond. Inderdaad heeft LCROSS nabij de zuidelijke maankrater Cabeus ca. 90 liter bevroren water aangetroffen. Bron: NASA.

027

Lancering in de kijker: Ariane V Kris Christiaens

Kris Christiaens is reeds sinds jeugdige leeftijd gepassioneerd door ruimtevaart. Hij is tevens de beheerder van de populaire www.spacepage.be en www. belgiuminspace.be websites.

028

Ingenieurs maken de meer dan drie ton zware Nilesat足201 communicatiesatelliet klaar voor zijn lancering. Bron: ESA / Arianespace.

Rubriek

029

Cerealogie in Waasmont足Landen Arjan van der Star

030

Serie (2/2)

031

SUPERPROMOTIES Aanbod geldig van 01092010 t/m 31102010 Raadpleeg onze website voor meer informatie

Meade

10" tot 16" LX200 ACF telescopen De meest gebruikte research telescoop ter wereld komt nu met het meest geavanceerde optische systeem. Meade's LX200ACF komt met Advanced Coma Free (ACF) optiek die binnen het bereik ligt van aspirant astronomen. Bijna elke observatiepostreflector in de wereld gebruikt een aplanatic (comafree) optisch systeem zoals de RitcheyChrétien (RC). U kunt nu optiek bezitten die vergelijkbaar is met wat de professionals gebruiken. De LX200ACF heeft alle eigenschappen die in het veld zijn bewezen. Dit is inclusief GPS, Primary Mirror Lock, Zero ImageShift Microfocuser, Oversized Primary Mirror, SmartDrive , SmartMount , AutoStar® II en meer. Bovendien wordt de LX200ACF geleverd met optiek van observatiepost klasse en een Series 5000 26mm 5Elementen Plössl oculair.

Vanaf 4.210,50 euro Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

IS GRAT 40mm SolarMax HAlpha telescoop ter waarde van 1.995,00 euro

Meade

6" en 8" Lightswitch ACF telescopen De revolutionaire ETXLS telescoop biedt de meest geavanceerde elektronica en optica ooit toegepast op een consumenten telescoop. Meade had als doel een makkelijk te gebruiken telescoop die geschikt is voor onderwijs maar ook high peformance toepassingen. Deze telescoop maakt gebruikt van het revolutionaire LightSwitch technology en maakt gebruik van SchmidtCassegrain optiek. Kortom: dit is absoluut de meest veelzijdige telescoop voor deze prijs !

Vanaf 1.549,50 euro Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Meade

8" tot 12" LX90 ACF, 6" en 8" LT en 6" tot 10", 8" LX200 en LXD75 telescopen

GRATIS 3,5" LCD Lightswitch monitor ter waarde van 149,00 euro

GRAT

De Meade LXD75 N6AT Newton telescoop met GOTO functie wordt geleverd op een oerdegelijke montering en statief met de 497 Autostar die een bibliotheek heeft van net iets meer dan 30.000 hemelobjecten. Een bijzonder degelijk toestel voor een zeer budgetvriendelijke prijs. De telescoop heeft een focale lengte van 762mm en een f/5 ratio. Vanzelfsprekend is de spiegel behandeld met de bekende Meade 'multicoatings' waardoor de lichtopbrengst nog groter wordt. Inclusief 6x30 zoeker, Meade 26mm Series 4000 Super Plössl oculair en 2" focusser w/1.25" adapter.

Vanaf 852,50 euro Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Super Plössl oculairs + filters kist ter waarde van 199,00 euro

Prijzen geldig tot 31102010 of zolang de voorraad strekt. Levering (momenteel) uitsluitend in België.

Science and fun for everyone ! 032

www.eurekashop.be Email: info@eurekashop.be Tel.: 059/51.83.88

Kortnieuws Astronauten aan boord van het internationale ruimtestation ISS hebben maandag een nieuwe koelpomp geïnstalleerd. Met de installatie van de pomp moeten de al ruim twee wekende durende koelproblemen zijn opgelost. Uit de eerste testen blijkt dat de nieuwe ammoniakpomp naar behoren functioneert. De vluchtleiders moeten echter nog een aantal testen uitvoeren. Als deze goed verlopen is de verwachting dat het koelsysteem donderdag weer normaal functioneert. ‘We krijgen snel een fors koeler ruimtestation’, aldus Mission Control.Het ruimtestation draait al sinds 31 juli op slechts de helft van het koelvermogen. De zeskoppige bemanning moest wetenschappelijke projecten stilleggen en onnodige apparatuur uitschakelen om te voorkomen dat het koelsysteem overbelast zou raken. De leefomstandigheden aan boord zijn echter niet in gevaar geweest. Astronauten Douglas Wheelock en Tracy Caldwell Dyson zijn in totaal bijna 23 uur in de ruimte geweest om de reparatie uit te voeren. In slechts tien dagen maakten ze drie ruimte wandelingen. Mogelijk is er nog een vierde ruimtewandeling nodig om de kapotte pomp op een goede plek op te bergen. Of deze bemanning dat nog gaat doen is echter de vraag. Bron: Belga / 1608 2010. China heeft de bouw afgerond van de ruimtemodule Tiangong1, meldt het officiële persbureau Xinhua. Nu volgt een lange periode van testen van wat een embyronaal ruimtestation moet worden.De ongeveer 8,5 ton wegende Tiangong1 ('Hemels Paleis') moet in 2011 de ruimte in gaan, en moet volgens vroegere berichtgeving door de Chinese staatsmedia uiteindelijk een bemand ruimtelab worden waarin Chinese ruimtevaarders veilig kunnen wonen en werken. Voorafgaand zijn er drie experimentele koppelingen met een Shenzhoucapsule. De eerste koppeling aan de module zal met de door een Lange Mars IIF draagraket te lanceren onbemande Shenzhou8 zijn, in de tweede helft van 2011. De Shenzhou9 en Shenzhou10 zullen in 2012 wel bemand zijn, door twee of drie taikonauten. Daar zouden ook vrouwen bij zijn, een primeur voor de bemande Chinese ruimtevaart. China is in 2003 met de Shenzhou5 de derde mogendheid geworden om zelfstandig iemand de ruimte in te schieten. In 2008 maakte een taikonaut de eerste ruimtewandeling, van uit de Shenzhou7. Bron: Belga / VSV / 18082010. Specialisten van het vluchtleidingscentrum Tsoup nabij Moskou hebben de voorbije nacht met acht motoren van een Progressruimtecargo de baan van het Internationaal Ruimtestation ISS opgekrikt. Het betreft een routinematige operatie. Om 22.33 uur floepten de motoren aan van de Progress MO6M, om 658 seconden te blijven draaien. Daardoor klom de baan van de spacemeccano met 2,2 km tot een hoogte van 355.5 km. Dit is de ideale hoogte voor de nakende koppeling van een nieuwe onbemande cargo, de op 8 september te lanceren Progress M 07M, en voor de terugkeer naar de Aarde op 24 september van Aleksandr Skvortsov, Michaïl Kornijenko en Tracy Caldwell Dyson met de Sojoez TMA18. De zes opvarenden van het ISS waren op voorhand verwittigd, maar hebben nauwelijks iets van het manoeuvre gemerkt. Ze waren er niet bij betrokken en maakten zich op om te gaan slapen. Bron: Tass / AFP / DDH / 19082010. De spieren van astronauten verzwakken tijdens lange ruimtereizen zo erg dat hun kracht tijdens een reis naar Mars mogelijk zal halveren. Dat hebben Amerikaanse wetenschappers vastgesteld in een nieuwe studie. De verzwakking van de spieren van astronauten die 180 dagen in de ruimte verblijven is vergelijkbaar met de achteruitgang van het spiergestel die mensen op aarde tussen hun 30e en 80e levensjaar meemaken. Dat schrijven wetenschappers van de Universiteit van Marquette in het weten schappelijk tijdschrift Journal of Physiology. De achteruitgang van de spieren kan oplopen tot 40 procent. Het effect wordt veroorzaakt door de invloed van gewichtsloosheid op het menselijk lichaam. Bij eventuele reizen naar Mars zou de spierkracht van astronauten zelfs met 50 procent kunnen aftakelen, zo hebben de onderzoekers berekend. Een reis naar Mars (heen en terug) zou volgens de huidige schattingen ongeveer drie jaar duren. De studie van de Amerikaanse wetenschappers is het eerste gedetailleerde onderzoek naar de invloed van ruimtereizen op menselijke spieren. De wetenschappers onderzochten spierweefsel van negen astronauten vlak voor en vlak na hun verblijf van 180 dagen in het Internationaal Ruimtestation ISS. Een goede conditie voor vertrek bleek niet te

