Guidestar 10-2009

Guid e s tar Ste rre nk unde , k l im atol ogie e n ruim te vaartvoor ie de re e n

H e tGRATIS e -z ine van de As tro Eve ntGroup vz w - Jaargang 5 - O k tobe r 2009

Be z oe k ook de Be l gis ch e w e bs ite op w w w .as tronom y2009 .be

Re dactione e l

Info De z e GRATIS digital e nie uw s brie f (PDF) is e e n non-profit product van de As tro Eve nt Group vz w uit O os te nde e n h e e ft tot doe lom s te rre nk unde , k l im atol ogie e n ruim te vaart te prom ote n naar e e n z o bre e d m oge l ijk publ ie k .

Voorpagina De Am e rik aans e ruim te vaartorganis atie h e e ft, m e t h ul p van de Indiaans e Ch andrayaan-1 s onde , grote h oe ve e l h e de n w ate r ontde k t op de M aan. Ne t h e tge e n w e nodig h e bbe n om de z e te k ol onis e re n. Bron: NASA. Ve rantw oorde l ijk e uitge ve r Patrick Jae cq ue s , As tro Eve ntGroup vz w , Prof. J. Ve rcoul l ie s traat38, 8400 O os te nde . Te l .: 059 /51.83.88.

W e rk te n m e e aan dit num m e r: K urt Ch ris tiae ns , Fil ip Fe ys , M argrie t Van De H e ijde n, M aarte n K l e inh ans , Danny Van H oe ck e e n Patrick Jae cq ue s . Is m JW G. Z in om ook e e n artik e l te s ch rijve n of rubrie k te onde rh oude n voor de z e digital e nie uw s brie f ?Contacte e r ons dan via patrick jae cq ue s @ gm ail .com Inh oude l ijk De As tro Eve nt Group vz w noch e nige ande re pe rs oon die in z ijn naam optre e dt is ve rantw oorde l ijk voor h e t ge bruik dat z ou k unne n w orde n ge m aak t van de inform atie in de z e publ icatie of voor e ve ntue l e foute n die e r, ondank s de uite rs te z org bij de voorbe re iding van de te k s te n, nog in z oude n s taan. Te ve ns h e e ft de re dactie al l e nodige m oe ite ge daan om te vol doe n aan de w e tte l ijk e voors ch rifte n inz ak e aute urs re ch te n e n om contact op te ne m e n m e t de re ch th e bbe nde n. El k e pe rs oon die be nade e l d m e e nt te z ijn e n z ijn re ch te n w il l ate n ge l de n w ordt ve rz och tz ich be k e nd te m ak e n.

Vol l e dig ontw orpe n m e t gratis ope ns ource e n / of fre e w are s oftw are z ijnde Scribus , Gim p, Foxit Re ade r, Ink s cape , Paint.ne te n Ste l l arium .

De adl ine artik e l s Al l e artik e l s , foto's e n re cl am e bl ok k e n voor de vol ge nde e ditie m oe te n bij de re dactie binne n z ijn te ge n uite rl ijk : vrijdag 28 ok tobe r.

Inh ouds tabe l 04 - Spe ctacul aire H ST be e l de n.

05 - O nde rw e g m e tProba-2.

06 - Ste rre nk unde in Be l gië : ...

07 - Lie gtNe ilArm s trong ?

08 - Ee rs te ALM A ante nne is onde rw e g.

09 - Rubrie k : Fil m tip.

10 - Se rie : Stone h e nge , s te e ntijd e n s te rre nk unde .

13 - H ET H DO is otoop.

14 - H -Be ta obje cte n in h e ts te rre nbe e l d Cygnus .

18 - De prach tvan de m e l k w e g.

19 - Rubrie k : H e tAEG nie uw s .

20 - Frank De W inne w e rk tm e tve rh oogde re al ite it.

21 - Rubrie k : Te k oop !

21 - De cycl us van de Z on.

22 - Rubrie k : Die p in... ok tobe r.

24 - Frank De boos e re m e tm e e r w e e r.

25 - O pw arm ing bl ijftdoorgaan.

25 - 25% m inde r broe ik as gas s e n.

26 - H e tis e e n fe it... e r is w ate r op de M aan !

29 - Ee n nie uw e Drak e form ul e.

29 - Bouw s te ne n van h e tl e ve n.

30 - Rubrie k : De h e m e l k al e nde r.

32 - Al vas téén m ys te rie m inde r...

33 - Daar gaatde noodpool .

33 - Ste rk e CO 2 dal ing.

34 - Rubrie k : De activite ite nk al e nde r.

35 - O pe nde ur bijde Space Pol e.

35 - M is s ie M aan.

36 - Rubrie k : productvan de m aand.

37 - Be gin bijh e th e e l al .

37 - De LRO k om tte l aat.

38 - Volgoe de m oe d op vol l e k rach t.

41 - H TVuitde ruim te ge pl uk t.

41 - Vrouw e l ijk e taik onaute n.

42 - Fotore portage B2B de bativm de Space W e e k .

47 - Be e r, th e finalfrontie r.

47 - Ste ph e n H aw k ing afge tre de n.

Re d. (Be l ga e n ADV).

Re d. (Be l ga e n K A).

Patrick Jae cq ue s M . Van De H e ijde n.

Re d. (ESO ).

Patrick Jae cq ue s .

M aarte n K l e inh ans .

Re d.

Fil ip Fe ys .

Re d.

Re d.

Re d. (Be l ga /JV).

Re d.

Re d. (Be l ga).

K urtCh ris tiae ns .

Re d. (Be l ga).

Re d.

Re d. (DPA e n AFP).

Re d. (M VLe n NASA).

Re d.

Re d.

Re d. (K SB).

Re d.

Re d.

Re d.

Re d.

Re d. (K SB).

Re d.

Re d.

Re d. (K ULe uve n).

Re d.

M . Van De H e ijde n.

Re d. (Be l ga /M VL).

Re d. (Be l ga /ADV).

Danny Van H oe ck e .

Re d. (Be l ga /SAM ).

Re d.

Sam e nw e rk ing De re dactie van de z e nie uw s brie f w e rk t nauw s am e n m e t de vol ge nde w e bs ite s : w w w .s pace page .be , w w w .de s te rre n.ne t e n w w w .as tronom ie .be e n k w am tot s tand dank z ij de te ch nis ch e onde rs te uning van vol k s s te rre nw ach t As troLAB Iris . Door de s te un van de dive rs e aute urs , e n natuurl ijk de s pons ore n, k unne n w e de z e publ icatie GRATIS bl ijve n ve rs pre ide n.

De z e nie uw s brie f dank z 'n be s taan aan s pons ore n z oal s : Space page , Be ne l bv, Natuur, W e te ns ch ap e n Te ch nie k , Europl ane tarium , Scil ogs , Syne rge tic s ol utions , H E Space ope rations , Acade m ia Pre s s en h oofds pons or Eure k a. W ij dank e n h e n van h arte voor alde s te un.

O ok e e n e nth ous ias te l e z e r van ons e -z ine ? Ste un ons dan door l id te w orde n van onz e dynam is ch e ve re niging. H e t l idge l d, op jaarbas is , be draagt s l e ch ts 15 e uro. K ortom , s tort h e t be tre ffe nde be drag op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e l ding van l idge l d 2009 + je vol l e dige naam e n e -m ailadre s . Z o k unne n w e de z e GRATIS die ns tbl ijve n garande re n.

Dit e -z ine k an m e n h e t be s te raadpl e ge n m e t de com pacte , ve e l z ijdige e n s tabie l e FoxitRe ade r. De GRATIS PDF l e z e r die m e n k an te rugvinde n e n dow nl oade n op:

8 M e e r inform atie w w w .as tro-e ve nt-group.be

w w w .foxits oftw are .com .

03

Artik e l

Re dactione e l

Spe ctaculaire H ST be e lde n De NASA h e e ft gis te re n (pl aatsel ijk e tijd) uitge pak t m e t de e e rs te foto's die door de H ubbl e z ijn ge m aak t, nadat de Am e rik aans Europe s e ruim te te l e s coop in m e i tijde ns e e n m is s ie van h e t ruim te ve e r Atl antis w e rd opge k napt.

Bij die l aats te s pe ctacual aire e n nie t z e l de n ris k ante s e rvice be urt k re e g de k ijk e r onde r ande re nie uw e ins trum e nte n e n w e rd al l e rh ande uitrus ting h e rs te l d. De NASA z e i toe n dat de in 19 9 0 ge l ance e rde te l e s coop al s nie uw z ou z ijn e n be ve s tigde dit gis te re n.

De w e te ns ch appe rs h e bbe n de H ubbl e vol l e dig ve rjongd ve rk l aard.

onbe roe rd l ate n. Z oal s bijvoorbe e l d een kl e urrijk e foto (z ie h ie ronde r) van s te rre ns te l s e lNGC 6302 dat e r al s e e n vl inde r uitz ie t, s te rvorm ing in e e n s ch e ppings z uilin de ch aotis ch e Carina ne ve l , e e n m oz aĂŻe k van s te rre n in de dich t ope e nge pak te s te rre ncl us te r O m e ga Ce ntauri e n s piraal vorm ig s te rre ns te l s e lNGC 6217.

04

O ok h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA is be ge e s te rd. "De Europe ane n z ijn trots de e l uit te m ak e n van de z e w onde rl ijk e m is s ie ", ze i w e te ns ch appe l ijk dire cte ur David South w ood. Na m aande n van te s te n e n ijk e n, is de k ijk e r nu vol l e dig ope ratione e l ve rk l aard.

"De vraag naar obs e rvatie tijd z al im m e ns z ijn", z o m aak t de NASA z ich s te rk . Z o z ijn e r ook am bitie uz e pl anne n om ve rde r dan ooit e e n portre t in h e t bijnainfrarood te m ak e n van h e t unive rs um , om daarbij babys te rre ns te l sel s te vinde n die m inde r dan e e n h al f m il joe n jaar oud z ijn. O ok h ope n vors e rs m e e r te w e te n te k om e n ove r de m ys te rie uz e donk e re e ne rgie .

Dank z ij de nie uw e ins trum e nte n k an de H ubbl e nu in e e n bre e d s pe ctrum van gol fl e ngte s w e rk e n, van ul raviol e t tot bijna-infrarood. De NASA be k l e m toont dat de nie uw e ins trum e nte n ge voe l ige r z ijn voor l ich t e n dus de e fficiĂŤ ntie van de w aarne m inge n be te k e nis vol opdrijve n. H e t is nu m oge l ijk obs e rvatie s te ve rrich te n in e e n fractie van de tijd die vroe ge r nodig w as . De NASA is opge toge n ove r de k w al ite it van de foto's , afk om s tig van de nie uw e grooth oe k cam e ra (W FC-3), de h e rs te l de "Advance d Cam e ra for Surve ys " (ACS), de s pe ctra van de Space Te l e s cope Im gaging Spe ctrograph (STIS) e n van de "Cos m ic O rigins Spe ctrograph " (CO S).

De e e rs te foto's na dat opk napw e rk , afk om s tig van vie r van de z e s w e te ns ch appe l ijk e ins trum e nte n, ge w age n vol ge ns de s k undige n van een hemel s e s ch oonh e id e n k unne n ook h e t grote publ ie k nie t

te l e s coop nu k rach tige r is dan ooit e n nog e e n de ce nnium ope ratione e lk an z ijn.

De H ubbl e h e e ft, vanuit e e n baan op onge ve e r 600 k m bove n de Aarde , m e t m e e r dan 750.000 foto's e n m il joe ne n byte s aan data de k e nnis ove r de k os m os e e n re vol utie be z orgd. Z o l e e rde n w e te ns ch appe rs dat h e t h e e l al 13,7 m il jard jaar oud is e n dat e r in h e t ce ntrum van de m e e s te s te rre ns te l sel s e e n z w art gat is . Z ij k e k e n ook toe op h e t onts taan van pl ane te n e n ontde k te n dat h e t heel als te e ds s ne l l e r uitdijt. Bron: Be l ga /ADV/NASA /10-09 -09 .

"Dit vorm t e e n nie uw e s tart voor de H ubbl e ", z e i Ed W e il e r, w e te ns ch appe l ijk dire cte ur bij de NASA. H ij voe gde e raan toe dat de

8 M e e r inform atie w w w .nas a.gov

K ortnie uw s ESA H um an Space fl igh t e n Unice f l ance re n e e n onl ine q uiz ove r w ate r, voor Europe s e k inde re n van tw aal f tot ve e rtie n jaar. De q uiz h oudt nauw ve rband m e t de O as ISS-m is s ie van ESA-as tronaut Frank De W inne naar h e t inte rnational e ruim te s tation ISS. De vrage n gaan ove r w ate rge bruik e n w ate rs ch aars te in de ruim te e n op aarde . Door de q uiz k unne n k inde re n m e e r te w e te n k om e n ove r w ate r op aarde e n in de ruim te , e n w at h e t ve rband e rtus s e n is . Frank De W inne z al uite inde l ijk h e t antw oord op de l aats te vraag én de w innaar van de w e ds trijd vanuit de ruim te be k e ndm ak e n. Bron: Be l ga /TW /01-09 -2009 .

O p vrijdag 18 s e pte m be r 2009 vond e r e e n bijz onde r conce rt pl aats in De O os te rpoort in Groninge n.

In aanw e z igh e id van com ponis t Urm as Sis as k e n de Es ts e am bas s ade ur m w .

Gita K al m e t w e rd Sis as k s nie uw e com pos itie 'Som bre ro' voor vie rh andig piano in w e re l dpre m ière ge gaan in e e n nie uw conce rtprogram m a van h e t Grie g Pianoduo, 'K e ys to th e Stars '.

Dit nie uw e w e rk 'Som bre ro', dat Sis as k s pe ciaal h e e ft ge com pone e rd bij ge l e ge nh e id van h e t door de Ve re nigde Natie s uitge roe pe n 'Inte rnationaal Jaar van de Ste rre nk unde 2009 ' is opge drage n aan de Gronings e pianis te n El l e s van de r H e ide n e n Sie be rt Nix (h e t Grie g Pianoduo), en de Gronings e h oogl e raar as tronom ie Pe te r Barth e l .

Z ij drie ë n z ul l e n ook h e t w e rk uitvoe re n, naas t ande re vie rh andige w e rk e n van Sis as k e n van Sch ube rt.

H ie rbij w e rd h e t pianos pe l be ge l e id door l ive ge proje cte e rde groots ch e rm be e l de n van de obje cte n uit h e t h e e l al die in Sis as k s m uz ie k ve rk l ank t vonde n. Re e ds bij ve rs ch il l e nde ge l e ge nh e de n h e bbe n h e t duo e n de as tronoom s am e n opge tre de n (onde r m e e r bij h e t Pe te r de Grote Fe s tival )s te e ds m e tgroots ucce s .

Ste rre nk undige n h e bbe n m e t be h ul p van e e n Noord-Am e rik aans ne tw e rk van radiote l e s cope n een ze e r nauw k e urige m e ting ge daan van de k rom m ing van de ruim te door de z on.

De z e k rom m ing, die h e t ge vol g is van de z w aarte k rach t van de z on, w e rd in 19 16 voors pe l d door Al be rt Eins te in e n in 19 19 voor h e t e e rs t ge m e te n. H e t e ffe ct k om t tot uiting in k l e ine pos itie ve rs ch uivinge n van hemel obje cte n die vl ak naas t de z on aan de h e m e l s taan. Ge tal s m atig w ordt h e t e ffe ct uitge druk t in e e n param e te r die gam m a w ordt ge noe m d. Eins te in voors pe l de dat gam m a ge l ijk is aan 1,0. De nie uw e m e tinge n, ge bas e e rd op pos itie be pal inge n van vie r z oge h e te n q uas ars , k om e n uit op 0,9 9 9 8 m e te e n foute nm arge van 0,0003.

Artik e l

Re dactione e l

O nde rw e g m e tProba-2 De tw e e de door Be l gië ge m aak te s ate l l ie t, de Proba-2, is op de Rus s is ch e l ance e rbas is Pl e s s e ts k aange k om e n om e r op 2 nove m be r de ruim te in te gaan, z o h e e ft h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA be k e ndge m aak t voor w ie Ve rh ae rt Space de k uns tm aan h e e ft ge bouw d. De 18 m il joe n e uro k os te nde Proba-2 is e e n te ch nol ogis ch e de m ons tratie s ate l l ie t die ope ratione e l ge z ie n de Z on z al be s tude re n.

De Proba-2 ve rtrok op 27 augus tus ve rpak t in e e n containe r om 08.50 uur Be l gis ch e tijd van op l uch th ave n van Z ave nte m e n l andde aan boord van e e n Il joe s jin van Vol ga Airl ine s vie r uur l ate r op de l uch th ave n van Arch ange l s k , in h e t uite rs te noorde n van Rus l and.

Na de douane form al ite ite n s te e g de Il joe s jin om 17.00 uur pl aats e l ijk e tijd opnie uw op, om e e n h al f uur l ate r de l uch th ave n van Pl e s s e ts k te be re ik e n. Van daaruit re is de de s ate l l ie t op e e n vrach tw age n naar de ruim te h ave n. De z e trip duurde 3 1/2 uur. De tw e e de Proba be l andde in e e n s tofvrije ruim te w aar de vol ge nde dag de voorbe re idinge n be gonne n om h e t tuig op 2 nove m be r s am e n m e t de Europe s e "w ate rs ate l l ie t" SM O S in de nok van e e n Rock ot-rak e t te l ance re n.

H e e lde re is door w e rd de s ate l l ie t ve rge z e l d door vijf m e de w e rk e rs van Ve rh ae rt e n door proje ctm anage r K ris tofGantois van ESA. De Proba-2 w e e gt 130 k il o, m e e t sl e ch ts 60 op 70 op 85 cm , e n voe rt vie r ins trum e nte n mee.

H et be l angrijk s te is SW AP. Dit gaat om

de m inuut ge de tail l e e rde foto's ne m e n van de atm os fe e r van de Z on e n die nt ook al s te s tbe d voor e e n toe k om s tig ins trum e nt dat e e n corre s ponde re nd apparaat op de Europe e s Am e rik aans e z onne s onde SO H O z al m oe te n ve rvange n. Ee n van de ande re ins trum e nte n is de Lyra die e e n UVs tral ings m e te r is . In totaalte s t de Proba-2 ook 17 "nie uw e te ch nol ogis ch e ontw ik k e -l inge n". Bij h e t op punt s te l l e n w are n tie n Europe s e l ande n e n Canada be trok k e n.

Space be lz orgde voor de s oftw are ontw ik k e -l inge n voor Proba-2.

De e e rs te Be l gis ch e s ate l l ie t, die ook door Ve rh ae rt voor ESA is ge bouw d, is de op 22 ok tobe r 2001 m e t e e n Indias e PSLVdraagrak e t ge l ance e rde Proba-1.

Die toonde e n toont aan h oe e e n aardobs e rvatie s ate l l ie t m e t e e n grote m ate van boordautonom ie w e rk z aam k an z ijn.

De Proba-2 w ordt in h e tz e l fde orbital e vl ak al s de SM O S ge l ance e rd, m aar in e e n l age re baan op 728 k m h oogte . Dit im pl ice e rt voor de SM O S dat de baaninje ctor Bre e z e -K M van de door Eurorock ot uitge bate Rock ot e e n baanm anoe uvre z al m oe te n uitvoe re n, z e gt h e t Rus s is ch Europe s e l ance e rbe drijf. H e t door m e de door Ve rh ae rt uitge bate gronds tation van ESA in h e t Be l gis ch -Luxe m burgs e re du z al al l e data van de Proba-2 ontvange n e n doors ture n. Bron: Be l ga /K A /07-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .ve rh ae rts pace .be

O p de w e bs ite van h e t Lunar and Pl ane tary Laboratory in Ariz ona (VS) z ijn nu duiz e nde n nie uw e opnam e n van h e t M ars oppe rvl ak te z ie n. De foto's z ijn ge m aak t m e t de h oge re s ol utie cam e ra van de M ars Re connais s ance O rbite r, die s inds 2006 om M ars draait. O p de be e l de n, die tus s e n aprile n augus tus van dit jaar z ijn opge nom e n, z ijn ge ul e n, duine n, k rate rs e n tal van ande re m ark ante ge ol ogis ch e s tructure n te z ie n. De s ch e rps te foto's tone n de tail s die s l e ch ts e e n m e te r groot z ijn. 03-09 2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

05

Rubrie k

Patrick Jae cq ue s

Ste rre nk unde in de Be ne lux As tro Eve nt Group vz w , actie f in e n om O os te nde ...

Z o'n tie n jaar ge l e de n w il de n de ouds te l e de n van JVS Quas ar e e n l aats te activite it re al is e re n vooral l e e r z e te oud w are n om nog l ange r de e luit te k unne n m ak e n van e e n jonge re nve re niging. En z o onts tond de e e rs te grote as trobe urs . Tijde ns dit e ve ne m e nt bl e e k als ne ldat e r nog s te e ds , m e t vol w as s e ne n, vol doe nde inte re s s e w as om h ie r in O os te nde aan s te rre nk unde te doe n. En z o onts tond de As tro Eve nt Group. Ee n ve re niging m e t tw e e concre te doe l s te l l inge n. Ene rz ijds h e t z e l f be l e ve n van s te rre nk unde e n, ande rz ijds , h e t inl ich te n van h e t publ ie k ove r w at e r z ich z oalbove n h un h oofde n afs pe e l t.

De e e rs te vie r jaar na de as trobe urs h adde n w e nog s te e ds ge e n budge tte n of e ige n l ok aal . Daarom h ie l pe n w e z o vaak e n z o goe d m oge l ijk m e e m e t ande re organis atie s z oal s Te ch nopol is (actie ve m e de w e rk ing bij de organs iatie van h e t W e te ns ch aps fe e s t, K e tne t Cool , e nz ...) al s ook m e t de Ruim te vaartdage n w aar w e ins tonde n voor de doe -activite ite n.

Dank z ij onz e jare nl ange inz e t in JVS Quas ar (m e t de organis atie van m e e r dan 70 publ ie k e activite ite n) e n de onde rs te uning van de As tro Eve nt Group aan grote initiatie ve n be s l oot h e t s tads be s tuur van O os te nde ons e e n l ok aal te be z orge n. In de l e nte van 2004 k re ge n w e z o te h ore n dat w e e e n pl aats k re ge n in de ne t l e e g te k om e n Al be rts ch oolin h e t h art van de s tad. Nie t e ch t ge s ch ik t om e r w aar te ne m e n, m aar w e lom h e t publ ie k te ontvange n.

Daar w e , al s e nige w e te ns ch appe l ijk e ve re niging in de Cul tuurraad, grandioos uit de boot vie l e n w at be tre ft h e t ve rk rijge n van s ubs idie s (daar w e ge e n podium activite ite n, bos w ande l inge n of m us e um activite ite n organis e re n) z och te n w e naar ande re opl os s inge n. En z o w e rde n w e , na al l e rl e i om w e ge n, aange s te l d om al s advie s orgaan op te tre de n in de M il ie u- e n Natuurraad van O os te nde . Daar k om t vooral onz e k e nnis (e n e rvaring) metl ich th inde r van pas e n h e l pe n w e actie f m e e m e t al l e rh ande dos s ie rs rond initiatie ve n om de kl im aats ve rande ringe n l ok aal te be s trijde n.

06

Door ons advie s m oge n w e , op jaarl ijk s e bas is , e e n proje cts ubs idie dos s ie r indie ne n. Ee n h e l e h oop papie rw e rk w aardoor w e , l ate n w e e e rl ijk z ijn, toch l e uk e proje cte n k unne n uitw e rk e n. Z o h e bbe n w e al , ge s pre id ove r dive rs e dos s ie rs , tw e e LEGO m inds torm s e ts aange k och t voor ge bruik in onz e w ork s h ops , tw e e 76 m m dobs on te l e s cope n voor ge bruik in onz e publ ie k e w aarne m ings s e s s ie s , e e n w e e rs tation ge bouw d e n, nie t te ve rge te n, e e n de e lvan de be nodigde s ubs idie s ve rk re ge n voor onz e tw e e de be urs .

De z e tw e e de be urs , die ons ande rh al f jaar voorbe re idings w e rk h e e ft ge k os t (al s ook e e n paar l e de n door de h oge w e rk druk ), h ad opnie uw al s doe lom z o ve e lm oge l ijk s te rre nk undige n bije e n te bre nge n z odoe nde e r nie uw e contacte n e n s am e nw e rk inge n onts taan. W ant w e vinde n nog s te e ds dat ie de re e n ve e lte ve e lm e t z ich z e l f be z ig is te rw ijlw e , door s am e n te w e rk e n, ve e lm e e r k unne n re al is e re n. W ant w at h e e ft h e t voor z in dat e l k e ve re niging w e rk t aan e e n e ige n curs us boe k s te rre nk unde , te ntoons te l l ing ove r h e t z onne s te l s e lof pre s e ntatie ove r s te rre nk unde te rw ijl w e al de z e z ak e n s am e n s ne l l e r, be te r e n m e te e n k l e ine re financië l e ins panning k unne n ve rw e z e nl ijk e n ? En toch is dit nog s te e ds m e e r re ge l dan uitz onde ring. W ant w e z ie n bitte r w e inig ve re niginge n die éch t s am e n w il l e n w e rk e n. En dat is w e l z e e r s pijtig...

O nde rtus s e n z ijn w e tot de concl us s ie ge k om e n dat de organis atie van e e n de rde grote be urs w e l l ich t opnie uw tie n jaar op z ich z all ate n w ach te n. W ant h e t is nog s te e ds bijz onde r m oe il ijk om de nodige

budge tte n te ve rgare n, al s ook de nodige m ate rië l e e n vooralfys ie k e m e ns e l ijk e s te un. O ok m e rk e n w e date r, z e k e r in onz e s tad, e e n ove raanbod van activite ite n is w aardoor kl e ine re z ak e n, z oal s publ ie k e voordrach te n, m e t m oe ite aandach t k rijge n. Daarom h e bbe n w e be s l ote n om , s inds ve rl e de n jaar, m e e r aandach t te be s te de n aan de z e nie uw s brie f.

W ant z o inform e re n w e nie t al l e e n onz e e ige n l e de n, de z e van ande re s te rre nk undige ve re niginge n m aar m e te e n ook h e t publ ie k . En dat l aats te be gint al vas t s te e ds be te r te l uk k e n. Bl ijf ons dus onde rs te une n door ons van artik e l s te voorz ie n of door de nie uw s brie f bij ande re n te prom ote n z odoe nde w e nog l ang, e n h ope l ijk m e t e e n h oop oude én nie uw e m e ns e n, k unne n bl ijve n ge nie te n van onz e ge l ie fde h obby.

Sam e nk om e n doe n w e , in ve re nigings ve rband, e l k e vrijdagavond van 20.00 tot 22.30 (of l ate r) e n dat in ons e ige n l ok aal (naas t JVS Quas ar).

Daar w e rk e n we m om e nte e lve rde r aan ons w e e rs tation, onz e nie uw e w e bs ite e n tal van ande re l e uk e proje cte n. El ke m aand is e r ook te n m ins te één voordrach t e n ge re ge l d be z oe k e n w e ook ande re initiatie ve n. Al s het w e e r h e t toe l aat z oe k e n w e e e n z o donk e r m oge l ijk e pl aats op om w aar te ne m e n. Daar dit m oe il ijk l uk t in O os te nde gaan w e af e n toe op w aarne m ings k am p in h e t binne n- ofbuite nl and.

O nz e l ocatie : O os ts traat 29 te 8400 O os te nde . Te l .: 059 /51.83.88. E-m ail : patrick jae cq ue @ gm ail .com 8 M e e r inform atie w w w .as tro-e ve nt-group.be

K ortnie uw s De e e rs te Indias e onbe m ande m is s ie naar de M aan is afge l ope n nadat h e t national e ruim te age nts ch ap het contact is ve rl ore n m e t de ruim te s onde die z ich in e e n baan rond de M aan be vond. "H e t radiocontact m e t Ch andrayaan-1 w e rd om 01.30 uur l ok al e tijd abrupt ve rl ore n door h e t De e p Space Ne tw ork ", z e i de Indian Space Re s e arch O rganiz ation (ISRO ) in e e n s tate m e nt. H e t onde rz oe k m e t de s onde , w aarvan ve rw ach t w e rd dat h e t tw e e jaar z ou dure n, k w am tie n m aande n na de l ance ring tot e e n e inde , m aar be re ik te de m e e s te doe l s te l l inge n van de m is s ie ", s te l de n w e te ns ch appe rs bij de ISRO . K ort na het s tate m e nt k ondigde de proje ctl e ide r van Ch andrayaan-1 h e t e inde aan van de m is s ie . "De m is s ie is duide l ijk voorbij. W e h e bbe n h e t contact m e t h e t ruim te tuig ve rl ore n", l uidde h e t. "H e t h e e ft te ch nis ch ge z ie n z ijn taak voor h onde rd proce nt ve rvul d. O ok w e te ns ch appe l ijk h e e ft h e t 9 0 tot 9 5 proce nt van de opdrach t afge w e rk t". Ch andrayaan-1, die op 22 ok tobe r m e t ve e l poe h a w e rd ge l ance e rd, w e rd m e t e e n prijs k aartje van 80 m il joe n dol l ar om s ch re ve n al s de goe dk oops te M aanm is s ie ooit. Ee n m aand l ate r w e rd vanuit h e t tuig e e n m aans onde ge l ance e rd die met s ucce s op h e t M aanoppe rvl ak te l andde . In jul i ve rk l aarde n ISRO w e te ns ch appe rs dat de s onde e e n s e ns or w as ve rl ore n, w aardoor de m is s ie vroe ge r dan binne n de ge pl ande tw e e jaar z ou k unne n e indige n. Bron: Be l ga / K H / 01-09 2009 .

Ee n ‘ m aans te e n’ uit de col l e ctie van h e t Rijk s m us e um is m e t z e k e rh e id nie t afk om s tig van de m aan. H e t is e e n s tuk ve rs te e nd Aards h out, s te l l en ge ol oge n van de Vrije Unive rs ite it. De s te e n z ou in 19 69 door de toe nm al ige Am e rik aans e am bas s ade ur M idde ndorf z ijn ge s ch onk e n aan oud-pre m ie r W il l e m Dre e s s e nior, te r ge l e ge nh e id van e e n be z oe k van de be m anning van de Apol l o 11 aan Ne de rl and. Na Dre e s ’ dood de e d de fam il ie de s te e n cade au aan h e t m us e um . K e nne rs s ch ijne n al l ang door te h e bbe n ge h ad datde s te e n (te r grootte van e e n pak je s igare tte n) nie t e e ns l e e k op e e n e ch te , m aar dat is dus nu pas officie e l be ve s tigd. O f de Am e rik ane n inde rtijd Dre e s h e bbe n be l az e rd of dat die z e l f het hel e ve rh aal uit z ijn duim h e e ft ge z oge n, is nie t duide l ijk . K e nne rs van de naoorl ogs e pol itie k e ge s ch ie de nis k unne n w ij intus s e n ve rz e k e re n dat h e t nie t om e e n ve rs te e nd M ariak aak je gaat. Bron: NO S.

Artik e l

Re dactione e l

Lie gtNe ilArm s trong ?

Ne ilArm s trong, de be roe m de as tronaut e n com m andant van de Apol l o11 m is s ie , s ch ok te ve rs l agge ve rs toe n h ij afge l ope n m aandag op e e n pe rs confe re ntie z e i dat z ijn h is toris ch e e e rs te s tap op de m aan onde rde e l w as van e e n doorw roch te ve rval s ing, in e l k aar ge s tok e n door de Am e rik aans e ove rh e id.

Arm s trong ve rte l de dat h ij naar aanl e iding van onde r ande re e e n paar ove rtuige nde fil m pje s op YouTube e l k de tailvan z ijn im pos ante re is nog e e ns h ad ove rw oge n.

Ne e m t u dat s e rie us ? Ve rs l agge ve rs van de Be ngaal s e k rant M anab Z am in de de n dat w e l . En s ch re ve n dus vorige w e e k van de Am e rik aans e s atiris ch e w e bs ite van Th e O nion ove r dat h e t Arm s trong ‘ pijnl ijk duide l ijk w as ge w orde n’ dat de m aancaps ul e nie t naar de m aan w as ge re is d, m aar naar e e n s tudio in Ne w M e xico. O ok al z ou Arm s trong ‘ ge z w ore n h e bbe n dat h ij ge w ich ts l oos h e id h ad e rvare n’ , h ij ge l ooft nu dat z ijn h e rinne ringe n val s z ijn, s ch re ve n Th e O nion én M anab Z abim onde r m e e r. Ee n ande re Be ngaal se k rant, Ne w Nation, nam h e t nie uw s daarna ook ove r.

Foto: Ne ilArm s trong w as de e e rs te m e ns die ooit voe t z e tte op de M aan. In totaal h e bbe n s l e ch ts e l fm e ns e n ditnage daan.

Sam e nz w e rings th e orie ë n dat de m aanl anding ne p w as , doe n alde ronde s inds de e e rs te m aanre is , e n k rijge n s te e ds nie uw e aanh ange rs . Toe n in 2001 Fox Te l e vis ion h e t ironis ch e Cons piracy Th e ory: Did w e l and on th e m oon?uitz ond, nam e n ve e l m e ns e n dat ook s e rie us . Toch z ijn de ge bruik te argum e nte n m e t ge z ond ve rs tand ge m ak k e l ijk te w e e rl e gge n. Dat e r op de m aanfoto’ s ge e n s te rre n aan de h e m e l s taan bijvoorbe e l d. Dat k om t nie t doordat NASA in Ne w M e xico een am ate uris tis ch e opnam e s tudio ge bruik te , w aar m e n ve rge te n w as s te rre n in h e t de cor aan te bre nge n. De w itte re fl e cte re nde m aanpak k e n van de as tronaute n be l ich te n h e t be e l d s im pe l w e g z o s te rk dat s te rre n op de ach te rgrond e r bij in h e t nie t val l e n.

M is s ch ie n w as h e t ge w oon te ve rl e ide l ijk om Arm s trong te cite re n al s ge z e gd h e bbe nde : “ I s uppos e it re al l y w as : one s m al ls te p for m an, one giant l ie for m ank ind.” De tw e e k rante n h e bbe n h un ve ronts ch ul diginge n aange bode n aan ge s ch ok te l e z e rs , m e l dt de BBC. Bron: M argrie t Van De H e ijde n / NASA /11-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .nas a.gov

De Am e rik aans e pl ane e tve rk e nne r M ars Re connais s ance O rbite r z al de k om e nde w e k e n ge e n w e te ns ch appe l ijk e w aarne m inge n ve rrich te n.