helpen om het verlies aan spierkracht te beperken. Opvallend genoeg vertoonden de astronauten met de grootste spierbundels ook de meeste achteruitgang tijdens hun verblijf in de ruimte. Volgens hoofdonderzoeker Robert Fitts zal een eventuele reis naar Mars extra gevaarlijk worden door de voorspelde aftakeling van de spieren. Zo zullen astronauten bij de terugreis naar de aarde mogelijk te zwak zijn om zichzelf in veiligheid te brengen tijdens een noodsituatie. Volgens Fitts moeten er dan ook nieuwe trainingsprogramma’s worden ontwikkeld voor astronauten in de ruimte. Specifieke oefeningen kunnen de verzwakking van hun spieren mogelijk beperken. De onderzoeker vindt wel dat ruimtereizen naar Mars in de toekomst doorgang moeten vinden. “Bemande reizen naar Mars zijn de toekomst”, verklaart Fitts op nieuwssite ScienceDaily. “Zonder die ontdekkingsreizen zullen we nooit in staat zijn om het heelal volledig te begrijpen.” Bron: NU / 19082010. China heeft de bouw afgerond van de ruimtemodule Tiangong1, meldt het officiële persbureau Xinhua. Nu volgt een lange periode van testen van wat een embyronaal ruimtestation moet worden.De ongeveer 8,5 ton wegende Tiangong1 ('Hemels Paleis') moet in 2011 de ruimte in gaan, en moet volgens vroegere berichtgeving door de Chinese staatsmedia uiteindelijk een bemand ruimtelab worden waarin Chinese ruimtevaarders veilig kunnen wonen en werken. Voorafgaand zijn er drie experimentele koppelingen met een Shenzhoucapsule. De eerste koppeling aan de module zal met de door een Lange Mars IIF draagraket te lanceren onbemande Shenzhou8 zijn, in de tweede helft van 2011. De Shenzhou9 en Shenzhou10 zullen in 2012 wel bemand zijn, door twee of drie taikonauten. Daar zouden ook vrouwen bij zijn, een primeur voor de bemande Chinese ruimtevaart. China is in 2003 met de Shenzhou5 de derde mogendheid geworden om zelfstandig iemand de ruimte in te schieten. In 2008 maakte een taikonaut de eerste ruimtewandeling, van uit de Shenzhou7. Bron : Belga / VSV / 18082010.

Tengevolge van een nieuwe computerpanne kan de Europese Gocesatelliet geen wetenschappelijk gegevens meer naar de wetenschappers op de grond sturen, zo heeft de BBC gemeld. Het betreft een 350 miljoen euro kostende missie. De Goce is op 17 maart vorig jaar met een Russische Rockotdraagraket van op de Russische basis Plessetsk de ruimte ingebracht om met een nooit geziene precisie onderzoek te doen naar het zwaartekrachtveld van onze planeet.Omwille van panne met een processor moest de vluchtleiding in februari de satelliet laten overschakelen op een reservesysteem. Dit heeft het nu ook laten afweten. Ingenieurs werken zich uit de naad om de Goce weer aan de praat te krijgen. Al de andere systemen van de Goce werken normaal. Het Europese ruimtevaart bureau ESA zei bij monde van projectmanager Rune Floberghagen dat de situatie moeilijk is, maar dat men niet zonder ideeën zit en er vertrouwen in heeft dat de situatie weer rechtgezet raakt. Ondertussen is het tuig in een hogere baan gemanoeuvreerd, terwijl de Goce met zowat 260 km hoogte volgens de BBC momenteel de laagst vliegende operationele satelliet is. Zelfs al raakt de Goce verloren, dan heeft de kunstmaan al twee derde van de aanvankelijk gedachte data opgeleverd, zegt de Britse openbare omroep. Thales Alenia Space Etca in Charleroi was betrokken bij de ontwikkeling van het pronkstuk van de Goce, de uit zes sensoren bestaande gradiometeraccelerometer. Het satellietvolgstation in het BelgischLuxemburgse Redu volgt mee het in de juiste baan brengen van de 1,1 ton wegende satelliet. Bron: Belga / ADV / 2308 2010.

De NARO1, voordien bekend als de Korea Space Launch Vehicle (KSLV), werd voor het eerst gelanceerd op 25 augustus 2009. Deze beschei den draagraket is gebaseerd op de eerste trap van de Russische Angara raket. Beide lanceringen zijn tot op heden mislukt. Bron: KARI.

033

De Space Camp avonturen... Patrick Jaecques

De deelnemers aan het Eureka Space Camp te Ieper samen met edutainer Dieter Janssoone en gastspreker Bianca Nowak. Zin om er de volgende keer bij te zijn ? Duid dan alvast 25 t/m 29 juli 2011 aan in je agenda. Bron: Eureka.

034

Artikel

Media: Belgisch instrument geselecteerd voor Mars missie Redactioneel

Rubriek

035

Space Sculptures Redactioneel / ESA

De race om het wereldrecord rendement in zonnecellen wordt mooi weergegeven door deze grafiek. Bron: Wikimedia Commons.

036

Artikel

Kortnieuws Er zijn geen aanwijzingen dat de koudeperiode van 13.000 jaar geleden, het ‘Jonge Dryas’, het gevolg was van de explosie van een komeet of reuzenmeteoriet in de dampkring. Volgens de aanhangers van deze theorie zou zo’n explosie in grote delen van NoordAmerika en Europa megabranden hebben veroorzaakt waarvan de rook de zon voor lange tijd aan het zicht onttrok. Maar volgens Britse onderzoekers is er niets wat op zo’n catastrofale gebeurtenis wijst. De koudeperiode trad in tijdens het einde van de laatste ijstijd, toen het op aarde al weer geleidelijk warmer werd. Maar 12.900 jaar geleden werd het opeens weer tien graden kouder. Deze koudeperiode duurde 1.300 jaar en wordt het Jonge Dryas genoemd, naar het toendraplantje Dryas octopetala (zilverkruid). In NoordAmerika stierven toen vele planten en zoogdieren uit. Enkele jaren geleden opperden de Amerikaanse onderzoekers Richard Firestone en Douglas Kennett dat de kou misschien werd veroorzaakt door de inslag van een komeet of planetoïde. De intense hitte daarvan zou catastrofale natuurbranden hebben veroorzaakt die lange tijd heel veel stof in de atmosfeer brachten. Firestone en Kennett baseren hun theorie op een aardlaag met verschroeid organisch materiaal die uniek zou zijn voor het begin van het Jonge Dryas. Andrew Scott en collega’s hebben nu echter aangetoond dat dit materiaal, zoals koolstofbolletjes en houtskooldeeltjes, helemaal niet uniek is voor deze laag. Die deeltjes zitten ook in aardlagen die duizenden jaren ouder en jonger zijn. Ze ontstaan tijdens periodiek optredende natuurbranden. Verder blijken de vorm en structuur van de koolstofbolletjes overeen te komen met die van 'sclerotia', klompjes verharde schimmeldraden. Dat wijst niet op de verzengende hitte van een inslag en een megabrand. Als zulke klompjes boven de 350 graden worden verhit, verliezen zij hun structuur. Volgens Scott laat het nieuwe onderzoek weinig heel van de theorie dat de abrupte klimaatverandering die het Jonge Dryas inluidde, veroorzaakt werd door een object uit de ruimte. ‘Deze theorie is in sommige kringen erg populair, maar wordt door niets ondersteund’, aldus Scott. Het onderzoek van Scott en collega’s wordt binnenkort gepubliceerd in de Geophysical Research Letters. Bron: G. Beekman / 02082010. De uitstoot van CO2 verdrievoudigt als auto's worden gehinderd door slecht afgestelde verkeerslichten. Dat blijkt uit metingen van Touring. De mobiliteitsorganisatie wijst met een beschuldigende vinger naar de overheden, en dan vooral naar het Brussels Gewest. Het functioneel onderhoud van de verkeerslichten in België krijgt veel te weinig aandacht, zegt Touring.De mobiliteitsorganisatie deed metingen en berekeningen op basis van een studie die ze vorig jaar publiceerde in samenwerking met de K.U.Leuven en Febiac. Als typevoorbeeld van hoe het niet moet, noemt Touring de Keizer Karellaan in Brussel. De verliestijd door de lichten bedraagt er gemiddeld negen minuten doordat de voertuigen gemiddeld vier cycli moeten wachten alvorens ze kunnen doorrijden. Volgens Touring is er daardoor drie keer meer CO2uitstoot. Bovendien stijgt de uitstoot van fijne stofdeeltjes zoals CO en NOX met respectievelijk gemiddeld 10 en 6 procent. De organisatie hekelt de "arrogantie" waarmee het Brussels Gewest de vragen en suggesties van automobilisten afwijst, maar er zijn nog plekken waar de verkeerslichten niet gesynchroniseerd worden: de Koning Boudewijnlaan in Leuven, of de N1 in Mortsel bijvoorbeeld. Touring acht het "ontegensprekelijk bewezen" dat veel optrekken en afremmen het benzineverbruik en dus de uitstoot enorm doet toenemen. Toch

doen de overheden veel te weinig inspan ningen om de ongeveer 3.000 verkeerslichten in ons land functioneel te onderhouden, luidt het. Daarbij worden systematische wijzigingen in het verkeerspatroon opgepikt en geïmplementeerd in een verbeterde regeling van de verkeerslichten. Touring pleit voor de oprichting van een Verkeers Lichten Onderhoudsteam of VLOTteam. Bron: Belga / TW / 03082010.