NASA h e e ft de ruim te s onde tijde l ijk op non-actie f ge z e t vanw e ge e e n nog onbe gre pe n com pute rprobl e e m . 05-09 2009 .

Van 9 tot e n m e t 11 s e pte m be r w ordt aan de Ariz ona State Unive rs ity in Te m pe e e n grote nde e l s ope nbare pane l dis cus s ie ge h oude n ove r de toe k om s t van h e t Am e rik aans e M ars onde rz oe k . De pane l dis cus s ie w ort ge l e id door M ars de s k undige Ph il Ch ris te ns e n. 05-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

07

Artik e l

Re dactione e l

Ee rs te ALM A ante nne is onde rw e g De e e rs te s ch ote lvan de Atacam a Large M il l im e te r / s ubm il l im e te r Array (ALM A) is naar de 5000 m e te r h oge Ch ajnantor-h oogvl ak te ge brach t in h e t Ch il e e ns e Ande s ge be rgte . H e t 100 ton z w are ge vaarte is m e t e e n s pe ciaal ge bouw d tranportvoe rtuig, ge naam d O tto, ve rvoe rd naar de Array O pe rations Site , w aar door de e xtre e m droge l uch t ide al e conditie s be s taan voor s te rre nk undige w aarne m inge n.

s te rre ns te l sel s , s te rre n e n pl ane te n.

De Europe s e ALM A-proje ctm anage r W ol fgang W il d prijs t de inbre ng van de inte rnational e partne rs aan ALM A. “ De s ch ote l die nu naar bove n is ge brach t, is door Japan ge produce e rd, h e t trans portvoe rtuig is Europe e s e n de ontvangs tapparatuur in de ante nne s NoordAm e rik aans , Europe e s e n Az iatis ch .”

Be gin 2010 z ul l e n e r drie ante nne s op h un pl e k s taan. De e e rs te w e te ns ch appe l ijk e obs e rvatie s z ul l e n naar ve rw ach ting in de tw e e de hel ft van 2011 pl aats vinde n. H e t l ich t dat ALM A gaat opvange n, k om t van de ouds te e n ve rs te obje cte n in h e t heel al : w ol k e n van gas e n s tof w aarin nie uw e s te rre n w orde n ge bore n, e n ve rre s te rre ns te l sel aan de ‘ rand’ van het w aarne e m bare h e e l al . Dit de e lvan h e t unive rs um is re l atie f onontgonne n op s ubm il l im e te r gol fl e ngte n. Dit s oort w aarne m inge n ve re is t e xtre e m droge l uch t e n z e e r ge avance e rde ontvange rs in de te l e s coops ch ote l s.

De om s tandigh e de n op de Ch ajnantor-h oogvl ak te z ijn nie t z o ide aalom te ve rbl ijve n; e r is m aar h al f z ove e l z uurs tof al s op z e e s pie ge l nive au. O m die re de n w orde n de ALM A-s ch ote l s ge as s e m bl e e rd e n ge te s t op de O pe rations Support Facil ity die op 29 00 m e te r l igt. Vanuit dit bas is k am p is de ante nne naar 5000 m e te r h oogte ge trans porte e rd.

ALM A-dire cte ur Th ijs de Graauw noe m t h e t trans port van de e e rs te ante nne “ e e n h uz are ns tuk , w aarm e e de ge boorte van ‘ s w e re l ds m e e s t am bitie uz e aards e obs e rvatorium w e e r e e n s tap dich te rbij is ge k om e n” .

ALM A w ordt h e t groots te e n h oogs t ge l e ge n obs e rvatorium te r w e re l d.

Na vol tooiing z alh e t be s taan uit 66 s ch ote l ante nne s : 54 s ch ote l s met e e n m idde l l ijn van 12 m e te r (voor de h e l ft ge bouw d in Noord-Am e rik a e n voor de ande re h e l ft in Europa) e n 12 Japans e s ch ote l s met een m idde l l ijn van 7 m e te r. ALM A gaat het heel al w aarne m e n op (s ub) m il l im e te rgol fl e ngte n, e n z al naar ve rw ach ting ve e lnie uw e inform atie opl e ve re n ove r de ge boorte van

08

De 66 s ch ote l e ante nne s k om e n ve rs pre id ove r de h oogvl ak te te s taan ove r e e n afs tand van m axim aal 18,5 k il om e te r, e n vorm e n te z am e n e e n gigantis ch e te l e s coop. De ante nne s k unne n m e t de grote trans portvoe rtuige n w orde n ve rpl aats t e n h e rs ch ik t voor dive rs e s oorte n w aarne m inge n.

De ALM A-ante nne is op de h oogvl ak te op e e n dock ing-s tation ge z e t e n aange s l ote n op h e t s troom - e n gl as ve z e l ne tw e rk . Dat is m e t e e n nauw k e urigh e id van e nk e l e m il l im e te rs ge be urd. De ante nne s z ijn z o ontw orpe n dat z e be s tand z ijn te ge n de e xtre m e w e e rconditie s op Ch ajnantor, m e t te m pe rature n van + 20 tot -20 grade n Ce l s ius .

ALM A is e e n proje ct w aarin Europa, Noord-Am e rik a e n O os tAz ië de e l ne m e n, in s am e nw e rk ing m e t Ch il i. De Europe s e Z uide l ijk e Ste rre nw ach t ESO is de Europe s e partne r in dit m ondial e proje ct.

Ne de rl and is e e n van de 14 de e l ne m e rs in ESO . ESO be h e e rt de grote te l e s cope n in h e t noorde n van Ch il i, w aaronde r de Ve ry Large Te l e s cope op M ount Paranal . Bron: ESO /23-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .e s o.org

K ortnie uw s Japans e s te rre nk undige n h e bbe n e e n re uz e ns te rre ns te l s e l op e e n afs tand van 12,8 m il jard l ich tjaar ontde k t dat e e n s upe rz w aar z w art gat in z ijn k e rn h e e ft. Dat l aats te is ve rras s e nd, om dat het l ich t dat w e nu van h e t s te l sel ontvange n, ve rtrok k e n is toe n h e t heel alnog ge e n m il jard jaar oud w as .

H e t s te l s e l e n z ijn 1 m il jard z ons m as s a's z w are z w arte gat m oe te n dus h e e ls ne lge vorm d z ijn. O ve r h e t onts taan van de z e s upe rz w are z w arte gate n be s taat nog de nodige onduide l ijk h e id.

H e t m ode l dat m om e nte e l de m e e s te aanh ange rs h e e ft, s te l t dat z e z ijn onts taan door h e t s am e ns m e l te n van tal rijk e l ich te re z w arte gate n. 01-09 -2009 .

M e t de 2,2-m e te r M PG/ESO -te l e s coop op La Sil l a (Ch il i) is e e n opnam e ge m aak t van e e n nabij s piraal s te l sel w aarvan s te rre nk undige n de nk e n dat h e t ve e l op ons M e l k w e gs te l s e ll ijk t.

H oe groot de ove re e nk om s t is , is nie t hel e m aal duide l ijk . O ns e ige n s te l sel k unne n w e nie t goe d ove rz ie n, om dat we e r m idde nin z itte n. En de ve rm oe de l ijk e s oortge noot, NGC 49 45, z ie n w e bijna van opz ij. Toch is duide l ijk dat ook NGC 49 45 s piraal arm e n e n e e n e nigs z ins l angge re k te k e rn h e e ft. W e l is h e t s upe rz w are z w arte gat in h e t ce ntrum van dit s te l s e lactie ve r dan dat in h e t mel k w e gce ntrum . NGC 49 45 be vindt z ich op e e n afs tand van 13 m il joe n l ich tjaar in de rich ting van h e t s te rre nbe e l d Ce ntaurus . 03-09 -2009 .

H e t Inte rnationaal jaar van de Ste rre nk unde be l e e ft van 22 tot e n m e t 24 ok tobe r e e n nie uw h oogte punt: Gal il e an Nigh ts . W e re l dw ijd w orde n e r k ijk avonde n ge organis e e rd om h e t publ ie k te l ate n ge nie te n van de s te rre nh e m e l . De te l e s cope n z ul l en vooralge rich t w orde n op de obje cte n die Gal il e o 400 jaar ge l e de n z ag: Jupite r e n de m aan. Gal il e an Nigh ts bie dt am ate ur-as trofotografe n de k ans m e e te doe n m e t e e n inte rnational e fotow e ds trijd. W ie m aak t de m oois te foto van e e n Gal il e o-obje ct? Er z ijn tw e e cate gorie ë n: cam e ra z onde r te l e s coop e n foto's w aarbij ge bruik w ordt ge m aak t van e e n k l e ine te l e s coop. Foto's k unne n w orde n inge z onde n tot e ind nove m be r.

Gal il e an Nigh ts is e e n opvol ge r van h e t s ucce s vol l e e ve ne m e nt '100 Uur van de Ste rre nk unde ', dat be gin april pl aats vond. De w e bs ite Gal il e an Nigh ts ge e ft e e n ove rz ich t van al l e activite ite n. Ie de re e n die tus s e n 22 e n 24 ok tobe r e e n activite it organis e e rt k an dat op de z e w e bs ite re gis te re n.

O p de w e bs ite s taat ook m e e r inform atie ove r de fotow e ds trijd e n h e t organis e re n van een k ijk avond.

Ne de rl and doe t m e e aan Gal il e an Nigh ts m e t de Nach t van de Nach t. O p z ate rdag 24 ok tobe r w ordt dit e ve ne m e nt voor de vijfde m aal ge organis e e rd.

Duiz e nde n l ich te n gaan uit e n e r z ijn nach tactivite ite n voor publ ie k in al l e provincie s . In h e t k ade r van de Gal il e an Nigh ts z ijn e r dit jaar ve e l activite ite n met een as tronom is ch tintje . Be z oe k de w e bs ite

Rubrie k

Patrick Jae cq ue s

D e fil m tip De z e w e e k is de e e rs te (ve rm oe de l ijk onofficië l e ) trail e r van de nie uw e Stargate re e k s , ge naam d 'Unive rs e ', ve rs pre id. En die z ie t e r be h oorl ijk indruk w e k k e nd uit. In de h oofdrol l e n vinde n w e e nk e l e be k e nde acte urs te rug z oal s Robe rt Carl yl e , Lou Diam ond Ph il ips (Young Guns ) e n M ing-Na (ER).

Dus w e z ijn al vas t be nie uw d... Na h e t afs ch rijve n van de 'Se re ne ty' re e k s , die nogth ans m e e r dan uits te k e nd w as , bl e e k de w e s te rn s cie nce fiction te n dode opge s ch re ve n. Totdat ie m and van W arne r Bros ve rm oe de l ijk de 'K nigh ts of Cydonia' vide ocl ip van M us e h e e ft ge z ie n. W ant de grote s tudiobaz e n h e bbe n ne t be s l ote n om dan toch door te gaan m e t 'Cow boys and al ie ns ' al s ook 'Th e dark tow e r'. En dan z ijn e r nog e e n paar re m ak e s . Jaw e l , na de s tak ing van de s ce naris te n vorig jaar h e e ft m e n bl ijk baar be s l ote n om ge w oon al l e oude k l as s ie k e rs e ve n te 'pim pe n'. Tja... W e m oge n vol ge nd jaar 'Th e bl ob' ve rw ach te n (dus e e n re m ak e van e e n re m ak e ) m aar dan z onde r... bl ob. Inde rdaad, goe d ge l e z e n. W at m ij be tre ft k unne n z e de fil m dan ge w oon 'Th e ' noe m e n.

Ge e uw ... Te ve ns z al m e n ook 'H igh l ande r', de cul t kl as s ie k e r uit 19 86 en e nige fil m w aarin Ch ris toph e r Lam be rt ie tw at acte e rt, e ve n dunne tje s ove rdoe n. "...Th e re can be onl y one ..." of dat dach te n w e . O ok van de s l e ch ts te SF fil m ooit ge m aak t, z ijnde 'Pl an nine from oute r s pace ', z al e r e e n nie uw e ve rs ie ve rs ch ijne n. Z e gt nu al ge noe g z e k e r... Na pre q ue l s, s e q ue l s e n re m ak e s h e bbe n w e s inds dit jaar ook re boots . Se rie s of fil m s die z o s l e ch t z ijn dat z e ge w oon e e n de e lof de ge h e l e cas t ve rw ijde re n e n h e t ve rh aalge w oon ove rdoe n. K ope n z al de m as s a toch , of w at w il m e n m aar al te graag ge l ove n. Daarom m ag je vol ge nd jaar e e n re boot van 'Th e fantas tic four' ve rw ach te n. Re de n: om dat de vorige fil m s vol ge ns de s tudio's ie tw at te braafje s w are n...

Tja, w ie m aak t z e dan e ige nl ijk ?

En ove r onge l oof ge s prok e n... Van 'Gh os t ride r' k om t e r e e n ve rvol g.

H ope l ijk k unne n w e de z e k e e r w e l w ak k e r bl ijve n...

h ttp://w w w .gal il e annigh ts .org/inde x.h tm

Vol ge nde m aand k om t 'Th e box' uit die onz e aandach t ge trok k e n h e e ft daar re gis s e ur Rich ard K e l l y, be k e nd van h e t s ch itte re nde 'Donnie Dark o', de z e nie uw e pre nt voor z 'n re k e ning h e e ft ge nom e n.

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

H e t ve rh aalgaat al s vol gt... Norm a e n Arth ur Le w is z ijn e e n jong k oppe lm e t k ind al s ook e e n h oop s ch ul de n die op bl auw e m aandag een h oute n doos k rijge n aange bode n van e e n m ys te rie us uitz ie nde k e re l . Binne nin de z e doos be vindt z ich e e n toe s te lm e t wel ge te l d één grote rode k nop. En w at bl ijk t ?Eén druk op de z e toe ts z orgt e rvoor dat je één m il joe n dol l ar ontvangt. Enig nade e lis dat e r h ie rdoor, e rge ns in de w e re l d, e r te ve ns één ie m and s pontaan k om t te ove rl e ide n. H e t dil e m m a k an be ginne n... M e t in de h oofdrol l en Cam e ron Diaz , Jam e s M ars de n e n Frank Lange l l a.

Binne nk ortop DVD /Bl uRay 20-10 /Trans form e rs II. 27-10 /BS2003: Th e pl an.

17-11 /Star Tre k .

01-11 /Te rm inator s al vation.

Trail e r v/d m aand Vanaf de z e w e e k s pe e l t 'Dis trict 9 ' in de z al e n die w e e e rde r re e ds uitvoe rig be s prok e n h e bbe n. Daarom ne m e n w e 'Surrogate s ' e ve n onde r de l oe p.

In de toe k om s t l e e ft e n w e rk t ie de re e n van th uis uit door m idde l van robotactige al te r e go's . In de z e ide al e w e re l d m ak e n angs t, m is daad e n pijn nie t l ange r de e luit van h e t l e ve n. W anne e r e e n s tude nt ve rm oord w ordt, is h e t aan FBI age nt Gre e r om de z e z aak te onde rz oe k e n. Gaande w e g k om t h ij e e n com pl ot op h e t s poor dat h e m dw ingt om z ijn robot al te r e go ach te r te l ate n e n z e l f z ijn l e ve n te ris k e re n om h e t m ys te rie op te l os s e n. De trail e r is al vas t m e e r dan de m oe ite w aard, e n k an je h ie ronde r te rugvinde n...

8 M e e r inform atie h ttp://ch oos e yours urrogate .com 09

M aarte n K l e inh ans

Se rie

Stone h e nge , s te e ntijd e n s te rre nk unde Inl e iding: s tone h e nge Vijfduiz e nd jaar ge l e de n bouw de e e n vol k in Noordw e s t-Europa e e n m as s aal aarde n e n s te ne n bouw w e rk : Stone h e nge . Stone h e nge l igt in h e t z uide n van Enge l and, op de vl ak te van Sal is bury. De groots te s te ne n z ijn z o’ n 7 m e te r h oog, 2 m e te r bre e d e n 1 m e te r dik .

Ge dure nde de 1500 jare n e rna, dus tot onge ve e r 1500 jaar voor Ch ris tus , w as h e t m onum e nt in ge bruik e n w e rd h e t uitge bre id e n ve rande rd.

Dat w as in de z e l fde pe riode w aarin de Egypte nare n h un piram ide n bouw de n, l ang voordat de Trojane n h un s tad bouw de n e n de Grie k e n de z e w e e r pl at l e gde n z oal s be s ch re ve n in de Il l ias , e n w e l tw e e duiz e nd jaar voordat M oz e s de Jode n aanvoe rde in de uittoch t z oal s be s ch re ve n in de bijbe l . De m e e s te m e ns e n de nk e n dat e r in Noordw e s t-Europa in die tijd al l een m aar m e ns ape n in be re nve l l en rondl ie pe n, die l e e fde n van de jach t e n h e t ve rz am e l e n van be s s e n, w orte l s e n note n, e n natuurl ijk el k aar m e t dik k e ge brade n vark e ns pote n op de k op s l oe ge n.

M aar dit be e l d van die ‘ Fl ints tone s ’ kl opt nie t. M is s ch ie n h e bbe n de vol k e re n van Stone h e nge w e l ne t z o’ n gl orie uz e ge s ch ie de nis al s de Grie k e n e n Egypte nare n, m aar om dat z e h un ge s ch ie de nis nie t ops ch re ve n, w e te n w e e r h e e l w e inig van. W e l l ie te n z e e e n indruk w e k k e nd m onum e nt van h un k e nnis e n cul tuur ach te r: de s te ne ncirk e l Stone h e nge . ‘ Stone ’ be te k e nt s te e n in h e t Enge l s, en ‘ h e nge ’ is e e n cirk e lvan aarde , h out e n / of s te e n. M aar w at is Stone h e nge ? W aar die nde h e t voor? H e e ft h e t ie ts m e t s te rre nk unde te m ak e n?En w ie bouw de n h e t, e n w aarom m aak te n z e z oie ts groots ?Ee n de finitie f antw oord is in de arch e ol ogie vrijw e l onm oge l ijk , m aar in die z e re e k s s taan ve e l argum e nte n van e n dis cus s ie s tus s e n de w e te ns ch appe rs ove r h e t doe l van Stone h e nge . Bij h e t s ch rijve n h e b ik ge bruik ge m aak t van de nie uw s te w e te ns ch appe l ijk e inz ich te n. W ant e r is nogal w at ve rande rd in de l aats te tw intig jaar, vooral om dat e r nu nie uw e te ch nie k e n be s ch ik baar z ijn e n ge w oon ve e l m e e r onde rz oe k is ge daan. Uite raard val t h e t ove rz ich t 10

in de z e re e k s onde r m ijn e ige n ve rantw oorde l ijk h e id, e n z ou ik h e t op prijs s te l l e n om in h e t ge valvan onjuis th e de n be rich tte k rijge n.

O pbouw van de z e re e k s In h e t e e rs te h oofds tuk s taat uitge l e gd w aaruit h e t bouw w e rk Stone h e nge be s taat e n h oe h e t ge bouw d is . In h e t tw e e de h oofds tuk gaan w e k ijk e n naar de m e ns e n die Stone h e nge ge m aak t h e bbe n, h oe de m aats ch appij van toe n in e l k aar ge z e te n k an h e bbe n e n h oe h e t l ands ch ap e r in die tijd uitz ag.

O ok w ordt in h e t de rde h oofds tuk ve rte l d ove r de m e ns e n die l ate r in de buurt van Stone h e nge w oonde n, e n w at z ij ove r de s te ne n dach te n.

H e t vie rde h oofds tuk gaat ove r s te rre nk unde , e n w at dit te m ak e n z ou k unne n h e bbe n m e t Stone h e nge . Bove ndie n w ordt ve rte l d ove r de h onde rde n ande re s te ne n m onum e nte n uit die tijd, die m is s ch ie n al l e m aalw e lm e t s te rre nk unde te m ak e n h adde n. M aar voordat w e al l e rl e i th e orie ë n ove r h e t s te rre nk undige doe l van Stone h e nge gaan be k ijk e n, m oe te n w e e e rs t al s ach te rgrond w e te n h oe Stone h e nge in e l k aar z it, e n w at voor vol k h e t m onum e nt ge bouw d h e e ft.

Te k e ning: Ee n 'Artis t im pre s s ion' van Al an Sorre l lde Stone h e nge s tructuur aan h e t e ind van fas e 3.

(de e l1/8)

De z e re e k s gaat e ige nl ijk ove r e e n s te e ntijdvol k w aar w e bijna nie ts van w e te n, m aar dat s te rk ve rbonde n l e e fde m e t z ijn l e e fom ge ving: h e tl ands ch ap e n de s te rre nh e m e l .

De k e nnis van de bouw e rs z e l f is ve rdw e ne n. Daarom h e bbe n nie t al l e e n arch e ol oge n, m aar ook aardrijk s k undige n, s te rre nk undige n e n ande re w e te ns ch appe rs onde rz oe k ge daan aan Stone h e nge e n de om ge ving om al s de te ctive s uit te vinde n h oe die m e ns e n l e e fde n, w at z e de de n e n dach te n, e n w aarom . De be l angrijk s te m e th ode n e n te ch nie k e n van die nogal ve rs ch il l e nde w e te ns ch appe n w orde n uitge l e gd in k ade rs .

H e taarde n bouw w e rk Stone h e nge : fas e 1 H e t m e e s t z ich tbare aan Stone h e nge is de ve rz am e l ing re ch tops taande s te ne n, die 1 tot 7 m e te r h oog z ijn, e n cirk e l - of h oe fijz e rvorm ig s taan opge s te l d.

M aar e r l igt ook e e n aarde n w al m e t e e n gre ppe l om h e e n, w aardoor h e t h e l e com pl ex een doors ne de h e e ft van w e l 110 m e te r. Daarnaas t z ijn al l e rl ei s pore n onde rde grond te rug ge vonde n. Al de ve rs ch il l e nde onde rde l e n z ijn in de l oop van tw e e duiz e nd jaar s tapje voor s tapje opge bouw d. Er z ijn drie fas e n: al l e re e rs t w e rde n de aarde n w ale n de gre ppe lge grave n, e n e e n cirk e l van gate n. In de tw e e de fas e w e rde n vooral h oute n pal en ge pl aats t binne n de cirk e l . De

K ortnie uw s De arm e l ande n h e bbe n vanaf nu e e n e ch t m ars h al l pl an van onge ve e r 600 m il jard dol l ar (419 ,47 m il jard e uro) pe r jaar nodig om de k l im aatve rande ring h e t h oofd te k unne n bie de n, z o s taat in e e n rapport van de Ve re nigde Natie s . "O m de inve s te rings uitgave n om te buige n naar de re al is atie van e e n s ch one re groe i, is m as s al e inte rnational e s te un nodig onde r de vorm van e e n w e re l dinve s te rings program m a", z e gt h e t de parte m e nt van e conom is ch e e n s ocial e z ak e n van de VN (DESA) in e e n s tudie .

O nge ve e r 1 proce nt van h e t bbp van de w e re l d z ou nodig z ijn om de arm e l ande n te h e l pe n. Vandaag ge ve n de ove rh e de n s am e n onge ve e r 21 m il jard dol l ar pe r jaar uit om de ge vol ge n van de k l im aatve rande ring op te vange n.

M aar e r z ijn h onde rde n m il jarde n dol l ars nodig, vre e s t h e t De partm e nt of Econom ic and SocialAffairs van de VN. De k w e s tie s taat ce ntraal in de ge s pre k k e n te r voorbe re iding van de k om e nde k l im aatconfe re ntie in K ope nh age n. Bij e l k e te m pe ratuurs tijging van 1°C in de w e re l d k an de jaarl ijk s e groe i in de arm e l ande n vol ge ns s ch attinge n in h e t rapport m e t 2 tot 3 proce nt dal e n, te rw ijl de groe i in de rijk e l ande n onve rande rd z ou bl ijve n.

De VN vrage n de rijk e l ande n de ove rdrach t van te ch nol ogie naar de arm e l ande n te be vorde re n. "Er z ijn m e te e n z w are inve s te ringe n nodig, vooral in de ove rh e ids s e ctor, om nie uw e e ne rgie -infras tructuur te bouw e n", z o w ordt in de s tudie opge m e rk t. H e t be l angrijk s te obs tak e l is vol ge ns de VN dat rijk e l ande n h un oude be l ofte s om de arm oe de in te dijk e n e n om m idde l e n e n te ch nol ogie ove r te drage n, nie t nak om e n. Bron: AFP /SAM /01-09 -2009 .

VN-s e cre taris -ge ne raal Ban K i-m oon h e e ft dins dag e e n be z oe k ge brach t aan de w e te ns ch appe l ijk e ge m e e ns ch ap van Ny-Aal e s und, op de Noors e arch ipe l Spits be rge n en h artje Noordpool z e g m aar. De voorm al ige Z uid-K ore aans e buite nl andm inis te r k w am e r z e l f de im pact opm e te n van de k l im aatve rande ring, op 100 dage n van de grote kl im aattop in K ope nh age n. Ny-Aal e s und l igt op 1.200 k il om e te r van de Noordpoole n noe m t z ich z e l f h e t noorde l ijk s te dorp van de w e re l d. H e t voorm al ige m ijndorp w ijdt z ich nu vol l e dig aan h e t inte rnational e w e te ns ch appe l ijk e onde rz oe k . Afge s ne de n van de re s t van de w e re l d w e rk e n e r - afh ank e l ijk van h e t s e iz oe n - tus s e n de 15 e n 180 m e ns e n, in dom e ine n die h e e lvaak te m ak e n h e bbe n met kl im aatve rande ring. Tie n l ande n h e bbe n e e n bas is op Ny-Aal e s und: Noorw e ge n, Duits l and, Frank rijk , Ch ina, India, Z uidK ore a, Groot-Brittannië , Ne de rl and, Japan e n Ital ië . Er is ge e n gs m ne tw e rk in Ny-Aal e s und, dat om de m e e tins trum e nte n nie t te ve rs tore n.

Bron: AFP /EB /02-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

de rde fas e duurde h e t l angs t, e n daarin z ijn al l e s te ne n opge rich t. De ronde gre ppe l is h e t e e rs t ge grave n, e n de aarde n w alaan de binne nk ant van de gre ppe l is ge m aak t van de grond die uit de gre ppe l ge s ch e pt is . De w al w as bijna tw e e m e te r h oog, m aar daar is nu nog m inde r dan e e n m e te r van ove r. Dat k om t om dat e r m ate riaalvanaf is ge s poe l d door de re ge n e n doordat e r z ove e lm e ns e n ove rh e e n ge l ope n h e bbe n. De gre ppe l e n de aarde n w al w e rd rond 3000 jaar voor Ch ris tus (afge k ort al s v.Ch r.) ge m aak t. Aan de binne nk ant van de aarde n w al z ijn door Aubre y al tijde ns e e n opgraving in h e t jaar 1670 pre cie s 56 gate n te rugge vonde n, die inm idde l s ve rs topt w are n ge raak t onde r de grond e n h e t afval van l ate re ge bruik e rs . De 56 Aubre ygate n z ijn ge grave n e n in ge bruik ge w e e s t tus s e n 3000 e n 19 00 voor Ch ris tus . Dat ge tal van 56 gate n m oe t je onth oude n, w ant dat is be l angrijk voor de s te rre nk unde .

H e th oute n bouw w e rk Stone h e nge : fas e 2 In de tw e e de fas e in de ge s ch ie de nis w e rde n e e n paar h onde rd kl e ine gate n ge grave n, w aar paal tje s inge s taan h e bbe n. De z e gate n w e rde n vooralge m aak t in de noordoos te l ijk e ingang van de aarde n w al , wel k e de groots te is van de drie ingange n. H e t doe lvan de gate n of paal tje s is nie t duide l ijk .

Er l ijk t e e n ge bouw tje m idde nin de cirk e lge s taan te h e bbe n. O ok z ijn e r ve e l pots ch e rve n e n as ge vonde n. De aarde n w alw e rd op s om m ige pl e k k e n w e e r w e gge h aal d e n de gre ppe l w e rd daar ook dich tge gooid. Dit l e ve rde de tw e e

e xtra ingange n van de aarde n w al op. Stone h e nge die nde toe n w aars ch ijnl ijk al s de pl aats w aar m e ns e n w e rde n ge cre m e e rd; e r z ijn w e l 52 cre m atie pl aats e n ge vonde n.

Vanuit Stone h e nge w e rd e e n l ange l aan (‘ ave nue ’ ) ge m aak t die al s e e n s oort toe gangs w e g die nde . De z e l aan l ie p m e t e e n boog naar de rivie r de Avon in h e t oos te n. O ok z ijn e r re s te n ge vonde n van een k il om e te rs l ange rij pal en l angs de l aan, e e n pal is s ade , die doorl ie p totve r buite n Stone h e nge .

H e ts te ne n bouw w e rk Stone h e nge : fas e 3 De de rde fas e is ve e l s pe ctacul airde r om te z ie n, e n l oopt w aars ch ijnl ijk van 2850-1520 v.Ch r. Toe n w e rde n in m e e rde re s tappe n de s te ne ncirk e l s en h oe fijz e rs ge bouw d.

Dat w il z e gge n dat grote s te ne n re ch top in de grond w e rde n ge z e t, z odat z e s am e n e e n cirk e lvorm de n of e e n h oe fijz e r. De m e e s te van die s te ne n h e bbe n l ate r nam e n ge k re ge n, vaak door e e n bijge l ovig ve rh aalove r die s te ne n of dank z ij een w e te ns ch appe r die ze ontde k te of e r de functie van dach t te s nappe n. Aange z ie n de nam e n van de s te ne n ove ral ge bruik t w orde n, ne m e n w e z e h ie r ook ove r. Late r w ordt de be te k e nis van de m e e s te nam e n uitge l e gd.

Ee rs t k w am e n e r tw e e s taande s te ne n bij de ingang van de cirk e l e n e r buite n in de l aan: de Sl ach ts te e n e n de H ie l s te e n. Er z ijn nog m e e r gate n in de l aan ge vonde n die s ugge re re n dat de Sl ach ts te e n e e n s te e n w as die de ingang van de cirk e l aangaf, of

11

M aarte n k l e inh ans

Se rie

Stone h e nge , s te e ntijd e n s te rre nk unde m is s ch ie n z e l fs m e t nog tw e e s te ne n e e n poort vorm de . Nu l igt de Sl ach ts te e n pl at op de grond, w at l e idde tot fabe l tje s ove r h e t sl ach te n van die re n of m e ns e n op die s te e n.

Uit h e t be gin van fas e drie z ijn pare n van gate n te rugge vonde n w aarin ve rm oe de l ijk Bl auw s te ne n in pare n van tw e e h e bbe n ge s taan.

Bl auw s te ne n h e bbe n e e n bl auw e tint al s z e nat z ijn. Die pare n van tw e e s tonde n dan w e e r in e e n cirk e lopge s te l d binne n de aarde n w al . De z e gate n w orde n de Q e n R gate n ge noe m d. Er is e rg w e inig be k e nd ove r dit s tuk ge s ch ie de nis van Stone h e nge , om dat die Bl auw s te ne n l ate r op e e n ande re pl aats in Stone h e nge w e rde n h e rge bruik t.

Daarnaas t z ijn vie r Stands te ne n opge rich t al s h oe k punte n van e e n re ch th oe k , ne t binne n de aarde n w al . O p tw e e pl aats e n w e rd e e n bul t ne e rge l e gd m e t e e n Stands te e n e rop e n op tw e e ande re pl aats e n w e rd al l e e n e e n Stands te e n ne e rge z e t. De z e re ch th oe k is ook be l angrijk voor de l ate re dis cus s ie ove r s te rre nk unde . H e t is onduide l ijk w anne e r de Stands te ne n pre cie s z ijn ne e rge z e t.

Late r in fas e drie k w am e n de e norm e Sars e ns te ne n. O ve r de Sars e ns te ne n w e rde n ook nog dorpe l s ge bouw d, ne t z oal s op tw e e de urpos te n nog e e n bove nk ant w ordt ge l e gd. H ie rdoor k w am de Sars e ns te ne ncirk e l h e l e m aal aan el k aar te z itte n. De cirk e lbe s tond z o uit 30 s te ne n. De re ch tops taande s te ne n s tonde n ove ral onge ve e r e ve n ve r van e l k aar: onge ve e r e e n m e te r. Al l e e n die bij de ingang s taan nog bijna e e n h al ve m e te r e xtra uit e l k aar. Binne n de cirk e l w e rde n e xtra Sars e ns te ne n opge s te l d z odat z e s am e n een h oe fijz e r vorm e n.

De Sars e ns te ne n in h e t grote h oe fijz e r w e rde n opge s te l d al s 5 de urpos te n, Tril ith on ge naam d, w aarbij e l ke de urpos t be s taat uit tw e e s taande s te ne n e n e e n dorpe l . H et w oordde e l ‘ Tri’ be te k e nt ‘ drie ’ e n sl aat dus op h e t fe it dat e e n Tril ith on uit 3 s te ne n be s taat. H e t h oe fijz e r be s tond dus totaaluit 15 s te ne n. De groots te s te e n van Stone h e nge s taat op de dich te k ant van h e t h oe fijz e r: de z e is 2 m e te r bre e d e n 1 m e te r dik , e n s te e k t 7 m e te r h oog uit bove n de grond e n 12

(de e l1/8)

Nog l ate r in fas e drie w e rde n de Bl auw s te ne n in e e n cirk e l opge s te l d e n daarbinne n w e rde n nog m e e r Bl auw s te ne n in e e n h oe fijz e rvorm opge s te l d. De Bl auw s te ne n z ijn 1,5 tot 2 m e te r h oog bove n de grond e n s te k e n nog 0,5 tot 1 m e te r in de grond. De Bl auw s te e ncirk e l val t binne n de Sars e ncirk e l , en het Bl auw s te e nh oe fijz e r s taat ook binne n h e tSars e nh oe fijz e r.

gate n ge noe m d. Uit de oude rdom m e n bl ijk t w e l dat de de rde fas e tam e l ijk inge w ik k e l d in e l k aar z it e n e ige nl ijk uit e e n h e l e boe l s tappe n be s taat. H e t opval l e nde is w e ldat de e norm e Sars e ncirk e lal rond 2500 v.Ch r. is ge bouw d e n h e t Sars e nh oe fijz e r pas e e n paar h onde rd jaar l ate r, te rw ijl h e t h e tz e l fde type s te e n is . Pas tus s e n 2200 e n 2000 v.Ch r. z ijn de kl e ine re Bl auw s te ne n e rbij ge pl aats t. M aar de Bl auw s te ne n w are n toe n w aars ch ijnl ijk al l ang aanw e z ig in Stone h e nge en s tonde n in de z oge naam de Q e n R gate n. Van die fas e is al l een heel w e inig be k e nd. De Y e n Z gate n z ijn nog ve e ll ate r ge grave n. De Z gate n w e rde n tus s e n 2000 e n 1800 v.Ch r. ge grave n e n de Y gate n w e rde n rond 1500 v.Ch r. ge grave n.