De hittegolf in Rusland en de alles verwoestende overstromingen in Pakistan kunnen verband houden met het ongewone gedrag van de straalstroom, dat beweren wetenschappers. De straalstroom is een wind op grote hoogte die rond de aarde cirkelt van west naar oost. Normaal zorgt dit voor natte, maar milde Atlantische lagedrukgebieden boven GrootBrittannië. Meteorologen zeggen dat de stroom nu abnormale patronen vertoont, waardoor weersystemen boven een gebied blijven hangen en voor extreem weer zorgt. Grafieken van 24 tot 30 juli tonen een opeenvolging van meanders in de straalstroom: een noordelijke boven de Atlantische oceaan en een zuidelijke boven Europa. Hier split de straalstroom rond een anticycloon over het westen van Rusland, die alles blokkeert. Aan de oostelijke kant van deze anticycloon beweegt lucht in de zuidelijke meander dichtbij Pakistan. Cijfers van dezelfde periode van vorige jaren tonen aan dat er normaal nu kalmere winden zouden moeten zijn en minder patronen die blijven hangen. De straalstroom wordt nu op zijn plaatsgehouden door Rossbygolven die normaal een golfpatroon produceren. Normaal beweegt de straalstroom midden juli oostwaarts, nu blijft deze hangen door deze golven. Volgens professor Reading kan de geblokkeerde straalstroom de oorzaak zijn van de hittegolf in Japan en het warme weer in GrootBrittannië. In Pakistan viel dit samen met het regenseizoen, waardoor dit tragische gevolgen had. De overstromingen begonnen twee weken geleden en zouden al ongeveer 1.600 mensen gedood hebben en twee miljoen mensen dakloos zijn ondertussen dakloos. In Rusland trok de straalstroom warme lucht aan van Afrika, waardoor het er ontzettend heet is. Als gevolg van de hittegolf wordt het hele land geteisterd door branden. Wetenschappers weten de oorzaak nog niet van dit blokkerend effect, eerder onderzoek bracht het wel al in verband met een lage activiteit van de Zon. Bron: EP / 12082010.

Op de Amerikaanse website www.ifitwasmyhome.com kan men niet alleen zien hoe groot de olie vlek (aan het oppervlak) reeds is, maar ook het oppervlak hiervan vergelijken met waar men woont. Een beeld zegt, ook deze keer, meer dan woorden...

037

Ruimteweer waarnemen met een Belgische satelliet Petra Vanlommel & Elke D'Huys

Deze boeiende serie, die ook gratis verkrijgbaar is als PDF document, is geschreven door Elke D'Huys en Petra Vanlommel van het K.U. Leuven Acade misch Vormingsinstituut voor leraren ism de Koninklijke Sterrenwacht van België. In de superhete corona wordt de bewegingsenergie van elektronen en ionen zo hoog dat ze uit de aantrekkings kracht van de Zon ontsnap pen. De ijle plasmastroom die zo ontstaat noemen we zonnewind.

038

De heliosfeer is een magne tische bubbel rond de Zon en duidt aan tot waar de invloed van de Zon reikt.

Serie (2/5)

Proba2 (Project for Onboard Autonomy 2) is een satelliet van de Europese ruimtevaart organisatie ESA, gemaakt door de Belgische firma Verhaert Space NV. Proba2 kan veel activiteiten autonoom afhan delen, en krijgt om die reden dan ook een krachtige boordcomputer gebaseerd op de LEON processor. De lancering van Proba2 is prima verlopen op 2 november 2009. Bron: Wikipedia.

039

Figuur 3: Als we naar de Zon kijken in zichtbaar licht, kunnen we zwarte vlekken ontdekken op de zonneschijf. Dit zijn de zogenaamde zonnevlekken. Dikwijls komen ze in groepen voor. We onderscheiden in de grotere vlekkenn de umbra (zeer donker) en de penumbra (minder donker). Een vlek heeft een bepaalde magnetische polariteit: het magnetisch veld prikt in of uit het zonne足 oppervlak. Magnetische lus足 sen, dit zijn structuren in de corona, verbinden 2 vlekken met tegengestelde polariteit. Let op, in deze beelden van de fotosfeer zijn de magne足 tische lussen niet zichtbaar. Deze onzichtbare kracht足 velden reiken tot in de corona en kan je zichtbaar maken door in het EUV naar de Zon te kijken.

040

Grafiek van de flux van X stralen, gemeten door de GOES satelliet op 7 februari 2010. De grafiek toont een aantal Mtype zonnevlammen geproduceerd door NOAA 1045. Schematische weergave van de Zon op de SIDC webpagina. Hierop staan actieve gebie den aangeduid die op 11 februari 2010 zichtbaar waren op het zonsoppervlak. Het actieve gebied NOAA 1045 dat later besproken zal worden, is hier zichtbaar aan de westelijke zonnerand (rechts). De berekening van de kans op C, M en Xtype zonnevlam men door het SIDC voor het actieve gebied Catania 40 (NOAA 1045) op 10 februari 2010. Dit gebied produ ceerde in de dagen voordien verschillende Mtype zonne vlammen.

041

Het noordpoolijs smolt sneller deze zomer Redactioneel / PCCC

042

Artikel

Kortnieuws De gerenommeerde astrofysicus Stephen Hawking laat weer van zich horen. "Als het menselijke ras de komende twee eeuwen de ruimte niet koloniseert, zal het voorgoed verdwijnen", beweert hij. Onze enige kans op overleving bestaat erin de Aarde te verlaten en andere planeten te bewonen, meent hij.Hawking zei een en ander in een interview met de website Big Think. Hij blijft weliswaar optimistisch maar de komende paar eeuwen zal er omzichtig nagedacht moeten worden, wil de mens overleven. "Ik zie grote gevaren voor het menselijke ras. In het verleden kwam het overleven van de mens al een paar keer op één druk op de knop aan. Zoals tijdens de Cubaanse raketcrisis in 1963. Dat soort voorvallen zal in frequentie alsmaar toenemen. We moeten daar zeer voorzichtig mee omspringen." "Maar ik ben een optimist", gaat hij verder. "Als we ons de komende tweehonderd jaar van rampen kunnen vrijwaren, dan zou ons ras veilig moeten zijn doordat we ons in de ruimte verspreiden." Eerder dit jaar waarschuwde Hawking ook al dat we moeten oppassen voor contacten met aliens in de ruimte omdat die ons niet altijd als vrienden zullen beschouwen. "Als we de enige intelligente wezens zijn in het melkwegstelsel dan moeten we ons van ons eigen behoud verzekeren." Historisch gezien komen we volgens de wetenschapper dus terecht in een gevaarlijke periode. "Het gevaar schuilt in de toenemende wereldbevolking en gebruik van de eindige levensbronnen van de Aarde samen met onze technische vaardigheden om het milieu ten goede en ten kwade te kunnen veranderen." "Onze genen bepalen ons overlevingsinstinct waar we in het verleden al gebruik van maakten. Maar de volgende honderd jaar worden heel moeilijk om rampen te vermijden, laat staan de komende duizenden jaren. Onze enige kans op overleven bestaat erin ons te verspreiden in de ruimte en de Aarde te verlaten." Hawking pleit dan ook voor bemande ruimtevluchten. Eerder dit jaar beweerde hij al dat een ruimteschip dat door de tijd zou kunnen reizen enkel in de toekomst, niet in het verleden de relativiteitstheorie van Einstein zou ontkrachten. In de toekomst zou de mens zo generaties kunnen overslaan. Als na zes jaar de topsnelheid kan bereikt worden, die 98 procent van de snelheid van het licht (105 miljoen kilometer per uur) bedraagt, dan komt een dag aan boord van zo'n schip overeen met één jaar op Aarde, beweert Hawking nog. Op 80 jaar zouden de passagiers dan het einde van het melkwegstelsel bereiken. Amerikaanse astronomen hebben voor het eerst een planetoïde ontdekt die de planeet Neptunus (op ruime afstand) volgt. Het object is al in 2008 voor het eerst waargenomen, maar pas nu is komen vast te staan dat het een vaste positie inneemt ten opzichte van Neptunus (Science Express, 12 augustus). De naar schatting honderd kilometer grote planetoïde 2008 LC10 bevindt zich in het zogeheten Lagrangegebied L5 van Neptunus. Bij elke planeet zijn vijf gebieden waar de zwaartekrachtsaantrekking van de zon en de planeet zodanig in evenwicht zijn, dat een klein object een min of meer vaste positie ten opzichte van de planeet kan innemen. De gebieden L1, L2 en L3 zijn instabiel, waardoor een kleine verstoring er al toe leidt dat een object aan de wandel gaat. Maar L4 en L5, die respectievelijk voor en achter de planeet liggen, zijn stabiel. Tot nog toe zijn bij drie planeten in ons zonnestelsel van die Lagrangeplanetoïden of 'trojanen' ontdekt: Mars, Jupiter en Neptunus. Bij deze laatste planeet waren tot nog toe alleen zes planetoïden in het L4gebied waargenomen, maar nu is er dus ook eentje in het L5gebied gevonden. Hoogstwaarschijnlijk

bevinden zich daar nog veel meer planetoïden, maar die zijn door de grote afstand moeilijk traceerbaar. Onderzoek wijst er op dat deze objecten al vroeg in de geschiedenis van het zonnestelsel door het zwaartekrachtsveld van Neptunus zijn ingevangen. 12082010. Een maand lang sterren tellen. Dat vragen de provinciale milieufederaties en Stichting Natuur en Milieu aan mensen in het hele land. De bedoeling is erachter te komen hoe donker het nog is in Nederland. Geteld wordt er tussen 10 oktober en 10 november. De landelijke sterrentelling staat in het teken van de jaarlijkse Nacht van de Nacht, dit jaar op 30 oktober. Het is de bedoeling het aantal (zichtbare) sterren rond sterrenbeeld Cassiopeia te tellen. Hoe meer sterren te zien zijn, hoe donkerder het is op het punt van waarneming. Cassiopeia staat in oktober en november recht boven Nederland. Tijdens een heldere nacht zijn op de ene plek meer sterren te zien dan op een andere. Dat komt door lichtvervuiling van bijvoorbeeld kassen, verlichte reclamezuilen en verlichting van wegen en huizen. Het licht verstoort dieren en mensen. Duisternis is een oerkwaliteit, die we moeten koesteren, aldus de organisaties. Tijdens de Nacht van de Nacht zijn er in het hele land activiteiten om te genieten van de schoonheid van de nacht. Astronomen hebben met behulp van de Amerikaanse satelliet Fermi gammastraling waargenomen van een zogeheten nova (Science, 13 augustus). Dat is verrassend, omdat tot nog toe werd aangenomen dat deze sterexplosies niet krachtig genoeg zijn om zulke energierijke straling te produceren. Een nova is een ster die plotseling en kortstondig helderder wordt. De uitbarsting ontstaat als een onopvallende witte dwergster zo veel materie van een begeleidende ster heeft aangezogen, dat er aan zijn oppervlak een thermonucleaire explosie optreedt. Vergeleken met supernova explosies, waarbij de ontploffende ster compleet aan flarden wordt geblazen, zijn novaexplosies van bescheiden omvang. Toch was de nova V407 Cygni, die op 11 maart verscheen, een krachtige bron van gammastraling de meest energierijke vorm van straling die we kennen. De astronomen denken dat het ontstaan ervan op een toevalligheid berust: de begeleidende ster van de witte dwerg van V407 is een rode reuzenster die momenteel veel gas de ruimte in blaast. Hierdoor zou het tot een ongewoon harde botsing zijn gekomen tussen de schokgolf van de novaexplosie en het gas in de omgeving. 12082010. Als wij aardbewoners ooit in contact komen met buitenaardse wezens, dan zullen die eerder meer willen leren over Johann Sebastian Bach en Vincent Van Gogh dan Albert Einstein of Isaac Newton, zo heeft de website space.com op gezag van wetenschappers gemeld. Op een conferentie over de zoektocht naar buitenlandse intelligentie luidde het dat een buitenaardse beschaving wellicht ouder zal zijn dan de onze en ook technologisch meer geavanceerd. Kunst en muziek zou hen aldus meer aanspreken dan onze wetenschap en wiskunde, want de schone kunsten zijn typisch voor de mens. Toch zullen die E.T.'s wellicht zo verschillen van ons dat ze waarschijnlijk moeilijk onze kunst gaan begrijpen. Wij moeten ons buitenaards contact dus best laten kennis maken met kunst op basis van taal en de wetmatigheden van de wiskunde die universeler zouden moeten zijn. Bach, Vivaldi en andere componisten uit de barok zouden aldus in het plaatje passen. Met betrekking tot visuele kunsten zou preRafaeliaanse kunst de buitenaardsen kunnen charmeren.

043

De hemelkalender Marc van der Sluys

Marc van der Sluys is Natio足 naal Fellow van het Canadees Instituut voor Theoretische Astrofysica (CITA) aan de Universiteit van Alberta. Hij werkt aan de evolutie van dubbelsterren en het waarne足 men van gravitatiestraling van neutronensterren en zwarte gaten met LIGO en Virgo.

044

NGC 7662, ook bekend als de blauwe sneeuwbal, is een planetaire nevel in het sterren足 beeld Andromeda.

Rubriek

045

Gegevens van de bedekking voor een aantal plaatsen in Nederland en BelgiĂŤ. Kolom 1 geeft de plaatsnaam aan. Intrede: (kolo

046

Meteorenzwermen zijn zwer足 men van meteoren, vaak afkomstig van stof en gruis achtergelaten door kometen. Wanneer een komeet in de buurt van de zon komt, gaat het ijs verdampen en via geisers door de korst van de komeet breken. Het stof dat hierbij vrijkomt, kan later een meteorenzwerm veroorzaken. Interessant bij een meteoren足 zwerm is dat alle deeltjes uit dezelfde richting komen. Door het perspectiefeffect lijkt dan alsof de trajecten van de veroorzaakte meteoren, bij achterwaartse verlenging, uit een zelfde punt lijken te komen (net zoals de sporen van een lange, rechte spoorweg). Dit punt noemt men de radiant van de zwerm. Meteorenzwermen worden doorgaans genoemd naar het sterrenbeeld waarin hun radiant gelegen is. Omdat in de paar dagen dat een zwerm te zien is de aarde verder trekt in zijn baan verschuift de radiant enigszins.

047

048

Media: De buitenaardsen komen er aan. Zeker weten ! Redactioneel

Rubriek

SETI, de "Search for Extrater足 restrial Intelligence" (De zoektocht naar buitenaardse intelligentie) is een project waarbij door gevoelige radio足 telescopen wordt gezocht naar signalen uit de ruimte die kenmerken hebben waaruit blijkt dat ze veroorzaakt zouden kunnen zijn door een buitenaardse beschaving. Bron: Wikipedia.

049

AEG: De start van een nieuw tijdperk... Redactioneel

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

050

Artikel

De AEG leden samen met en足 kele sympatisanten alsook de schepen Yves Mirroir en bur足 gemeester Jean Vandecasteele tijdens de viering van onze tiende verjaardag. Bron: De Zeewacht.

051

Woord v/d maand: Roodverschuiving Dirk Devlies

052

Dirk Devlies is, naast lid van de Astro Event Group vzw, ook actief in de Vereniging Voor Sterrenkunde waar hij zetelt in de raad van beheer. Zowat elk vrij moment steekt hij in z'n zelfgemaakt sterrenkundig en ruimtevaartgericht woorden足 boek. Een omvangrijk werk dat al enkele duizenden pagina's telt..

Rubriek

053

Roodverschuiving in de astro足 nomie en de natuurkunde is het verschijnsel dat het spectrum van uitgezonden licht of andere elektromagnetische straling bij ontvangst naar "rood" verschoven is, dat wil zeggen in de richting van de langere golflengten (lagere frequenties). Bron: Wikipedia.

054

Kortnieuws Langsheen de buitenmuur van de liftkoker die toegang biedt tot de volkssterrenwacht, is er een unieke oliebarometer geïnstalleerd, naar het voorbeeld van de Italiaanse wetenschapper Evangelista Torricelli. Hiermee wordt heel aanschouwelijk voorgesteld hoe de lucht drukt op de Aarde. De VSRUG vzw, uitbater van de UGentVolkssterrenwacht Armand Pien, vervult een belangrijke rol in de wetenschapspopularisering. Meer bepaald sterrenkunde, weerkunde en aanverwante wetenschappen worden er voor een breed publiek toegankelijk gemaakt. Beschrijving van de barometer: De barometer bestaat uit een glazen vat van 200 liter, gevuld met olie. Een glazen buis met een lengte van meer dan 13 meter is verbonden met het olievat. Een vacuümpomp maakt de buis luchtledig waardoor de luchtdruk de olie in de buis naar boven duwt. De hoogte van de olie in de buis wordt dan bepaald door de actuele luchtdruk. Het geheel zit omvat in een weerbestendige roestvrijstalen omkadering. De buis en de cijfers worden in het donker verlictht met led en UVverlichting. Zeker een bezoek waard! Deze barometer zal feestelijk ingehuldigd worden op donderdag 9 september 2010 om 20h00. Bron: UGent / 17082010. Met NASA's infraroodtelescoop Spitzer is ontdekt dat de meeste stervormingsactiviteit lang geleden juist voorkwam in de dichtbevolkte kernen van clusters van sterren stelsels. Clusters zijn grote verzamelingen van honderden of duizenden sterrenstelsels die door hun onderligne zwaartekracht bijeen worden gehouden. In het centrum van een cluster staan de sterrenstelsels het dichtst bij elkaar. Tegenwoordig zijn die dichtbevolkte centra juist een toonbeeld van rust: ze bevatten grote, elliptische sterrenstelsels waarin nog maar weinig nieuwe sterren ontstaan; de meeste stervormingsactiviteit vindt juist plaats in de dunbevolktere buitengebieden van een cluster. Maar volgens de Spitzerwaarnemingen, die geanalyseerd zijn door astronomen van de Texas A&M Universiy, was dat een slordige tien miljard jaar geleden dus net andersom. In de verre cluster CLG J0218205102 blijken de meest actieve sterrenstelsels, waarin honderden of zelfs duizenden nieuwe sterren per jaar ontstaan, zich juist in het dichtbevolkte centrum te bevinden. Mogelijk wordt de stervormingsactiviteit 'aangedreven' door onderlinge wisselwerkingen en botsingen van sterrenstelsels. De cluster wordt waargenomen zoals hij er ongeveer vier miljard jaar na de oerknal uitzag vermoedelijk vlak voordat de grootste geboortegolf van nieuwe sterren op zijn eind loopt. Volgens de onderzoekers, die hun resultaten publiceren in The Astrophycisal Journal , bieden dit soort waarnemingen een unieke kijk op de wijze waarop actieve sterrenstelsels hun wilde haren verliezen en aan een rustiger periode in hun leven beginnen. 18082010. Het leek altijd zo simpel: een extreem zware ster stort aan het eind van zijn leven ineen tot een zwart gat; iets lichtere sterren eindigen als kleine, compacte neutronensterren. Een publicatie van Europese sterrenkundigen in het vakblad Astrophysical Journal zet echter vraagtekens bij dat idee. Als een zware ster is opgebrand, ontploft hij als supernova, maar de kern van de geëxplodeerde ster stort juist ineen onder zijn eigen gewicht. Wat overblijft is in de meeste gevallen een neutronenster: een supercompact hemellichaam van een kilometer of twintig in middellijn. Eén theelepel neutronenstermaterie weegt ongeveer zoveel als de Mount Everest. Is de oorspronkelijke ster