M is s ch ie n w are n z e be doe l d om e xtra Bl auw s te ne n in ove re ind te z e tte n, m aar dat is w aars ch ijnl ijk nooit ge be urd. Daarna l ijk e n de bouw activite ite n hel e m aal te s toppe n. Z o’ n 1500 jaar e e rde r w are n de bouw w e rk z aam h e de n ge s tart, dus h e t m onum e nt is m ins te ns 1500 jaar in actie ge w e e s t e n bijna al door uitge bre id.

Einde de e l1/8. M e tdank aan JW G.

Te ns l otte is e e n aarde n w al aange l e gd l angs be ide z ijde n van de l ange l aan die l oopt vanaf de ingang van Stone h e nge . O ok z ijn nog 29 e n 30 gate n ge grave n in e e n cirk e lbuite n de s te ne ncirk e l s.

De z e gate n w orde n de Y e n Z

Te k e ning: O m ge ving van Stone h e nge m e t de l ange Laan, grafh e uve l s , de Curs us , ande re m onum e nte n, de h uidige w e ge n e n de h uidige rivie r de Avon. Bron: Al l e n, in Cunl iffe & Re nfre w , 19 9 7.

nog z o’ n 2 m e te r in de grond. De Al taars te e n l igt h al f ve rborge n onde r e e n van de om ge val l en Sars e ns te ne n e n k on daarom nie t goe d w orde n onde rz och t. De s te e n is bijna 5 m e te r h oog, 1 m e te r bre e d e n 0,5 m e te r dik e n m e n de nk t dat de z e e e n de e lis ge w e e s t van e e n e xtra Tril ith on die binne n h e t h oe fijz e r s tond. De ande re tw e e s te ne n z ijn e ch te r nooitge vonde n.

Er z ijn grave n te rugge vonde n van e e n m e ns e n die be grave n w are n m e t aarde w e rk e n potte n e n ande re ge bruik s voorw e rpe n van z o’ n 22002400 v.Ch r. O m dat h e t vol k in de vorige fas e h aar dode n nog cre m e e rde , is dit e rg be l angrijk e inform atie ove r de cul tuur (z ie h oofds tuk 2).

K ortnie uw s Dat s te rre nk undig onde rz oe k ve rras s e nde re s ul tate n op k an l e ve re n, is be k e nd. M aar dat s te rre nk unde ook k an z orge n voor e e n ge h e e l nie uw natuurge bie d, is nie uw . LO FAR, e e n s e ns orne tw e rk dat op initiatie f van ASTRO N is ontw ik k e l d door onde rz oe k s ins te l l inge n, unive rs ite ite n e n be drijve n, be w ijs t dit.

Op 15 s e pte m be r vindt de officiĂŤ l e opl e ve ring pl aats van h e t LO FAR-natuurproje ct in h e t ce ntral e LO FAR-ge bie d. H e t ce ntrum van de LO FAR-te l e s coop w ordt ge bouw d tus s e n Exl oo e n Buine n in Dre nth e op ach ttie n te rpe n, w aar onge ve e r 3.000 ante nne s ge pl aats t w orde n. In h e t m idde n van h e t ge bie d be vindt z ich de s upe rte rp, e e n grote cirk e l vorm ige te rp m e t e e n doors ne de van 340 m e te r. Dit ce ntral e LO FAR-ge bie d l igt tus s e n de H onds rug e n h e t Ve e nk ol onial e ge bie d e n w ordt doors ne de n door h e t Ach te rs te Die p, e e n bove nl oop van de H unz e . H ie r z ijn e e n k w e l m oe ras , natte ve e l s oortige gras l ande n, sl e nk e n, poe l e n e n e e n opnie uw k ronk e l e nde be e k m e t vis trappe n aange l e gd. In totaalis in h e t ge bie d m e e r dan 360.000 k ubie k e m e te r grond ve rpl aats t. H ie rm e e is dit voorm al ige ak k e rbouw ge bie d om ge tove rd tot een ve e l be l ove nd natuurge bie d van 400 h e ctare . 02-09 2009 .

O nde rz oe k e rs van de unive rs ite it van Ge orgia (VS) h e bbe n ontde k t dat s om m ige gas w ol k e n tus s e n de s te rre n naftal e e n be vatte n. Dat is op aarde h e t be l angrijk s te be s tandde e l van m otte nbal l e n. De gas w ol k e n w aar h e t om gaat z e nde n infraroods tral ing op onge bruik e l ijk e gol fl e ngte n uit, e n tot nu toe w as onduide l ijk door w e l ke s pe cifie k e m ol e cul e n de z e s tral ing w ordt ge produce e rd. Uit l aboratorium onde rz oe k is nu ge bl e k e n dat e e n de e l van de infraroods tral ing afk om s tig is van naftal e e nm ol e cul e n die van e e n e xtra w ate rs tofk e rn (proton)voorz ie n z ijn. Dat e r naftal e e n in inte rs te l l aire gas w ol k e n z it, k om t nie t e ch t al s een ve rras s ing. Naftal e e nm ol e cul e n be s taan ge h e e l uit w ate rs tof- e n k ool s tofatom e n, e n be ide z ijn rijk e l ijk aanw e z ig in de ruim te . O ve rige ns k an h e t naftal een nie t h e t ge h e l e infraroods pe ctrum van de gas w ol ken ve rk l are n. Ve rm oe de l ijk k om t de re s t voor re k e ning van ande re k ool w ate rs toffe n w aar z ich e xtra w ate rs tofk e rne n aan ge bonde n h e bbe n. 02-09 2009 .

Pl ane e tonde rz oe k e rs z ijn e r voor h e t e e rs t in ge s l aagd om de h oe ve e l h e id propaangas in de dam pk ring van de grote Saturnus m aan Titan te m e te n.

Propaan is e e n re l atie f com pl ex k ool w ate rs tofm ol e cuul .

Op aarde w ordt h e t onde r ande re ge bruik t in vl am m e nw e rpe rs e n gas brande rs . 0409 -2009 .

Artik e l

Re dactione e l

H e tH D O w ate risotoop O nde rz oe k e rs van SRO N Ne th e rl ands Ins titute for Space Re s e arch , de Unive rs ite it Utre ch t e n inte rnational e partne rs z ijn e r voor h e t e e rs t in ge s l aagd w e re l dw ijd m e tinge n te ve rrich te n van h e t w ate ris otoop H DO in de onde rs te l age n van de aardatm os fe e r.

De m e tinge n z ijn afk om s tig van h e t m e e tins trum e nt SCIAM ACH Y, dat in e e n baan om de aarde draait aan boord van de Europe s e Space Age ncy (ESA) onde rz oe k s s ate l l ie t ENVISAT. De anal ys e van de m e tinge n l e idt tot nie uw e inz ich te n in de w ate rk ringl oop die naar ve rw ach ting een be l angrijk e bijdrage gaan l e ve re n aan de ontw ik k e l ing van k l im aatm ode l l en De onde rz oe k e rs publ ice re n h un re s ul tate n de z e w e e k in h e t toonaange ve nde tijds ch riftScie nce .

De w ate rk ringl oop be paal t in be l angrijk e m ate h e t k l im aat op aarde . W ate rdam p is h e t be l angrijk s te broe ik as gas in de atm os fe e r.

Vl oe ibaar w ate r m aak t onz e pl ane e t be w oonbaar.

W anne e r w ate r ve rdam pt vanaf h e t z e e - e n l andoppe rvl ak , e n w anne e r h e t conde ns e e rt in w ol k e n ve rande rt de re l atie ve h oe ve e l h e id van h e t w ate ris otoop H DO . De is otoop s am e ns te l l ing van w ate rdam p in de atm os fe e r w e e rs pie ge l t daarm e e de ge s ch ie de nis van h e t w ate r.

W e te ns ch appe rs van SRO N ge bruik te n h e t SCIAM ACH Y ins trum e nt om e e n m ondiaal be e l d te k rijge n van H DO in onz e atm os fe e r.

Z ij ve rk re ge n voor h e t e e rs t ge de tail l e e rde m e e tge ge ve ns ove r de onde rs te l age n van de atm os fe e r, w aarin z ich juis t de m e e s te w ate rdam p be vindt. De onde rz oe k e rs rich tte n z ich in de

e e rs te pl aats op h e t ve rge l ijk e n van de m e tinge n m e t re s ul tate n op bas is van m ode l l e n voor de Sah e l z one e n voor h e t pool ge bie d rond Spits be rge n. In be ide ge val l en bl e k e n de gangbare m ode l l e n nie t in s taat om de SCIAM ACH Y m e tinge n op de juis te w ijz e te re pro-duce re n.

Dat duidt op probl e m e n in de m ode l m atige be s ch rijving van z ow e l de w ate rk ringl oop in de trope n s ubtrope n al s h e t trans port van w ate r vanuit de trope n naar de Noordpool .

M e tinge n van h e t w ate ris otoop m e t be h ul p van s ate l l ie tins trum e nte n z oal s SCIAM ACH Y bie de n de m oge l ijk h e id om de be s ch rijving van de w ate rk ringl oop in kl im aatm ode l l e n aan e e n ge de ge n te s t te onde rw e rpe n e n te ve rbe te re n. Uite inde l ijk z aldit e e n bijdrage l e ve re n aan de voors pe l l ing van ve rande ringe n in de w ate rk ringl oop al s ge vol g van h e t broe ik as e ffe ct, z oal s droogte of e rns tige w ate rove rl as t, e n de re cons tructie van h is toris ch e kl im aatvariatie s .

De m e tinge n van SCIAM ACH Y tone n aan dat de ge k oz e n be nade ring w e rk t, w at nie uw e m oge l ijk h e de n bie dt voor onde rz oe k . TRO PO M I, h e t s ate l l ie tins trum e nt dat vol ge ns pl anning in 2014 z al w orde n ge l ance e rd, in ESA's Pre curs or Se ntine l5 m is s ie , is in s taat om nauw k e urige re m e tinge n van h e t w ate ris otoop H DO te ve rrich te n e n daarm e e de k e nnis van de w ate rk ringl oop ve rde r te ve rgrote n.

8 M e e r inform atie h ttp://e nvis at.e s a.int

Vol ge ns tw e e Am e rik aans e z onne de s k undige n z ul l e n e r na 2015 m is s ch ie n ge e n vl e k k e n m e e r op de z on voork om e n. Abs ol ute z e k e rh e id is e r nie t, m aar w e l l ich t be gint e r dan e e n 'vl e k k e nl oz e ' pe riode z oal s die ook e ind z e ve ntie nde e n be gin ach ttie nde e e uw pl aats vond. Dat z oge h e te n M aunde r M inim um vie l s am e n m e t de K l e ine IJs tijd - e e n pe riode w aarin de ge m idde l de te m pe ratuur op h e t noorde l ijk h al frond van de aarde onge ve e r e e n graad l age r w as dan norm aal . 07-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

13

Artik e l

Fil ip Fe ys

H -Be ta obje cte n in h e ts te rre nbe e ld Cygnus Eind augus tus is uits te k e nd om Cygnus te obs e rve re n, h e t s te rre nbe e l d be vindt z ich dan in h e t z e nit.

De l ocatie van Cygnus in de mel k w e g is ade m be ne m e nd, doorkl ie ft m e t donk e re ge bie de n, s te rre nw ol k e n e n prach tige ne ve l s, h e tis e e n l us tvoor h e toog.

Bij h e t m ak e n van e e n pl anning de nk t m e n nie t vl ug aan ge bie de n toe gank e l ijk voor e e n H -Be ta fil te r.

En toch z ijn e r ook van de z e obje cte n aanw e z ig in ande re s te rre nbe e l de n dan de al om be k e nde : H ors e H e ad ne bul a in O rion e n de Cal ifornia ne bul a in Pe rs e us . Dus ve rruim je h oriz on e n ga tot h e t uite rs te m e t je te l e s coop, e e n m us t is e e n te l e s coop m e t kl e ine F/ve rh ouding.

Enk e l e m ooie e xe m pl are n z ijn h aal baar in Cygnus m its e e n donk e r trans parante h e m e le n l ie fs t e e n gre ns m agnitude van 6 ofh oge r.

H ie r in Z O -K re ta op e e n h oogte van 420 m e te r k unne n w e obs e rve re n onde r e e n h e m e lm e t e e n gre ns m agnitude die s ch om m e l t tus s e n 6.5 e n 7. Ge w ape nd m e t de 20” Ne w ton e n natuurl ijk de H -Be ta 2” fil te r gaan w e op z oe k naar de z e gas w ol k e n in Cygnus .

H e t oog is al aange pas t e n de te l e s coop be z it de om ge vings te m pe ratuur dus l ate n w e m aar de s pie ge ll ich t ve rz am e l e n. Ge bruik te ve rgrotinge n z ijn: 64x 35m m Panoptic 1°/ 113x 20m m Nagl e r 42’ e n 188x 12m m Nagl e r 25’ be e l dve l d. O ns e e rs te obje ct is de

14

IC 1318 (z ie onde raan), be s ch re ve n al s e e n “ Brigh t Ne bul a” ge l ok al is e e rd vooralte n oos te n van de s te r “ Sadr” ofgam m a Cyg. De ne ve lbe s l aat e e n groot ge bie d bijna e xact z oal s op de z oe k k aart.

M e t e e n m axim aal ge z ich ts ve l d van 1° m oe t ik h e t ge bie d doork ruis e n om de ve rs ch il l e nde ne ve l de l e n te obs e rve re n. Dit h e e ft ook z ijn voorde l e n, de nk m aar aan h e t ge ve n van e e n kl e ine tik aan de te l e s coop z o z ie je h e t obje ct be w e ge n in h e t be e l dve l d. H e l pt h e e l goe d bij De e p Sk y obs e rvatie s . W anne e r je de z oe k k aart be s tude e rt z ie je dat be paal de ge bie de n een num m e r be z itte n. Dit num m e r duidt de hel de rh e id aan te be ginne n m e t 1 al s hel de rs te de e l e n z o afdal e nd.

H e t be e l dve l d van de z oe k k aart be s l aat 2.3°x1.5° m e t s te rre n tot m ag. 12. O os t is l ink s e n Noord is bove naan van al l e z oe k k aarte n, de hel de rs te de l en z ijn e nk e l inge te k e nd te r ve rduide l ijk ing. De s ch e rpe afbak e ning van de inge te k e nde de l e n h e e ft h ie r ge e n w aar be e l d w e e r van h oe de ne ve l is , ditis voor ie de re z oe k k aartz o.

- Ge bie d 1: toont aan al s heel duide l ijk h e l de r diffuus ne ve l de e l .

Rand van de ne ve l is goe d z ich tbaar e n contras te e rt h e e lgoe d m e t de donk e re h e m e l . De ne ve lis tam e l ijk h om oge e n ve rde e l d en ve rl oopt l angz aam ove r naar z w ak k e re ne ve l de l e n. H e e ft de indruk grijs tot z il ve rach tig ove r te

k om e n. H e e l w at h e l de re s te rre n tot m ag.12 h e bbe n z ich al s het w are in de ne ve l inge ne s te l d.

Ste rre tje s tot m agnitude 16 m ak e n van de total e ne ve l e e n s ch itte re nde diam ante n ve rz am e l ing.

- Ge bie d 2: dit ne ve l de e ltoont z ich w at z w ak k e r e n m e nge l t z ich m e t de ach te rl igge nde donk e re h e m e l .

Ne ve l is nog al tijd duide l ijk w aarne e m baar e n h om oge e n m e t e e n rand die ge l e ide l ijk ove rl oopt in de ruim te of in h e t aans l uite nde ne ve l de e l . De tus s e nruim te s in h e t ne ve l com pl e x z ijn goe d h aal baar, dit voor al l e ge bie de n. De drie uitw aaie re nde de l e n aans l uite nd aan h e t ce ntral e ge bie d 2, z ijn z onde r m oe ite te vol ge n rich ting z uid.

- Ge bie d 3: h e e l z w ak k e ne ve l de l e n die e e n k l e in contras t vorm e n m e t de donk e re ach te rgrond.

De uitw aaie re nde ne ve l de l en be z itte n e e n grijs ach tige m as s a, tus s e nruim te s z ijn bij pe rife e r w aarne m e n goe d h aal baar.

O nge ve e r e e n 17° NO . h e bbe n w e de vol ge nde ne ve l de IC5146 of de ” Cocoon Ne bul a” is h e e l w at z w ak k e r. H e t be e l dve l d van de z oe k k aart be s l aat 1.2° x 0.8° e n be z it s te rre n tot m ag. 15 Als taat h ij be s ch re ve n al s Brigh t Ne bul a pe rife e r w aarne m e n om de vol l e dige ne ve lte obs e rve re n is de boods ch ap. De h e l de rs te de l en h e b ik aange duid op de k aart. H e t hel de rs te de e lk an je te rug vinde n te n oos te n van h e t ne ve l com pl e x.

Dit de e l h e e ft de vorm van e e n m aanfas e e n is nie t s ch e rp be gre ns d e n gaat l angz aam ove r naar e e n h e e l z w ak rond ne ve l ge bie d. Bij pe rife e r w aarne m e n k an ik de ronde vorm onde rs ch e ide n al s ook het uitw aaie re nd de e lte n noorde n. De om vang van de Cocoon ne ve lk om t goe d ove re e n m e t de om vang op de z oe k k aart.

K ortnie uw s H e t ve rw e k k e n van e e n baby in de ruim te is ris icovol l e r dan tot nu toe w e rd aange nom e n. Dat bl ijk t uit e e n Japans e xpe rim e nt m e t ‘ ge w ich ts l oos ' m uiz e ns pe rm a. O nde rz oe k e rs van de unive rs ite it van H iros h im a be vruch tte n e nk e l e e ice l l e n van m uiz e n m e t s pe rm a in e e n cl inos taat, e e n apparaat dat ge w ich ts l oos h e id s im ul e e rt door h ard rond te draaie n. De be vruch ting ve rl ie p z onde r probl e m e n, w at e rop duidde dat h e t s pe rm a nie t w as aange tas t door h e t ge bre k aan z w aarte k rach t. M aar bij de ontw ik kel ing van de e m bryo’ s in de cl inos taat trade n w e lcom pl icatie s op. Vooralde de l ing van ce l l e n ging vaak fout. Toe n de foe tus s e n w e rde n ge ïm pl ante e rd bij e e n draagm oe de rm uis , k w am e n s om m ige baby’ s w e l de ge l ijk ge z ond te r w e re l d. M aar in re l atie f ve e l ge val l e n w as e r s prak e van e e n m is k raam , z o m e l dt de Am e rik aans e nie uw s s ite W ire d.

De vol l e dige re s ul tate n van h e t onde rz oe k z ijn ge publ ice e rd in h e t onl ine w e te ns ch appe l ijk tijds ch rift PLoS O ne .

Vol ge ns de w e te ns ch appe rs m oe t e r m e e r onde rz oe k w orde n ge daan naar voortpl anting van z oogdie re n bij ge w ich ts l oos h e id, nu m e ns e n s te e ds vak e r in de ruim te ve rbl ijve n. “ H e t be h oud van l e ve n op pl aats e n buite n de aarde , z oal s ruim te s tations e n ande re pl ane te n ve re is t e e n be te r be grip van de m anie r w aarop e e n buite naards e om ge ving de voortpl anting van z oogdie re n be ïnvl oe d” , z o s ch rijve n de onde rz oe k e rs . Bron: De nnis Rijnvis .

Ee n dag nadat h e t Indias e ruim te vaartbure au ISRO e e n e inde m oe s t m ak e n aan de m is s ie van de M aans onde Ch andrayaan-1, h e e ft Ne w De l h i aange k ondigd tus s e n 2013 e n 2015 e e n e e rs te M ars m is s ie te z ul l en l ance re n. Dat m e l dt h e t Ch ine s e pe rs bure au Xinh ua. "W ij h e bbe n e e n oproe p tot voors te l l en (voor onde rz oe k ) ge daan aan de onde rs ch e ide n w e te ns ch appe l ijk e ge m e e ns ch appe n", z e i voorz itte r C. M adh avan Nair van de ISRO te ge n pl aats e l ijk e Indias e m e dia. "Afh ank e l ijk van h e t type e xpe rim e nte n die z ij voors te l l e n, z ul l e n w ij de m is s ie k unne n pl anne n.

De m is s ie is in e e n conce ptue e l s tadium e n z al na (de tw e e de M aanm is s ie ) Ch andrayaan-2 te r h and w orde n ge nom e n. Ee ns in de tw e e jaar is e r e e n opportunite it voor de m is s ie (naar M ars )." Nadat h e t Indias e ruim te vaartbure au h e t radiocontact w as k w ijtge s pe e l d m e t z ijn e e rs te (onbe m ande ) M aanve rk e nne r, is de m is s ie z ondag form e e l opge ge ve n.

Nair z e gt dat de m is s ie nie tte m in e e n groot s ucce s is ge w e e s t e n dat 9 5 proce nt van de doe l s te l l inge n z ijn be h aal d. Bron: Be l ga / LPD / 01-09 2009 .

Vanop Cape Canave ral h e e ft e e n k rach tige Atl as -5 draagrak e t s ucce s vol een ul trage h e im e com m unicatie s ate l l ie t voor de Am e rik aans e re ge ring ge l ance e rd. Van de com m unicatie s ate l l ie t is al l e e n ge w e te n dat h e t tuig de naam PAN h e e ft. Ge e n e nk e l e Am e rik aans e ove rh e ids die ns t z al e rvoor uitk om e n dat de k uns tm aan voor h aar is ge bouw d e n ge l ance e rd, al dus de k rant O rl ando Se ntine l . H e t is de de rde l ance ring dit jaar van e e n Atl as -5, ge com m e rcial is e e rd door h e t Am e rik aans e be drijf Unite d Launch Al l iance (ULA). De rak e t w as in totaal aan h aar z e ve ntie nde vl uch t toe .

Bron: Be l ga /BDR /09 -09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Te rug rich ting De ne b e n op onge ve e r 3° NNO vinde n w e de m ooie ne ve lIC 5076 (z ie h ie rbove n). De ne ve ll igt in h e t NO de e lvan de ope ncl us te r NGC69 9 1.

H e t be e l dve l d van de z oe k k aart be s l aat 30’ x 19 .2’ m e t s te rre n tot m ag. 15 Z e k e r de m oe ite w aard om h ie r e e ns je te l e s coop op te rich te n z onde r e nig fil te r ge bruik .

Ve rgroot vol doe nde z odat je onge ve e r e e n be e l dve l d h e bt van 15’ a 25’ . Je z ul t op de pl aats w aar de ne ve l l igt e e n prach tige ve rz am e l ing s te rre tje s vinde n die z ich duide l ijk afte k e nt in de grote re om l igge nde groe p.

De h e l de rs te s te rre n be z itte n e e n m ag.12 e n de z w ak s te s te rre n e e n m ag. 16 e n m e e r. Al l e l e de n vorm e n m ooie cirk e l s e gm e nte n e n ve rtone n l ijnpatrone n naar h e t ce ntrum van de z e cirk e l s e gm e nte n.

H e t is ne t al s e e n de e l van e e n fie ts w ie lm e t de s pak e n in. De H Be ta fil te r m aak t van de z e groe p s te rre n e e n m ooi ne ve l rijk ge bie d.

De ne ve lis duide l ijk te obs e rve re n in h e t oos te n, w aar de h e l de rs te s te rre n aanw e z ig z ijn. Dit ne ve l de e l is ovaale n is tam e l ijk opval l e nd te n op z ich tte van h e t re s te re nde de e l .

Je z ou h e t k unne n ve rge l ijk e n m e t e e n k e rn van e e n m e l k w e gs te l sel die traps ge w ijz e ve rz w ak t.

De total e vorm k om t ove r al s een “ L” vorm e n om s l uie rd de vol l e dige groe p. Ik h e b de ne ve linge te k e nd te r ve rduide l ijk ing op de z oe k k aart m aar pas op de ne ve lbe z it ge e n s ch e rpe rande n z oal s w e e rge ge ve n door de grijz e k l e ur. Naar m ate w e h e th e l de rs te de e lve rl ate n ve rvaagt de ne ve lin de donk e re ach te rgrond e n e e n rijk s te rre nve l d z oal s h ie rbove n be s ch re ve n. Pe rife e r w aarne m e n is e nk e lnodig om h e t z w ak s te de e lvan de ne ve lw aar te ne m e n.

Bijna 3° noordw aarts van de m ooie dubbe l s te r “ Al bire o” vinde n w e de pl ane taire ne ve lde PK 64+ 5.1 (z ie h ie ronde r) of Cam pbe l l ’ s H ydroge n s tar. O nm idde l l ijk de nk je e e n pl ane taire ne ve lk om t toch m e e r tot z ijn re ch t m e t e e n O III fil te r! W e l , h ie r pre s te e rt de H -Be ta fil te r duide l ijk be te r. De pl ane taire ne ve l be z it e e n duide l ijk e h e l de re k e rn die ook z ich tbaar is m e tde O III.

In de h e l de re k e rn is de ce ntral s te r van m ag. 11.3 goe d h aal baar m its vol doe nde k ijk e rope ning. W at toont de H -Be ta fil te r m e e r, dat is de z w ak k e re om l igge nde ne ve l de l e n die tam e l ijk s ch e rp be gre ns t z ijn.

De m e l k ach tige k l e ur be z it de vorm van e e n s poe lm e t 3/1 ve rh ouding.

De l ange as is NW – Z O ge k ante l d, ge e n ge m ak k e l ijk obje ct w aar pe rife e r k ijk e n ge e n ove rbodige l uxe is . H e t be e l dve l d van de z oe k k aart be s l aat 30’ x 19 .2’ m e ts te rre n totm ag. 15.

Te rw ijl w e in de buurt z ijn van Al bire o ne e m e e ns de tijd om de “ Footprint Ne bul a” of M ink ow s k i 19 2 (z ie h ie ronde r) te be z oe k e n. 2° NO van de dubbe l s te r vind je de z e ne ve l te rug, vol ge ns M e gas tar be z it de ne ve l e e n vis ue l e m agnitude van 11.7. M e t 20” is dit ne ve l tje m e t de z e m agnitude goe d h aal baar z onde r fil te rs al s een heel kl e in donk e rgrijs s ch ijfje m e t ronde 15

16

K ortnie uw s De oce ane n k unne n m e e r k ool s tofdioxide (CO 2) opne m e n dan w as aange nom e n e n h e bbe n daarm e e e e n grote re invl oe d op h e t k l im aat dan ge dach t. Dat z e gge n Am e rik aans e onde rz oe k e rs in h e t vak bl ad Nature Ge os cie nce . Dat k om t door h e t fytopl ank ton dat in de oce ane n l e e ft e n CO 2 opne e m t uit de l uch t. Daarm e e funge re n de oce ane n al s e e n e norm e s pons voor h e t broe ik as gas . Al s dat pl ank ton s te rft, dw arre l e n de de e l tje s naar k oude re , die pe r l igge nde l age n in de oce aan. Daar bl ijft h e t al s h e t w are opge s l age n. M aar e e n de e l w ordt opge ge te n e n w e e r ge re cycl e e rd tot CO 2, dat te rugk om t in de atm os fe e r.

O nde rz oe k e rs van de Prince tonunive rs ite it e n de Unive rs ite it van Cal ifornië h e bbe n via com pute rm ode l l en vas tge s te l d dat k l e ine w ijz iginge n in dit k ool s tofs ys te e m grote ge vol ge n k unne n h e bbe n voor het kl im aat. Nu vindt de re cycl age pl aats in de bove ns te 210 m e te r van de oce ane n. Al s die die pte m e t 24 m e te r z ou dal e n, dan z oude n de oce ane n 27 de e l tje s pe r m il joe n m e e r CO 2 uit de atm os fe e r k unne n h al e n.

O f dat m oge l ijk is m oe t nog bl ijk e n, vol ge ns onde rz oe k s te r Eun Young K w on (Prince ton), die h e t onde rz oe k l e idde . Dit fe nom e e n k om t al l e e n voor w anne e r de z uurs tofconce ntratie in de oce ane n daal t. K w on be nadruk t dat ve rde r onde rz oe k nodig is om dit inge w ik k e l de m e ch anis m e h e l e m aalte be grijpe n. Bron: B. Nie uw e nh uiz e n.

De s m e l te nde ijs k ap baart w e te ns ch appe rs all ange r z orge n, m aar op e e n confe re ntie in Londe n z ul l en onde rz oe k e rs vol ge nde w e e k e e n w e l h e e l s om be r be e l d van de toe k om s t toe l ich te n. Z o z al nie t al l een het z e e nive au s tijge n, h e t ve rdw ijne n van de ijs m as s a k an ook de aardk ors t be ïnvl oe de n w aardoor aardbe vinge n, vul k aanuitbars tinge n, vl oe dgol ve n e n l aw ine s k unne n onts taan. O p de confe re ntie z ul l en onde rz oe k e rs vol ge ns Th e Guardian m e e r uitl eg ge ve n ove r h oe de k l im aatve rande ring ook de ge ol ogie van onz e pl ane e t k an aantas te n. In be rgge bie de n z ul l en smel te nde gl e ts je rs l aw ine s en ove rs trom inge n ve roorz ak e n. Door h e t ve rdw ijne n van h e t ijs in Groe nl and e n op Antarctica k unne n vl oe dgol ve n onts taan die z e l fs op Europa k unne n inbe uk e n. M is s ch ie n probe e rt de Aarde ons ie ts te ve rte l l e n, vrage n de w e te ns ch appe rs z ich af. "De l aats te ijs tijd e indigde tus s e n 12.000 e n 15.000 jaar ge l e de n. De ijs l aag die ooit Ce ntraal -Europa be de k te is intus s e n dram atis ch ge k rom pe n. De im pact vanuit ge ol ogis ch s tandpunt w ordt duide l ijk op bas is van de toe ne m e nde vul k anis ch e activite it", z e gt profe s s or David Pyl e van O xford Unive rs ity. Er k unne n ook aardbe vinge n onts taan e n de w e te ns ch appe rs vre z e n vl oe dgol ve n l angs Ch il i, Nie uw -Z e e l and, Canada e n z e l fs in de Atl antis ch e O ce aan. Door h e t smel te nde ijs dre igt e e n catas trofe voor de Al pe n. Rots e n onde r h e t ijs w orde n ins tabie le n e r onts taan m e e r ove rs trom inge n e n m odde rs trom e n.

H e t aantal be w one rs van de Al pe n s tijgt intus s e n aanz ie nl ijk e n ook h e t toe ris m e groe it. H e t w ordt dus h e e l be l angrijk om de z e m e ns e n te be s ch e rm e n te ge n de gril l e n van onz e pl ane e t. Bron: GB /07-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

vorm e n z onde r k e rnve rh e l de ring.

M e t e e n grote van circa 4” is e e n vol doe nde ve rgroting nodig.

M e t de O III z w e l t h e t s ch ijfje tot e e n h om oge e n ovaal ve rl ich t vl e k je inge be d in e e n h e e lz w ak k e ne ve l .

M e t de H -Be ta s tre k t de ach te rgrondne ve lz ich h e t ve rs t uit.

Langs be ide z ijde n van de k e rn k an ik uitl ope rs circa 4” vol ge n. Pe rife e r w aarne m e n toont de ve rs te uitl ope rs , de ove rgang naar de hemel ach te rgrond is duide l ijk w aarne e m baar. O p de bijge l e ve rde z oe k k aart z ie je h e t ge bie d inge te k e nd. H e t be e l dve l d van de z oe k k aart be s l aat 15’ x 9 .6’ m e t s te rre n totm ag. 15.

De obje cte n die h ie r bove n be s ch re ve n z ijn k om e n dan ook m e e s t tot h un re ch t m e t De H -Be ta fil te r. De fil te r k an ge m ak k e l ijk ve rs ch il l e nde ve rgrotinge n aan vanaf vol doe nde k ijk e rope ning.

H ie rbij raad ik toch m inim um e e n 25cm F/4 tot F/6 aan om de fil te r te n vol l e te be nutte n.

Sas te ria is ge l e ge n in h e t Z uid oos te n van K re ta dich t bij de badpl aats M ak ri Gial os . Langs e e n sl inge re nde w e g van 6 k m s tijgt m e n circa 420 m e te r om aan te k om e n in Agios -Stéfanos . Daar vind u ons op de z e coördinate n : Noord: 35°04’ 13” / O os t: 25°58’ 21” ne e m e e ns k ijk je op onz e w e bs ite .

Al l e z oe k k aarte n w e rde n ge m aak t m e t M e gas tar V.5 w aar ik alve l e jare n m e e w e rk . H e t program m a is h e e l ge bruik s vrie nde l ijk e n w e rk t e norm s ne l . H e t program m a be z it h e e l w at param e te rs z odat je ge m ak k e l ijk je pl anning k an m ak e n voor be paal de obje cte n.

De 20” F/4,5 is natuurl ijk h e t ins trum e nt bij uits te k om De e ps k y w aarne m inge n te ve rrich te n. O nde r e e n h itz w arte h e m e l , vol doe nde k ijk e rope ning e n e e n ne ve l fil te r k an m e n h ie r op K re ta tot h e t uite rs te gaan w at de k ijk e r aank an. H e t ge bruik van de H -Be ta fil te r h e e ft norm aal w at m inde r s te rre n w e e r m aar dit is z o m inie m door de s pie ge l grote e n de trans parante h e m e l op onz e z uide l ijk e l ocatie .

Ne t z oal s h e t ge bruik van ande re ne ve l fil te rs gaat h e t h ie r om contras t te ve rh oge n e n h e t ve rs te rk e n van de e ige ns ch appe n die e e n w e l be paal de ne ve lbe z it.

Foto: O p de foto h ie rnaas t z ie t u de 'Cocoon ne bul a' ofte w e l IC5146 e n de donk e re 'Barnard 164' ne ve l in Cygnus . Foto ge nom e n door K are l Te uw e n m e t e e n Pe ntax SDUFII op f4 vanaf e e n Param ount M E. De de te ctor is e e n SBIG ST-10XM E.

Pl aats je te l e s coop m aar buite n of ope n je s te rre nw ach t e n l aat de z w aan m aar door h e t ge z ich ts ve l d vl ie ge n. Ge nie t van de w arm e z om e ravonde n e n be z oe k de z e obje cte n e e ns . M is s ch ie n be vinde n z ich daar nog e nk e l e ne ve l s die ge s ch ik t z ijn om m e t de H -Be ta fil te r w aarge nom e n te w orde n, l aat h e t m ij w e te n, ok . Bron: Fil ip Fe ys , publ ie k e Ste rre nw ach t “ Sas te ria” Z O -K re ta.