extreem zwaar, dan stort de kern nog verder ineen, tot een zwart gat – een gebied in de ruimte waar de zwaartekracht zo sterk is dat er zelfs geen licht uit kan ontsnappen. Algemeen wordt aangenomen dat sterren die meer dan vijfentwintig keer zo zwaar zijn als de zon hun leven eindigen als zwart gat. Met de Europese Very Large Telescope is nu echter een neutronenster bestudeerd waarvan is vast komen te staan dat hij het overblijfsel is van een ster die ooit minstens veertig keer zo zwaar was als de zon. De neutronenster bevindt zich in de sterrenhoop Westerlund 1, op zestienduizend lichtjaar afstand van de aarde. Hij valt op door zijn extreem sterke magneetveld. Dat de voorloper van deze ‘magnetar’ ooit zo’n extreem zware ster is geweest, volgt uit metingen aan andere zware sterren in de sterrenhoop. Al die sterren zijn een paar miljoen jaar geleden vrijwel tegelijkertijd ontstaan. Geen van de sterren in Westerlund 1 is echter zwaarder dan veertig zonsmassa’s. Omdat zware sterren een kortere levensduur hebben dan lichtere sterren, moet de voorloper van de magnetar dus zwaarder zijn geweest dan veertig zonsmassa’s, anders had hij nog geen supernovaexplosie ondergaan. De reuzenster is tijdens zijn korte leven waarschijnlijk heel veel massa kwijtgeraakt, misschien omdat hij deel uit heeft gemaakt van een dubbelstersysteem waarin materieoverdracht plaatsvond. Hoe de vork precies in de steel zit, is echter niet bekend. Volgens teamlid Norbert Langer van de Universiteit Utrecht roepen de nieuwe metingen ‘de netelige vraag op hoe zwaar een ster moet zijn voordat hij ineen stort tot een zwart gat.’ 18082010. Sterrenkundigen van de Universiteit van Amsterdam en van de Amerikaanse ruimte vaartorganisatie NASA hebben een snel rondtollende neutronenster ontdekt die pulsen van röntgenstraling uitzendt en een baan beschrijft rond een gewone ster, waardoor hij met de regelmaat van de klok aan het zicht wordt onttrokken. De ontdekking van de eclipserende röntgenpulsaar maakt het binnenkort hopelijk mogelijk om de middellijn en de massa van de neutronenster heel nauwkeurig te bepalen. Daardoor komen astronomen meer te weten over de inwendige opbouw van deze bizarre sterren. Neutronen sterren zijn de compacte overblijfselen van zware sterren die hun leven hebben beëindigd in een supernovaexplosie. Ze zijn zwaarder dan de zon, maar niet groter dan een kilometer of twintig. De nieuw ontdekte ster (J1749 geheten) zuigt gas op van zijn begeleider. Dat gas wordt sterk verhit en zendt röntgenstraling uit. Doordat de neutronenster 518 keer per seconde (!) om zijn as draait, zien sterrenkundigen die röntgenstraling in de vorm van heel korte pulsen. Tijdens een röntgenuitbarsting op 10 april werd de ster waargenomen door de Amerikaanse Rossi X ray Timing Explorer. Uit de precisiemetingen blijkt dat de neutronenster en de begeleider eens in de 8,8 uur om elkaar heen bewegen. Daarbij wordt de neutronenster regelmatig door de begeleider bedekt vanaf de aarde kijken we kennelijk vrijwel exact 'van opzij' tegen de baan van de dubbelster aan. Door in de toekomst met een gewone telescoop ook nauwkeurige metingen te verrichten aan de beweging van de begeleider, is het mogelijk om de massa van de neutronenster te bepalen. Uit de waarnemingen van de onderlinge bedekkingen kan ook de middellijn worden afgeleid. Op die manier zal het mogelijk zijn om informatie te verkrijgen over de dichtheid en de inwendige structuur van de neutronenster. 18082010.

In november 2001 was de be manning van het internationale ruimtestation ISS getuige van de Leoniden meteorenstorm. Bron: NASA..

055

Observatoria wereldwijd: De 5.1 meter Hale telescoop Philip Corneille

Philip Corneille is Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Inter足 planetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen. Ingang van de Hale telescoop onderin het 45m hoge, indruk足 wekkende Art Deco gebouw, ontworpen door Russell Porter. Gelegen op slechts 100 Km van San Diego, geniet Mt Palomar nog steeds van donkere nachten. Bron: Philip Corneille.

056

Inspectie van de onderkant van de 5.08 m diameter primaire spiegel, voordat deze per trein verhuisde naar het Caltech slijp足atelier in april 1936. Bron: Caltech/Palomar.

Rubriek

057

De 5.0 m Hale telescoop in 1948. Let op de astronoom ter hoogte van de Cassegrain focus. Bron: Caltech/Palomar.

De 5.0 m Hale telescoop met de typische hoefijzer montering. Bemerk bovenin de “primaire focus” kooi en onderin de “cassegrain focus” kooi. Bron: Caltech/Palomar.

058

Kortnieuws De kolossale Alpha Magnetic Spectrometer (AMS), een deeltjesdetector die vanaf de buitenzijde van het internationale ruimtestation ISS jacht moet gaan maken op antimaterie en donkere materie in het heelal, wordt op 26 augustus van deeltjeslaboratorium CERN in Genève naar het Kennedy Space Center in Florida gevlogen. Eind februari 2011 moet de AMS gelanceerd worden, aan boord van de allerlaatste spaceshuttlevlucht. De afgelopen maanden is het wetenschappelijke instrument uitvoerig getest bij het Europese ruimtetechnologiecentrum ESTEC in Noordwijk. Ook is de supergeleidende magneet in de detector vervangen door een eerder beproefde permanente magneet. Komende dinsdag wordt de AMS van CERN naar het vliegveld van Genève getransporteerd. De antimaterie detector is het grootste wetenschappelijke instrument dat ooit 'aan boord' van het internationale ruimtestation is geplaatst. Hij moet tot 2020 in bedrijf blijven. 19082010. Amerikaanse sterrenkundigen hebben hun prioriteitenlijstje voor de komende tien jaar opgesteld. Astro2010, een onderzoeks commissie van de National Research Council onder voorzitterschap van Stanfordastronoom Roger Blandford, presenteerde afgelopen vrijdag het rapport 'New Worlds, New Horizons in Astronomy and Astrophysics', waarin aanbevelingen staan voor overheidsinves teringen in het komende decennium. Het is de zesde keer dat een dergelijke 'Decadal Survey' is uitgevoerd. Op het gebied van sterrenkundig onderzoek vanuit de ruimte staat de Wide Field InfraRed Survey Telescope (WFIRST) op nummer één in het wensenlijstje en krijgt ook de Laser Interferometer Space Antenna (LISA) een hoge notering; voor onderzoek vanaf het aardoppervlak gaat de nummer éénpositie naar de Large Synoptic Survey Telescope een telescoop met een spiegel van 8,4 meter in middellijn die wordt uitgerust met een kolossale digitale camera van 3,2 gigapixels. Ook de 25 meter CCATtelescoop voor submillimeter straling, die op 5200 meter hoogte in Noord Chili gebouwd moet gaan worden, krijgt in het rapport een sterke aanbeveling. De afgelopen decennia zijn de aanbevelingen van de Decadal Surveys doorgaans in grote lijnen opgevolgd door de Amerikaanse National Academy of Sciences. 16082010. Het magnetisch veld van de aarde beschermt onze planeet tegen de schadelijke invloed van de zonnewind. Dat blijkt uit nieuwe metingen van de Amerikaanse IBEXkunstmaan. De