8 M e e r inform atie w w w .s as te ria.com

17

Artik e l

Re dactione e l

D e prach tvan de m e lkw e g O p k rante npapie r val t h e t nie t op.

M aar de foto h ie rnaas t h e e ft in h e t origine e l 800 m il joe n pixe l s . H ij k an prim a afge druk t w orde n op e e n s trook van 4 bij 2 m e te r. En toont dan in al z ijn prach t de Me l k w e g z oal s die onz e aarde om ringt. En h ij is ge m aak t z onde r te l e s coop.

Ee n aards e variant van de foto is de panoram afoto vanaf e e n be rgtop die , op e e n l ange uit m e e rde re opnam e s s am e nge s te l de s trook , h e t om ringe nde be rgl ands ch ap toont. Frans e fotografe n h e bbe n nu op e e nz e l fde m anie r dit m e e s t ge de tail l e e rde uitz ich t ooit op de Me l k w e g ge m aak t.

Ve r vanuit de ruim te z ou die Me l k w e g e r van bove n uitz ie n al s e e n panne k oe k . M e t e e n diam e te r van onge ve e r 100.000 l ich tjaar, e n onge ve e r 1.000 l ich tjaar dik . O f be te r: al s e e n s pie ge l e i, w ant h e t h artvan de m e l k w e g is ve rdik t.

Ie ts dich te rbij z oude n de s piraal arm e n z ich tbaar w orde n, die rond h e t h art van h e t m e l k w e gs te l sel ge vouw e n l igge n. De aarde be vindt z ich in één daarvan, e e n be e tje in de pe rife rie , op 26.000 l ich tjaar van h e tce ntrum .

Aardbe w one rs k ijk e n vanuit h un pos itie dus ‘ van opz ij’ te ge n de Me l k w e g aan: z e z ie n die al s een l ich te nde band aan de h e m e l . En te rw ijlde aarde om de z on draait, ve rande rt h un uitz ich t. O p h e t noorde l ijk h al frond k ijk e n w e in z om e rnach te n in de rich ting van h e t ce ntrum van h e t m e l k w e gs te l sel . In de w inte r juis t naar de buite nge bie de n.

H e t officië l e Starnigh ts 2009 t-s h irt is tijde l ijk nog bij de As tro Eve nt Group vz w te ve rk rijge n e n dit voor s l e ch ts 10 e uro (of 15 e uro incl . ve rpak k ings - e n ve rz e ndings k os te n). M e e r info: info@ as tro-e ve nt-group.be .

18

Om h e t h e l e panoram a rond te k rijge n, m aak te de Frans e s te rre nfotograaf Se rge Brunie r daarom 1.200 foto’ s tus s e n augus tus 2008 e n fe bruari 2009 . Z onde r te l e s coop of k ijk e r, om de h e m e l te tone n z oal s m e ns e n die (k unne n) z ie n.

Z ijn col l e ga Stéph ane Guis ard m aak te intus s e n m e t e e n am ate urk ijk e r 1.200 opnam e s van h e t ge bie d dat z ich uits tre k t van h e t s te rre nbe e l d boogs ch utte r tot aan s ch orpioe n in h e t h art van h e t mel k w e gs te l sel . De donk e re band be s taat uit w ol k e n van s tof die h e t e ch te h art van de M e l k w e g, m e t daarin w aars ch ijnl ijk e e n groot z w art gat, aan h e t oog onttre k k e n.

Re ch ts op de foto z ijn de be roe m de l ich te nde ne ve l s in Antare s e n Rh o O ph iuch i te z ie n.

De fotografe n w e rk te n op La Pal m a e n vooralin de Ch il e e ns e Atacam aw oe s tijn, w aar de Europe s e Z uide l ijk e Ste rre nw ach t (ESO ) m e e rde re te l e s cope n h e e ft.

Bijna ne rge ns ande rs op aarde z ijn de nach te n z o donk e r, is de l uch t z o droog (w ate rdam p ve rs toort de be e l de n) e n z ijn e r z o z e l de n w ol k e n. M e t h ul p van ESO w e rde n de be e l de n tot (bijna) gigapixe l panoram a’ s ge s m e e d.

Ee n re s e m foto's , van typis ch e 'de s k top' be e l de n tot h oge re s ol utie afbe e l dinge n, k unne n op de 'l ink ' h ie ronde r ve rk re ge n w orde n. Ee n abs ol ute aanrade r !

8 M e e r inform atie w w w .gigagal axyz oom .org

K ortnie uw s Uit ge de tail l e e rde opnam e n van h e t grote Androm e das te l sel en het naburige Drie h oe k s te l s e lbl ijk t dat de tw e e e e n innige (z w aarte k rach ts )band h e bbe n. O ok is ge bl e k e n dat de be ide s te l sel s e e n ve e l grote r invl oe ds ge bie d h e bbe n dan je op h e t e e rs te ge z ich t z ou z e gge n (Nature , 3 s e pte m be r). H e t Androm e das te l sel (M 31) is m e t e e n afs tand van 2,5 m il joe n l ich tjaar de m e e s t nabije grote buur van h e t M e l k w e gs te l sel . Me t be h ul p van de Canada-France -H aw aii Te l e s cope is e e n bijna m il joe n l ich tjaar groot ge bie d rond M 31 in k aart ge brach t.

Daarbij z ijn onte l bare s te rre n ontde k t die h e bbe n toe be h oord aan k l e ine re s te rre ns te l sel s die in de l oop van de tijd door M 31 z ijn opge s l ok t. Ee n de e lvan die s te rre n l ijk t afk om s tig te z ijn van h e t Drie h oe k s te l s e l (M 33), dat al s een re us ach tige s ate l l ie t om M 31 h e e n draait. Uite inde l ijk z al de z e trage k os m is ch e dans e rtoe l e ide n dat M 33 door M 31 w ordt ve rs l onde n. 03-09 2009 .

Ee rde r dit jaar w e rd de Am e rik aans e K e pl e r-s ate l l ie t ge l ance e rd, die pl ane te n bij ande re s te rre n m oe t vinde n door s te rre n op te s pore n die kl e ine , re ge l m atige hel de rh e ids fl uctuatie ve rtone n. De k ans dat daarbij l e e fbare w e re l de n ontde k t w orde n, l e e k nie t groot. O nl e e fbaar grote e xopl ane te n z ijn nu e e nm aal ve e lm ak k e l ijk e r te vinde n dan k l e ine , aarde -ach tige pl ane te n. Vol ge ns Brits e s te rre nk undige n z ou K e pl e r e ch te r ook m ane n bij e xopl ane te n k unne n ops pore n. Uit com pute rs im ul atie s bl ijk t nam e l ijk dat e e n e xom aan van 0,2 aardm as s a een Saturnus -ach tige e xopl ane e t al z odanig h ard h e e n e n w e e r tre k t, dat dit in de door K e pl er ve rz am e l de baange ge ve ns van de e xopl ane e t te z ie n m oe t z ijn. Z ul ke e xom ane n z oude n h e t ars e naal van l e e fbare w e re l de n aanz ie nl ijk k unne n ve rgrote n. 04-09 -2009 .

Sinds z ondag 9 augus tus is h e t in Ne de rl and ontw ik k e l de e n ge bouw de H IFI-ins trum e nt aan boord van de Europe s e infraroods ate l l ie t H e rs ch e l buite n be drijf. Ee n e l e k tronica-m odul e h e e ft h e t be ge ve n. De oorz aak van het m ank e m e nt is nog nie t ach te rh aal d. Er is w e l e e n re s e rve e xe m pl aar van de m odul e aan boord, m aar H IFI-h oofdonde rz oe k e r Frank H el m ich van h e t SRO N Ne th e rl ands Ins titute for Space Re s e arch in Groninge n ve rw ach t dat e r nog m ins te ns tw e e w e k e n onde rz oe k nodig z ijn voordat die in be drijf k an w orde n ge nom e n. H IFI (H e te rodyne Ins trum e nt for th e Far Infrare d) is h e t duurs te e n m e e s t com pl e xe ruim te ins trum e nt dat ooit in Ne de rl and is ontw ik k e l d. De infraroods pe ctrom e te r m oe t vooral onde rz oe k gaan doe n naar de aanw e z igh e id van w ate r in s te rvorm ings ge bie de n. 04-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Rubrie k

Re dactione e l

H e tAEG nie uw s W e m e rk e n h oe l ange r h oe m e e r dat h e t bijz onde r m oe il ijk is ge w orde n om z ow e l l e de n, al s h e t bre de publ ie k , nie t al l e e n te inform e re n ove r w at e n w anne e r w e ie ts doe n (voordrach t, w ork s h op, e ve ne m e nt, ...) m aar h e n ook z o ve r k rijge n om e rop aanw e z ig te z ijn. Dit k om t, vol ge ns ons (al s ook e nk e l e ande re pe rs one n die m e t h e t ve re nigings l e ve n te m ak e n h e bbe n), vol ge ns dive rs e re de ne n. Ene rz ijds is e r e e n ove raanbod aan activite ite n.

M e ns e n w e te n daarom nie t m e e r w at te k ie z e n e n al s m e n dan al e e n k e uz e die nt te m ak e n dan l ie fs t h e t z o s pe ctacul air m oge l ijk e . Daarnaas t be s l is s e n de m e ns e n ook s te e ds l ate r e n im pul s ie ve r. Nie t l ange r s taan z ak e n 'vas t' op e e n k al e nde r. En te ve ns is h e t e e n fe it dat e e n ve re niging m e t z 'n e ige n druk w e rk ge w oon nie t l ange r k an opbots e n te ge n de grote com m e rcië l e initiatie ve n. Dat is vol ge ns ons w aarom de l aats te tie n jaar h e t aantalbe z oe k e rs op onz e (e n bl ijk aar al l e initiatie ve n van O os te nds e je ugd- e n cul tuurve re niginge n) bl ijft dal e n. Daarom h e e ft h e t be s tuur e nk e l e be s l is s inge n ge nom e n.

4) Z o bl ijft e r m e e r tijd ove r om e ige n proje cte n te ontpl ooie n e n ve rde r uit te w e rk e n. K ortom , m inde r voor h e t publ ie k e n m e e r voor onz e e ige n l e de n. Z o h e bbe n w e nu re e ds e e n paar h ééll e uk e e xpe rim e nte n op tils taan...

5) Door de l ich th inde r (e n vaak s trak k e w ind) in onz e s tad z ijn w e de afge l ope n jare n s te e ds m inde r toe aan w aarne m e n ge raak t. Dit z ou m oe te n ve rande re n. Daarom z ul l e n w e vak e r m e t de auto naar be te re oorde n tre k k e n.

O ok h e bbe n w e e e n nie uw dos s ie r l ope n die ons , te ge n de l e nte , van e e n de ge l ijk e 9 cm l e z e nk ijk e r m e t Lunt H -Al ph a z onne fil te r z al voorz ie n w aardoor w e ook m e e r ove r dag k unne n w aarne m e n. En ook ons w e e rs tation z orgt voor e e n nie uw e dim e ns ie .

Concre e t k om t h e t e rop ne e r dat w e op de e e rs te vrijdag van de m aand s te e ds e e n voordrach t voorz ie n. O p de ande re vrijdagavonde n w e rk e n w e aan proje cte n al s ook aan de (nie uw e ) w e bs ite e n nie uw s brie f. Dit k an daar w e e e n 1) W e be pe rk e n onz e publ ie k e activi- inte rne tve rbinding h e bbe n in ons te ite n tot e e n h andvolbe k e nde e n l ok aal . W anne e r h e t h e l de r bl ijk t te be proe fde initiatie ve n. M inde r m oe t z ijn bre ngt ie de re e n z 'n w aarne e ch te r ook be te r w orde n. ings m ate riaal m e e . K ortom , de boog w ordt w at m inde r ge s panne n.

2) O m h e t publ ie k toch te bl ijve n En dat z e k e r voor h e t be s tuur dat inform e re n z ul l e n w e onz e nie uw s - de afge l ope n tw e e jaar vooral brie f, die nu re e ds ve e l vul dig w ordt papie rw e rk h e e ft ge daan rond de ge l e z e n, nog m e e r prom ote n. Z e k e r be urs e n talvan s ubs idie dos s ie rs . op l ok aalvl ak . Dit be s paart ons h e e lTijd om m e e r te ge nie te n van de w at organis atoris ch e probl e m e n e n facil ite ite n van ons l ok aal e n de bre ngt h ope l ijk e ve nve e l (of m e e r) w onde rbaarl ijk e s te rre nh e m e l ... nie uw e ge ïnte re s s e e rde n ove r de vl oe r.

3) H e t aantalvoordrach te n z alw orde n be pe rk t tot één pe r m aand.

H ie rdoor be l as te n w e de h andvol s pre e k be urtge ve rs nie tl ange r.

8 M e e r inform atie w w w .as tro-e ve nt-group.be

Uw s te un aan de s te rre nk unde !

Ge boe id door s te rre nk unde ?Dan m oe t u be s l is t l id w orde n van de As tro Eve nt Group vz w uit O os te nde . O ok alk an u m is s ch ie n nie t s te e ds aanw e z ig z ijn op onz e activite ite n, toch m aak t uw l idm aats ch ap e e n w e re l d van ve rs ch il . W ant dank z ij uw s te un k unne n w e onz e dive rs e gratis die ns te n, z oal s oa dit e -z ine , bl ijve n ve rw e z e nl ijk e n e n z e l fs uitbre ide n. K ortom , s tort vandaag nog 15 e uro op onz e re k e ning e n u k rijgt van ons m e te e n ook h e t l idm aats ch ap bij vol k s s te rre nw ach t As troLAB Iris e r GRATIS bove nop (te r w aarde van 30 e uro) ! Storte n k an op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e l ding van 'Lidge l d 2009 ' + je vol l e dige naam e n e -m ailadre s . Z e k e r doe n !

19

Artik e l

Re dactione e l

Frank D e W inne w e rk tm e tve rh oogde re alite it Be l gis ch as tronaut Frank De W inne h e e ft in h e t Inte rnationaalRuim te s tation ISS e e n proe f uitge voe rd naar "Draagbaar Ve rh oogde Re al ite it" (W EAR), z o h e bbe n h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA e n h e t Be l gis ch e ruim te vaartbe drijf Space Appl ications Se rvice s (SAS) be k e ndge m aak t. H e t proje ct, dat in te ge ns te l l ing tot Virtue l e Re al ite it in de e ch te re al ite it w e rk t, is door SAS e n de K U Le uve n voor ESA ontw ik kel d.

W EAR is de afk orting van "W e arabl e Augm e nte d Re al ity" w at l e tte rl ijk s taat voor "Draagbare Ve rh oogde Re al ite it". Be doe l ing is de as tronaut te voorz ie n van e e n draagbaar s ys te e m dat h ij vol l e dig h ande nvrij, m e t be h ul p van s te m h e rk e nning, k an be s ture n e n dat h e m de m oge l ijk h e id ge e ft om vide o's , be e l de n e n te k s t te raadpl e ge n, re ch ts tre e k s in z ijn ge z ich ts ve l d. Dit h e l pt h e m bij h e t l ok al is e re n e n m anipul e re n van com pl e xe apparatuur, op h e t m om e nt dat h ij die h ul p nodig h e e ft, al dus SAS. H ie rvoor w ordt ge bruik ge m aak t van e e n z oge naam de "h e adm ounte d dis pl ay", e e n s ch e rm dat m e t be h ul p van e e n h oofdband voor de oge n van de as tronaut ge pl aats t w ordt. Daar dit s ch e rm trans parant is , k an de as tronaut de w e rk e l ijk e w e re l d doorh e e n h e t s ch e rm z ie n te rw ijl W EAR e r inform atie op k an tone n. De as tronautz ie tdits am e nge s te l de be e l d.

As s is te re n bijonde rh ouds proce dure Se ns ore n (gyros cope n e n acce l e rom e te rs ), ge com bine e rd m e t obje cth e rk e nning, l ate n W EAR toe om de

20

e xacte pos itie e n orië ntatie van de as tronaut te be pal e n, te vol ge n e n e r ge bruik van te m ak e n door conte xtge voe l ige inform atie te tone n. Ande re m oge l ijk h e de n van W EAR z ijn h e t opne m e n van vide oe n audionotitie s e n h e t vis ie ge bas e e rde inl e z e n van s tre e pje s code s .

Aan boord van h e t ISS m oe t W EAR as tronaute n as s is te re n tijde ns h e t uitvoe re n van e e n com pl e xe onde rh ouds proce dure in h e t Europe s e Col um bus l ab.

Frank De W inne w as vol ge ns ESA alin e e n vroe ge fas e e nth ous ias t bij h e t proje ct be trok k e n e n h e e ft h e t ook al bij h e t Am e rik aans e ruim te vaartbure au NASA voorge s te l d. Z ate rdag voe rde h ij e e n proe f uit m e t W EAR door e e n w and van de Col um bus te ope ne n e n e e n inte rne fil te r te ve rvange n. Vol ge ns ESA k on de tw e e de Be l g in de ruim te m e t z ijn s te m door e l k e s tap van de proce dure navige re n. H ij k on m e t h e t s ys te e m al l e re l e vante inform atie , diagram m e n e n l ocatie inform atie vis ual is e re n. Daardoor h ad h ij z ijn h ande n vrij voor h e t e ige nl ijk e onde rh ouds w e rk .

Buite n h e t as s is te re n van as tronaute n z ijn ook grondappl icatie s in dom e ine n z oal s arch ite ctuur e n cons tructie voorz ie n. De z e ve rs ie van W EAR voor buite nh uis ge bruik op Aarde is in ontw ik k e l ing e n w ordt in de vol ge nde m aande n ge com m e rcial is e e rd, z e gt SAS. Bron: Be l ga /K A. 8 M e e r inform atie w w w .e s a.intof w w w .youtube .com /e s a

Update : Te rw ijl de z e s k oppige be m anning van h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS e e n com pe ns atie dag h e e ft ge k re ge n e n z o e e n ve rl e ngd vrij w e e k e inde h e e ft, bl ijk t nu dat Frank De W inne e e n w e e k l ate r z al te rugk e re n dan ge pl and.

O ve rige ns is h e t be grip "vrij w e e k e inde " re l atie f, w anth e tis vandaag k uis dag in de s pace m e ccano, z o h e e ft w oordvoe rde r Val e ri Lyndin van de Rus s is ch e vl uch tl e iding (Ts oup) be k e ndge m aak t. De 19 de e n de 20s te h oofdbe m anning van h e t ISS w are n vie r vrije dage n toe ge k e nd, w aaronde r de Am e rik aans e e n de Rus s is ch e national e fe e s tdag. M aar op één van die vie r dage n w e rd e r inte ns s am e nge w e rk t m e t de be z oe k e nde be m anning van h e truim te ve e r Dis cove ry.

Al s com pe ns atie daarvoor m oe te n de z e s vol ge nde m aandag ook nie t w e rk e n, al s ve rl e ngs tuk van h e t w e e k e inde . W at w e e r nie t w e gne e m t dat e r op de age nda voor vandaag 'grondige s ch oonm aak ' s taat. W ant op 2 ok tobe r k om t e r m e t de Sojoe z TM A-16 e e n nie uw e be m anning aan, be s taande uit de Rus M axim Soe raje v e n de Am e rik aan Je ffre y W il l iam s , pl us al s ruim te toe ris t Guy LaLibe rté, de Canade s e s tich te r van de Cirq ue du Sol e il . De z e l aats te k e e rt op 11 ok tobe r s am e n m e t de h uidige ge z agvoe rde r Ge nnadi Padal ka en de Am e rik aan M ik e Barratt naar de Aarde te rug, in de Sojoe z TM A-14.

Ee n w oordvoe rs te r van h e t Be l gis ch fe de raal w e te ns ch aps be l e id h e e ft de l ak onie k e inform atie op de w e bs ite van de NASA be ve s tigd dat De W inne pas op 1 de ce m be r naar de Aarde te rugk e e rt. Bron: Be l ga /JV.

K ortnie uw s De toe k om s tige Canade s e ruim te toe ris t Guy Lal ibe rté l ance e rt vanuit h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS e e n "ge dich t aan de m e ns h e id" dat in h e t te k e n s taat van w ate r. H e t k rijgt e e n ve rl e ngs tuk in de vorm van e e n "pl ane tair artis tie k e ve ne m e nt" in 14 s te de n op vijf contine nte n, z o h e e ft de oprich te r van de Cirq ue du Sol e il vandaag be k e ndge m aak t in Ste rre ns tad nabij M os k ou. H e t artis tie k e m ul tim e diaproje ct be gint op 9 ok tobe r om 14.00 uur Be l gis ch e tijd e n is ge ce ntre e rd op e e n ge s pre k "tus s e n de m aan, de z on e n e e n s l ok w ate r", z e i de m il jardair in Ste rre ns tad, w aar h ij traint voor z ijn ruim te vl uch t die be gint op 30 s e pte m be r. H ij ve rtre k t dan op de bas is Bajk onoe r in K az ach s tan om tw aal f dage n l ate r naar de aarde te rug te k e re n. Vol ge ns LaLibe rté is w ate r m om e nte e l "de groots te uitdaging w aarm e e de m e ns m om e nte e lw ordt ge confronte e rd". H e t s pe k tak e lbe gint in M ontréale n e indigt tw e e uur l ate r in M os k ou. M e e rde re pe rs onal ite ite n h e bbe n aanvaard m e e te w e rk e n aan h e t proje ct, onde r w ie de Am e rik aans e e x-vice pre s ide nt al Gore , z ange r Pe te r Gabrie l , z ange re s Sh ak ira e n Be l gis ch as tronaut Frank De W inne . Bron: AFP / K A / 02-09 2009 .

Ee n groot s tuk ruim te s ch root h e e ft gis te re n de baan van het inte rnational e ruim te s tation ISS, w aar l andge noot Frank De W inne m om e nte e lve rbl ijft, ge k ruis t. De Am e rik aans e ruim te vaartdie ns t NASA de e l de m e e dat e r ge e n s ch ade w as . De re s te n van e e n Europe s e Ariane 5-rak e t vl oge n op e e n afs tand van onge ve e r 1,3 k il om e te r voorbij h e t ruim te s tation.

Vol ge ns e xpe rts is dat al e e n vrij k rappe afs tand. Toch w as een uitw ijk m anoe uvre van h e t ISS of e e n e vacuatie nie t nodig, z e i een w oordvoe rde r van NASA. "W e h e bbe n al l es nauw k e urig in de gate n ge h oude n. Er w as ge e n ge vaar", z e i de w oordvoe rde r. Toch h ad NASA e e rs t be re k e nd dat h e t ruim te s ch root op e e n afs tand van onge ve e r 3 k il om e te r voorbij h e t s tation z ou z w e ve n. Dat de ruim te s te e ds onve il ige r w ordt door rondvl ie ge nd afval , is al l ang ge e n ge h e im m e e r.

H e t gaat vooral om s tuk k e n van s ate l l ie te n of rak e tte n die ve rl ore n ge gaan of uitge range e rd z ijn e n m e t h oge s ne l h e id door de ruim te vl ie ge n.

Expe rts w aars ch uw e n dat de m e tal en onde rde l e n proje ctie l e n z ijn die z e l fs door ge pants e rde pl ate n k unne n bre k e n. Sch root van am pe r e nk e l e ce ntim e te rs groot z ou alz w are s ch ade aan h e t ISS k unne n aanrich te n. H e t brok s tuk van de Ariane rak e t z ou z ow at 19 vie rk ante m e te r groot ge w e e s t z ijn.

En am pe r ure n voordat h e t voorbij h e t ISS vl oog, w are n tw e e as tronaute n nog aan de buite nk ant van h e t ruim te s tation aan h e t w e rk . Be gin dit jaar m oe s te n al l e ISS-as tronaute n uit voorz org in e e n aan h e t s tation ge k oppe l de Sojoe z caps ul e s ch uil en voor e e n nade re nd s tuk s ch root. Ee n paar w e k e n l ate r m oe s t h e t ISS s am e n m e t h e t aange k oppe l de ruim te ve e r Dis cove ry 180 grade n ge draaid w orde n om Ch ine e s ruim te s ch root te ontw ijk e n. Bron: Be l ga /EP /05-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Rubrie k

Re dactione e l

Te k oop De z e Z e is s Dias cope 85m m T* FL (fl uorie t) - 45° m e t acce s s oire s is te k oop. De Z e is s s potting s cope s z ijn indruk w e k k e nd in ie de r opz ich t. Z e com bine re n een e e rs te kl as optis ch e s ys te e m m e t e e n bijz onde r robuus t de s ign e n z e e r s te rk e m e ch anica. De z e Z e is s dias cope 85 T* FL is natuurl ijk w ate r e n s tofdich t. H ij is ge vul d m e t s tik s tof e n h e e ft e e n uits ch uifbaar z onne s ch e rm dat s tore nd s trooil ich t w e g h oudt. De Z e is s 85m m dias cope l e ve rt h e t be s te be e l d e n e xtre e m h oge de tail s , z ow e l vis ue e l al s fotografis ch .

De Z e is s is aange k och t in ok tobe r 2002 e n is nog onde r garantie e n pe rfe cte s taat. Garantie be w ijz e n w orde n e r bijge l e ve rd. De Z e is s dias cope is z e e r w e inig ge bruik t. Bijge l e ve rde acce s s oire s : 20-60x Vario Z e is s z oom ocul air, incl s us ie f adapte rs om de z e Vario ocul air op e e n te l e s coop te k unne n be ve s tige n. Dit k om t ove re e n m e t e e n 8.5 tot 24m m ocul air m aar dan van h oge

k w al ite it. Z e is s optis ch e fotoadapte r. De fotoadapte r m aak t van de Z EISS te l e s coop e e n s upe rte l el e ns m e t m axim aal 1.000 m m brandpunts afs tand bij 1:12 re l atie ve ope ning. De fotoadapte r w ordt in pl aats van h e t ocul air m e t de Dias cope te l e s coop vas tge s ch roe fd.

Ie de re s pie ge l re fl e xcam e ra k an m e t e e n in de h ande l ge bruik e l ijk e , pas s e nde T2-ring w orde n aange pas t.Z e is s paraattas .

Be trouw bare be s ch e rm ing in ie de re s ituatie . O ok tijde ns h e t ge bruik be s ch e rm t de paraattas de te l e s coopbody te ge n al l e invl oe de n. K offe r, origine l e doz e n van Z e is s . Al l e s nie uw k os t de z e z e is s dias cope 85m m , vario ocul air 2060x, Z e is s fotoadapte r, paraattas e n adapte rs tus s e n 2700 e n 29 00 e uro. Vraagprijs voor dit al l es: 1650 e uro. Voor inte re s s e m ail naar: Lde be ck @ te l e ne t.be 8 M ailons uw z oe k e rtje !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

D e cyclus van de Z on H oe w e lde z on de afge l ope n jare n buite nge w oon w e inig z onne vl ekken ve rtoont, bl ijk t e r toch s prak e te z ijn ge w e e s t van e e n grote invl oe d op de aarde . Dat s ch rijve n z onne onde rz oe k e rs in e e n artik e l dat vandaag ge publ ice e rd w ordt in Journalof Ge oph ys icalRe s e arch Space Ph ys ics . H e t aantalz onne vl e k k e n w ordt ge w oonl ijk ge z ie n al s e e n goe de indicator voor de activite it van de z on, die norm aal ge s prok e n e e n e l fjaarl ijk s e cycl us ve rtoont. De nie uw e cycl us (cycl us 24) l aat e ch te r onge w oon l ang op z ich w ach te n; nie m and w e e t h oe dat k om t. M e t e e n arm ada van m e e tins trum e nte n op de grond e n in de ruim te is nu e ch te r ontde k t dat e r tijde ns h e t l angge re k te activite its m inim um van de afge l ope n jare n w e l z e e r k rach tige 'w inds tote n' voork w am e n in de z onne w ind - de s troom van e l e k tris ch ge l ade n de e l tje s die door de z on de ruim te in w ordt ge bl az e n. De z e z onne inds trom e n w are n in 2008 ve e l fre q ue nte r e n k rach tige r dan in

19 9 6, tijde ns h e t vorige activite its m inim um . De e ne rgie rijk e z onne w inds trom e n, die s om s m e e r dan een week k unne n aanh oude n, h e bbe n e e n grote invl oe d op de s tructuur van de buite ns te s tral ings gorde l s van de aarde , e n indire ct ook op s ate l l ie te n in e e n baan om de aarde . Bl ijk baar vorm t h e t aantal vl e k k e n op de z on toch ge e n goe de indicatie voor de al ge h e l e z ons activite it. W aarom de z onne w inds trom e n vorig jaar z o fre q ue nt e n k rach tig w are n, is onduide l ijk .

M oge l ijk is e r e e n ve rband m e t e e n ge l e ide l ijk e afnam e van de m agne tis ch e ve l ds te rk te van de z on, w aardoor e r in h e t e ve naarge bie d grote re 'coronal e gate n' onts taan: ope ninge n in de ijl e z onne -atm os fe e r (de corona) w aardoor e l e k tris ch ge l ade n de e l tje s ge m ak k e l ijk m e t h oge s ne l h e id k unne n onts nappe n. 17-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .s ol arl ive .nu 21

Rubrie k

K urtCh ris tiae ns

D ie p in... ok tobe r Ee n col l e ctie z om e rs e Pl ane taire Ne ve l s De h e rfs t is e e n s e iz oe n dat z e e r goe de om s tandigh e de n k an k e nne n om te obs e rve re n, de te m pe rature n z ijn m il d e n de s te rre nh e m e lh e e ft h e e lw at te bie de n. Aan de h e m e l m aak t de druk te van de z om e rdrie h oe k s til aan pl aats voor de ie ts m inde r uitbundige om ge ving van onde r ande re de s te rre nbe e l de n Pe gas us , de W ate rm an (Aq uarius ) e n de Vis s e n (Pis ce s ). Toch h e e ft de z e m inde r m e t s te rre n be z aaide z one h e e lw at te bie de n voor de nie uw s gie rige w aarne m e r, van mel k w e gs te l sel s tot ope n s te rre nh ope n, van pl ane taire ne ve l s tot bol h ope n.

O p 7 s e pte m be r 1746 ontde k te de Frans e w aarne m e r Je anDom iniq ue M aral di e e n ne ve lin h e t s te rre nbe e l d Pe gas us (h e t m yth is ch e Vl ie ge nde Paard), e e n ne ve l be s taande uit ve l e s te rre n. M e s s ie r voe gde h e t obje ct e e n k l e ine tw intig jaar l ate r pas toe aan z ijn catal ogus e n k e nde num m e r 15 toe aan de z e opval l e nde ontde k k ing: M e s s ie r 15.

Late r be ve s tigde n vade r e n z oon H e rs ch e l dat h e t w e l de ge l ijk om e e n s ch itte re nde bol h oop ging. In 19 21 ontde k t Pe as e e e n pl ane taire ne ve lin de z e bol h oop.

M e s s ie r 15 be vind z ich in de h al o van ons M e l k w e gs te l sel , de pl aats w aar z ich de m e e s te bol h ope n oph oude n, e n doe t e r e e n s l ordige 250 m il joe n jaar ove r om éénm aal z ijn baan af te l e gge n. De h e l de rs te l e de n van de z e s te rre ns tad h e bbe n een hel de rh e id van 12,7 w aardoor dit obje ct z e l fs m e t e e n afs tand van 40.000 l ich tjaar, e e n boe ie nd be e l d is in ve l e ins trum e nte n. H e t ce ntrum is bijz onde r druk be vol kt m e t e e n dich th e id van 30 s te rre n pe r vie rk ante boogs e conde : in dat ge bie d s taan de s te rre n dich t bij el k aar, h e e l dich t, e e n afs tand ve rge l ijk baar m e t de afs tand Z onPl uto.

M e t e e n m agnitude van 6,0 is M e s s ie r 15 (NGC 7078) onge tw ijfe l d de m e e s t opval l e nde bol vorm ige s te rre nh oop aan de h e rfs th e m e l . Dit obje ct is m ak k e l ijk te rug te vinde n nabij ε Pe gas i, de ne us van h e t paard e n m aak de ge l e ge nh e id ge bruik om e s de vol l e dige vorm van Pe gas us op te z oe k e n.

O ndank s z ijn vrij h oge hel de rh e id van m agnitude 6 z ijn e r 22

m e ge e n w aarne m inge n m e t h e t bl ote oog be k e nd. De re de n daarvan is e e n vrij h e l de re s te r op e e n afs tand van 20 boogm inute n te n w e s te n van M 15.

M e t de m ins te optis ch e k rach t z oal s een kl e ine ve rre k ijk e r, z ie je e e n kl e in ‘ w attig’ bol l e tje m e t e e n ce ntral e ve rh e l de ring, h e t typis ch e be e l d van e e n h e l de re bol h oop in eenkl e in ins trum e nt.

M e t e e n 10cm te l e s coop k rijg je al h e e lw at ande rs te z ie n: M 15 l igt in e e n e ch t s te rrijk e om ge ving, h e e ft e e n e e rde r k l e ine m aar opval l e nde hel de re k e rn e n is z éér k orre l ig.

Vooraldit l aats te w ijs t op e e n de be ginne n opl os s ing die m oge l ijk is m e t dit s oort ins trum e nte n. M e t e e n ie ts grote re ope ning w ordt M 15 om ge tove rd in e e n bal van duiz e nde n s te rre n. Ga ook e e ns k ijk e n naar l ijne n van s te rre n aan de rand van de bol h oop, ook w e l s pinne pote n ge naam d, die het onaards e ge h e e l e e n e xtra dim e ns ie ge ve n. M e t e e n 31,75cm te l e s coop h ad ik de vol ge nde indruk : ‘ (V=222x) O pval l e nd obje ct.

Vol l e dig opge l os t be h al ve het abs ol ute ce ntrum van de k e rn die hel de r w it van k l e ur is . Dit obje ct vom t e e n vl ak k e drie h oe k m e t 2 hel de re nabijge l e ge n s te rre n. De doors ne de van de k e rn m aak t 1/3 uit van de total e doors ne de . De pe rife rie be s taat uit e e n z w e rm van hel de re puntje s op e e n ne ve l ige ach te rgrond. In de pe rife rie z ie ik e nk e l e s pinne pote n, l ijne n van z w ak k e l e de n. De k e rn is nie t rond m aar ve rtoont in h e t Z W e e n boogvorm ige s tructuur. H e t NO van de z e k e rn is ie ts z w ak k e r e n be vat ie ts m inde r h e l de re l e de n.’

Le uk om w e te n is dat M 15 e e n pl ane taire ne ve l , Pe as e 1 (PK 6527.1 in de catal ogus van Pe re k e n K oh oute k ), be vat met een m agnitude van 14 e n m e t grote re te l e s cope n vrij h aal baar l ijk t te z ijn.

De k uns t is de l ocal is atie van h e t obje ct bij h oge re ve rgroting w aarbij toch w e l ge bruik z al m oe te n ge m aak t w orde n van de ge l ijk e k aarte n e n/of fotografis ch e opnam e s . Daarnaas t z alh e t obje ct m oe te n be ve s tigd w orde n m e t e e n ne ve l fil te r z oal s h e t al om ge k e nde O III fil te r. Door h e t ge bruik e rvan z ul l e n de s te rre n ve rz w ak k e n e n de pl ane taire ne ve l e e n s tuk m e e r hel de r opduik e n. Pe te r H e nde rick x be s ch rijft z ijn e rvaring: ‘ Na ve l e

poginge n om dit obje ct te z ie n in h e t ve rl e de n is h e t m e dan e inde l ijk toch ge l uk t, Pe as e 1 in M 15. De z e pl ane taire ne ve lbe vindt z ich in e e n w irw ar van s te rre n, in de buite ns te re gione n van M 15. Je h e bt vol ge ns m ij 3 dinge n nodig om te sl age n. 1° Goe de s e e ing e n k ijk e rope ning om de h oge ve rgroting van 700x toe te l ate n, e e n O III fil te r e n véélge dul d.

De z oe k toch t w ordt voorafge gaan door e e n vrij m oe il ijk e s tarh op op s te rre tje s vl ak bij de bol h oop. De s te rpatrone n al l e e n nog m aar vinde n nam e e n dik h al fuur in be s l ag (z ie z oe k k aartje op w w w .s te rre nk unde .nl /de e ps k y/be s t ande n/artik e l -m 15.pdf).

Door ge bruik te m ak e n van de bl ink ing te ch nie k (w aarbij afw is s e l e nd m e t fil te r e n z onde r fil te r w ord w aarge nom e n) z ag ik de PN cons is te nt ve rs ch ijne n al s een hel de r ve l ds te rre tje . Nie ts m e e r, m aar h e t ide e dat je e e n PN in e e n ve r ve rw ijde rde bol h oop vis ue e l aan h e t w aarne m e n be nt doe t je h art s ne l l er sl aan.

Ik heb w e e rge ge ve n op e e n s ch e ts w aar ik de pl ane taire ne ve lz ag, s am e n m e t e e n im pre s s ie van M 15 aan 777X.

M e s s ie r 15 is e e n s ch itte re nde ve rs ch ijning in al l e te l e s cope n e n toont m e t toe ne m e nde ope ning s te e ds e e n ande r ge z ich t. Ga de k om e nde w e k e n e e ns k e nnis m ak e n e n l aat m e ie ts w e te n. Tot vol ge nde m aand.

Foto: M 15 ge z ie n door Jas on W are m e t e e n M e ade 12" LX400-ACF te l e s coop m e t e e n Yank e e Robotics Trifid-2 cam e ra e n O pte c LRGB fil te r.40 m inute n be l ich t e n be w e rk t m e tM axIm DL.

8 M e e r inform atie w w w .de e ps k y.be

23

Artik e l

Re dactione e l

Frank D e boos e re m e tm e e r w e e r W e e rm an Frank De boos e re is al van k inds be e n af ge pas s ione e rd door h e t w e e r, h e t m il ie u e n de s te rre n. H ij s ch re e f h ie rove r tw e e boe k e n: 'W e e r e n M il ie u' (19 9 6) e n 'Re is door h e t h e e l al '(2008) e n vol ge nde m aand ve rs ch ijnt z ijn de rde 'M e e r w e e r'.

In z ijn w e e rpraatje s uit h ij aljare nl ang z ijn be k om m e rnis om h e t m il ie u. Z e l f probe e rt h ij z ijn e col ogis ch e voe ts tap z o k l e in m oge l ijk te h oude n door e l k e dag, w e e r of ge e n w e e r, m e t de fie ts naar h e t w e rk te gaan (z o'n 8.000 k il om e te r pe r jaar).

"H e t m il ie u is om z e e p". "H e t is vijf voor tw aal f". "De toe k om s t van de aarde is onz e k e r". Er gaat ge e n dag voorbij of de m e dia s l aan om ons de ore n m e t al l e rl ei doe m be rich te n. En toch bl ijve n w e m as s aalk il om e te rs vre te n m e t de auto, ne m e n w e ve e lte vaak h e t vl ie gtuig voor e e n k orte citytrip e n ve rvuil e n w e vol op. H e t l ijk t im m e rs onbe gonne n w e rk om onz e driftige cons um ptie drang te te m pe re re n.

Al s de ande re n nik s doe n, w aarom z oude n w ij dan ons ge drag m oe te n ve rande re n? H oe ge l oofw aardig is ie m and die s ch re e uw t dat w e dringe nd ie ts m oe te n doe n aan h e t broe ik as e ffe ct, e n h e t vol ge nde m om e nt re cl am e m aak t voor CO 2s puw e nde auto's ?

Zel f de nk ik dat h e t w e inig z in h e e ft om h ol l e sl ogans te l ance re n, z e l fs alh e b je e e n m ooi s noe tje . M e ns e n z ie n h e us w e ldat e r gre nz e n z ijn aan de groe i, dat w e roofbouw pl e ge n op de aarde . W e z ijn nu e e nm aalm e t m e e r dan z e s m il jard, en el k e dag k om e n e r nog m e ns e n bij. Dat z orgt voor probl e m e n. W e m oe te n dras tis ch e m aatre ge l en ne m e n om te ve rm ijde n dat de s ituatie onh oudbaar w ordt voor de vol ge nde ge ne ratie s . M aar h e t hel pt natuurl ijk nie t al s ie de re e n de z w arte pie t doors ch uift naar ie m and ande rs . Al s ie de re e n nu e e ns voor z ijn e ige n s toe p z ou ve ge n, is h e e l de s traatprope r.

En z o be n ik e nk e l e jare n ge l e de n be gonne n met een k ritis ch e doorl ich ting van m ijn e ige n l e ve ns s tijl . W at is goe d? W at k an be te r?

W aar l aat ik nog s te k e n val l e n?W ij w one n (na 15 jaar apparte m e ntje e n h uurh uis je ) in e e n aange naam h uis dat ge orië nte e rd is op h e t z uidw e s te n. H e e rl ijk ve e l z on e n goe d ge ïs ol e e rd, z odat w e op 24

z onnige w inte rdage n ge e n ve rw arm ing nodig h e bbe n. O ve ral w aar m oge l ijk z ijn e r s paarl am pe n.

Aljare nl ang h e b ik ge e n bad m e e r ge nom e n - de douch e is e e n uits te k e nd e n ve e l goe dk ope r al te rnatie f (ik s tink dus nie t).

K ortom , ik w as op goe de w e g...

M aar al l e s k an be te r natuurl ijk .

Daarom be gon ik na te de nk e n ove r m anie re n om nog m e e r te profite re n van de gratis e ne rgie van de z on. W arm w ate r van de z on?

Dat w as e e n h e l e boe lbre e k w e rk e n ik h e b tw e e l ink e rh ande n. Z onne pane l e n dan m aar? Dat l eek een h e e linte re s s antide e .

Nu is h e t in principe h e e lm ak k e l ijk om met z onne pane l en te be ginne n... te nz ij je in e e n ve rk ave l ing w oont. Dat w as bij ons h e t ge val . Daarom ve rl ie pe n e r m e e r dan vie r m aande n tus s e n de aank oop e n de pl aats ing van de pane l e n. De adm inis tratie ve m ol en draait h e e ltraag. H e t is m ak k e l ijk e r om e e n ve rgunning te k rijge n voor een z w aar ve rvuil e nde 4x4te rre inw age n dan voor m il ie uvrie nde l ijk e z onne pane l e n!

M aar s inds 31 januari 2009 is de z on dan be ginne n te s ch ijne n e n dat w as een ope nbaring.

O nde rtus s e n h e bbe n w e al m e e r dan 3000 k il oW attuur (k W h ) aan z onne -e l e k tricite it ge produce e rd.

Zel fs op s om be re w inte rdage n z onde r ook m aar één z onne s traal h aalik nog 1 k W h , vol doe nde om 5

s paarl am pe n tie n uur aan één s tuk te l ate n brande n. O p onz e topdag (24 juni 2009 ) oogs tte ik 28,3 k W h .

Je vindt al l e info te rug op m ijn s ite w w w .frank de boos e re .be onde r de rubrie k "z onne pane l e n".

H e t ge e ft e e n h e e rl ijk ge voe lal s de z on s ch ijnt: je produce e rt dan al s ne l3000 W att of m e e r. H e t te ve e l aan e l e k tricite it vl oe it te rug naar h e t ne t. De e l e k tricite its m e te r l oopt dan ach te ruit. Bove ndie n w are n e r s ubs idie s van de ge m e e nte , e r w as be l as tingaftre k , e n voor e l k e 1000 kWh k rijge n w e e e n groe nce rtificaat, goe d voor 450 e uro.

H e e l concre e t: op 10 jaar is de ins tal l atie vol l e dig afbe taal d. W at w e daarna produce re n, is pure w ins t.

Vre e m d ge noe g z orgt die gratis e ne rgie nie t voor ve rs pil l ing, w e l inte ge nde e l . We l e tte n th uis nu nog be te r op dat l am pe n nie t onnodig bl ijve n brande n, toe s te l l e n node l oos e ne rgie vre te n in s tand-by, e nz ovoort.

Dat is h e t l e uk e al s je ge e ft om h e t m il ie u: h e t is nie t al l e e n goe d voor de aarde , m aar ook voor je porte m onne e . Al s die boods ch ap bij al l e Vl am inge n e n bij al l e w e re l dburge rs z ou doordringe n, is e r voor h e t m il ie u nog e e n z onnige toe k om s t. 09 -09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .frank de boos e re .be

K ortnie uw s M e t de Europe s e röntge ns ate l l ie t XM M -Ne w ton is e e n w itte dw e rgs te r ontde k t die binne n e nk e l e m il joe ne n jare n al s s upe rnova z al ontpl offe n (Scie nce , 4 s e pte m be r). De w itte dw e rg, h e t com pacte re s tant van e e n s te r die aan h e t e inde van z ijn norm al e be s taan is ge k om e n, draait om e e n re l atie f nabije s te r die de aanduiding H D 49 79 8 draagt. Al in 19 9 7 w e rd ontde k t dat 'ie ts ' in de om ge ving van de z e s te r röntge ns tral ing uitz e ndt.

M aar nu pas is duide l ijk ge w orde n w at dat is : e e n w itte dw e rg dus . Uit m e tinge n m e t XM M -Ne w ton bl ijk t dat de dw e rgs te r 1,3 m aalz o z w aar is al s onz e z on - ruim s ch oots z w aarde r dan de ge m idde l de w itte dw e rg. Die grote m as s a, e n h e t fe it dat de dw e rg bijna vijf k e e r pe r m inuut om z ijn as tol t, w ijs t e r op dat h ij be z ig is m ate rie van de naburige norm al e s te r op te sl ok k e n. Z odra de m as s a van de w itte dw e rg de k ritie k e w aarde van 1,4 z ons m as s a be re ik t, z alh ij onde r z ijn e ige n ge w ich t ins torte n tot e e n ne utrone ns te r. Dat gaat ge paard m e t e e n e norm e e xpl os ie die op aarde e e n s pe ctacul aire hemel ve rs ch ijning z al ge ve n. Nog e e n m il jard nach tje s sl ape n...

Rijk e ve rz am e l aars opge l e t: Uitge ve rij van W ijne n in Frane k e r bre ngt e e n facs im il e -uitgave op de m ark t van h e t boe k De Re vol utionibus O rbium Coe l e s tium ('O ve r de om w e nte l inge n van de h e m e l l ich am e n') van de Pool se as tronoom Nicol aus Cope rnicus . H e t origine e l ve rs ch e e n in 1543 e n ontk e te nde e e n om w e nte l ing in h e t as tronom is ch de nk e n, doordat Cope rnicus de z on in h e t m idde l punt van h e t h e e l al pl aats te . H e t boe k s tond ge ruim e tijd op de Inde x van ve rbode n boe k e n. De Re vol utionibus is in h e t Latijn ge s ch re ve n, e n s taat vol w is k undige afl e idinge n en inge w ik k e l de diagram m e n. Van de facs im il e -uitgave z ijn s l e ch ts 100 e xe m pl are n ge druk t, w aarvan inm idde l s onge ve e r de hel ft is ve rk och t. De uitgave be vat ove rige ns ook de Poe ticon As tronom icon van Gaius Jul ius H yginus e n de Al m age s t van Cl audius Ptol e m ae us . 07-09 -2009 K rach tige m agne tis ch e ve l de n s pe l en e e n be l angrijk e r rol bij de ge boorte van nie uw e s te rre n dan tot dus ve r al ge m e e n w e rd aange nom e n. Dat bl ijk t uit onde rz oe k van de Am e rik aans e as tronoom H ua-bai Li e n z ijn col l e ga's . Z ij m ate n de s te rk te e n de rich ting van h e t m agne tis ch ve l d in vijfe ntw intig com pacte w ol k je s in s te rvorm ings ge bie de n op duiz e nde n l ich tjare n afs tand van de aarde . Uit e l k com pact w ol k je z alin de toe k om s t e e n s te r onts taan. Bij dat proce s w ordt de aantre k k e nde w e rk ing van de z w aarte k rach t te ge nge w e rk t door m agne tis ch e ve l de n e n turbul e ntie . Li e n z ijn col l e ga's ontde k te n dat de m agne tis ch e ve l de n van ve rs ch il l e nde com pacte w ol k je s in h e tz e l fde s te rvorm ings ge bie d vaak de z e l fde orië ntatie ve rtone n. Dat w ijs t e rop dat turbul e ntie in z o'n s te rvorm ings ge bie d ge e n alte grote rols pe e l t. K e nne l ijk is de invl oe d van k rach tige m agne tis ch e ve l de n ve e lgrote r. 09 -09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

O pw arm ing blijftdoorgaan De opw arm ing van de Noordpool , die s inds 19 9 0 w ordt vas tge s te l d, m ark e e rt h e t e inde van e e n natuurl ijk e afk oe l ings cycl us die m e e rde re m il l e nnia h e e ft ge duurd, z o s te l l e n Am e rik aans e k l im atol oge n in h e t jongs te num m e r van h e t w e te ns ch appe l ijk e vak bl ad Scie nce .

Door s e dim e ntaire l age n in vroe ge re m e re n, groe iringe n van bom e n en ijs m ons te rs te anal ys e re n, h e bbe n de vors e rs m e t e e n grote pre cis ie de ce nnium pe r de ce nnium de e vol utie van h e t kl im aat e n de te m pe rature n in h e t ge bie d ove r de l aats te tw e e duiz e nd jaar k unne n re cons titue re n. In h e t k ade r van e e n 12.000 jaar dure nde cycl us van rotatie van de Aarde rond h aar as w aarbij die rotatie ve rande rt, h e e ft de Noordpool de l aats te 8.000 jaar s te e ds m inde r z onne -e ne rgie ontvange n.

De re cons titutie van h e t k l im aat e n de te m pe rature n ge dure nde de tw e e

Artik e l

l aats te m il l e nnia k om t ove re e n m e t e e n om ge k e e rde te nde ns s inds 19 00, h e t jaar w aarin de te m pe rature n z ijn be ginne n s tijge n.

Voordie n w e rd h e t op Noordpool el k e duiz e nd jaar 0,2 grade n k oude r.

Sinds 19 50 is de opw arm ing ve rs ne l d. Tus s e n 19 9 9 e n 2008 is de w arm s te pe riode op de noorde l ijk e poolge w e e s t s inds 2.000 jaar. H e t is e r nu 1,2 grade n w arm e r dan in 19 00. De tw intigs te e e uw is de e e rs te e e uw w aarin de h oe ve e l h e id z onne -e ne rgie nie t de be l angrijk s te factor is voor de te m pe ratuur op de Noordpool , al dus Nicol as M cK ay van de Unive rs ite it van Ariz ona. De w aars ch ijnl ijk e oorz aak van de te m pe ratuurs tijging aan de noorde l ijk e pool z ijn broe ik as gas s e n, in h e t bijz onde r door de m e ns ge produce e rd k ool s tofdioxide (CO 2), al dus de w e te ns ch appe rs .

8 M e e r inform atie w w w .ipcc.ch

Re dactione e l

25% m inde r broe ik as gas s e n De nie uw e Japans e re ge ring w ilde uits toot van broe ik as gas s e n dras tis ch l ate n z ak k e n. O p e e n forum in Tok io ove r k l im aats ve rande ring h e e ft de toe k om s tige pre m ie r Yuk io H atoyam a vandaag ge z e gd dat z ijn De m ocratis ch e Partij de e m is s ie te ge n 2020 m e t e e n k w art w il ve rm inde re n te n opz ich te van 19 9 0.

De re ge ring van ops tappe nd pre m ie r Taro As o w il de s l e ch ts ach t proce ntnas tre ve n.

Vol ge ns h e t Japans e pe rs bure au K yodo z e i H atoyam a dat al l e pol itie k e m idde l en die ne n te w orde n inge z e t om de ink rim ping m e t 25 proce nt te h al e n. "H e t is e e n pol itie k e be l ofte w aartoe w ij ons in ons ve rk ie z ings program m a h e bbe n ge ë ngage e rd". Nadat z ijn partij bij de jongs te parl e m e nts ve rk ie z inge n de abs ol ute m e e rde rh e id h ad ve rw orve n, z al h e t l age rh uis van h e t Japans e parl e m e nt H atoyam a op 16 s e pte m be r ve rk ie z e n tot nie uw e e e rs te m inis te r.

H atoyam a z e i dat z ijn re ge ring w il afs te ve ne n op e e n "fair e n e fficië nt" inte rnationaalraam w e rk in de s trijd te ge n de opw arm ing van onz e pl ane e t. Daaraan m oe te n al l e l e ide nde natie s de e l ne m e n. De indus trie l ande n m oe te n de ontw ik k e l ings l ande n die h ard w e rk e n aan e e n ve rm inde ring van de uits toot van broe ik as gas s e n "financië l e e n te ch nol ogis ch e onde rs te uning" ge ve n. Van z odra z ijn re ge ring aan de s l ag k an, z al z ij h ie rvoor concre te s tappe n uitw e rk e n e n aan de inte rnational e ge m e e ns ch ap voors te l l en al s "H atoyam a-initiatie f". De Japans e e conom ie is de tw e e de groots te te r w e re l d, m aar h e t l and s taat "s l e ch ts " op de vijfde pl aats al s het aank om t op de e m is s ie van broe ik as gas s e n. Tok io s taat ach te r Ch ina, Japan, India e n Rus l and.

Bron: DPA /AFP /K A /07-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .ipcc.ch 25

Artik e l

Re dactione e l

H e tis e e n fe it... e r is w ate r op de M aan !

De Nas a h e e ft be k e nd ge m aak t dat e r "grote h oe ve e l h e de n w ate r" ge vonde n z ijn op de m aan. De ontde k k ing ge be urde door Ch andrayaan-1 (z ie foto), de e e rs te Indias e m aanm is s ie , die uitge rus t w as m e t Nas a's M oon M ine ral ogy M appe r (M 3). Daarm e e is de droom van e e n pe rm ane nte bas is op de m aan ine e ns s tappe n dich te rbijge k om e n.

M 3 k an nie t die pe r dan e e n paar m il l im e te r 'k ijk e n'.

Ch andrayaan-1 w e rd vorig jaar in ok tobe r in e e n baan om de m aan ge brach t. Vorige m aand m oe s t de m is s ie vroe ge r dan voorz ie n afge brok e n w orde n, m aar de M 3 aan boord h ad z ijn w e rk toe n al ge daan.

de ugde n nie t. Nu, ve e rtig jaar l ate r, z ie t h e t pl aatje e r ine e ns ande rs uit. Er z ijn vol ge ns de w e te ns ch appe rs m oge l ijk tw e e 's oorte n' w ate r op de m aan. Ee n e e rs te k om t van m aan z e l f, z e gge n z e . H e t is e r al tijd ge w e e s t of w e rd 'binne nge s m ok k e l d' door k om e te n die h e t aan boord h adde n e n ins l oe ge n op de m aan.

Er is m e e r: nie t al l e e n z it de m aan bl ijk baar m e t e e n fl ink e w ate rre s e rve , de m is s ie z e gt ook be w ijs te h e bbe n ge vonde n dat e r nog s te e ds w ate r ge vorm d w ordt. Daar z orgtde z on vre e m d ge noe g voor.

In juni l ance e rde n de Am e rik ane n ook altw e e onbe m ande m is s ie s om w ate r op de m aan te vinde n. De Lunar Re connais s ance O rbite r (LRO ) re gis tre e rde te m pe rature n van -238 grade n ce l s ius in de pool k rate rs op de m aan e n ontde k te dat e r w ate rs tof is - e e n s te rk e indicator voor de aanw e z igh e id van w ate r. De Lunar Crate r O bs e rvation and Se ns ing Sate l l ite (LCRO SS) gaat op 9 ok tobe r e e n s onde in een pool k rate r 's ch ie te n'. W e te ns ch appe rs h ope n dat daardoor ijs te voors ch ijn k om t dat z e dan nade r k unne n onde rz oe k e n.

Ee n tw e e de s oort, en de inte re s s ants te om dat dit w ate r nog al tijd ge vorm d w ordt, z ou vre e m d ge noe g van de z on k om e n. Dat w e rk t z o: h e t m aanoppe rvl ak be s taat uit s ol ide s te e n ('be drock ') e n re gol ie t. Re gol ie t is de l aag l os , vaak ve rw e e rd m ate riaal aan h e t oppe rvl ak te van e e n pl ane e t. H e t k an be s taan uit brok k e n ge s te e nte , puin, m ine ral e n e n al l e rl e i ande r l os m ate riaal . Re gol ie t l igt bove nop vas t, ge cons ol ide e rd m ate riaal , dat be drock ge noe m d w ordt. Die tw e e be s taan voor 45 proce nt uit z uurs tof (ge bonde n aan voornam e l ijk s il icate n).

De vorige Am e rik aans e pre s ide nt Bus h m aak te op 17 de ce m be r 2005 tijde ns e e n pe rs confe re ntie in h e t h oofdge bouw van de NASA groots e pl anne n be k e nd voor een pe rm ane nt be w oonde m aanbas is .

Bus h z e i uite rl ijk in 2013 e e n be m and ruim te s tation te w il l en h e bbe n. Al s h e t ISS af is , z oude n de e e rs te m e ns e n naar de M aan m oe te n gaan om e r e e n s tation te bouw e n. Am e rik a is nie t de e nige die l as t h e e ft van "m aank oorts ": Japan w il voor 2016 een s te rre nk ijk e r op de s ch aduw z ijde van de M aan h e bbe n s taan.

De z on bom barde e rt via de z onne w ind (e e n s troom van ge l ade n de e l tje s die onts nappe n van h e t oppe rvl ak van de s te r) die s te e n e n re gol ie t voortdure nd m e t protone n (in cas u s ubatom aire w ate rs tofde e l tje m e t e e n pos itie ve el e k tris ch e l ading). Die pos itie f ge l ade n w ate rs tofde e l tje s s l aan in op de m aan aan e e nde rde de s ne l h e id van h e t l ich t, e n da's ge noe g om de z uurs tofve rbinding in s te e n en re gol ie t te 'ontm ante l e n'. De 'l os ge s l age n' z uurs tofde e l tje s e n de w ate rs tofde e l tje s in de z onne w ind z oude n w ate r vorm e n op de m aan.

Be w ijs van w ate r vinde n op de m aan w as één van de h oofddoe l en van Ch andrayaan-1, m aar toch is ie de re e n ve rras t. Carl e Pie te rs , pl ane tair ge ol oog van Brow n Unive rs ity e n coördinator van h e t M 3-proje ct, z al l ate r vandaag de vonds t toe l ich te n op e e n door Nas a ge organis e e rde pe rs confe re ntie .

Pie te rs h e e ft z e l f nog nik s ge l os t, m aar col l e ga's s pre k e n van e e n "s e ns atione l e ontde k k ing die de age nda van de ruim te vaart e e n nie uw e rich ting z alge ve n".

De vonds t is ook e e n fam e uz e ops te k e r voor h e t om s tre de n ruim te program m a van India. Dat India naar de m aan ging w e rd door ve l e n afge daan al s e e n pre s tige proje ct in e e n re ce nte Az iatis ch e ruim te race . W ant ook de Ch ine z e n h e bbe n am bitie s in de ruim te .

M oe s t e e n l and, dat w e l is w aar e e n e xpl os ie ve e conom is ch e groe it k e nt m aar m e t nog z ove e l arm oe de h e e ft af te re k e ne n al s India h ie r w e lge l d ins te k e n?

W ate r is e s s e ntie e l voor h e t opz e tte n van e e n k ol onie op de m aan. H e t die nt im m e rs nie t al l een om te drink e n. Er z ou ook z uurs tof uitge h aal d k unne n w orde n om te ade m e n e n z e l fs in de vorm van w ate rs tof al s brands tof k unne n die ne n.

Toe n 40 jaar ge l e de n de e e rs te m aans te ne n m e e k w am e n m e t de Apol l o-as tronaute n, w e rde n daarin ook s pore n van w ate r ge vonde n, m aar dat w e rd onm oge l ijk ge ach t e n Nas a ve rk l aarde h e t door te s te l l e n dat de s te ne n jam m e r ge noe g 'be s m e t' w are n toe n z e al te rug op aarde w are n.

Tot nu ve ronde rs te l de n w e te ns ch appe rs w e ldat e r ijs in de k rate rs aan de pol e n van de m aan z ou k unne n z itte n, m aar e r w as ge e n h ard be w ijs voor. M e t de M 3, e e n 'im aging s pe ctrom e te r', is dat dus ge l uk t. De M 3 de te cte e rt e l e ctrom agne tis ch e s tral ing van ve rs ch il l e nde m ine ral e n in h e t m aanoppe rvl ak . Dat w ate r z it bove ndie n dich t aan de oppe rvl ak te , w ant de

Nie m and l ag daar w ak k e r van om dat z uurs tof-is otope n op de m aan nu e e nm aal nie t te onde rs ch e ide n val l e n van die op aarde e n h e t bijge vol g toe n onm oge l ijk w as om ve rs ch il l e n te z ie n tus s e n z oge z e gd m aanw ate r en ons w ate r.

De meest aanne m e l ijk e th e orie w e rd be w aarh e id: de doz e n w aarin de m aans te ne n be w aard w e rde n

26

M is s ch ie n vraagt u z ich af w aarom dat nie t h e t ge valis op aarde . Bij ons be s ch e rm d h e t m agne tis ch ve l d ons van de z onne w indde e l tje s .

Ze s tuite n op de z oge naam de Van Al l e n-gorde l s . Bij h e vige activite it van de z on k unne n de de e l tje s in de buurt van de pol e n toch de Aarde be re ik e n: dan z ie je h e t fam e uz e noorde rl ich t of aurora bore al is . Bron: M VL / NASA /24-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .nas a.gov

K ortnie uw s De Ne de rl ands e ruim te cam e ra H IFI, die is ge 誰ns tal l e e rd in de in m e i ge l ance e rde ruim te s ate l l ie t H e rs ch e l , w e rk t nie t. Albijna e e n m aand z e ndt h e t apparaat ge e n ge ge ve ns m e e r naar de aarde . H e t ins trum e nt, ontw ik k e l d bij h e t Ne de rl ands e Ruim te ins tituut SRO N in Groninge n, is uitge val l e n. ,,W e w e te n nie t w at de oorz aak is . Voorl opig gaan w e uit van e e n e xte rne oorz aak , z oal s e ne rgie rijk e k os m is ch e s tral ing. W e de nk e n w e ldat h e t e e n tijde l ijk e ontre ge l ing is die w e k unne n ve rh e l pe n e n dat de cam e ra ove r tw e e w e k e n w e e r k an functione re n'', al dus w oordvoe rde r Frans Strave rs van SRO N Ne de rl and.

De ruim te cam e ra H IFI onde rz oe k t de s am e ns te l l ing van gas w ol k e n die in de ruim te z w e ve n e n m e e t onde r m e e r de h oe ve e l h e de n k ool s tof e n w ate r die e rin z itte n. Daarm e e h ope n de onde rz oe k e rs m e e r inz ich t te k rijge n in de vroe gs te ge s ch ie de nis van s te rre n e n pl ane te n. Vol ge ns Strave rs w ordt m om e nte e l onde rz och t w at de oorz aak van h e t de fe ct k an z ijn. ,,In el k ge valh e e ft de m e e s te e l e k tronica back -ups . W anne e r w e m e e r w e te n ove r h e t de fe ct, k unne n w e de be tre ffe nde back -up ins ch ak e l e n. W e gaan e r vanuit dat de cam e ra dan ove r tw e e w e k e n w e e r k an functione re n'', al dus Strave rs . 04-09 -2009 .

In s am e nw e rk ing m e t de Ne de rl ands e Ve re niging As trofotografie organis e e rt de VVS W e rk groe p As trofotografie e e n bije e nk om s t op 7 nove m be r 2009 .

Pl aats van s am e nk om s t is VSW Urania te H ove . H e t program m a vol gt l ate r.

Ee n gigantis ch e onw e e rs bui op h e t z uide l ijk h al frond van de re uz e npl ane e t Saturnus is m e t e e n duur van ach t m aande n de l angs t l e ve nde onw e e rs bui in h e t z onne s te l sel . H et re cord s tond tot nu toe op z e ve ne ne e nh al ve m aand, ook voor e e n onw w e rs bui op Saturnus , die aanh ie l d van nove m be r 2007 tot jul i 2008.

De nie uw e re cordh oude r ve rtoonde h al f januari 2009 de e e rs te bl ik s e m activite it.

De bl ik s e m ontl adinge n in de dam pk ring van Saturnus produce re n een be paal d type radiogol ve n, die ge de te cte e rd w orde n door e e n ins trum e nt aan boord van de Am e rik aans e pl ane e tve rk e nne r Saturnus . De radiogol ve n z ijn tie nduiz e nd k e e r z o k rach tig al s ve rge l ijk bare radiogol ve n van aards e bl ik s e m ontl adinge n. H e t onw e e rs s ys te e m op Saturnus h e e ft e e n m idde l l ijn van naar s ch atting drie duiz e nd k il om e te r. De onw e e rs activite it op Saturnus k om t voornam e l ijk voor in e e n gorde l op onge ve e r 35 grade n z uide rbre e dte .

H oe dat k om t is nie t pre cie s be k e nd, m aar ve rm oe de l ijk is e r s prak e van een s e iz oe ns e ffe ct: be gin jare n tach tig, toe n Saturnus op e e n ande re m anie r door de z on be s ch e ne n w e rd dan nu, re gis tre e rde n de Voyage rruim te s onde s de m e e s te bl ik s e m ontl adinge n in h e t e ve naarge bie d van de pl ane e t. De w aarne m inge n aan de nie uw e , re cordl ange onw e e rs bui w orde n dins dag ge pre s e nte e rd op h e t Europe an Pl ane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits l and.

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

27

K ortnie uw s H e t voortijdig e inde van de e e rs te Indias e M aanm is s ie , Ch andrayaan-1, is te w ijte n aan ove rve rh itting die ve roorz aak t w e rd door e e n m e ns e l ijk e fout. Dat m e l dde de k rant Tim e s of India op ge z ag van h e t Indias e ruim te vaartbure au ISRO . H e t bl ijk t ook dat h e t ISRO h e e ft ge l oge n ove r e e n baanve rh oging van de onbe m ande M aans onde . De Ch andrayaan-1 w e rd in ok tobe r 2008 ge l ance e rd, m e t de be doe l ing h e t M aanoppe rvl ak be te r in k aart te bre nge n. In m e i m aak te de ISRO be k e nd dat de ope ratione l e baan van 100 tot 200 k m w e rd ge brach t om e e n be te r z ich t te h e bbe n op de M aanbode m . Nu bl ijk t dat die ve rh oging te m ak e n h ad m e t e e n ve rk e e rde be re k e ning van de te m pe ratuur op de W ach te r van de Aarde , w aardoor de th e rm is ch e be s ch e rm ing nie tnaar be h ore n w e rk te .

M e n w as e rvan uitge gaan dat de te m pe ratuur 100 k m bove n h e t M aanoppe rvl ak z ow at 75 grade n z ou be drage n, m aar in w e rk e l ijk h e id l ag h ij h oge r, z odat e r vanaf 25 nove m be r vorig jaar al probl e m e n onts tonde n.

De ISRO z ag z ich ge noopt e nk e l e van de 11 w e te ns ch appe l ijk e ins trum e nte n s tilte l e gge n. Som m ige e xpe rim e nte n k onde n dus nie t w orde n uitge voe rd e n e r re z e n vrage n rondom de k w al ite it van de th e rm is ch e vacuüm te s ts in h e t onde rz oe k s ce ntrum van de ISRO in Bangal ore . Be gin 2009 ve rbe te rde de s ituatie e n be gon de Ch andrayaan-1 norm aal te w e rk e n. H e t optim is m e h ie l d nie t l ang aan. Vanw e ge de te h oge te m pe ratuur gave n in april e n m e i tw e e s te rre ns e ns ore n de ge e s t.

Die apparate n w are n cruciaalvoor de orië nte ring van het ruim te tuig.

Inge nie urs e n w e te ns ch appe rs be dach te n dan inge nie uz e m anie re n om de s onde m e t gyros cope n te be s ture n.

O p 29 augus tus vie ldan pl ots e l ing al l e com m unicatie uit m e t de M aanve rk e nne r. Ee n dag l ate r w e rd de m is s ie afge l ope n ve rk l aard. H oe w e lde initië l e (e n vol ge ns criticas te rs té am bitie uz e ) doe l s te l l ing om de M aans onde tw e e jaar ope ratione e lte h oude n nie t w e rd ge h aal d, be re ik te m e n toch 9 5 proce nt van de vooropge s te l de doe l e n. Bron: Be l ga / TW /0709 -2009 .