zonnewind is een stroom van elektrisch geladen deeltjes die door de zon de ruimte in wordt geblazen. Als de aarde geen magnetisch veld zou hebben, zouden die zonnewinddeeltjes de buitenste lagen van de aardse dampkring wegblazen. Door hun elektrische lading dringen de deeltjes echter niet zo makkelijk het magneetveld van de aarde binnen. Daardoor vindt de erosie van de dampkring alleen op extreem grote afstand van de aarde plaats, waar nog maar heel weinig luchtmoleculen aanwezig zijn en het schadelijke effect dus beperkt blijft. De wisselwerking tussen de zonnewind, het aardse magneetveld en de ijle buitenlagen van de dampkring is voor het eerst gedetailleerd in beeld gebracht door de Interstellar Boundary Explorer (IBEX), die op 19 oktober 2008 in een baan om de aarde is gebracht. IBEX is eigenlijk ontworpen om onderzoek te doen aan de allerbuitenste grens van het zonnestelsel, waar de zonnewind in wisselwerking treedt met de ijle materie in de ruimte tussen de sterren. Eerder ontdekte de kunstmaan al een merkwaardige, langgerekte 'band' van elektrisch geladen deeltjes in de buitendelen van het zonnestelsel. Ook ontdekte IBEX waterstofatomen die afkomstig zijn van de maan. De nieuwe metingen aan de wisselwerking van de zonnewind met het magneetveld van de aarde zijn gepubliceerd in een recente editie van Geophysical Research Letters. 16082010. Sterrenkundigen hebben ontdekt dat de ster HD 49933 een activiteitscyclus vertoont zoals de zon, maar dan veel korter. De activiteitscyclus van de zon duurt ongeveer 11 jaar: tijdens elk maximum zijn er veel meer zonnevlekken en zonnevlammen zichtbaar dan tijdens het minimum. De cyclus van HD 49933, op 100 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Eenhoorn, duurt echter minder dan één jaar, waarschijnlijk doordat de ster aanzienlijk groter en heter is dan de zon. De ontdekking van de cyclus werd gedaan met behulp van de Franse satelliet CoRoT, die stertrillingen opmeet. Het is voor het eerst dat de activiteitscyclus van een ster is ontdekt op basis van deze asteroseismologietechniek. Onderzoek aan de cycli van andere sterren biedt mogelijk ook een beter inzicht in de cyclus van onze eigen zon. De nieuwe resultaten zijn deze week gepubliceerd in Science. 18082010.

Het beeld op de achtergrond is een optisch beeld van Hanny's Voorwerp en nabijgelegen sterrenstelsel IC2497 (copy right: William Keel, Anna Manning, 3.5m WIYN Teles cope). Op de voorgrond zijn de hoge resolutie beelden te zien (oranje en paars) die in het onderzoek zijn verkregen. Twee hele compacte bronnen zijn waargenomen in de kern van sterrenstelsel IC2497 met het Europese netwerk van radiotelescopen, waaruit blijkt dat er een heel zwaar zwart gat aanwezig is in de kern van het stelsel. De omliggende radiogolven zijn ontstaan uit een zogenoemde "nuclear starburst", een enorme uitbar sting van sterren in de kern van IC2497. Bron: Astron.

Vrijkaarten te winnen ! Het wordt tijd dat de Nederlandse astronomie community een eigen jaarlijks terugkerende beurs krijgt. In de afgelopen jaren is er wel eens geprobeerd een beurs op te zetten, maar door een gebrekkig aanbod dooft zo’n beurs dan toch weer vroegtijdig uit. Dat is natuurlijk super jammer, want de roep om zo’n event is er wel degelijk vanuit de community. Ik moet toegeven, het heeft tien jaar geduurd, voordat we de stap durfden te zetten, maar nu in 2010 zal het dan echt gebeuren; de eerste internationale astronomie beurs in Nederland. Met de handige naam: Astronomie Beurs Nederland, kortweg ABN. De Astro Event Group vzw heeft, dankzij de samenwerking met organisator Guy de Nooij, maar liefst vijf vrijkaarten weg. Het enige wat je moet doen om zo'n kaart in de wacht te slepen is als de bliksem een bericht te sturen naar info@astroevent group.be met daarin je naam, adres en leeftijd + vermelding van 'Beurs wedstrijd'. Alle winnaars worden persoonlijk, via email, op de hoogte gebracht. De vrijkaarten worden niet opgestuurd, maar liggen aan de ingang van de beurs op u te wachten ! www.astronomiebeurs.nl

061

Kortnieuws De droogte in Rusland die de graanproductie in gevaar brengt, laat zien dat het wijs is om te investeren in windenergie. Dat zegt Lester Brown van het Earth Policy Institute in Washington. De Verenigde staten geven momenteel miljardensubsidies voor de productie van ethanol uit graan.Een windturbine op een halve hectare land in het noorden van Iowa kan jaarlijks voor 300.000 dollar aan broeikasgasvrije energie produceren, zegt Brown. "Het slimste wat de VS kunnen doen, is het uitfaseren van de ethanolsubsidies", zegt Brown, oprichter van het instituut. Hij verwijst naar de stijgende voedselprijzen, het resultaat van de ongewone hittegolf die in Rusland gewassen aantastte. "De les uit Rusland is dat we de klimaatverandering veel serieuzer moeten nemen", zegt hij. "We moeten snel de uitstoot terugbrengen, voordat de klimaatverandering onbeheersbaar wordt." De gemiddelde temperatuur lag in juli 8 graden boven de normale temperatuur voor de tijd van het jaar in Moskou, zegt Brown. "Zo'n groot temperatuursverschil gedurende een hele maand is extreem." Maandag was het in Moskou 37 graden, terwijl de gemiddelde temperatuur in augustus 21 graden is. Het was de achtentwintigste dag op rij dat de temperatuur boven de 30 graden steeg. De vochtigheid van de bodem is gedaald tot een niveau dat slechts eens in de vijfhonderd jaar voorkomt, zegt Brown. De oogst van tarwe en andere graangewassen zal naar verwachting met 40 procent dalen in Rusland, Kazachstan en Oekraïne, regio's die goed zijn voor 25 procent van de wereldwijde graanexport. De Russische premier Vladimir Poetin kondigde een paar dagen geleden aan dat Rusland alle graanexport opschort. De voedselprijzen zullen stijgen, maar het is nog onduidelijk hoe sterk, zegt Brown. "De prijzen van tarwe, maïs en sojabonen lagen begin augustus al wat hoger dan in augustus 2007, toen een snelle stijging van de graanprijzen begon." Klimaatexperts verwachten dat het aantal hittegolven en droogtes zal toenemen als gevolg van de klimaatverandering. In 2009 kwamen honderden Australiërs om door hitte en branden. Het land werd getroffen door de ergste droogte in een eeuw, die een verwoestend effect op de landbouw had. In 2003 stierven in Europa 53.000 mensen door een hittegolf. Maar omdat die pas laat in de zomer kwam, hadden de landbouwgewassen er niet erg onder te lijden. Als een hittegolf zoals die in Rusland zou voorkomen in graanproducerende regio's bij Chicago of Beijing, zou de impact veel groter zijn. Deze regio's produceren vijf keer zoveel graan als Rusland. "De Russische hittegolf laat zien hoe kwetsbaar de wereldwijde voedselvoorziening is", zegt Brown. Als de voedselproductie zo onder druk staat, is het fout om 25 procent van het Amerikaanse graan voor ethanol als brandstof voor auto's te gebruiken, zegt Brown. Bron: IPS / ADB / 13082010. Het veranderende klimaat in Nederland is op termijn ongeschikt voor 15 procent van alle daar voorkomende dier en plantensoorten. Natuurbeleid dat is gericht op het behoud van alle dier en plantensoorten is daarom niet realistisch meer en kan zich beter bezighouden met het vergroten van het aanpassings vermogen van natuur. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft deze aanpassing van het Nederlandse natuurbeleid voorgesteld in de studie Adaptatiestrategie voor een klimaatbestendige natuur, dat het bureau vandaag presenteerde in samenwerking met Wageningen UR (University & Research). Nederland zal in de toekomst vaker te maken krijgen met extreme weersomstandigheden. Als