De Am e rik aans e ruim te vaartorganis atie NASA h e e ft e e n rapport ge publ ice e rd w aarin de w e te ns ch appe l ijk e be te k e nis van h e t inte rnational e ruim te s tation ISS te ge n h e t l ich t w ordt ge h oude n. Tijde ns vijftie n ISS-m is s ie s in de afge l ope n ach t jaar z ijn 22 te ch nol ogie -e xpe rim e nte n uitge voe rd, 33 natuurk unde -e xpe rim e nte n, 27 biol ogis ch e onde rz oe k e n e n 32 s tudie s naar h e t ge drag van h e t m e ns e l ijk l ich aam onde r ge w ich tl oos h e id. Vol ge ns h e t rapport z ijn be l angrijk e doorbrak e n be h aal d op uite e nl ope nde ge bie de n, z oal s de be s trijding van voe ds e l ve rgiftiging, de be h ande l ing van k ank e r, e n de ontw ik k e l ing van nie uw e m ate rial en die in de toe k om s t van toe pas s ing k unne n z ijn in de ruim te vaart. H e t ISS m oe t in 2010 vol tooid z ijn. O nduide l ijk is nog h oe l ang de Am e rik aans e ove rh e id h e t ruim te s tation w il bl ijve n ge bruik e n voor w e te ns ch appe l ijk onde rz oe k .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

Ee n nie uw e D rak e form ul e Axe l H age rm ann en Ch arl es Cock e l lvan de O pe n Unive rs ity in M il ton K e yne s , Enge l and, h e bbe n e e n be gin ge m aak t m e t h e t ops te l l e n van e e n nie uw e 'Drak e form ul e ' om de be w oonbaarh e id van pl ane te n bij ande re s te rre n te be s ch rijve n.

De Am e rik aans e as tronoom Frank Drak e be dach t e e n k l e ine vijftig jaar ge l e de n e e n be roe m d ge w orde n 'form ul e ' om te be re k e ne n m e t h oe ve e l inte l l ige nte be s ch avinge n in h e t M e l k w e gs te l s e l (radio-) com m unicatie m oge l ijk z ou z ijn.

O m dat de m e e s te te rm e n e n factore n in de form ul e onbe k e nd w are n (e n dat in ve e lge val l e n nog s te e ds z ijn) l e ve rt de Drak e -form ul e ge e n e e nduidig antw oord op. M aar

Artik e l

h ij m aak t w e lduide l ijk w e l k e e ige nch appe n van pl ane te n (e n l e ve ns vorm e n) daarbij re l e vant z ijn.

H age rm ann e n Cock e l l w il l e n nu e e n s oortge l ijk e form ul e ontw ik kel e n om de be w oonbaarh e id van een pl ane e t ge de tail l e e rd te be s ch rijve n, e n om die ve rvol ge ns voor ve rs ch il l e nde pl aats e n in h e t Me l k w e gs te l sel met el k aar te ve rge l ijk e n. Z e w e rk e n daarbij m e t vie r crite ria: de be s ch ik baarh e id van een opl os m idde l voor ch e m is ch e re actie s (bijvoorbe e l d w ate r), de aanw e z igh e id van de organis ch e bouw s te ne n voor l e ve n, guns tige conditie s (z oal s te m pe ratuur), e n de aanw e z igh e id van e e n e ne rgie bron. Door die vie r crite ria ge de tail l e e rd te k w antifice re n h ope n z e uite inde l ijk de be w oonbaarh e id van ve rs ch il l e nde pl aats e n op aarde of van ve rs ch il l e nde e xopl ane te n in h e t Me l k w e gs te l s e l nauw k e urig m e t el k aar te k unne n ve rge l ijk e n. De e e rs te ide e ë n ove r de nie uw e Drak e -form ul e w orde n vandaag ge pre s e nte e rd op h e t Europe an Pl ane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits l and.

8 M e e r inform atie w w w .s e ti.org

Re dactione e l

Bouw s te ne n van h e tleve n te m pe rature n dan w ate r. O ok w il l en Le itne r e n z ijn col l e ga's be s tude re n of e r al te rnatie ve n z ijn voor organis ch e k ool s tofch e m ie . O p h e t Europe an Pl ane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits l and, w aar de Bij de s pe urtoch t naar m oge l ijk e k os m is ch e bouw s te ne n voor nie uw e onde rz oe k s groe p vandaag aat Le itne r al buite naards l e ve n e n naar be w oon- w ordt ge pre s e nte e rd, l dat op k ool s tofch e m ie bare pl ane te n bij ande re s te rre n z ie n e ve n z ich w aars ch ijnl ijk w ordt ge w oonl ijk ook vooral ge bas e e rd l h andh ave n in de ge k e k e n naar k ool s tof e n w ate r. nie t k an z uurh oude nde dam pk ring Ee n nie uw e inte rdis cipl inaire onde r- z w ave l z oe k s groe p aan de Unive rs ite it van van Ve nus . O ve rige ns is de focus s tof ook w e e r nie t W e ne n w il die bl ik e ch te r w at op w ate r e n k ool ve rruim e n. O nde r l e iding van Joh an- z o k ortz ich tig. W ate rs tof, z uurs tof s tof be h ore n tot de m e e s t ne s Le itne r w il l e n de w e te ns ch ap- e n k ool voork om e nde e l e m e nte n in h e t pe rs onde rz oe k e n w e l k e ande re heel al . vl oe is toffe n ge s ch ik t z ijn voor de vorm ing e n h e t voortbe s taan van 8 M e e r inform atie l e ve n. Am m oniak is bijvoorbe e l d w w w .e uropl ane t-e u.org vl oe ibaar bij ve e l l age re Le ve n op aarde is ge bas e e rd op k ool s tofch e m ie , e n ve rm oe de l ijk onts taan in w arm e oce ane n van vl oe ibaar w ate r.

29

Rubrie k

Re dactione e l

D e h e m e lkalende r Van 1 tot 15 ok tobe r is Ve nus (3,9 ), M e rcurius (-0,5) e n Saturnus (+ 1,1) in e e n m ooie s am e ns tand ‘ s m orge ns bove n de oos te l ijk e h oriz on te z ie n !

2 : De vie r h e l de re s ate l l ie te n van Jupite r (-2,6) aan de z e l fde k ant – te n w e s te n – van de pl ane e t de z e avond m aar tw e e l ink s e n tw e e re ch ts m orge navond.

4 : Vol l e M aan om 6 h 10 m .

6 : M e rcurius (-0,5) op z ijn groots te w e s te l ijk e e l ongatie om 2 h , s l e ch ts 17°57’ W w ant de pl ane e t e e rgis te re n in h e t pe rih e l ium – op h e t dich ts tvan de Z on – van h aar baan.

7 : De M aan te n z uide n van de ope n s te rre nh oop Pl e jade n om 20 h (Te be k ijk e n m e te e n binocul air).

8 : Rak e nde be de k k ing van de s te r SAO 76350 (+ 6,4) aan de ve rl ich te m aanrand in de onm idde l l ijk e nabijh e id van e e n l ijn l ope nde door Ch arl e vil l e -M éz ière s (F), H ouffal iz e e n Sank t-Vith om 2 h 05 m .

M e rcurius (-0,7) 0°19 ’ te n z uide n van Saturnus (+ 1,1) om 9 h [Te be k ijk e n ‘ s m orge ns bove n de oos te l ijk e h oriz on in de buurt van Ve nus (-3,9 )].

De pl ane toide num m e r 68216 van h e t Apol l o-type op s l e ch ts 0,0252 as tronom is ch e e e nh e id AE of 3,8 m il joe n k il om e te r van de Aarde (tie nm aalde afs tand van de M aan) om 16 h .

10 : De k l e ine pl ane te n (18) Me l pom e ne (+ 7,9 ) e n (89 ) Jul ia (+ 9 ,3) te ge l ijk e rtijd in oppos itie m e t de Z on om 22 h [m aar nie t dich t bij el k aar aan de h e m e l: M e l pom e ne (de cl inatie :-8°) in h e t s te rre nbe e l d Ce tus e n Jul ia (de cl inatie :+ 32°) in Androm e da].

11 : Laats te K w artie r van de M aan om 8 h 56 m .

12 : De M aan 2° te n z uide n van M ars (+ 0,7) om 0 h .

13 : M ars (+ 0,7) in «re ch te l ijn» m e t de s te rre n Pol l ux (+ 1,2) e n Cas tor (+ 1,6) om 2 h . Jupite r (-2,6) s tationair in re ch te k l im m ing om 8 h . De M aan in h e t pe rige um (op 369 067 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r: 32’ 23’ ’ ) om 12 h . Ve nus (3,9 ) in nauw e conjunctie m e t Saturnus (+ 1,1), 0°34’ te n z uide n e rvan om 16 h (Te be k ijk e n ‘ s m orge ns bove n de oos te l ijk e h oriz on).

30

14 : De M aan 4° te n z uide n van de s te r Re gul us (+ 1,3) om 10 h .

15 : Be gin van de ove rgang van de s ate l l ie t J II (Europa) ove r Jupite r op h e t oge nbl ik van de w e de rve rs ch ijning van J I (Io) uit de s ch aduw van de pl ane e t om 17 h 59 m .

16 : De M aan 7° te n z uide n van Saturnus (+ 1,1) om 14 h e n 7° te n z uide n van Ve nus (-3,9 ) om 19 h (Te be w onde re n ‘ s m orge ns , tus s e n 5 h 00 m e n 5 h 30 m , bove n de oos te l ijk e h oriz on, de m aans ik k e l nabijde tw e e pl ane te n).

17 : De M aan 8° te n z uide n van M e rcurius (-1,0) om 11 h .

18 : Nie uw e M aan om 5 h 33 m .

21 : De M aan in conjunctie m e t de s te r Antare s (+ 1,2) om 15 h e n be de k k ing van de s te r – nie t onde r ide al e . W aarne m ings om s tandigh e de n – voor de e nige k e e r in 2009 in Be ne l ux (Te Uk k e l: ve rdw ijning van de s te r aan de onve rl ich te m aanrand om 15 h 02 m en w e de rve rs ch ijning aan de ve rl ich te rand om 16 h 16 m , 22 m inute n voor z ons onde rgang, dus een ove rdag be de k k ing, s l e ch ts e e n m axim aaltie ntalgrade n bove n de h oriz on tus s e n h e t z uide n e n h e t z uidw e s te n).

23 : In h e t s te rre nbe e l d Virgo vanaf de 18 s e pte m be r tot onge ve e r de 1s te nove m be r, tre e dt de Z on in h e t

te k e n de Sch orpioe n om 6 h 43 m .

25 : De M aan in h e t apoge um (op 404 166 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r: 29 ’ 34’ ’ ) om 23 h .

26 : Ee rs te K w artie r van de M aan om 0 h 42 m . Be gin van de as tronom is ch e l e nte voor h e t noorde l ijk h al frond van M ars .

27 : De M aan 3° te n noorde n van Jupite r (-2,5) om 9 h (Te be k ijk e n op de avonde n van 26 e n 27 ok tobe r).

29 : M ars in k w adratuur, op 9 0° van de Z on.

30 : Sch aduw ove rgange n van J I (Io) e n J III (Ganym e de s ) op de s ch ijf van Jupite r (-2,5) tus s e n 16 h 52 m e n 18 h 32 m (W aar te ne m e n m e t e e n vol doe nde s te rk e k ijk e r).

Foto: El k e m aand publ ice re n w e één van de prach tige be e l de n uit de APO D ofte w e l de 'As tronom y Picture O f th e Day' w e bs ite .

De z e k e e r z ijn h e t s te r-s pore n, onts taan door l angdurig te be l ich te n in com binatie m e t de rotatie van de Aarde , ge z ie n vanuit de Am e rik aans e s tad O re gon. De pool s te r s taatin h e tm idde n. Bron: Jos h ua Bury.

K ortnie uw s K rach tige m agne tis ch e ve l de n s pe l en e e n be l angrijk e r rol bij de ge boorte van nie uw e s te rre n dan tot dus ve r al ge m e e n w e rd aange nom e n. Dat bl ijk t uit onde rz oe k van de Am e rik aans e as tronoom H ua-bai Li e n z ijn col l e ga's . Z ij m ate n de s te rk te e n de rich ting van h e t m agne tis ch ve l d in vijfe ntw intig com pacte w ol k je s in s te rvorm ings ge bie de n op duiz e nde n l ich tjare n afs tand van de aarde . Uit e l k com pact w ol k je z alin de toe k om s t e e n s te r onts taan. Bij dat proce s w ordt de aantre k k e nde w e rk ing van de z w aarte k rach t te ge nge w e rk t door m agne tis ch e ve l de n e n turbul e ntie . Li e n z ijn col l e ga's ontde k te n dat de m agne tis ch e ve l de n van ve rs ch il l e nde com pacte w ol k je s in h e tz e l fde s te rvorm ings ge bie d vaak de z e l fde orië ntatie ve rtone n. Dat w ijs t e rop dat turbul e ntie in z o'n s te rvorm ings ge bie d ge e n alte grote rols pe e l t. K e nne l ijk is de invl oe d van k rach tige m agne tis ch e ve l de n ve e lgrote r. 09 -09 -2009 .

De m aank rate r Cabe us A, dich t bij de z uidpoolvan de m aan, is uitge k oz e n al s doe l w it voor de ins l ag van LCRO SS (Lunar CRate r O bs e rvation and Se ns ing Sate l l ite ). De bode m van de k rate r, ge noe m d naar e e n Ital iaans e je z uïe t e n fil os oof, l igt pe rm ane nt in de s ch aduw . Daardoor is h e t m oge l ijk dat e r op de k rate rbode m ijs voork om t. O m dat te onde rz oe k e n z al op 9 ok tobe r e e n uitge brande Ce ntaur-rak e ttrap m e t h oge s ne l h e id in de k rate r te re ch tk om e n. De e ige nl ijk e LCRO SS-s ate l l ie t ve rrich t ve rvol ge ns m e tinge n aan de ins l agpl uim , voordat h ij z e l f ook op de m aan te pl e tte r s l aat. De LCRO SS-ins l ag z al ook be s tude e rd w orde n door de Am e rik aans e Lunar Re connais s ance O rbite r, die op 18 juni te ge l ijk m e t LCRO SS w e rd ge l ance e rd. O ok s te rre nw ach te n op aarde w orde n uitge nodigd om de ins l ag te be s tude re n. Die vindt ove rige ns pl aats op e e n tijds tip w aarop de m aan z ich voor w aarne m e rs in Europa onde r de h oriz on be vindt. 11-09 -2009 .

Z ich tbaarh e id van de pl ane te n Z ich tbaar m e t h e t bl ote oog: M e rcurius , Ve nus , M ars , Jupite r e n Saturnus . M e t te l e s coop of binocul air: Uranus e n Ne ptunus M e rcurius (+ 0,5/-1,2), op z ijn groots te (och te nd) w e s te l ijk e e l ongatie op 6 ok tobe r, ‘ s m orge ns m e t e e n binocul air l aag bove n de oos te l ijk e h oriz on tot onge ve e r 17 ok tobe r, k om t de 1 om 4 h 12 m , de 16 om 4 h 46 m e n de 31 om 6 h 13 m of re s pe ctie ve l ijk 1 h 31 m , 1 h 21 m ensl e ch ts 20 m in voor de Z on op.

Ve nus (-3,9 /-3,9 ), ‘ s m orge ns voor h e t aanbre k e n van de dag bove n de oos te l ijk e h oriz on e e rs t in h e t s te rre nbe e l d Le o e n dan in h e t s te rre nbe e l d Virgo, k om t de 1 om 3 h 19 m , de 16 om 4 h 04 m e n de 31 om 4 h 50 m of re s pe ctie ve l ijk 2 h 24 m , 2 h 03 m e n 1 h 43 m voor de Z on op.

M ars (+ 0,8/+ 0,5), in de l ate avond bove n de noordoos te l ijk e h oriz on e n s te e ds h oog bove n de z uide l ijk e h oriz on bij h e t aanbre k e n van de dag e e rs t in h e t s te rre nbe e l d Ge m ini e n dan in Cance r, k om t de 1 om 22 h 30 m , de 16 om 22 h 13 m e n de 31 om 21 h 51 m op.

Jupite r (-2,6/-2,5), k ort na z ons onde rgang tus s e n h e t z uidoos te n e n h e t z uide n in h e t s te rre nbe e l d Capricornus , gaat door de m e ri-

diaan de 1 om 20 h 21 m , de 16 om 19 h 21 m e n de 31 om 18 h 24 m door.

Saturnus (+ 1,1/+ 1,1), in conjunctie m e t M e rcurius op 8 ok tobe r e n m e t Ve nus op 13 ok tobe r, bove n de oos te l ijk e h oriz on aan de och te ndh e m e l in h e t s te rre nbe e l d Virgo, k om t de 1 om 4 h 34 m , de 16 om 3 h 45 m e n de 31 om 2 h 56 m op.

Uranus (+ 5,7/+ 5,8), ge dure nde de hel e nach t in h e t s te rre nbe e l d Aq uarius , gaat door de m e ridiaan de 1 om 22 h 39 m , de 16 om 21 h 38 m e n de 31 om 20 h 37 m door Ne ptunus (+ 7,8/+ 7,9 ), ge dure nde e e n groot de e lvan de nach t tot z ijn onde rgang in h e t s te rre nbe e l d Capricornus , gaat door de m e ridiaan de 1 om 20 h 46 m , de 16 om 19 h 46 m e n de 31 om 18 h 47 m door

Bron: K onink l ijk e Ste rre nw anw ach t.

O nde rs taande k aart toont de s te rre nh e m e lbove n Be l gië rond m idde rnach top 15 ok tobe r.

8 M e e r inform atie w w w .as tro.om a.be

Voor h e t e e rs t z ijn e r ve rande ringe n ge m e te n in de s tral ings gorde l s van de re uz e npl ane e t Saturnus . Dat m ak e n pl ane e tde s k undige n vandaag be k e nd op h e t Europe an Pl ane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits l and.

Stral ings gorde l s z ijn gorde l s w aarin z ich re l atie f grote aantal l en e ne rgie rijk e el e k tris ch ge l ade n de e l tje s be vinde n. Die de e l tje s z ijn ge vange n door h e t m agne tis ch ve l d van de pl ane e t. De s tral ings gorde l s van de aarde (de Van Al l e n-gorde l s) w e rde n in 19 58 ontde k t; ook Jupite r, Uranus e n Ne ptunus h e bbe n s tral ings gorde l s . M e t e e n m agne tom e te r aan boord van de Am e rik aans e pl ane e tve rk e nne r Cas s ini is ontde k t dat z ich in 2005 tot drie m aaltoe e e n tijde l ijk e s tral ings gorde lrond Saturnus vorm de , die m in of m e e r s am e nvie l m e t de baan van de Saturnus m aan Dione . De Dione -gorde lonts tond s te e ds na e e n k rach tige uitbars ting op de z on, w aarbij grote h oe ve e l h e de n ge l ade n de e l tje s de ruim te in w orde n ge bl az e n.

14-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

31

Artik e l

Re dactione e l

Alvas téén m ys te rie m inde r...

Ee n inte rnationaal te am onde r l e iding van Le ids e s te rre nk undige n h e e ft ontde k t w aardoor de tw e e s te rre n van dubbe l s te r DI H e rcul es z o biz ar om e l k aar h e e n be w e ge n.

De tw e e s te rre n, die in 10 dage n om e l k aar h e e n draaie n, l igge n z e e r ve rras s e nd al l e be i op h un k ant m e t h un draaiings as bijna 9 0 grade n uit h e t l ood, w at nie t voor m oge l ijk w e rd ge h oude n. H e t ve rk l aart de rare baanbe w e ginge n die al30 jaar ge l e de n voor de z e dubbe l s te r w are n w aarge nom e n, e n die ze l fs voor Eins te in's re l ativite its th e orie ooit e e n probl e e m vorm de n. De onde rz oe k e rs publ ice re n h un re s ul taat donde rdag 17 s e pte m be r in Nature . De dubbe l s te r, DI H e rcul is , s taat op e e n afs tand van 2000 l ich tjaar in h e t s te rre nbe e l d H e rcul e s . Alin h e t be gin van de jare n tach tig van de vorige e e uw z ijn e r afw ijk e nde baanbe w e ginge n voor de z e s te rre n ge vonde n, die oge ns ch ijnl ijk in s trijd z ijn m e t de re l ativite its th e orie van Eins te in. De re l ativite its th e orie

32

voors pe l t dat de orië ntatie van de s te r- e n pl ane e tbane n in de l oop van de tijd ve rande rt, e e n e ffe ct dat voor h e t e e rs t in 19 15 door Al be rt Eins te in w e rd ve rk l aard voor de baan van M e rcurius . Dit be te k e nde toe n e e n grote doorbraak voor z ijn re l ativite its th e orie . Voor DI H e rcul is bl e k e n de be re k e ninge n voor dit e ffe ct nie t te k l oppe n, w aarna is ge oppe rd dat Eins te in's th e orie ë n m is s ch ie n nie t ge l de n onde r de e xtre m e om s tandigh e de n van de z e dubbe l s te r.

De Le ids e onde rz oe k e rs h e bbe n nu ontde k t w aardoor de z e dis cre pantie w ordt ve roorz aak t, e n h e bbe n daarm e e h e t 30 jaar oude raads e lopge l os t.

"De oorz aak is dat be ide s te rre n z e e r ve r uit h e t l ood s taan, e n z e l f m e t h un draaings as bijna onde r e e n h aak s e h oe k te n opz ich te van h e t baanvl ak s taan", z e gt Sim on Al bre ch t, de Le ids e oudprom ove ndus die s inds k ort m e t e e n pre s tigie uz e NW O Rubicon fe l l ow s h ip aan h e t M as s ach us e tts Ins titute of Te ch nol ogy (M IT) w e rk t.

"Door de s ne l l e rotatie van de s te rre n z ijn de z e afge pl at in e e n rich ting vrijw e l l oodre ch t op h e t baanvl ak . De z e biz arre configuratie z orgt e rvoor dat h e t re l ativis tis ch e e ffe ct w ordt te ge nge w e rk t", al dus Al bre ch t. "Al h oe w e l h e t oude raads e l h ie rm e e de w e re l d is uitge h ol pe n, z itte n w e w e lm e t e e n nie uw probl e e m ", z e gt m e de onde rz oe k e r Ignas Sne l l e n. "H oe k om t h e t dat de z e s te rre n op de z e vre e m de m anie r rondtol l e n? W e h e bbe n e e n re de l ijk inz ich t in h e t onts taan van dubbe l s te rs ys te m e n, m aar w e ve rw ach te n dat de rotatie as s e n van be ide s te rre n e n de baan-as de z e l fde rich ting ops taan."

H e t antw oord l igt m oge l ijk in e e n nog nie t w aarge nom e n de rde s te r in h e tz e l fde s ys te e m , die de bane n van de tw e e ande re s te rre n h e e ft ve rs toord. Nie uw onde rz oe k z aldit m oe te n uitw ijz e n.

8 M e e r inform atie w w w .s trw .l e ide nuniv.nl

K ortnie uw s Econom is ch e groe i. In de e conom ie e n de pol itie k is h e t e e n bijna h e il ig ge ge ve n. Pol itici be l ove n l uch tigje s dat z e e rvoor k unne n z orge n – e n w orde n k e ih ard aan de k ant ge z e t w anne e r h e t uitbl ijft. Al l e e n, h e t be re k e ne n van die groe i is inge w ik k e l d, e n in ve e l ge val l e n bijna onm oge l ijk . Sate l l ie tbe e l de n k unne n dan onve rw ach t uitk om s t bie de n. Voor k e urig ne tte w e s te rs e de m ocratie ë n is h e t m e te n van groe i ge e n probl e e m . Z ij h e bbe n h un financië l e z aak je s im m e rs m e e s tal re de l ijk op orde . M aar voor e e n l and al s Ch ina is h e t uite rs t l as tig om goe de ge ge ve ns te ve rgare n e n e e n groe icijfe r te be re k e ne n. En in de m e e s te Afrik aans e l ande n be z uide n de Sah ara z ijn de re ge ringe n übe rh aupt nie t in s taat ge ge ve ns te ve rz am e l e n w at be tre ft de om vang e n de groe i van de e conom ie . De s ch attinge n l ope n als ne l30 proce nt uite e n. Lande n al s Noord-K ore a e n Birm a l e ve re n ge e n be trouw bare cijfe rs , e n in s om m ige ge val l e n (Irak , Som al ië , Libe ria) is e r nie t e e ns e e n ove rh e ids apparaat. Drie Am e rik aans e e conom e n van de Brow n Unive rs ite it, J. Ve rnon H e nde rs on, Adam Store ygard e n David N. W e il , h e bbe n een sl im m e m e th ode ontw ik k e l d om de om vang van e e n e conom ie te be re k e ne n. Door m idde lvan h e t l ich t dat e e n l and ’ s nach ts uits traal t. De ach te rl igge nde ge dach te is dat e e n s tijging van h e t bruto binne nl ands product m e rk baar w ordt in de vorm van e xtra activite it, e n dat is vooral’ s nach ts h e e lgoe d te z ie n. Aan de h and van l ange re e k s e n s ate l l ie tbe e l de n (uit de z e l fde bron, e e n w e e rs ate l l ie t van de l uch tm ach t), m ate n z e de toe nam e in ve rl ich ting ‘ s nach ts ge dure nde tie n jaar voor e e n groot aantal l ande n.

Door de z e m e tinge n te ve rge l ijk e n m e t be k e nde , be trouw bare groe icijfe rs in de re gio, w as h e t m oge l ijk om de groe i van naburige l ande n, m e t m inde r be trouw bare cijfe rs , te s ch atte n. De re s ul tate n w are n s om s opm e rk e l ijk . Z o ontde k te n z e dat Congo de l aats te jare n e e n groe i h e e ft ve rtoond van 2,5 proce nt, te rw ijl de ove rh e id be w e e rt dat e r al jare n s prak e is van k rim p (m e t onge ve e r h e tz e l fde ge tal ). H e t m il itaire be w ind in Birm a m e l dt e e n e conom is ch e groe i van ruim 8 proce nt pe r jaar, m aar de m e tinge n ge ve n aan dat h e t nie t m e e r dan 3,4 proce nt is .

De aute urs be s ch ouw e n h un aanpak al s bruik baar al te rnatie f voor h e t oude rw e ts e ve rgare n van cijfe rs , m och t dat onm oge l ijk bl ijk e n. Bron: M arce lH ul s pas /12-09 -2009 .

De Ve re nigde Natie s h e bbe n 16 s e pte m be r uitge roe pe n tot «Inte rnational e dag voor de be s ch e rm ing van de oz onl aag» te r h e rinne ring aan de onde rte k e ning van h e t Protocolvan M ontréalop 16 s e pte m be r 19 87. Dit protocol re ge l t de productie e n h e t ge bruik van ve rs ch e ide ne ch e m is ch e be s tandde l e n, die ch l oor e n broom in de s tratos fe e r doe n vrijk om e n, die op h un be urt ve rantw oorde l ijk z ijn voor de ve rnie tiging op l ange te rm ijn van oz on e n de vorm ing van pol aire oz ongate n in de l e nte . De ve rificatie van de toe pas s ing e n de ge vol ge n van h e t Protocolvan M ontréalm aak t de e luit van de m is s ie van h e t Be l gis ch Ins tituut voor Ruim te -Aë ronom ie .

Bron: BIRA.

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

D aar gaatde noordpool...

De z om e r z it e r ook in h e t noordpool ge bie d op e n dat is h e t s e in voor w e te ns ch appe rs om de s ch ade op te m e te n. Ie de r jaar smel t e e n de e lvan h e t pool ijs door de h oge re te m pe rature n in de z om e r. De voorbije jare n be re ik te de ijs l aag e ch te r e e n die pte punt e n ook de voorbije z om e r k om t in de re cordboe k e n te s taan. Enk e l in 2007 e n 2008 w as h e t ijs nog dunne r, m e l dtRe ute rs .

Sch e pe n s l aagde n e rin e e n nie uw e z e e route bove n Rus l and uit te te s te n. Vol ge ns w e te ns ch appe rs is de s ne l h e id w aarm e e h e t ijs tijde ns de z om e r s m e l t e e n van de m e e s t opval l e nde s ignal e n van gl obal w arm ing. Tot nu toe is 2007 h e t abs ol ute re cordjaar. Toe n w as de ijs m as s a k l e ine r dan ooit s inds de m e tinge n pe r s ate l l ie t in 2007 be gonne n. Vorig jaar k w am ne t onde r dat re cordjaar te s taan e n 2009 z alde top-3 afronde n.

"H e t z ie t e r ie ts be te r uit dan de voorbije tw e e jaar, m aar w e z itte n w e l nog ve r van h e t ge m idde l de van de vorige de ce nnia", z e gt de Noors e e xpe rt O l a Joh anne s s e n.

Dunne r ijs w ordt ge m ak k e l ijk e r ge brok e n door gol ve n e n w ind.

Daardoor k onde n tw e e Duits e

s ch e pe n voor h e t e e rs t via h e t noorde n van Rus l and vare n. De s ch e pe n be re ik te n h e e l h uids de h ave n van het Sibe ris ch e Yam burg. Vroe ge r w as de route e e n h e lvoor de s ch e e pvaart.

Vol ge ns de Ve re nigde Natie s z ou de z e e rond de Noordpoolte ge n 2030 tijde ns de z om e r vol l e dig ijs vrij k unne n z ijn. De l aats te k e e r dat dat ge be urde z ou vol ge ns w e te ns ch appe rs 125.000 jaar ge l ede n z ijn. Bron: GB /17-09 -2009 .

N.v.d.r.: W ilje w e te n h oe de w e re l d e r in de toe k om s t uit z ou k unne n z ie n ? Ga dan e e ns naar de w e bs ite van 'Th e age of s tupid'.

W aarove r gaat de z e fil m ?W e l , de fil m k atapul te e rt ons naar h e t jaar 2055, w anne e r onz e pl ane e t vol l e dig onl e e fbaar ge w orde n is .

Ee n m an bl ik t te rug aan de h and van fil m m ate riaaluit 2008: w aarom h e bbe n w e de k l im aatve rande ring nie t aange pak t toe n w e daar de k ans toe h adde n, vraagt h ij z ich af.

Wel k om in h e t tijdpe rk de r dw az e n...

8 M e e r inform atie w w w .age ofs tupid.ne t

Artik e l

Re dactione e l

Ste rk e CO 2 daling In 2008 is de s te rk s te dal ing van de CO 2-uits toot in 40 jaar ge note e rd.

De dal ing w as nog e e n s tuk s te rk e r dan die tijde ns de cris is van 19 81.

Dat bl ijk t uit e e n rapport van h e t Inte rnationaal Ene rgie age nts ch ap (IEA). H e t rapport s te l t dat de e conom is ch e cris is aan de bas is l igt van de l age re uits toot van broe ik as gas s e n e n z ie t in die dal ing e e n ide al e k ans om te bre k e n m e t e e n e ne rgie be l e id dat ge bas e e rd is op fos s ie l e brands toffe n.

"W e z itte n m e t e e n nie uw e s ituatie .

De vraag naar e ne rgie ve rande rt e n tal rijk e inve s te ringe n in e ne rgie op bas is van fos s ie l e brands toffe n w orde n uitge s te l d", z o z e gt IEAtopm an Fatih Birolin de Financial Tim e s . Vol ge ns Birol m oe t de z e

"unie k e k ans " ge gre pe n w orde n e n k an dat be s t door op de k l im aatconfe re ntie in K ope nh age n in de ce m be r e e n goe d ak k oord af te sl uite n. O p die k l im aattop is h e t de be doe l ing afs prak e n te m ak e n ove r w at e r na h e t K yoto-protocolm oe t ge be ure n op h e t vl ak van h e t te rugdringe n van de uits toot van s ch ade l ijk e broe ik as gas s e n. "W e h ope n dat e e n ak k oord in K ope nh age n h e t s ignaal k an z ijn voor de s tart van nie uw e duurz am e inve s te ringe n. Al s w e de z e k ans l ate n l igge n, z al h e t s te e ds m oe il ijk e r e n duurde r w orde n om de w e re l d op de w e g naar duurz am e e ne rgie te z e tte n", al dus nog Birol .

8 M e e r inform atie w w w .ipcc.ch 33

Rubrie k

re dactione e l .

D e activite ite nk al e nd e r 2 ok tobe r

10 ok tobe r

Le s coul e urs de l 'Unive rs ULG

L'as tronom ie au fém inin ICH EC

Confére nce «Le s coul e urs de l 'Unive rs » par Yaë l Naz é. Gratuit.

Publ ic vis é e t capacité m axim al e d'accue il : grand publ ic, 50 pe rs onne s . Date : 02 octobre 2009 à 20h .

Lie u: Spa, Sal on gris (e ntrée par l e s jardins du Cas ino de Spa). Pl us d’ inform ations : e je h in@ ul g.ac.be .

Confére nce «L'as tronom ie au fém inin» par Yaë lNaz é. Entrée s ur abonne m e nt. Publ ic adul te , 100 à 150 pe rs onne s m ax. Date : 10 octobre 2009 à 11h .

Lie u: Bruxe l l e s , ICH EC, 132, rue du Duc. Pl us d’ inform ations : ICH EC-Cul ture s w w w .cul ture s .ich e c.be , 02 739 37 69 , ich e ccul ture s @ ich e c.be

rière , k om e n ve rte l l e n w at z ij ‘ cool ’ vinde n aan de cos m os . 24 ok tobe r: Prof. Dr. K onrad K uijk e n, ‘ Z w aarte k rach tl e nz e n, donk e re m ate rie e n donk e re e ne rgie ’ . Bre e d publ ie k , 100 p/l e z ing. W anne e r: 24 ok tobe r.

W aar: UGe nt-Vol k s s te rre nw ach t A. Pie n, Roz ie r 44 (ingang Ge z us te rs Love l ings traat), 9 000 Ge nt.

24 ok tobe r Cie ld’ autom ne O nbe k e nd

6 ok tobe r 10 ok tobe r M ode rne z onne fys ica K UL Le z ing "M ode rne z onne fys ica: de k rach t van s im ul atie s e n w aarne m inge n" door Rony K e ppe ns .

Le z ing in de cycl us "O ntde k je z e l f.

Be gin bij h e t h e e l al(6/8)". Gratis , al ge m e e n publ ie k , m ax.

200 m e ns e n. W anne e r: 6 ok tobe r, 20u.

00. W aar: Z e ge r van H e e auditorium , K U Le uve n, Tie ns e s traat 41, Le uve n. M e e r inform atie : w w w .s te r.k ul e uve n.be /outre ach /iya2 009 /inde x_ nl .h tm l .

9 ok tobe r d'Introduction a l 'as tronom ie O nbe k e nd Cycl e d'introduction à l 'as tronom ie 2009 -2010; pre m ie r e xpos é par Gre gor Rauw . "Com m e nt connais s ons -nous l e s m as s e s de s étoil e s ?"

Le 9 octobre à 20h dans l 'auditoire de l 'ins titut d'Anatom ie , 20 rue de Pitte urs , à 4020 Liège -O utre m e us e ) Re ns e igne m e nts com pl ém e ntaire s e tconfirm ations : à s uivre s ur l e s ite h ttp://w w w .s ocie te as tronom iq ue de l i e ge .be .

10 ok tobe r Coolcos m os Vol k s s te rre nw ach tArm and Pie n Ee n voordrach te nre e k s , w aarbij z e s Vl aam s e as tronom e n, w aarvan s om m ige m e t inte rnational e carrière , k om e n ve rte l l e n w at z ij ‘ cool ’ vinde n aan de cos m os . 10 ok tobe r: Grie t Van de Ste e ne , ‘ Pl ane taire ne ve l s : e inds tadia van s te rre n z oal s de Z on'. Bre e d publ ie k , 100 p/l e z ing W anne e r: 10 ok tobe r. W aar: UGe ntVol k s s te rre nw ach t A. Pie n, Roz ie r 44 (ingang Ge z us te rs Love l ings traat), 9 000 Ge nt M e e r inform atie : w w w .arm andpie n.be 34

L'as tronom ie au fém inin Vol k s s te rre nw ach tM IRA Le z ing in h e t Frans . Confére nce «L'as tronom ie au fém inin» par Yaë l Naz é. Prix: 3 e uros . Tout publ ic.

Date : s am e di 10 octobre 2009 à 15h Lie u: Vol k s s te rre nw ach t M IRA – Abdijs traat 22 – 1850 Grim be rge n.

Pl us d’ inform ations : 02/269 .12.80 w w w .m ira.be .

16 ok tobe r Expos ition "Le s Indie ns d’ Am ériq ue du Nord e tl e ur connais s ance e n as tronom ie " O nbe k e nd Le cie l étoil é vu par l e s Indie ns d’ Am ériq ue . Date : 16 octobre – 14 nove m bre . Lie u: M us ée com m unal , pl ace Cardin. l M e rcie r, Braine l ’ Al l e ud Pl us d’ inform ations : otbraine l al l e ud@ s k yne t.be .

Soirée d'obs e rvation du cie l ouve rte au publ ic: Jupite r, Lune .

Gratuit. Date : s am e di 24 octobre à partir de 19 h 30. Lie u: Rue de M arie m bourg, 45 - 5670 Dourbe s .

Pl us d’ inform ations : Rol and BO NINSEGNA – T. 060/39 9 9 25 rol and.bonins e gna@ s k yne t.be h ttp://us e rs .s k yne t.be /bonins e gna/i nde x.h tm .

24 ok tobe r Vie e tm ortde s étoil es ICH EC Entrée s ur abonne m e nt. Publ ic adul te , 100 à 150 pe rs onne s m ax.

Date : 24 octobre 2009 à 11h . Lie u: Bruxe l l e s , ICH EC, 132, rue du Duc. Pl us d’ inform ations : ICH ECCul ture s w w w .cul ture s .ich e c.be , 02 739 37 69 , ich e ccul ture s @ ich e c.be .

24 ok tobe r Porte s ouve rte s O nbe k e nd

23 ok tobe r Le pe ndul e de Gal il ée e tl e pe ndul e de Foucaul t Socie te as tronom iq ue de Lie ge Confére nce par André Laus be rg "Le pe ndul e de Gal il ée e t l e pe ndul e de Foucaul t". Le 23 octobre à 20h dans l 'auditoire de l 'ins titut d'Anatom ie , 20 rue de Pitte urs , à 4020 Liège -O utre m e us e ) Re ns e igne m e nts com pl ém e ntaire s e tconfirm ations : à s uivre s ur l e s ite w w w .s ocie te as tronom iq ue de l ie ge .be .

24 ok tobe r Coolcos m os Vol k s s te rre nw ach tArm and Pie n Ee n voordrach te nre e k s , w aarbij 6 Vl aam s e as tronom e n, w aarvan s om m ige m e t inte rnational e car-

Après -m idi Porte s ouve rte s à l 'obs e rvatoire de Cointe , de 14 à 18h (vis ite s guidée s , confére nce s , anim ations ). Entrée par l 'Ave nue de s Pl atane s , 17, 4000 Liège .

30 ok tobe r As trocl ub Vol k s s te rre nw ach tM IRA M ul tim e diavoors te l l ing: Al l e s w at je ove r h e t w e e r z ou m oe te n w e te n.

W aarne m ings avond + be z oe k te ntoons te l l ings ruim te n. Toe gang: € 5,00. W anne e r: Vrijdag 30 ok tobe r 2009 om 19 .30 uur. W aar: Vol kss te rre nw ach t M IRA – Abdijs traat 22 – 1850 Grim be rge n. M e e r inform atie : 02/269 .12.80 - w w w .m ira.be 8 M e e r inform atie w w w .iya2009 .be

K ortnie uw s K om e e t 147P / K us h ida-M uram ats u draaide tus s e n 19 49 e n 19 61 in e e n baan rond Jupite r. De k om e e t w as in die pe riode dus tijde l ijk e e n m aan van de re uz e npl ane e t. Dat bl ijk t uit nauw k e urige pos itie m e tinge n van de k om e e t, w aaruit be re k e nd k on w orde n h oe h ij in h e t ve rl e de n door h e t z onne s te l sel be w oog.

K om e e t K us h ida-M uram ats u be h oort tot de z oge h e te n q uas i-H il da-k om e te n - e e n groe p h e m e l l ich am e n die tijde ns h un be w e ging rond de z on tijde l ijk in de invl oe ds s fe e r van Jupite r te re ch t k unne n k om e n. Ve rm oe de l ijk be h oorde k om e e t Sh oe m ak e r-Le vy 9 , die in 19 9 4 op Jupite r ins l oe g, ook tot de z e fam il ie , e ve nal s de onge ïde ntifice e rde k om e e t die z ich afge l ope n z om e r in de dam pk ring van de pl ane e t boorde .

Ee n ande re q uas i-H il da-k om e e t, 111P/H e l in-Rom an-Croch e tt, ve rk e e rde tus s e n 19 67 e n 19 85 aldrie k e e r tijde l ijk in de z w aarte k rach ts gre e p van de re uz e npl ane e t, e n z altus s e n 2068 e n 2086 opnie uw z e s w ijde bane n rond Jupite r be s ch rijve n, z o bl ijk t uit nauw k e urige baanbe re k e ninge n. De nie uw e re s ul tate n, die vandaag ge pre s e nte e rd w orde n op h e t Europe an Pl ane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits l and, doe n ve rm oe de n dat e r ve e lvak e r k om e te n m e t Jupite r in bots ing k om e n dan al ge m e e n is aange nom e n. 14-09 -2009 .

Uit de afm e tinge n, aantal l en en ve rde l ing van ins l agk rate rs op de grote pl ane toïde n Ve s ta e n Ce re s k unne n pl ane e tde s k undige n inform atie afl e ide n ove r de onts taans ge s ch ie de nis van de re uz e npl ane e t Jupite r.

De tw e e pl ane toïde n - rots ach tige hemel l ich am e n tus s e n de bane n van M ars e n Jupite r - k rijge n in 2011 e n 2015 be z oe k van de Am e rik aans e ruim te s onde Daw n, die Ve s ta e n Ce re s ge de tail l e e rd in k aart z al bre nge n.

Com pute rs im ul atie s van Ital iaans e pl ane e tonde rz oe k e rs l ate n z ie n dat de re uz e npl ane e t Jupite r tijde ns z ijn onts taan ve rs ch il l e nde fas e n doorm aak te , w aarbij h ij s te e ds op e e n ande re m anie r de be w e ginge n van k l e ine k om e te n e n pl ane toïde n ve rs toorde .

Die baanve rs toringe n l e ide n tot onde rl inge bots inge n van die kl e ine hemel l ich am e n. Tijde ns de l aats te fas e n van de ge boorte van de re uz e npl ane e t m oe te n Ve s ta e n Ce re s te l ijde n h e bbe n ge h ad onde r e e n h e vig bom barde m e nt van k l e ine re brok s tuk k e n, aange nom e n dat de tw e e grote pl ane toïde n toe n z e l f al w are n onts taan. De re s ul tate n van de com pute rs im ul atie s w orde n vandaag ge pre s e nte e rd op h e t Europe an Pl ane tary Scie nce Congre s s in Pots dam , Duits l and. 14-09 -2009 .

In h e t k ade r van h e t GigaGal axy Z oom proje ct, onde rde e l van h e t Inte rnationaal Jaar van de Ste rre nk unde 2009 , h e e ft de Europe s e Z uide l ijk e Ste rre nw ach t (ESO ) e e n 360 grade npanoram a van h e t M e l k w e gs te l sel ge publ ice e rd.

H e t panoram a is s am e nge s te l d uit tal l oz e afz onde rl ijk e opnam e n, ge m aak t in e e n pe riode van e nk e l e m aande n door de Frans e as trofotograaf Se rge Brunie r. O m dat de z on e n de aarde z ich in de buite nge bie de n van h e t M e l k w e gs te l s e lbe vinde n, z ie n w e h e t s te l s e lin z ijaanz ich t. De ce ntral e ve rdik k ing (m e t ve e loude s te rre n) e n de donk e re s tofw ol k e n in h e t vl ak van h e t Me l k w e gs te l s e lz ijn duide l ijk z ich tbaar, e ve nal s de tw e e M age l h ae ns e W ol k e n, de re l atie f k l e ine be ge l e ide rs van de M e l k w e g. 14-09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

O pe nde ur bijde Space Pole O p z ate rdag 3 e n z ondag 4 ok tobe r a.s . z ul l e n de K onink l ijk e Ste rre nw ach t van Be l gië , h e t K onink l ijk M e te orol ogis ch Ins tituut e n h e t Be l gis ch Ins tituut voor Ruim te ae ronom ie h un de ure n ope ne n voor h e tpubl ie k .

K onink l ijk e Ste rre nw ach t e n van h e t M us e um van K uns t e n Ge s ch ie de nis w orde n te ntoonge s te l d.

Aange z ie n dit jaar door de Ve re nigde Natie s is uitge roe pe n tot Inte rnationaalJaar van de Ste rre nk unde , z ul l e n e r in dit k ade r e e nnm al ig ! - e nk e l e s pe cial e boe k e n e n m us e um s tuk k e n i.v.m .

Gal il e o uit h e t arch ie f van de

Adre s : Ringl aan te Uk k e l . Te l e foon: 02/373.02.02. ope nings ure n: van 10.00 uur tot 18.00 uur. E-m ail : rob_ info@ om a.be .

Vanz e l fs pre k e nd be s te de n w e ook aandach t aan de ruim te vl uch t van Frank De W inne e n h e t ISS H e t M us e um van K uns t e n Ge s ch ie de nis z al in de z e pe riode h un El k ins tituut ge e ft je de k ans om ve rnie uw de z aal m e t pre cis ie e e n bl ik te w e rpe n in h aar w e te nins trum e nte n h e rope ne n. In de z e s ch appe l ijk e onde rz oe k s w e re l d. De z aal k an u e ve ne e ns tie ntal l en w e te ns ch appe rs actie f in ve rs ch il h is toris ch e ins trum e nte n van de l e nde dom e ine n, z oal s al ge m e ne Ste rre nw ach t e n h e t K M I be w ons te rre nk unde , ae ronom ie , m e te orode re n, die ge bruik t w e rde n voor l ogie , pl ane te nonde rz oe k , s e is m oogis ch e l ogie , invl oe d van de z on e nz ove e l as tronom is ch e of m e te orol toe pas s inge n. Z ij z ul l e n e ve ne e ns m e e r, ge ve n je uitl e g ove r h e t h oe tijde ns h e t ope nde ur-w e e k e nd e e n e n w aarom van h e t w e te ns ch aps pe cial e prom otione l e actie in h un pe l ijk onde rz oe k dat z ij dage l ijk s m us e um voorz ie n. voe re n.

8 M e e r inform atie w w w .s pace pol e .be

Artik e l

Re dactione e l

M is s ie M aan Van 8-11 de ce m be r w ordt s pe ciaal voor k inde re n in h e t prim air onde rw ijs van Ne de rl and e e n m aanproje ct ge organis e e rd: M is s ie M aan. In de vroe ge och te nd k unne n z ij voor s ch ool tijd door te l e s cope n naar dit tot de ve rbe e l ding s pre k e nde hemel l ich aam k ijk e n.

H ie rvoor k unne n l e e rk rach te n e e n be roe p doe n op vrijw il l ige rs van een s te rre nw ach t, of ande re e nth ous ias te m aank ijk e rs .

Z ij k om e n l angs op s ch ool , m ét te l e s coop. En w ie z in h e e ft, k an ook z e l f e e n te l e s coop m ak e n. Z o k unne n de l e e rl inge n m e te e n e e n ve rge l ijk ing m ak e n: w at z ie n z e door h un e ige n te l e s coop, e n w at door e e n ‘ e ch te ’ ?

M is s ie M aan is e e n unie k e e rvaring voor ie de re e n: voor l e e rl inge n, l e e rk rach te n e n vrijw il l ige rs . De

hel e s ch ool k an m e e doe n, m aar l e e rk rach te n k unne n z ich ook m e t één k l as ins ch rijve n. Te r onde rs te uning is gratis l e s m ate riaal be s ch ik baar. Dit s l uit aan bij de ve rs ch il l e nde l e e ftijds groe pe n in h e t prim air onde rw ijs . O ok k unne n de l e e rl inge n e e n e indw e rk s tuk m ak e n, w aarm e e z ij (l ande l ijk ) m e e dinge n naar l e uk e prijz e n.

M is s ie M aan w ordt ge organis e e rd door e e n groot aantalorganis atie s e n ins te l l inge n op h e t ge bie d van ruim te vaarten s te rre nk unde e ducatie . H e t is e e n proje ct te r ge l e ge nh e id van h e t Inte rnationaal Jaar van de Ste rre nk unde IYA2009 .

Doe jijook m e e m e tM is s ie M aan ?

8 M e e r inform atie w w w .m is s ie m aan.nl 35

Rubrie k

Re dactione e l

Productvan de m aand El k e m aand ne m e n w e e e n nie uw s te rre nk undig, k l im atol ogis ch of ruim te vaartge rich t product onde r de l oe p. M e tde z e m aand...

boe k e n h oudt. Col l ins z ou l ate r l ate n val l e n dat de cre w van Apol l o 11 be s tond uit e e n groe pje ‘ aim abe l e vre e m de l inge n’ .

DVD

Al s com m andant h e e ft Arm s trong de taak om de m aanl ande r ne e r te z e tte n op h e t m aan-oppe rvl ak . H e t is de e e rs te k e e r dat ie m and e rge ns ande rs dan op de aarde e e n l anding uitvoe rt e n de l anding is l e tte rl ijk e n figuurl ijk e e n s tap in h e t duis te r; e r ging ge e n onbe m ande te s t aan vooraf e r is z e l fs ge e n ge ne ral e re pe titie ge w e e s t. De pl anne rs van de m is s ie h e bbe n dan ook e e n s ce nario k l aarl igge n om de l anding af te bre k e n al s e r ie ts m is l oopt, m aar Arm s trong w e e t dat h ij, op 400.000 k il om e te r van de aarde , h e t l aats te w oord h e e ft.

Te rw ijl Arm s trong e n Al drin h e t m aanoppe rvl ak be tre de n, bl ijft Col l ins al l e e n ach te r in de com m andom odul e in e e n baan om de m aan, nade nk e nd ove r w at h ij z ou doe n al s z ijn col l e ga's nooit m e e r te rugk e re n. De l anding z e l f ve rl oopt nie t z onde r s l ag of s toot.

De com pute r die de m aanl ande r naar de juis te l andings pl e k m oe t l e ide n, ge e ft m e e rde re al arm m e l dinge n, de ge pl ande l andings pl aats l igt be z aaid m e t rots bl ok k e n e n Arm s trong k om t bijna z onde r brands tof te z itte n w anne e r h ij de m aanl ande r naar e e n be te re pl ek l oods t. Na de l anding bre ngt Arm s trong z o’ n vijftie n m inute n al l e e n door op h e t oppe rvl ak van de m aan, tot Al drin uit de cabine k om t e n z ich bij h e m voe gt. Aldie tijd h e e ft Arm s trong e e n nie uw e w e re l d hel e m aalvoor z ich z e l f.

M oons h ot Th e fl igh tofApol l o 11

Ve e rtig jaar ge l e de n z ate n m il jarde n m e ns e n ove r de h e l e w e re l d aan h un radio- of te l e vis ie toe s te l ge k l uis te rd voor h e t ve rs l ag van de e e rs te m e ns die voe t z e tte op de m aan. Anno 2009 m aak t de e e rs te m aanl anding nog s te e ds de e l uit van h e t col l e ctie f ge h e uge n. De fil m M oons h ot voe gt m e t h e t fas ine re nde m aar w e inig be k e nde inte rne ve rh aal van de m is s ie e e n e xtra dim e ns ie toe aan de m aanl anding z oal s de w e re l d z e h e e ft be l e e fd.

Me t e e n s te rk e dram atis ch e re cons tructie , nog nooit ve rtoond be e l dm ate riaal e n inte rvie w s m e t crucial e ge tuige n s ch e ts t de fil m e e n nauw k e urig be e l d van w at z ich op 21 jul i 19 69 op de m aan e n op de aarde h e e ftafge s pe e l d.

M oons h ot ope nt m e t de s e l e ctie van de m e ns e n die de e l z ul l en uitm ak e n van de uitz onde rl ijk e ruim te re is . De fil m s ch e ts t e e n com pl e x be e l d van de s pil figure n van de m aanl anding e n h e l pt daarm e e m e te e n e nk e l e m is ve rs tande n de w e re l d uit. Uit de fil m bl ijk t onde r m e e r dat de cre w van de Apol l o 11 e e rde r toe val l ig w e rd s am e nge s te l d. Ne ilArm s trong, e e n m an van w e inig w orde n, w e rd ge k oppe l d aan Buz z Al drin, die h e t h art op de tong draagt. De m inz am e M ich ae lCol l ins w as dan w e e r e e n m il itaire te s tpil oot die van e e n goe d gl as w ijn e n van goe de

36

W anne e r Arm s trong e n Al drin probe re n op te s tijge n om te rug te

k e re n naar de com m andom odul e, w ordt h un e rgs te nach tm e rrie w e rk e l ijk h e id. Ee n z e k e ring die ve rbonde n is m e t de ops tijgm otor be ge e ft h e t. De m otor h e e ft ge e n back -up. Al s de as tronaute n ge e n m anie r vinde n om hem te re pare re n, z ijn z e ge doe m d om ach te r te bl ijve n op de m aan.

Te rw ijlie de re e n op h e t puntje van z ijn s toe l z it – pre s ide nt Nixon h e e ft z e l fs e e n s pe e ch k l aar voor h e t ge val de m is s ie fataal z ou afl ope n – s l age n de as tronaute n e rin de m otor te h e rs te l l e n door de s ch ak e l aar te ve rz e tte n m e t e e n puntje van e e n pe n.

Bove n de m aan is h e t e e n bl ij w e e rz ie n met de ande re be m annings l e de n. Col l ins voe l t de drang opw e l l e n om z ijn col l e ga’ s te k us s e n op de w e g naar h uis . De ‘ aim abe l e vre e m de l inge n’ ve rtre k k e n voor de l ange re is naar h uis .

Na h un l anding op de aarde m oe te n z e e e rs t s am e n e e n m aand in q uarantaine doorbre nge n om te ve rm ijde n dat onbe k e nde z ie k te k ie m e n vanop de m aan z ich ove r de w e re l d ve rs pre ide n.

W anne e r de drie uite inde l ijk buite nk om e n, k rijge n z e w e re l dw ijd e rk e nning. De h e l e w e re l d h e e ft h un m is s ie m e t ope n m ond ge vol gd e n m il joe ne n m e ns e n h e bbe n m e e ge l e e fd m e t h e t ge vaar dat z e l ie pe n e n de ove rw inning die z e be h aal de n.

Nadat de as tronaute n de h e l e onde rne m ing voor de e e rs te k e e r vanuit h e t pe rs pe ctie f van e e n tvpubl ie k h e bbe n be k e k e n, z e gt Al drin l aconie k te ge n Arm s trong: "W ij h e bbe n h e t h e l e ding ge m is t".

Binne nk ortin de AEG bibl ioth e e k !

K ortnie uw s Brits e w e te ns ch appe rs h e bbe n e e n ruim te s ch ip ontw orpe n, dat e e n e ve ntue l e ins l ag van e e n as te roïde op aarde m oe t voork om e n.

De onde rz oe k e rs van h e t be drijf EADS As trium in H e rtfords h ire noe m e n h un uitvinding e e n ‘ z w aarte k rach t-tre k k e r’ .

H e t ruim te s ch ip – dat al l e e n nog op papie r be s taat m oe t w orde n ge l ance e rd, z odra e r e e n as te roïde op ram k oe rs m e t de aarde k om t te l igge n.

H e t ge vaarte h e e ft op papie r e e n ge w ich t van 10 ton e n e e n l e ngte van 30 m e te r. H e t is de be doe l ing dat h e t ruim te s ch ip na de l ance ring naas t e e n ge vaarl ijk e as te roïde gaat vl ie ge n, op m inde r dan 50 m e te r afs tand. Door de z w aarte k rach t die h e t voe rtuig dan z al uitoe fe ne n op de as te roïde , m oe t de ruim te s te e n uit k oe rs rak e n, z odat e e n bots ing m e t de aarde w ordt afge w e nd.

Vol ge ns de onde rz oe k e rs is h e t e e n k w e s tie van tijd voordat de aarde z al w orde n ge troffe n door e e n ruim te s te e n van form aat. “ Al l e as te roïde n m e t e e n doors ne de van m e e r dan 30 m e te r z ijn e e n be dre iging voor de aarde ” , z o ve rk l aart h oofdonde rz oe k e r Ral ph Corde y in de Brits e k rant Th e Dail y Te l e graph . “ O nfortuinl ijk ge noe g is h e t nie t de vraag of w e z ul l e n w orde n ge raak t, m aar w anne e r h e t z al ge be ure n.”

De w e rk ing van de ‘ z w aarte k rach t-tre k k e r’ is natuurk undig ge z ie n vrij e e nvoudig. “ El k obje ct m e t e e n m as s a h e e ft e e n e ige n z w aarte k rach t, die ande re obje cte n in de om ge ving be ïnvl oe dt” , l e gt Corde y uit. “ De z w aarte k rach t-tre k k e r k an daardoor be h oorl ijk grote obje cte n van 400 tot 300 m e te r ve rpl aats e n. De as te roide n w aar w e ove r prate n vl ie ge n m e t 10 k il om e te r pe r s e conde door ons z onne s te l sel ", al dus Corde y.

"Z e h e bbe n m aar e e n k l e in duw tje nodig om uit k oe rs te rak e n.” H e t nie uw ontw orpe n ruim te s ch ip is vol ge ns de onde rz oe k e rs op k orte te rm ijn e n m e t be s taande te ch nol ogie te bouw e n. De as te roïde n die e e n be dre iging vorm e n voor de aarde , m oe te n w e l op tijd w orde n ge l ok al is e e rd. ‘ De z w aarte k rach t-tre k k e r’ k an z ijn w e rk al l e e n doe n al s de l ance ring 20 jaar voordat e e n ruim te s te e n de aarde z ou rak e n, alpl aats vindt. Bron: De nnis Rijnvis .

De Europe s e ruim te vaartorganis atie h e e ft de e e rs te w aarne m ings re s ul tate n vrijge ge ve n die ve rk re ge n z ijn door de 'oe rk nal s ate l l ie t' Pl anck .

De k w al ite it van de w aarne m inge n is vol ge ns k os m ol oge n uitm unte nd.

Pl anck w e rd op 14 m e i 2009 ge l ance e rd (s am e n m e t de infraroodk uns tm aan H e rs ch e l ). Vanuit e e n punt op ande rh al f m il joe n k il om e te r van de aarde s cant de te l e s coop de h e m e laf m e t z e e r ge voe l ige s tral ings m e te rs die tot vl ak bove n h e t abs ol ute nul punt z ijn ge k oe l d. Doe l is h e t in k aart bre nge n van m inie m e te m pe ratuurvariatie s in de k os m is ch e ach te rgronds tral ing, h e t ve rdunde e n afge k oe l de ove rbl ijfs e lvan de e ne rgie die k ort na de oe rk nal vrijk w am . De e e rs te te s tw aarne m inge n z ijn ve rrich t tus s e n 13 e n 27 augus tus . Daarbij w e rd e e n vijftie n grade n bre de ring aan de h e m e lin k aart ge brach t. Pl anck be gint nu aan h e t contine w aarne m ings program m a van vijftie n m aande n.

Voorjaar 2010 z al de ge h e l e hemel voor h e t e e rs t z ijn opge m e te n. 17-09 2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

Be gin bijh e th e e lal...

In 2009 organis e e rt h e t Ins tituut voor Ste rre nk unde van de K .U. Le uve n een re e k s publ ie k e l e z inge n ove r al l e rl e i onde rw e rpe n uit de as tronom ie onde r de tite l "O ntde k je z e l f. Be gin bij h e t heel al .". De l e z inge n z ijn be doe l d voor e e n bre e d publ ie k e n z ijn dus voor ie de re e n toe gank e l ijk . Z e gaan door in e e n auditorium in h e t ce ntrum van Le uve n.

De l e z inge nre e k s in Le uve n is e e n van de activite ite n die w e re l dw ijd z ul l e n pl aats vinde n in h e t k ade r van dit IYA2009 om de w e te ns ch ap van h e t unive rs um te prom ote n. In de re e k s "O ntde k je z e l f. Be gin bij h e t heel al ." k om e n h e e l w at be k e nde Ne de rl ands tal ige w e te ns ch appe rs aan h e t w oord, w aaronde r e xpe rte n van h e t Ins tituut voor Ste rre nk unde van Le uve n, m aar bijvoorbe e l d ook de h uidige Al ge m e e n Dire cte ur van h e t Europe an South e rn O bs e rvatory (ESO ), Tim de Z e e uw . Ee n aantal ande re ge re nom m e e rde as trofys ici uit Vl aande re n en Ne de rl and w orde n ook ve rw ach t.

De doe l groe p van de l e z inge nre e k s "O ntde k je z e l f. Be gin bij h e t heel al ." is h e t bre de re publ ie k , in h e t bijz onde r de pe rs one e l sl e de n

e n al um ni van de K .U. Le uve n (Facul te it W e te ns ch appe n), s tude nte n, am ate uras tronom e n, l e e rk rach te n w e te ns ch appe n e n ge ïnte re s s e e rde n. O m dat de l e z inge n s te e ds e e n inl e ide nd k arak te r h e bbe n, z ul l e n z e voor ie de re e n be grijpe l ijk z ijn. De s pre k e rs z ul l en e e n duide l ijk ove rz ich t ge ve n ove r de h uidige ontw ik k e l inge n e n ontde k k inge n in h un re s pe ctie ve onde rz oe k s ge bie de n. De voordrach te n w orde n in h e t Ne de rl ands ge ge ve n. Ins ch rijving of re s e rvatie z ijn nie t ve re is t. Toe gang tot de l e z inge n is gratis . Le z inge n dat nog k om e n:dins dag, 06 octobe r, Rony K e ppe ns ove r M ode rne z onne fys ica, de k rach t van s im ul atie s e n w aarne m inge n. Dins dag, 10 nove m be r. M aarte n Bae s ove r Supe r-m as s ive z w arte gate n.

Dins dag, 01 de ce m be r, Tim Van H ool s t ove r Rots pl ane te n e n ijs m ane n in ons z onne s te l sel . Al l e l e z inge n z ul l e n doorgaan om 20.00 uur in h e t Auditorium Z e ge r Van H e e , Col l e ge De Val k , Tie ns e s traat 41, 3000 Le uve n.

8 M e e r inform atie w w w .s te r.k ul e uve n.be

Artik e l

Re dactione e l

D e LR O k om tte laat De Am e rik aans e m aanve rk e nne r Lunar Re connais s ance O rbite r (LRO ) h e e ft z ijn te s t- e n k al ibratie program m a m e t s ucce s doors taan e n be gint m e t h e t ge de tail l e e rd in k aart bre nge n van de m aan. Daarbij s taat vooralh e t z uidpool ge bie d van de m aan in de be l angs te l l ing.

LRO w e rd op 18 juni 2009 ge l ance e rd e n is in de afge l ope n w e k e n in e e n l age m aan ove r de pol e n van de m aan ge brach t, op e e n h oogte van s l e ch ts vijftig k il om e te r. M e tz e ve n ve rs ch il l e nde ins trum e nte n z al h e t m aanoppe rvl ak m inutie us w orde n be s tude e rd.

Aan de z uidpool van de m aan k om e n pe rm ane nt be s ch aduw de k rate rs voor w aarin z ich m oge l ijk ijs be vindt. W aarne m inge n van de ne utrone nde te ctor van LRO l ijk e n

de aanw e z igh e id van w ate rs tof (m oge l ijk in de vorm van w ate r) te s ugge re re n, m aar de z e m e tinge n ve rge n nog e e n onafh ank e l ijk e be ve s tiging. O ok h e t UV-ins trum e nt van de m aanve rk e nne r w ordt inge z e t in de s pe urtoch t naar ijs .

De h oogte m e te r van LRO h e e ft al aan h e t l ich t ge brach t dat h e t m aanoppe rvl ak in h e t z uidpool ge bie d z e e r ge accide nte e rd is .

Ande re ins trum e nte n bre nge n ook de m ine ral ogis ch e s am e ns te l l ing van h e t m aanoppe rvl ak in be e l d.

De ge pl ande m is s ie duur van Lunar Re connais s ance O rbite r is één jaar.

8 M e e r inform atie w w w .nas a.gov 37

Artik e l

M argrie tvan de r H e ijde n

Volgoe de m oe d op h alve k rach t De LH C-ve rs ne l l e r is h e rs te l d, m aar nog l ang nie tin orde ...

Ik be grijp nie ts van m e ns e n die de k os m os w il l e n doorgronde n, te rw ijl h e t alm oe il ijk ge noe g is om je w e g te vinde n in Ch inatow n’ , z e i W oody Al l e n ooit.

Ne e , h e t val t nie t m e e om de k os m os e n h aar bouw s te ne n te onde rz oe k e n.

Zel fs nie t voor m e ns e n die m e e r affinite it m e t fys is ch e w e tte n h e bbe n dan m e t h e t ge k rioe l in ove rvol l e s tads w ijk e n. De fys ici e n te ch nici op Ce rn, h e t Europe e s ins tituut voor de e l tje s onde rz oe k bij Ge nève , w e te n e r al l e s van: ‘ h un’ LH Cve rs ne l l e r, de k rach tigs te de e l tje s ve rs ne l l e r op aarde , vorig jaar op 10 s e pte m be r m e t ve e l bom barie ge ope nd, l igt nog al tijd w e rk e l oos onde r de grond.

Be gin augus tus m aak te de nie uw e dire cte ur-ge ne raal van Ce rn, Rol f H e ue r, be k e nd dat de re paratie van de m ach ine opnie uw w as uitge l ope n. De LH C-ve rs ne l l e r z al pas in de l oop van nove m be r w e e r w orde n aange z e t. Dat is 14 m aande n nadat (op 19 s e pte m be r 2008) e e n k orts l uiting in de e l ektris ch e ve rbinding tus s e n tw e e s upe rge l e ide nde m agne te n z o’ n onve rw ach te k e ttingre actie te w e e gbrach t dat e e n de e l van de ve rs ne l l e r ontw rich traak te .

DG H e ue r m aak te nóg ie ts be k e nd: al s de LH C-ve rs ne l l e r ops tart, z al h ij op h al ve k rach t draaie n. Dat w il z e gge n – de de e l tje s (protone n) die in de z e 27 k il om e te r l ang ve rs ne l l er rondcirk e l e n (m e t de k l ok m e e én te ge n de kl ok in), w orde n opge jaagd tot e e n e ne rgie van 3,5 Te V (te ra-e l e k tronvol t). Al l e e n al s dat goe d gaat, z al daarna, in de l oop van 2010, h un e ne rgie be h oe dz aam ve rde r w orde n opge voe rd tot 5 Te V. M aar van 7 Te V, de e ne rgie w aarop de LH C-ve rs ne l l er toch is ontw or-pe n, is voorl opig ge e n s prak e . O m bij die e ne rgie te draaie n, z o val t op te m ak e n uit te ch nis ch e rapportage s , z ul l en ve rm oe de l ijk e e rs t al l e 10.000 ve rge l ijk bare el e k tris ch e ve rbindinge n tus s e n de 1.624 ijs k oude s upe rge l e ide nde m agne te n in de ve rs ne l l er m oe te n w orde n aange pas t. “ Natuurl ijk , ve il igh e id gaat voor al l e s , daar be n ik h e t h e l e m aalm e e 38

e e ns ” , z e gt Paul de Jong. H ij is adjunctl e ide r van de groe p van h e t NIK H EF, h e t Ne de rl ands ins tituut voor de e l tje s fys ica, die aan h e t grote ATLAS-e xpe rim e nt op h e t Ce rn w e rk t. De e norm e ATLASde te ctor is z o h oog al s e e n ge bouw m e t vijf ve rdie pinge n, z it voluite rs t fijnge voe l ige en inge nie uz e m e e tins trum e nte n, e n s taat op e e n punt w aar de in te ge nge s te l de rich ting draaie nde de e l tje s op el k aar bots e n.

Uit m il jarde n bots ingfragm e nte n m oe t die ATLASde te ctor ‘ nie uw e ’ , tot dus ve r onontde k te bouw s te ne n van de m ate rie vis s e n – h e t z oge h e te n H iggs de e l tje , z o h oopt m e n, e n wel l ich t ook z oie ts al s ‘ s upe rs ym m e tris ch e ’ de e l tje s .

Al l e e n: h oe ve rs tandig ook , jam m e r is de be h oe dz aam h e id w e l , vindt De Jong. “ M e t de ge ge ve ns die w e bij 3,5 Te V ve rz am e l e n, k unne n w e h e e l goe d de w e rk ing van de ATLAS-de te cor be s tude re n, e n die com pl e xe de te ctor s te e ds be te r l e re n be grijpe n. M aar h e t doe l is natuurl ijk om nie uw e de e l tje s , nie uw e fys ica, te ontde k k e n. Én om daarbij de Te vatronve rs ne l l e r bij h e t Fe rm il ab in de Ve re nigde State n te ve rs l aan. Draaie n bij 5 Te V is daarvoor e xce l l e nt. M aar m e t 3,5 Te Vz itte n w e op h e trandje .”

Ee n ‘ incide nt’ , e n ge e n ‘ accide nt’ , ge e n onge l uk , noe m de Robe rt Aym ar vroe g in de z om e r h e t s til val l e n van LH C. De Frans m an Aym ar w as dire cte ur-ge ne raalvan Ce rn van be gin 2004 tot e ind 2008.

H e t w as , z e i h ij, e e n probl eem met één van de ve l e duiz e nde n el e k tris ch e ve rbindinge n tus s e n e n in de m agne te n, e n dat probl eem w as h e l aas ook na drie k e e r te s te n onopge m e rk tge bl e ve n.