het natuurbeleid niet verandert, zal de natuur kwetsbaar blijven voor de gevolgen van de klimaatverandering. "Meer droogte, hitte en wateroverlast zullen er onvermijdelijk toe leiden dat bepaalde populaties achteruitgaan of zelfs uit Nederland verdwijnen", aldus het PBL. Het planbureau en de universiteit stellen voor om het natuurbeleid op een hele andere leest te schoeien. Uitgangspunt moet het aanpassingsvermogen van de natuur zijn. "In grotere, aaneengesloten gebieden kunnen dieren en planten zich beter aanpassen om zo de gevolgen van extreem weer op te vangen. Als daarnaast natuurgebieden internationaal met elkaar verbonden worden, kunnen dier én plantensoorten voor wie het hier te warm wordt, noordelijke en koudere streken bereiken", adviseren PBL en Wageningen. Bron: Belga / EP / 20082010. Zonnepanelen zijn nu nog onhandige, grote panelen. Als het van onderzoekers afhangt kun je binnenkort elk oppervlak beschilderen zodat het een zonnepaneel wordt. Het Noorse bedrijf EnSol heeft een zonneceltechnologie gepatenteerd. Daarmee kun je een dunne film op elk glazen oppervlak spuiten. Er zijn zelfs plannen om ook dikkere oplossingen aan te brengen op buitenmuren. Met de technologie kunnen tegels gemaakt worden die samen in een een electriciteitsnetwerk worden geplaatst. Dat zou dan meteen dienen om de grote zonnepanelen te vervangen, zeker in industriële omgevingen. De film van EnSol gebruikt nanopartikels die in een transparant composietmateriaal zitten. Traditionele zonnepanelen daarentegen zijn gebaseerd op silicium. Voor je echter je ramen en dak met zonnepaneelverf gaat beschilderen, zal je nog even moeten wachten. Een product is pas tegen 2016 verwacht. 21082010. Zaterdag hebben we alle natuurlijke rijkdommen opgebruikt die de aarde ons voor 2010 ter beschikking gesteld had. Dat meldt Golbal Footprint Network via het WWF. 'Overshoot day' viel dit jaar ruim een maand vroeger dan in 2009, toen viel die op 25 september. Op acht maanden tijd hebben we verbruikt wat de aarde ons voor een heel jaar levert, van CO2opslag over grondstoffen tot voedingsmiddelen. Sinds zaterdag zijn we dus uit de reserves van de aarde aan het putten. Het Global Footprint Network (GFN) berekende dat door de diensten en middelen die de natuur levert te vergelijken met wat de mens verbruikt en ook weer afgeeft of uitstoot. De gemiddelde ecologische voetafdruk per wereldburger is momenteel 2,7 wereldhectare groot. Dat lijkt niet veel, maar de verschillen tussen de continenten zijn zeer groot. De gemiddelde Belg heeft een voetafdruk van 5,1 hectare, de gemiddelde Amerikaan van 9,2 hectare en de gemiddelde Afrikaan van 1,4. Voor elke mens op aarde is er momenteel slechts 2,1 hectare voorzien. Sinds eind jaren 1980 verbruiken wij onze natuurlijke rijkdommen op krediet. In 2005 had ons land de 17de grootste ecologische voetafdruk ter wereld. Dat wil zeggen dat als elke mens op deze planeet zou leven als een Belg, dan zouden we drie planeten nodig hebben om te leven. Bron: ADB / 24082010. In KnokkeHeist heeft een hevige wind en regenvlaag vanavond nogal wat schade aangericht. Onderdelen van strandcabines werden losgerukt en beschadigden auto's op de Zeedijk. Dat bevestigt de brandweer van KnokkeHeist. Een fikse regenvlaag in Knokke Heist ging rond 19 uur vanavond gepaard met hevige windstoten. Op de Zeedijk in Heist werden enkele onderdelen van strandcabines losgerukt en weggeslingerd. Enkele auto's die op de Zeedijk stonden raakten zo beschadigd.

Hubert Degroote heeft vanuit Marius, z'n private sterren wacht in Vlamertinge, deze prachtige opnames gemaakt van de rode planeet. Dit met z'n 250 mm telescoop op f/6 NT en oculair projectie (met 10 of 16mm oculairs al naar gelang de seeing). Camera betreft een DMK 21 AU 04 met rood of IR filter. Bron: Hubert Degroote.

069

Hoeveel massa is er nodig voor een zwart gat ? ESO / Marieke Baan

Philip Corneille is Data Management consultant met bijzondere interesse voor sterrenkundige applicaties. Als Fellow of the British Inter planetary Society schrijft hij regelmatig over onbemande ruimtevaart en sterrenkunde voor internationale vakbladen.

070

De indrukwekkende 4.0 m Mayall telecoop met z’n enorme blauwe “hoefijzer” equatoriale montering. De witte schijf bovenin de koepel wordt gebruikt om de instrumenten te calibreren. Bron: KPNO.

Artikel

071

Sasteria onder de sterren Filip Feys

Het gat in de ozonlaag boven Antarctica waargenomen door het SCIAMACHY instrument op 1 september 2005. Bron: KNMI / ESA.

072

Artikel

MetOp is een kleine in een polaire baan vliegende meteor足 ologische kunstmaan die deel van het EUMETSAT Polar System uit maakt. Een netwerk van kleine TIROS kunstmanen zan deze configuratie binnen enkele jaren vervangen. Bron: ESA.

073

De cyclische variatie van het aantal zonnevlekken werd voor het eerst waargenomen en vastgelegd door Heinrich Schwabe tussen 1826 en 1843. Dit leidde Rudolf Wolf er toe om vanaf 1848 regelmatige waarnemingen te doen. Het wolfgetal is een maat voor het aantal afzonderlijke zonne vlekken en groepen. Er is gebleken dat er een verband is met een aantal andere zonnevariabelen. Wolf bestu deerde ook historische gegevens en probeerde een database met gegevens over de cycli te maken. Pas vanaf 1700 had hij succes, hoewel de techniek hiervoor reeds vanaf 1610 beschikbaar was. Gustav Spörer suggereerde later dat er een periode van 70 jaar was geweest met weinig tot geen zonnevlekken als verklaring voor dit gat in waarnemingen in de 17e eeuw. Later werd het verschijnsel op een andere wijze verklaard. Bron: Wikipedia.

074

Kortnieuws Het populaire Amerikaanse sterrenkunde maandblad Sky & Telescope biedt het complete arcief vanaf het eerste nummer in november 1941 tot en met de jaargang 2009 aan op DVDROM. Het gaat om 818 nummers, met in totaal 69.792 pagina's. Het archief is gemakkelijk doorzoekbaar, en in elk nummer kan eenvoudig gebladerd worden als in een gewoon papieren tijdschrift. Het digitale archief bestaat uit 10 DVD's en een CD met een volledige index. De standaard verkoopprijs bedraagt $ 299, (ca. 232 euro); abonnees wordt een korting van $ 50, aangeboden. Sky & Telescope is een van de meest toonaangevende tijdschriften op het gebied van (amateur)astronomie.). 16082010. De straal van de Maan is het voorbije miljard jaren met zowat 100 meter gekrompen, schrijven wetenschappers in de jongste uitgave van het vakblad Science. Die inkrimping heeft vermoedelijk te maken met de algemene afkoeling van de Wachter van de Aarde. Het team wetenschappers onderzocht duizenden foto's van het Maanoppervlak en zag zo sporen van een inkrimingsproces op de Maankorst. Beslissend is dat de Maan maar één tektonische plaat heeft, aldus Carolyn van der Bogert van de Universiteit van Münster. Op onze planeet zijn er veel platen die tegen elkaar schuiven, zich opnieuw gaan vormen en ook vernietigd worden. Door deze tektonische dynamiek is het onmogelijk de inkrimping van de hele planeet te bestuderen. Bron: Belga / KH / 19082010. Amerikaanse astronomen hebben ontdekt dat een actief sterrenstelsel in de Virgocluster, op 50 miljoen lichtjaar afstand, zich net zo gedraagt als de Eyjafjallajokullvulkaan op IJsland. Uitbarstingen in de kern van het sterrenstelsel, waar zich een groot zwart gat bevindt, blazen elektrisch geladen deeltjes de ruimte in. Die wolken van geladen deeltjes creëren openingen in het hete gas dat zich tussen de sterrenstelsels in de cluster bevindt, en in hun kielzog zuigen ze koel gas uit de omgeving van het exploderende stelsel mee naar buiten. Op vergelijkbare manier werden tijdens de uitbarsting van de Eyjafjallajokull koele aswolken mee naar buiten gezogen door heet gas dat zich een weg baande door de donkere rookwolken van de vulkaan. De vulkaanwerking van het actieve sterrenstelsel in de Virgocluster (M87 geheten) is ontdekt met behulp van het Amerikaanse Chandra X ray Observatory, een grote vliegende sterrenwacht voor röntgenstraling. Het 'vulkaaneffect' zuigt zó veel koel gas uit de omgeving van M87 mee naar buiten dat de vorming van nieuwe sterren in het stelsel vrijwel volledig tot stilstand is gekomen. Normaalgesproken zouden uit het koele gas honderden miljoenen nieuwe sterren kunnen zijn ontstaan. De uitbarstingen van het stelsel, waarbij krachtige straalstromen van elektrisch geladen deeltjes de ruimte in schieten, ontstaan in de directe omgeving van het superzware zwarte gat dat zich in de kern van het stelsel bevindt. Kennelijk zijn zulke superzware zwarte gaten van grote invloed op de stervormingsactiviteit van een sterrenstelsel. Bron: NU / 19082010. Opnieuw is er een lichtflits waargenomen in de dampkring van de reuzenplaneet Jupiter, vermoedelijk veroorzaakt door de inslag van een relatief klein kosmisch projectiel. De flits, die ongeveer twee seconden duurde, werd op video vastgelegd in de nacht van 20 op 21 augustus door de Japanse amateurastronoom Masayuki Tachikawa. Later bleek dat collega amateur Aoki Kazuo op precies hetzelfde tijdstip en op dezelfde plaats ook een korte