M aar inge w ijde n van Ce rn z e gge n nu dat de ve rs ne l l e r h oe dan ook ‘ ge k nal d’ z ou z ijn – w as h e t nie t bij de z e el e k tris ch e ve rbinding ge w e e s t, dan w e lbije e n ande re .

Dat bl e e k fe ite l ijk ook uit de voordrach t, op 2 jul i, van Ste ve M ye rs . H ij is s inds be gin dit jaar ve rantw oorde l ijk voor h e t re il en en z e il e n van de LH C-ve rs ne l l e r. Bij uitge bre ide te s ts , z o l ie t h ij in e e n bom vol Ce rn-auditorium z ie n, w e rde n e e n s tuk of tie n ande re el e k tris ch e ve rbindinge n ge vonde n die m ins te ns z o gam m e l w are n.

Die h adde n dus e ve ne e ns tot k orts l uiting – e n m oge l ijk tot de bijbe h ore nde k e ttingre actie – k unne n l e ide n.

Foto: In de fil m 'Ange l s & de m ons ' k an je ook de LH C e ve n in al l e gl orie be w onde re n.

K ortnie uw s Ee n inte rnational e groe p as tronom e n onde r l e iding van de Brit Coe lH e l l ie r h e e ft bij e e n s te r e e n re uz e npl ane e t ontde k t die e r e ige nl ijk nie t z ou m oge n z ijn (Nature , 27 augus tus ). De s te r s taat op e e n afs tand van ruim 300 l ich tjaar in h e t s te rre nbe e l d Ph oe nix e n de pl ane e t draait daar in nog ge e n 23 uur om h e e n. De pl ane e t, W ASP18b ge h e te n, ve rraadt z ijn aanw e z igh e id doordat h ij pe riodie k vóór de s te r l angs be w e e gt e n die ns h e l de rh e id dan e e n pie ts je ve rm inde rt. De pl ane e t is h e t m e e s t e xtre m e e xe m pl aar van e e n groe p van m e e r dan 60 gas re uz e n die op h e e l k orte afs tand rond h un s te r draaie n. De z e ‘ h e te Jupite rs ’ k unne n daar nie t z ijn onts taan, om dat h e t z o dich t bij de s te r ve e lte h e e t w as . Z e m oe te n op e e n ve e lgrote re afs tand z ijn ge bore n e n in de l oop de r tijd naar e e n ve e lk l e ine re baan z ijn ge m igre e rd. W ASP-18b is z o z w aar – ruim tie n m aalz o z w aar al s Jupite r – e n draait z o dich t rond z ijn s te r dat e r nu tus s e n s te r e n pl ane e t e norm e ge tijde nk rach te n h e e rs e n.

Doordat de pl ane e t s ne l l e r rond de s te r draait dan de s te r rond z ijn as w e nte l t, l oopt e r in h e t s te rl ich aam e e n ge tijde nbul t rond, die be w e gings e ne rgie aan de pl ane e t onttre k t. Die w ordt h ie rdoor l angz aam afge re m d e n be w e e gt naar de s te r toe . In h e t sl ots tadium van dit proce s z al de pl ane e t uit e l k aar w orde n ge trok k e n e n door de s te r w orde n opge s l ok t. De tijds ch aal van dit inval proce s z ou vol ge ns de be re k e ninge n s l e ch ts 650.000 jaar be drage n: een tie nduiz e nds te van de l e ve ns duur van de s te r. H e t is dus w e luite rs t toe val l ig dat de pl ane e t ne t in die k orte fas e is ve rs ch al k t. De k om e nde jare n z al bl ijk e n of dat ook w e rk e l ijk z o is . Al s de l e ve ns duur van de pl ane e t inde rdaad z o k ort is al s nu be re k e nd, m oe t z ijn om l ooptijd ove r tie n jaar 28 s e conde n k orte r z ijn ge w orde n e n dat is goe d te m e te n. M och t de afnam e ve e l k l e ine r of onm e e tbaar z ijn, dan ve rl oopt h e t inval proce s bl ijk baar ve e l trage r e n s ch ort e r ie ts aan de m ode l l e n die h e t inval proce s voors pe l l e n. 11-09 -2009 .

Vandaag is de nie uw e te l e s coop van de Unive rs ite it van Am s te rdam ge pl aats t in de h oogs te k oe pe lvan h e t nie uw e ge bouw van de bètafacul te it (FNW I) in h e t Scie nce Park in de W ate rgraafs m e e r. M e t be h ul p van e e n h ijs k raan is de te l e s coop m e t e e n s pie ge l van 51 cm ge pl aats t op z ijn m onte ring.

M e t de z e ins tal l atie be s ch ik t h e t s te rre nk undig ins tituut van de UvA ove r h e t m ode rns te obs e rvatorium in Ne de rl and. Stude nte n k unne n z ich tijde ns h un s tudie traine n in h e t ge bruik van cam e ra’ s e n s pe ctrografe n. De apparatuur k an in de toe k om s t z ow e l vanuit h e t control e ce ntrum al s via inte rne t be die nd w orde n. O ve r e nk e l e weken w ordt de l age k oe pe lvoorz ie n van e e n z onne te l e s coop z odat bij h e l de r w e e r e r ook z onne w aarne m inge n ge daan k unne n w orde n. 24-09 -2009 .

H e t probl eem, l e gde M ye rs uit, z it in h e t k ope rdraad. Dat l igt op de s upe rge l e ide nde e l e k tris ch e ve rbindinge n e n m oe t de s troom opvange n al s de te m pe ratuur in de s upe rge l e ide nde m ate rial e n opl oopt e n daarm e e de e l e k tris ch e w e e rs tand. O p de ‘ ram ppl e k ’ (e n op e e n tie ntal ande re pl aats e n) w as dat k ope rdraad z o s l e ch t aan e l k aar ge s ol de e rd dat de s troom al s nog e e n uitw e g via h e t s upe rge l e ide nde m ate riaal z och t.

Dat raak te daardoor z o ove rve rh it dat h e t s m ol t– m e tk orts l uiting totge vol g.

Erge r: ge m idde l d ge nom e n z oude n alde z e ve rbindinge n nie t be trouw baar ge noe g z ijn om de s te rk e el e k tris ch e s troom op te vange n die door de m agne te n w ordt ge jaagd al s die , m e t z e e r s te rk e m agne tis ch e ve l de n, de de e l tje s op k oe rs m oe te n h oude n bij7 Te V. De h uidige re paratie van de ve rs ne l l e r – incl us ie f h e t re pare re n van de s l e ch ts te ve rbindinge n be draagt z o’ n 16,5 m il joe n e uro.

Ste ve M ye rs s ch e ts te daarnaas t e e n ve e luitge bre ide r ‘ cons ol idatie s ce nario’ om de ve rs ne l l e r op 7 Te V voor te be re ide n. Uitge voe rd tijde ns de w inte rs tops z ou dat vijf jaar in be s l ag k unne n ne m e n e n z o’ n 130 m il joe n e uro k os te n.

H e t z ijn aanl oopprobl e m e n, z e gge n s om m ige fys ici. Er is nog nooit e e n ve rs ne l l e r ge w e e s t die probl eeml oos k on w orde n aange z e t. En: de LH C-ve rs ne l l e r is nie t al l e e n de k rach tigs te op aarde (op papie r), m aar bove ndie n onge k e nd com pl ex e n z it volh igh te ch die z ijn w e e rga nie t k e nt.

Zel fs voor de ve rs ne l l e re xpe rts van Ce rn, m e t e e n grote re putatie e n e e n h al ve e e uw e rvaring, is datonge ë ve naard. “ Juis t die e norm e k rach t van de ve rs ne l l e r m aak t ie de re e n nu z o be h oe dz aam ” , z e gt M ich ie l Botje .

H ij is , e ve ne e ns nam e ns h e t NIK H EF, be trok k e n bij e e n ande r groot LH C-e xpe rim e nt: ALICE. De e ne rgie van de m inus cul e protone n in de ve rs ne l l e r bij volve rm oge n is groot ge noe g om 400 k il o k ope r te smel te n, m e m ore e rt h ij nog m aar e e ns . H e t ve rm oge n dat de s upe rge l e ide nde m agne te n op dat m om e nt afne m e n z ou e e n Airbus A380 m e t 800 k il om e te r pe r uur k unne n voorts tuw e n. O fw e l : h e t is ge e n s ine cure om dat onde r control e te h oude n.

H et l ijk t nog e e n ge l uk bij e e n onge l uk dat de z aak juis t op de z e pl e k is ge k l apt, ve r van de grote de te ctore n vandaan. Botje : “ Je be nt bij z oie ts natuurl ijk al tijd bang dat de de te ctor w ordt be s ch adigd. Daar is tw intig jaar aan ge w e rk t door

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

h onde rde n m e ns e n. Dat z ou e ch t e e n ram p z ijn."

De fys ici op Ce rn z ijn nog s te e ds vol goe d m oe d, z e gge n z ij z e l f.

Voor prom ove ndi is het w aars ch ijnl ijk h e t ve rve l e nds t.

Al e xande r Doxiadis , prom ove ndus bij h e t ATLAS-e xpe rim e nt, ve rtrok vorig jaar na tw e e jaar voorbe re iding naar Ce rn, om dat daar de m e tinge n z oude n be ginne n. “ En toe n dat m is l ie p, w as e r nie t dire ct ie ts ande rs te doe n. Natuurl ijk , je vindt al tijd w e l een kl us je , e n je k unt com pute rs im ul atie s draaie n..., m aar alm e t al w as Ce rn ve e l m inde r ins pire re nd dan h e t h ad k unne n z ijn. O ok om dat ie de re e n z o te l e urge s te l d w as .”

Doxiadis k e e rde e e rde r naar h e t NIK H EF in Ne de rl and te rug e n is al vas t z ijn proe fs ch rift aan h e t s ch rijve n. Z o h oopt h ij tijd ove r te h oude n om vol ge nd jaar (h ij m oe t e ind 2010 prom ove re n) op de val re e p nog m e e tge ge ve ns te anal ys e re n – in z ijn ge valaan h e t z oge h e te n topq uark . “ M e t w at optim is m e de nk ik dat e r in m ijn proe fs ch rift z e k e r e e n pl otje z al s taan, m aar of dat ve e lbe te k e nis z alh e bbe n?” “ H e t h oort bij h e t s pe l ” , vindt Botje van h e t NIK H EF. “ Al s er m e e tge ge ve ns binne ns trom e n k un je op Ce rn e e n e norm e k l appe r m ak e n, m aar je l oopt óók h e t ris ico datje m e tl e ge h ande n s taat.” “ Voor Am e rik aans e prom ove ndi l igt h e t ande rs ” , z e gt De Jong. “ Bij ons m oe t je , w at e r ook ge be urt, in vie r jaar k l aar z ijn. In Am e rik a m oe t je , w at e r ook ge be urt, op e ch te data prom ove re n. Ik z ie dus ve e l Am e rik aans e prom ove ndi naar de VS, naar Fe rm il ab, te rugk e re n om dat z e daar w él aan m e e tge ge ve ns k unne n w e rk e n.”

Las t h e bbe n z e daar op h e t Ce rn nog nie t van, z e gt De Jong. M aar h e t m oe t nie t w e e r m is gaan. W ant op Ce rn w e te n z e ook : nog z o’ n ve rtraging e n dan l ope n m e e r m e ns e n w e g.

39

W atging m is op 19 s e pte m be r 2008 ?

- In de LH C-ve rs ne l l e r, m e t e e n om tre k van 27 k il om e te r, h oude n 1624 s upe rge l e ide nde m agne te n de m e t bijna de l ich ts ne l h e id voortraz e nde de e l tje s (protone n) in h e t gare e l . De m agne te n be s taan uit w ik k e l inge n van s upe rge l e ide nd m ate riaal w aar e e n e l e k tris ch e s troom doorh e e n w ordt ge s tuurd.

Al s h e t m ate riaalge k oe l d is tot 1,9 kel vin (1,9 graad bove n h e t abs ol ute nul punt) onde rvindt die s troom vrijw e lge e n w e e rs tand. Dat m aak t h e t m oge l ijk om m e t e e n s te rk e s troom k rach tige m agne e tve l de n (tot8,3 te s l a) op te w e k k e n.

- Vorig jaar trad e e n ‘ q ue nch ’ op in één van die m agne te n. Door e e n l ok al e ins tabil ite it of onz uive rh e id ve rl ie s t het s upe rge l e ide nde m ate riaal dan, ook l ok aal , z ijn s upe rge l e iding. De s troom onde rvindt ine e ns w e e rs tand.

De vrijk om e nde h itte ve rw arm t daarna de re s t van de m agne e t op, die z o e ve ne e ns z ijn s upe rge l e iding k w ijtraak t. H e t probl e e m be gon in een van de s upe rge l e ide nde ve rbindinge n tus s e n de m agne te n.

Die dunne ve rbindinge n z ijn ge com bine e rd m e t k ope rdraad. Dat k ope r vangt de s te rk e s troom (8.300 am père voor e e n de e l tje s e ne rgie van 5 Te V, 11.850 am père voor 7 Te V) op al s de s upe rge l e ide nde draad door opw arm ing z ijn s upe rge l e iding ve rl ie s t. Z o m oe t h e t k ope r voork om e n dat de s upe rge l e ide nde draad s m e l t.

- O p 19 s e pte m be r l e idde e e n de fe cte s ol de e rve rbinding in h e t

40

k ope r e rtoe dat de e l e k tris ch e s troom toch e e n brugge tje m aak te via de s upe rge l e ide nde draad (h e t ge h e e l is nie t dik k e r dan e e n k auw gum m e tje ). Door ove rve rh itting s m ol t de z e e n dat trok e e n vonk . Late r z ijn nog z o’ n tie n ande re ve rbindinge n ge vonde n m e t z ul k e s ol de e rprobl e m e n.

- De vonk s l oe g e e n gat in de be h uiz ing van h e t h e l ium , dat de m agne te n afk oe l t.

Daardoor onts napte vl ie ge ns vl ug tw e e ton s ne lopw arm e nd e n daardoor onde r h oge druk ge rak e nd h e l ium . Dat ging m e t z o’ n k rach t dat naburige m agne te n van h un ve rank e ring in de be tonne n vl oe r w e rde n ge s ch ove n. Is ol atie m ate riaaluit de hel ium be h uiz ing ve rvuil de onge ve e r tw e e k il om e te r van de vacuüm bunde l pijp, w aar vl ak daarvoor nog de de e l tje s doorh e e n raas de n. O p k orte re afs tande n w as e r roe tve rvuil ing in de vacuüm buis .

De ‘ q ue nch ’ pl antte z ich intus s e n voort in een trits naburige m agne te n: 39 dipool m agne te n (15 m e te r l ang, die de de e l tje s op k oe rs h oude n) e n 14 k l e ine re q uadrupool m agne te n (die de de e l tje s bunde lin vorm h oude n) vie l e n uit.

W atis e r daarna ge be urd ?

- De 53 k apotte m agne te n z ijn al l e m aalve rvange n.

- O m toe k om s tige k orts l uitinge n te voork om e n z ijn de duiz e nde n el e k tris ch e ve rbindinge n tus s e n e n in de m agne te n ge control e e rd. Ee n tie ntale ve n gam m e l e ve rbindinge n is ge re pare e rd.

Ve rs ch il l e nde ins pe ctie s van de ve rbindinge n -

m e t h e t oog, m e t ul tras ound, m e t gam m as tral en en w e e rs tands m e tinge n - z oude n daarna h e bbe n uitge w e z e n dat h e t ve il ig is de m ach ine bij 3,5 Te V e n bij 5 Te V te l ate n draaie n.

- O m k orts l uiting voortaan voor te z ijn, w e rde n e xtra be w ak ings s ys te m e n inge voe rd.

- O m nie uw e fatal e k e ttingre actie s uit te s l uite n z ijn e xtra ve il igh e ids kl e ppe n inge bouw d die h e l ium k unne n afvoe re n al s de druk opl oopt. Daarnaas t is de ve rank e ring van de m agne te n ve rz w aard, e n z ijn s ys te m e n inge bouw d die de bij e e n q ue nch vrijk om e nde e ne rgie s ne l l er afvoe re n.

- De bunde l pijp is w e e r s ch oonge m aak t.

- De m ach ine z ale ch te r voorl opig nie t draaie n bij de h oogs t m oge l ijk e ne rgie , 7 Te V. Daarvoor is e r te w e inig ve rtrouw e n in de e l e k tris ch e ve rbindinge n. Vol ge ns inge w ijde n z ul l e n die w e l l ich t al l e m aalvan e e n kl e m m oe te n w orde n voorz ie n. Dat z ou e e n l angdurige z aak w orde n; vandaar dat LH C-m anage r Ste ve M ye rs ove r e e n s ce nario tot 2014 s prak . Er w orde n ook nog ande re s ce nario’ s onde rz och t, z e gt Ce rnw oordvoe rde r Jam e s Gil l ie s . O f die optim is tis ch e r z ijn k an h ij nie t z e gge n. Bron: M argrie t van de r H e ijde n /07-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .ce rn.ch

K ortnie uw s Ruim te w e te ns ch appe rs h e bbe n m e t be h ul p van de m aanve rk e nne r Lunar Re connais s ance O rbite r de ve rm oe de l ijk k ouds te pl e k in ons z onne s te l sel ontde k t. De Lunar Re connais s ance O rbite r ve rz am e l t ge ge ve ns ove r h e t kl im aat op de m aan om e e n z oge naam de te m pe ratuurm ap te k unne n s am e ns te l l e n. Aan de h and van nie uw e ge ge ve ns van de m aanve rk e nne r h e bbe n w e te ns ch appe rs van de NASA vas tge s te l d dat h e t in s om m ige ge bie de n op de z uidpoolvan de m aan k oude r is dan op de dw e rgpl ane e t Pl uto, die ve e l ve rde r van de z on af s taat. De z uidpoolvan de m aan is daarm e e w aars ch ijnl ijk de k ouds te pl e k in ons z onne s te l sel , zo mel dt pe rs bure au AP. De l aags te te m pe rature n die op de z uidpoolvan de m aan z ijn ge re gis tre e rd, l igge n rond de -238 grade n Ce l s ius . Dat is m aar 35 grade n bove n h e t abs ol ute nul punt. De e xtre m e k ou is ge m e te n in drie k rate rs die pe rm ane nt buite n h e t be re ik van de z on l igge n. “ De z e k rate rs l igge n fe ite l ijk in onz e ach te rtuin” , al dus NASA-onde rz oe k e r David Paige . “ M aar h e t z ijn de k ouds te dinge n die w e ooit h e bbe n ge z ie n in onz e m e tinge n.” Bron: NU / 18-09 2009 .

Frank rijk e n de Ve re nigde State n h e bbe n vie r s am e nw e rk ings ak k oorde n onde rte k e nd voor de burge rruim te vaart. Eén van de ak k oorde n om vat e e n m is s ie voor de anal ys e van de atm os fe e r van M ars in 2013. H e t Frans e nationaal ce ntrum voor ruim te onde rz oe k CNES en de Am e rik aans e ruim te vaartorganis atie NASA w e rk e n all ange tijd s am e n. De m is s ie naar M ars k rijgt de naam 'M ars Atm os ph e re and Vol atil e Evol ution'.

De m is s ie m oe t vol ge ns de NASA ge ge ve ns opl e ve re n die antw oorde n bie de n op w e te ns ch appe l ijk e vrage n ove r de e vol utie van de rode pl ane e t.

De CNES ontw ik k e l t h e t m e e ttoe s te l 'Sol ar W ind El e ctron Anal yz e r'. H e t z al ge ge ve ns ve rz am e l en ove r de z onne w ind e n ionos fe ris ch e e l e k trone n. In 2014 z al de NASA vie r s ate l l ie te n l ance re n om de m agne tos fe e r van de Aarde te be s tude re n. M e e r concre e t gaat h e t om e e n onde rz oe k naar de ve rs ne l l ing van k e rnde e l tje s e n de turbul e ntie .

Be ide l ande n gaan daarnaas t ge ge ve ns uitw is s e l e n van obs e rvatie s in h e t k ade r van e e n onde rz oe k naar pl ane taire be w e ginge n. H e t CNES s tartte dat onde rz oe k in 2006 in s am e nw e rk ing m e t de Europe s e ruim te vaartorganis atie ESA e n e nk e l e ande re partne rs . H e t l aats te ak k oord re ge l t e e n oce anis ch topografis ch e m is s ie die w e te ns ch appe rs meer duide l ijk h e id m oe t bre nge n ove r de oppe rvl ak te z oe t w ate r op de Aarde .

Bron: Be l ga /GB /19 -09 -2009 .

Am e rik ane n keken vorige week vre e m d op toe n z e e e n l ich ts traalin de l uch t z age n. Nas a s te l de hen inm idde l s ge rus t: h e t w as ge e n UFO , m aar w e l urine van de as tronaute n van s pace s h uttl e Dis cove ry, m e l dt de Te l e graph . H e t is nie t onge w oon dat s h uttl e s urine l oz e n, m aar de z e l ading w as e xtre e m groot e n z ich tbaar om dat de be m annings l e de n nie t in s taat w are n h un 'toil e t' tijde ns h un tie n dage n dure nd ve rbl ijf in h e t ISS l eeg te m ak e n. Dis cove ry m oe s t vorige w e e k bove ndie n e e n dagje l ange r rond de Aarde cirk e l e n om dat h e t w e e r te s l e ch tw as . Bron: GB /19 -09 -2009 .

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

H TVuitde ruim te ge pluk t De be m anning van h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS h e e ft de vorige w e e k ge l ance e rde e e rs te Japans e ruim te cargo H TV uit de ruim te ge pl uk t, z o w as re ch ts tre e k s op NASA TV te z ie n. Frank De W inne s pe e l de e e n crucial e rolin h e t ris k ante m anoe uvre dat e e n prim e ur w as .

De Am e rik aans e as tronaute Nicol e Stott gre e p m e t de Canade s e robotarm Canadarm -2 van h e t ISS de H TV om 21.47 uur Be l gis ch e tijd vas t. In te ge ns te l l ing tot de Europe s e cargo ATV k oppe l t de H TV z ich im m e rs nie t autom atis ch . H e t w as de e e rs te k e e r dat e e n vrij vl ie ge nd ruim te tuig met de Canadarm -2 van h e t ISS w e rd "ge vange n". Ee n te ch nie k die nog nodig z alz ijn, w ant de NASA h e e ft e e n contract afge s l ote n m e t tw e e be drijve n die vanaf 2011 h e t ISS z oal s de H TV z ul l e n be voorrade n.

Bij h e t re nde z -vous is voor h e t e e rs t e e n l as e rre fl e ctors ys te e m ge bruik t. Dit w e rd ge active e rd toe n de H TV z ich op z ow at 500 m e te r van h e t ISS be vond. Vanaf vol ge nd jaar z alook de ATV z o'n s ys te e m ge bruik e n.

Binne n e nk e l e ure n z al de Canade e s Robe rt Th irs k de H TV m e t de robotarm vas th e ch te n aan de H arm ony-m odul e van h e t com pl e x. Vooraf h ad Frank De W inne ge z e gd dat h e t "vange n" van de H TV e e n van de ope ratione l e h oogte punte n is van z ijn m is s ie . De Be l gis ch e as tronaut k e e k al s l id van h e t roboticate am of "re nde z -vous officie r" in h e t ISS onde r m e e r m inutie us toe op e e n nade rings - e n ve rw ijde rings te s t m e t h e t nie uw e ruim te s ch ip.

Bove nalas s is te e rde h ij bij de final e ope ratie s door bijvoorbe e l d de cargo in "vrije drift" te pl aats e n. O p NASA TV w as ook z ijn com m unicatie m e t de vl uch tl e iding in H ous ton te h ore n. De H TV ("H -II Trans fe r Ve h icl e ") is 10 m e te r l ang, h e e ft e e n diam e te r van 4,4 m e te r e n w e e gt 10,5 ton. De e e rs te H TV h e e ft z ow at 4,5 ton vrach t m e e voor h e t ISS e n vl oog vol ge ns de NASA pe rfe ct. In principe k an de H TV z e s ton m e e voe re n.e Bron: Be l ga /M VL/17-09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .nas a.gov

Artik e l

Re dactione e l

Vrouw e lijk e taik onaute n De tw e e de Ch ine s e k l as van taik onaute n (Ch ine s e ruim te vaarde rs ) om vat voor h e t e e rs t vrouw e n, z o h e e ft h e t officië l e Ch ine s e pe rs bure au Nie uw Ch ina ge m e l d.

De Ch ine s e ruim te vaartautorite ite n z ijn e e n tw e e de groe p ruim te vaarde rs aan h e t s am e ns te l l en en h e bbe n tot nu toe 45 k andidate n w e e rh oude n. H e t z ijn 30 m anne n e n 15 vrouw e n die al l e m aalpil oot z ijn bij h e t Ch ine s e l e ge r. Van die 45 z ul l e n e r uite inde l ijk z e ve n k ans m ak e n op e e n ruim te vl uch t: vijf m anne n e n tw e e vrouw e n. H e t is de e e rs te k e e r dat Pe k ing vrouw e n sel e cte e rtvoor e e n ruim te vl uch t.

De 45 onde rgaan nog e e n re e k s fys ie k e e n ps ych ol ogis ch e onde rz oe k e n. W anne e r die afge rond m oe te n z ijn, is nie t ge z e gd. Sinds

Yang Liw e i in 2003 in de Sh e nz h ou5 de e e rs te Ch ine e s in de ruim te w e rd, h e e ft Pe k ing z e s Ch ine z e n in de ruim te ge s ch ote n. Nog vol ge ns Xinh ua w il Ch ina in 2011 de onbe m ande Sh e nz h ou-8 e n de be m ande Sh e nz h ou-9 l ance re n, voorafge gaan door e e n onbe m ande m odul e die in 2011 e e rs t m oe t k oppe l e n aan de Sh e nz h ou-8 e n l ate r aan de Sh e nz h ou-9 . H e t w ordt dan de e e rs te Ch ine s e ruim te k oppe l ing.

De be m anning van de Sh e nz h ou-9 w ordt uit de e e rs te "k l as " van 14 taik onaute n ge k oz e n, onde r w ie ook de z e s die re e ds h e bbe n ge vl oge n. Bron: Be l ga / ADV / 2109 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .cns a.gov.cn 41

K ortnie uw s H e t is h oogs t onz e k e r of de Am e rik aans e national e ruim te vaartorganis atie Nas a e e n opvol ge r van de s pace s h uttl e k an ontw ik k e l e n. H e t proje ct is nauw e l ijk s onde rbouw d, concl ude e rt de Am e rik aans e re k e nk am e r, de GAO , in e e n vandaag ge publ ice e rd rapport. De GAO s te l t onde r m e e r dat h e t ontw e rp van de rak e t Are s I, die de ruim te ve re n m oe t ve rvange n, nie t ve il ig ge noe g is . Z o be s taat h e t ris ico dat de rak e t bij de l ance ring de l ance e rtore n raak t, al dus h e t rapport. O ok is h e t proje ct onvol doe nde ge financie rd, w aardoor de Nas a jare nl ang ge l d te k ort z ou k om e n.

Daardoor h e bbe n de ontw e rpe rs vol ge ns de onde rz oe k e rs onvol doe nde ruim te om te ch nis ch e ris ico's op te vange n. De Nas a h e e ft drie s pace s h uttl e s , m aar die vl oot gaat in de l oop van vol ge nd jaar m e t pe ns ioe n. Rond 2015 z ou de nie uw e rak e t voor h e t e e rs t e e n be m ande vl uch t m oe te n m ak e n. De Are s I z ou nie uw e be m ande re iz e n naar de m aan m oe te n uitvoe re n, e n op de n duur ook naar de pl ane e t M ars . Bron: ANP / M VL/26-09 -2009 .

De l aats te Rus s is ch e onbe m ande cargo van de oude , anal oge , ge ne ratie , h e e ft gis te re n opge h oude n te be s taan, z o h e e ft e e n bron bij h e t Rus s is ch e vl uch tl e idings ce ntrum (Ts oup) l ate n w e te n. O m 11.13 uur Be l gis ch e tijd fl oe pte n de m otore n aan van de Progre s s M -67, z e s dage n na ontk oppe l ing van h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS. Door het m anoe uvre w e rd de vaart van de cargo afge re m d e n be gon h e t ruim te s ch ip op te brande n in de atm os fe e r. W at nie t ve rnie tigd w e rd, pl ofte vanaf 12.20 uur Be l gis ch e tijd vie r k il om e te r die p in e e n ve rl ate n z one van de Stil l e O ce aan, m e e rde re duiz e nde n k il om e te rs van Nie uw Zeel and. De l aats te anal oge Progre s s m aak te z ich op m aandag 21 s e pte m be r l os van h e tISS om nog z e s dage n al s autonoom l ab te vl ie ge n. De cacgo ve rvoe rde ook m e e r dan e e n ton afval uit h e t ISS. De Rus s is ch e Progre s s -cargo's van de nie uw e ge ne ratie be s ch ik k e n ove r e e n digitaal be s turings s ys te e m . Er h e bbe n z ich al tw e e digital e Progre s s -ruim te s ch e pe n aan h e t ISS vas tge k l onk e n. Bron: Be l ga /K A /29 -09 -2009 .

ESA-as tronaut André K uipe rs l ance e rt op 30 s e pte m be r s am e n m e t de m inis te r van Econom is ch e Z ak e n M aria van de r H oe ve n e n ESAdire cte ur ge ne raal Je an-Jacq ue s Dordain de nie uw e Ne de rl ands e ruim te vaartorganis atie Ne th e rl ands Space O ffice (NSO ). O p 30 s e pte m be r w ordt s am e n m e t vie r as tronaute n uit h e t ruim te vaartproje ct voor 4 VW O van h e t North go-col l e ge uit Noordw ijk e e n 'go for l aunch ' ge ge ve n. De l ance ring in De n H aag is h e t s l ots tuk van e e n m iddag die in h e t te k e n s taat van de toe k om s t van de Ne de rl ands e ruim te vaart. O p h e t program m a s taat onde r m e e r e e n dis cus s ie tus s e n e xpe rts ove r h e t be l ang van ruim te vaart voor w e te ns ch ap e n s am e nl e ving. Nu e n in de toe k om s t.

Ve rs ch il l e nde concre te voorbe e l de n van Ne de rl ands e bijdrage n aan de ruim te vaart, of Ne de rl ands e toe pas s inge n van ruim te vaart w orde n ge toond e n ge de m ons tre e rd.

8 M ailons uw nie uw s !

Info@ as tro-e ve nt-group.be

Artik e l

Re dactione e l

Be e r, th e finalfrontie r...

O nde rz oe k e rs van Vl aam s e unive rs ite ite n s ture n e e n e xpe rim e nt naar h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS dat onde r m e e r h e t e ffe ct van l angdurige ge w ich tl oos h e id m e e t op proce s s e n die e ffe cte n h e bbe n op de ve rgis ting e n de fil tre e rbaarh e id van bie r.

Ronnie W il l ae rt (Vrije Unive rs ite it Brus s e l ), Cath érine Stas s e n (UGe nt) e n Luk Dae ne n (K .U. Le uve n) ge bruik e n gis tce l l e n om h e t e ffe ct van ge w ich tl oos h e id te m e te n.

Bak k e rs gis t w ordt in fundam e nte e l onde rz oe k vaak ge bruik t, om dat dit h e t m e e s t e e nvoudige m ode l s ys te e m voor die r- e n pl ante nce l l e n is . H e t e xpe rim e nt z alm e e r z ich t ge ve n op de onde rl inge aanh e ch ting van ce l l e n, e n h e t e ffe ct daarop van

Artik e l

l angdurige ge w ich tl oos -h e id. Die k e nnis is van be l ang voor e e n goe d ve rl oop van indus trië l e proce s s e n, onde r m e e r bij h e t brouw e n van bie r. De onde rl inge aanh e ch ting is im m e rs e s s e ntie e l voor het uitvl ok k e n, een be l angrijk e s tap tijde ns het brouw proce s dat e ffe cte n h e e ft op de ve rgis ting en op de fil tre e rbaarh e id van bie r.

De m orge n te l ance re n Sojoe z trans porte e rt e e n s pe ciaal ontw ik k e l de incubator naar h e t ISS, w aar de gis tce l l e n groe ie n in e e n ge w ich ts l oz e om ge ving. Na e nk e l e dage n w orde n de ce l l en ge fixe e rd, w aarna de incubator m e t e e n Sojoe z te rugk e e rt.

De Sojoe z bre ngt bove nal e e n nie uw e h oofdbe m anning naar h e t com pl e x: de Rus M axim Soe raje v e n de Am e rik aan Je ffre y W il l iam s .

Z ij h e bbe n tijde ns h un h e e nre is h e t ge z e l s ch ap van ruim te toe ris t Guy Lal ibe rté, s tich te r e n baas van Cirq ue du Sol e il . Bron: Be l ga / SAM /29 -09 -2009 .

8 M e e r inform atie w w w .vub.ac.be

Re dactione e l

Ste ph e n H aw k ing afge tre de n De Brits e natuurk undige Ste ph e n H aw k ing is w oe ns dag afge tre de n al s Lucas ian Profe s s or of M ath e m atics aan de unive rs ite it van Cam bridge .

H aw k ing is in januari 67 ge w orde n, de gangbare l e e ftijd w aarop be k l e de rs van de z e l e e rs toe l h un pos itie vrijge ve n. Dat h e e ft e e n w oordvoe rs te r van de unive rs ite it ge z e gd.

De l e e rs toe lis z o'n 350 jaar oud e n is in h e t ve rl e de n be k l e e dt door il l us te re acade m ici al s Is aac Ne w ton e n Ch arl e s Babbage , e e n ve rre voorl ope r op h e t ge bie d van m ode rne com pute rte ch nie k e n.

H aw k ing be k l e e dde de pos t s inds 19 80. H ij h e e ft aange ge ve n w e lop de unive rs ite it te bl ijve n w e rk e n.

H aw k ing is e e n w e te ns ch appe l ijk

w onde rk ind s inds h ij e e n th e orie l ance e rde w aarm e e h ij h e t ge l oof l oge ns trafte dat z w arte gate n z o dich t z ijn dat nie ts aan h un aantre k k ings k rach t k an ontk om e n.

H ij toonde aan dat z w arte gate n l ich t e n ande re s oorte n s tral ing l e k k e n, e e n fe nom e e n dat s inds die n be k e nd is al s H aw k ing-s tral ing.

Z ijn onde rz oe k om vat th e orie ë n ove r de aard van tijd, w e rk dat h ij voortz e tte ondank s e e n ve rl am m ing die h e m in e e n rol s toe l de e d be l ande n. In 19 88 w as z ijn boe k 'A brie f h is tory of tim e ' e e n inte rnational e be s ts e l l e r.

8 M e e r inform atie w w w .cam .ac.uk 47