lichtflits had gefilmd. In de zomer van 1994 sloegen brokstukken van komeet Shoemaker Levy 9 in op de reuzenplaneet Jupiter, waarbij grote, donkere 'littekens' in de dampkring ontstonden. In de zomer van 2009 werd een vergelijkbare donkere vlek ontdekt door een Australische amateurastronoom, waarvan ook wordt aangenomen dat hij door een inslag was veroorzaakt. Diezelfde Australiër, Anthony Wesley, legde op 3 juni jongstleden een lichtflits in de Jupiterdampkring vast, die ook gefilmd werd door de Filippijn Chris Go. De lichtflitsen van 3 juni en 20 augustus hebben kennelijk geen 'littekens' in de dampkring achtergelaten, en zijn vermoedelijk veroorzaakt door relatief kleine projectielen. Hoe groot een brok ijs of steen moet zijn om zo'n lichtflits te produceren, is echter niet bekend. Nu dergelijke verschijnselen vaker lijken voor te komen dan tot nu toe altijd is gedacht, is het volgens planeetdeskundige Glenn Orton van NASA's Jet Propulsion Laboratory in Pasadena wellicht tijd om een wereldwijd netwerk van 'bewakingscamera's' op Jupiter te richten. 24 082010. Met de onlangs in gebruik genomen 1,6meter New Solar Telescope op het Big Bear Solar Observatory in Californië zijn de eerste extreem gedetailleerde foto's van zonne vlekken gemaakt. De nieuwe zonnetelescoop maakt gebruik van adaptieve optiek om storende trillingen in het beeld als gevolg van atmosferische turbulentie te compenseren. De foto's werden begin juli 2010 gemaakt. Het zijn de meest gedetailleerde foto's van het oppervlak van de zon die ooit zijn verkregen. De kleinst zichtbare details hebben afmetingen van ongeveer 65 kilometer. 2608 2010. Amerikaanse onderzoekers hebben ontdekt dat de allerbuitenste, ijle laag van de aardse dampkring sterk reageert op variaties in de extreemultraviolette straling van de zon. Tijdens perioden van geringe zonneactiviteit produceert de zon ook weinig van deze zeer energierijke straling. Het buitenste deel van de dampkring, de zeer ijle thermosfeer die zich uitstrekt van 90 tot 500 kilometer hoogte, koelt dan af, en neemt daardoor ook in omvang af. Tijdens het recente langdurige zonneminimum, en vooral in de periode 2007 2009, was dat effect zo sterk dat de thermosfeer verder 'inzakte' dan in de afgelopen halve eeuw ooit eerder het geval is geweest. Dat is goed nieuws voor kunstmanen in een lage baan om de aarde, die daardoor minder wrijving ondervinden en dus minder snel op geringere hoogte terechtkomen. Uit het onderzoek, gepubliceerd in Geophysical Research Letters , blijkt bovendien dat de productie van extreemultraviolette straling van de zon grote variaties vertoont: niet elk zonneminimum is gelijk. Onbekend is nog wat de mogelijke indirecte gevolgen zijn voor lager gelegen delen van de aardse dampkring, en mogelijk voor het klimaat. Bron: NU / 2708 2010. De Europese ruimtesonde Mars Express heeft gedetailleerde foto's gemaakt van Orcus Patera, een mysterieuze langgerekte krater op Mars. De krater meet 380 bij 140 kilometer en bevindt zich tussen de vullkanen Elysium Mons en Olympus Mons. Over de oorsprong van de uitgerekte krater is weinig met zekerheid bekend. Het zou kunnen gaan om een vulkanische formatie. Het is echter ook mogelijk dat Orcus Patera oorspronkelijk een mooie ronde inslagkrater was, die vervolgens is 'uitgerekt' door tektonische krachten in dit actieve deel van de Marskorst. Bron: NU / 30 082010.

069

Getest: De Meade ETX足80 AT足TC telescoop Kurt Christiaens

Conclussie: "If you have a low budget, this is a great scope. However, there is a learning curve and requires some get足 ting used to. But in my opinion this is the best telescope with auto pointing feature in this price range. If you are just starting astronomy and you have a limited budget, definitely consider this telescope." Bron: testfreakes.com.

076

Rubriek

077

078

Zelfs de Orion nevel kan met deze ETX足80 AT足TC mooi waargenomen worden. Het beeld is echter wel bewerkt met de welbekende Deep Sky Stacker software. Bron: Cloudy nights forum.

EW N CT P RO DU

Raketten

Telescoop

Quest Tminus 5 starter set

Meade ETX 6" LT

Deze 'readytofly' starter set bevat twee volledig samengestelde herbruikbare raketten, lanceer platform, elektronisch ontstekingsmechanisme en diverse kleine toebehoren. De kleinste raket is zo'n 33 cm lang. De grootste raketis zo'n 49 cm lang en heeft een eigen parachute. Geschikt voor motoren type: A83 en B44. Exclusieve USA import ! Nu met GRATIS set A83 raketmotoren !

Met de 6" LT heeft Meade een nieuwe highend maar lowbudget telescoop ontwikkeld met top prestaties voor zowel de beginnende als gevorderde astronoom. Dit is overigens dezelfde telescoop als de Meade 6" LS maar dan zonder : GPS, Eclipse camera, ACF (Advanced Coma Free) en LNT module (Level North Technology). Zelfde tubus als de LS maar in 'light 'uitvoering.

44,50 euro

1.295,50 euro

Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Telescoop

Raketten

Vixen SkyPOD VMC 110L

Shootinger waterraketset

Deze originele combinatie van een compacte reflector met lang brandpunt op de hightec Slypod montering maakt van deze Vixen VMC110L de ultieme azimutale tafeltelescoop. Deze kleine maar uiterst krachtige Skypod montering is zelfs in staat om een 200 mm reflector tubus te dragen. En dat is ronduit buitengewoon. Vanzelfsprekend wordt alles aangestuurd met een GOTO systeem. Een buitengewoon krachtige en veelzijdige telescoop !

Dit 'Shootinger' zelfbouw pakket, inclusief lanceer platform, stelt je in staat om een 50 cm grote waterraket te bouwen die tot 100 meter hoog de lucht in gaat ! Ideaal als knutselproject voor scholen of verenigingen. Inclusief Duitstalige handleiding. Fietspomp niet inbegrepen. Uniek in de Benelux !

NE W

1.579,50 euro

P RO

Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

DUC

39,50 euro Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Bordspel

Schaalmodel

NE W

P RO

DUC

3 Stage ferry rocket

De ruimteschepen van Catan

Naast de hoogstaande houten (Maghony) schaal modellen bieden we sinds kort ook gedetailleerde plastieken zelfbouw schaalmodellen aan. Dit van een resem bekende en minder bekende ruimte tuigen. Zo ook deze 3 Stage ferry rocket als Wernher von Braun z'n originele ontwerp voor de maanraket. Zie ook onze andere schaalmodellen !

Twee ruimteschepen uit Catan zijn in het heelal verdwaald. De bemanningen hebben geen idee hoe ze naar de aarde zullen terugkeren: de grondstoffenvoorraad is bijna uitgeput. Net op tijd ontmoeten de astronauten vreemde volken die hen helpen om een handelspost op te zetten. Vreemde diplomaten beloven de astronauten zelfs te helpen bij hun terugkeer naar Catan. De bemanningen moeten zich echter eerst bewijzen...

17,50 euro

24,50 euro

Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Planetarium

Posters

Bresser planetarium II

Space posters

Spelenderwijs de sterrenhemel ontdekken ? Dit kan dankzij het gloednieuwe Bresser planetarium. Deze projecteert namelijk maar liefst 8.000 sterren. Het verschil tussen dit planetarium en de meeste andere in deze prijsklasse is dat deze instelbaar is voor datum en uur. Deze gloednieuwe versie beschikt over een motor om de hemel bewegingen nog nauwkeurig weer te geven. Ook meteoren worden geprojecteerd.

Ons gamma sterrenkundige en ruimtevaart gerichte posters is net flink uitgebreid en dat willen we graag samen met jullie vieren. Daarom krijgt u, bij aankoop van drie posters uit het nieuwe gamma, een vierde er GRATIS bij ! Uitsluitend deze maand, en zolang de voorrad strekt. Maak alvast plaats in uw kamer...

69,50 euro

NEW PRODUCT

Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Prijzen geldig tot 3192010 of zolang de voorraad strekt. Levering (momenteel) uitsluitend in België.

12,50 euro Inclusief verzendings en verpakkingskosten !

Raadpleeg geregeld onze website voor speciale promoties.

Science and fun for everyone ! www.eurekashop.be Email: info@eurekashop.be Tel.: 059/51.83.88